Әңгіме: Вальтер Скотт | Айбынды батыр Айвенго

I ТАРАУ

Өрістен малдар қайтқанда,
Қорс-қорс етіп шошқалар
Тойып ап тоңқаң қаққанда –
Отырған төбе басында
Осынау кеңесті айтқандар.

Поп, «Одиссея»

Сауықшыл сайран Англияның ерте заманда небір әсем жерлері болған ғой, сондай бір табиғаты көркем кең жазирасына о кезде Дон дариясының суы жайылатын. Шеффилд, Донкестер уалаяттарының аралығындағы сай-сала, бел-белестерді алып тұрған қалың орман, ну тоғай болатын. Уэнтворт, Уорнклиф-парктегі ақсүйектер сарайларының айналасында, Ротерхем маңында сол қалың орманның жұрнақтары күні бүгінге дейін көрініп тұрады. Ел аузындағы аңызға қарағанда, бұл араны баяғыда уонтлей аждаһасы мекен еткен екен деседі; бұл арада Ақ Роза мен Алқызыл Розаны ту ғып тұтынған халықтардың жауыққан заманында нешеме қиян-кескі ұрыстары болып өтіпті; тағы осы арада қандыбалақ қарақшылар кезінде жасақ жинап, ел шауыпты, жол тосып, тон тонапты; аты шулы қарақшылардың аламандық ерліктері ел аузында жыр боп қалыпты.

Біздің шерткелі отырған хикаямыздың өткен жері осындай; ал болған уақыты Ричард I патшалығының соңғы.дәуірі болса керек. Бұл кез Ричард корольдің ұзақ тұтқыннан қайтуын күте-күте күдерін үзген халқының байлар мен бектерден әбден қысым көріп, солардың зорлық-зомбылығына ұшырап тұрған уақыты еді. Стефан патшаның кезінде әй дер ажа, қой дер қожа болмай, билеп-төстен кеткен, одан кейін есті патша Генрих ІІ-нің әділ әміріне еріксіз мойынсұнып бір жуасып қалған алпауыттар ол заман өткен соң қайтадан еркіндеп кеткен еді; олардың зорлық-зомбылығына тыйым салмақ болған ағылшын мемлекеттік кеңесінің әлсіз шарасына бой бермей кеткен алпауыттар өз ордаларын нығайта берді; ездерінің ауыздарына қарайтын мендікерлерін көбекте түсіп, бүкіл аймақты қол астарына бағындырып, тәуелді етіп алды, әрбір алпауыт өз алдына әскер жинап, оны өзі басқарды; сөйтіп, келешек уақытта күтіліп тұрған мемлекеттік өзгерістерде ықпалды адам болуды мақсат етті.

Бұл арада ағылшын заңдарының жөн-жосығы бойынша шонжар алпауыттардың өктемдігіне көнбей, өздерінің еріктілігін сақтап тұруға тиісті, жері шағын шаруалардың, яғни франклиндер деп аталған ұсақ жер иелерінің жағдайы өте нашарлап кетті. Франклиндер уақытша болса да тыныштықпен өмір сүру үшін өз аймағындағы ықпалды деген бір манаптың қолтығының астына кіруге, яғни оның тобындағы нөкері болуға, әйтпеген күнде алпауыттан өзара шартқа отырып, біреумен соғыса қалса оған жәрдем беруге, қолма-қол сойылын соғуға міндеткер болатын; ал бұлай болған уақытта олар әрбір нағыз ағылшынның қанына сіңген азаттық қасиетінен айрылып қалуға тиіс еді де, өзінің баққұмар қолдаушысының ойына алған сойқанды әрекетіне еріксіз қатысушы боп шығу қаупі бар еді. Екінші жағынан елдің заң-закондарына сөзсіз мойынсұнып, соны қалтқысыз орындап отырсам болды, сол заң мені қорғап қалады деп ойлайтын әлсіз шаруаларды жұмса — жұдырығында, ашса — алақанында ұстап, езіп-жаншып отырарлық сансыз айла-амал, күш-құралға ие шонжар, бектер есебін тауып, өздерінің нашарлау көршілерін соңына түсіп қуғындап, оларды қалайда толық сорлатып шыға алатындай билікте болды.

Англияны норман герцогі Вильгельм жаулап алған соң алпауыттардың өктемдігі тіптен күшейіп, қара халықтың олардан көрген зорлық-зомбылығы мүлде асқына түсті. Төрт ұрпақ дүниеге келіп өмір сүріп өтсе де, нормандар мен англосакстардың кектескен қаны бір-біріне қосылмады, яғни бірімен бірі өштесіп алған халықтар не ортақ тіл таппады, не мақсат-мүдделері бірікпеді, бір халық әлі де болса өзінің жеңісіне мастанумен болды да, екінші халық өзінің жеңілгеніне қайғырумен болды. Гастингсте өткен ұрыстан соң өкімет билігі түгелімен нысапсыз норман ақсүйектерінің қолына көшкен еді. Саксон бекзадалары, сакстардың бұрынғы болған-толған адамдары түгелдей жойылып кетті, ал аман қалғандары болса, ездерінің бұрынғы жер-суынан, мал-мүлкінен жұрдай боп шықты; қысқасы, не керек, ата-бабаларының жер-суына не боп қалған саксон шаруалары кемде-кем еді. Корольдер заңына тура келсе де, келмесе де, жаулап алушыларды жек көріп отырған халықтың еңсесін неғұрлым баса беруге бой ұрып отырды. Норман ұлтынан болған патшалардың барлығы да өз халқын көрінеу артық ұстады; саксон патшаларының халыққа жайлы бұрынғы жол-жобаларында болмаған аңшылық заңы, тағы сондай иі жұмсақ ережелері енді қатая түсіп, тауқыметі жеңілген жұрттың мойнына артылды; алпауыттардың онсыз да жетіп-артылып жатқан ауыр қанауын қабындатып, шаруалар үшін бұл да бір жығылған үстіне жұдырық болды.

Патша сарайларында, сонымен қатар өз мекен-жайларының сән-салтанатын мінсіз ғып қоюға тырысқан бектер мен манаптардың ордаларында ылғи норман-француз тілі қолданылды; сот-тергеу істері де барлық жерлерде осы тілде жүргізіліп отырды. Қысқасы, француз тілі ақсүйектердің, серілердің, ол түгіл тіпті әділетті сот істері жүргізілетін тіл болды да, ал одан әлдеқайда айбарлы, анағұрлым мақамды англосаксон тілі басқа тілді білмейтін қарадүрсін шаруалардың, құл-құтандардың тілі боп қалды.

Дегенмен, жер қожалары ол жерді баптап, егін егетін бағынышты халықпен тілдеспей тұра алсын ба, сол қажеттіктен келіп, бір-бірімен сөйлесіп, ұғынысу үшін француз тілі мен англосаксон тілінің аралығынан қосынды жаңа сөздік пайда болды. Сөйтіп жеңімпаздар тілі мен жеңілгендер сөзінің сәтті араласуынан келін, қазіргі замандағы ағылшын тілі туды, содан бері көне грек, латын тілдерімен және күнгей европалық деп аталатын тілдермен қатыса келіп, ағылшын тілі соншалық бай тіл боп шықты.

Менің мұны оқырмандардың есіне салып отырған себебім, англосаксон халқының Вильгельм II патшалығынан кейінгі тарихында соғыс я бүліншілік сияқты ешбір кесек оқиға болмаса да, баяғы сол басқыншылықтан түскен жарақат Эдуард ІІІ-нің патшалығына дейін бәрібір оңалмады. Англосакстар мен оларды жаулап алушылардың арасындағы ұлттық айырма орасан зор; өткенді еске алып, қазіргі заманды ойласақ болды, сол жараның ауызы ашылып кетеді де, жеңімпаз нормандар мен жеңілген сакстар әулетінің арасын айырып тұратын шекара ашылып қала береді.

Осы тараудың басында айтылған орманның шүйгін шөпті бір үйегінде күн ұясына кіріп бара жатты. Заманында көне рим әскерінің жойқын жорықтарының айғағы болды ма екен, әлде кім білсін, әйтеуір бұтақтарын кең жайған, сабаулары төртпақтау келген, жүздеген нән емендер мақпал кілемдей көкорай шалғынды қанатының астына алып тұр. Емендердің ара-арасында бук, сүйір жапырақ, әрқилы шілік-бұта сияқты майда ағаштар қаптай өскен, бұлардың қалыңдығынан батар күннің сәулесі де жол тауып өте алар емес; ал кейбір тұста қалың ағаш ұзаққа сиреп, ұшығына көз жетпестей, алыс алаң қиырға сілтеп кетеді де, адам қиялында мың жылдық орманның неше түрлі ғаламаттары пайда болады. Батып бара жатқан күннің алқызыл шапағы жапырақ-жапырақтың арасынан сығалай түсіп, біресе сынық бұтақтар мен бунақ-бунақ ағаш сабақтарына әлсіреген қалтылдақ сәулесін түсіреді, біресе көк шалғынды саздауыт жерді нұрына бөлеп, жайнатып жібереді. Орман үйегінің орта шеніндегі кең алаң бір кезде әулие-машайықтардың ғибадат еткен орны болса керек. Осы арада әдейі адамның қолымен жасалғандай, текшелене біткен төбешік көзге түседі; төбенің басында әлденеше үлкен-үлкен қой тастар жатыр. Соның ішінен жетеуі тікесінен тік тұрып қалыпты, ал өзгелерін бір құдай деген бірадар адам жығып кеткен болу керек, бірнеше тас сол орнына жақын жерде, енді бірнешеуі төбенің беткейінде сұлап жатыр. Тек бір үйдей тас қана етекке дейін домалап барып, төбенің етегінен тесіп шыққан кішкене бастау бұлақтың жолын бөгеп қалыпты — бұлақтың жылымдап аққан жай ағыны тасқа соғылып, ептеп қана сылдырайды.

Бұл арада осы табиғатты жандандырып отырған екі адам бар; сырт пышындары мен киім-кешектеріне қарағанда, бұлар ерте кезде батыс Йоркширдің тоғайлы өңірін мекендеген қарапайым қарашылар болуға тиіс. Мұның жасы үлкені қабағынан қар жауған қатал кісіге ұқсайды. Үстіндегі бар киімі әйтеуір бір аңның терісінен илеп, жүнін сыртына айналдырып тіккен тері жарғақ; тозығы жеткендіктен түгі қажалып түсіп біткен; түктің әредік қалған жұрнағынан оның қандай аңның терісі екенін айырып болмайды. Бұл тағы дәуір адамының киіміне ұқсас жарғақ иесінің иығынан тізесіне жетіп, бір езі барлық киімнің орнын басып тұр. Тонның жағасының кеңдігі сондай, оны біздің жейдемізше, не баяғы батырлардың сауытынша, бастан киіп-шешуге болады. Куртканың денені қысып тұруы үшін оған жез доғалы жалпақ былғары белбеу буыну керек. Белбеудің бір жағына — кісе қалта, екінші жағына — сыбызғылы қой мүйізі тағылған. Белбеуге қынабымен мүйіз сапты жалпақ, салалы пышақ ілінген; мұндай пышақтар көршілес жерде, осы араның өзінде жасалатын, о кезде мұны Шеффилд пышағы деп атайтын. Бұ кісінің аяғында аю терісінің қайысымен байланатын шоқайы бap, бұдан гөрі жіңішкерек таспамен, шотландықтардың дағдысынша, тізесін жалаңаш қалдырып, сирағын шандып алыпты: Басында шашынан басқа ештеңесі жоқ, күннің көзінен оңып, тоттың дағы мәнзелдес қарақошқыл-жиреңдеу тартқан ұйпалақ қалың шашы моншақтай жалтыраған ақсары түсті қалың қаба сақалынан мүлде өзгеше еді. Енді біз бұл кісінің сырт тұлғасындағы айрықша көзге түскен бір белгісін айтуға тиіспіз, өйткені бұл белгінің естен кетпестігі сондай, тіпті оны айтпай кету мүмкін емес: ол белгі — иттің қарғысы секілді, мойынға дәлдеп қабыстырып тастаған жез алқа. Алқаның кеңдігі сол — еркін тыныс алуға кедергі келтірмейтін еді де, тарлығы сол — арамен кесіп алмасаң, мойыннан сыпырылмайтын еді. Бұл мойынтырыққа саксон әрпімен:

«Гурт, Боевульф ұғлы, Ротервудтағы Седриктің тума құлы» деген сөздер жазылған.

Шошқа бағушы Гурттың қасында, машайықтар құлатып кеткен бір тастың үстінде, Гурттан он жастар шамасы жасырақ және бір адам отыр. Мұның да киімі шошқа бақташысының киіміне ұқсас болғанмен, бір түрлі қызық жақтары бар және тігілген матасы да жақсырақ. Бұл адамның курткасы қанқызыл бояумен боялып шыққан да, оның үстіне әлдеқандай бір ала-құла, өрескел өрнектер салынған. Куртканың үстінен қызыл-күрең шұғадан тігіп, шымқай сары матамен жұрнақтап, рабайсыз кең және шолтиған қысқа плащ жамылған, мұнысы қожалақтанып былғанып та қалыпты. Плащты иықтан иыққа ауыстыра салу да, немесе оны айқара орана салу да оп-оңай, осылай жамылғанда оның өңіріндегі қатпарлары төгіліп түседі де иесінің денесіне жарасып турады. Бұның қолында күміс білезік, мойнында алқасы бар. Алқаға: «Вамба, Милау ұғлы, Ротервудтағы Седриктің құлы» деген сөздер жазылған. Мұның да аяғына кигені жолдасынікіндей шоқай, бірақ қайыс таспаның орнына, бірі қызыл, бірі сары ұйық киген. Бас киіміне үлкендігі аң аулайтын сұңқарларға тағылатындай қоңыраулар байланған; иесі басын қозғаса болды, қоңыраулар сылдырлап қоя береді; бұл өзі бір минут дамыл таппайтын адам еді, сондықтан қоңыраулар да тынымсыз сылдырлап тұратын. Киген бөркінің сыртқы былғары төбесін айнала иректеп, нақыштап келтірген, бас киіміне қарағанда, мұны бір бұрынғы бекзадалардың тәжіне ұқсатуға болатын; ал бөркінің ішкі жағында иығына түсіп тұратын ұзын қалтасы бар, мұнысы бұрынғы замандағы түнгі қалпаққа, үш бұрышты елекке, әйтпесе осы замандағы гусарлардың бас киіміне ұқсас келетін. Қоңыраулы бөркіне, бөркінің істелген үлгісіне, өзінің әумесерлеу сиқына, сонымен бірге түріндегі қуақылық ізіне қарап, Вамбаның сол замандағы от басы, ошақ қасы клоундардың яғни қылжақбастардың бірі екенін айыру қиын емес еді; ол заманда өз үйінің қабырғасынан ұзап шыға алмайтын болған соң, әйтеуір бірдеңені ермек ету үшін бай адамдар осындай қуақы қылжақбастар ұстайтын.

Қасындағы жолдасы сияқты мұның да белбеуіне байлаған сумкасы бар еді, бірақ ондай сыбызғы мүйізі де, пышағы да жоқ болатын, өйткені бұл өзі қолына үшкір, яки өткір қару беріп қоюға сеніп болмайтын жандардың бірі болса керек. Оның орнына сол замандағы сахнада түрлі өнер көрсететін сауықшыл артистердің ойын құралы тәрізді ағаш сапысы бар-ды.

Бұл адамдардың киім-кешектеріндегі айырмашылық қандай болса, мінез-құлықтары мен жүріс-тұрыстарындағы айырмашылық та сондай еді. Құлдың яғни мендікердің қабағы қатыңқы, түрі сынық болатын; мұның қабағының ашылмауына қарағанда, оны барлық дүниеге қалай болса солай, немкетті қарайтын жан деп ойласа да болғандай, бірақ кей уақытта көзінен от шашып шыға келгенде, оның өз кемтарлығын ойлауға санасы жететіндігі, соған қарсылық көрсетерлік шамасы да барлығы көрініп қалатын. Ал бұған қарама-қарсы Вамбаның сырт пышыны осы мінездес жандардың дүниеге жеңіл-желпі қарайтындығын, дамылсыз ұшқалақ, жеңілтек екендігін, оның үстіне өзінің қазіргі хал-ақуалына, киім-кешек, сыртқы көркіне әбден риза екендігін айтып тұрғандай. Бұлар екеуара англосаксон тілінде сөйлесіп келеді, біздің, жоғарыда айтқанымыздай, ол кезде норман жаулаушылары, олардың алпауыт билеушілердің жақын нөкерлері болмаса, Англияның барлық төменгі таптары осы тілде сөйлесетін. Ал бұл тілді білмейтін оқырмандар үшін бұлардың әңгімесін сол тілде баяндап жатудың қажеті жоқ, сондықтан оны біз сөзбе-сөз аударып береміз.

— Витольд әулие, мына қара басқырдың шошқасына бір қара көрсетсеңші!—деп қарғады бақташы, бытырап кеткен малын сыбызғының ащы даусымен де жинап ала алмаған соң. Шошқалар бұған ерегіскендей, одан сайын қорқылдап, тіптен бой бермей қойды, бук ағаш өрігі мен емен түйіршіктеріне құныға жабысып, бір бөлегі бақташының айқайын елең қылмастан, бұлақтың бойындағы батпаққа аунап, көлбей түсіп жатып алды.

— Витольд әулие, мына топалаң келгірді бір жайратшы! Егер бүгін кешке осы шошқаның екеу-үшеуін екі аяқты қасқырлар жәркемдемесе, құдай ұрсын мені.. Кә, Фангс! Бері кел, Фангс!—деп барынша айғай салды бақташы сабалақ жүнді күзетші итіне. Тоңмойын шошқаларды қайыруға көмектеспек болғандай, бақташының иті ақсаңдай, айнала жүгіріп жүр.

Бақташының иті әлденесінің ымын түсінбей ме, әлде өзінің не істеуге тиіс екенін ұмытып қалған ба, әлде біле тұра қасақана істей ме, әйтеуір ол шошқаларды жөніне қайырудың орнына, беталды қуалап, бейберекетін шығарды.

— О, мойның үзілсін, мойның үзілгір! — деп ұрысты Гурт, итінің теріс әрекетіне ызаланып.— Әлгі бір орманшы дегендерінің де қарасы өшпейді екен. Итімізді тырнақтан жұрдай қылып, аяқтарын баса алмай жүргені мынау. Тілеуіңді берсін, Вамба, көмектесші. Төбенің ана жағынан шығып, үркітіп жіберші мына хайуандарды. Сонсоң желдің бетімен өздері-ақ қаптап кетеді.

— Бері қарашы өзің,— деді Вамба орнынан қозғалмастан.— Мен бұл жөнінде аяғыммен ақылдастым: үстімдегі сәнді киіміммен мына батпаққа белшемнен батып жүру патшадай келбетім мен корольдей кербездігімді қорлағандық болады дейді олар. Сондықтан да, Гурт, менің тілімді алсаң, Фангсты шақырып ал да, бұл істі соның билігіне бер. Сенің шошқаларың мылтығын кезенген солдаттарға, немесе жол тосқан қарақшыларға, әйтпесе, қаңғырған жаһангездерге кезіге ме, осының бәрібір емес пе! Әйтеуір шошқалардың таң атқанша нормандарға айналып шығатыны даусыз ғой, сонда сенің айызың қанып, жаның бір рақат табады ғой.

— Сен өзің қалай-қалай деп кеттің — неліктен бұл шошқалар менің ризалығыммен нормандарға айналмақшы?—деді Гурт, қылжақбастың сөзінің байыбына бара алмай.— Жөндеп түсіндірші, кәні. Менің топас екенімді білесің ғой, ашу мен ызадан басқа миыма ештеңе кірмейді. Жұмбағыңды мен білмеймін.

— Ендеше, мынау төрт аяқты қорсылдаған мақұлықтарды не деп атаушы еді?— деп сұрады Вамба.

— Шошқа дейді, мияу неме, шошқа,— деді бақташы.— Мұны кез келген ақымақ біледі ғой.

— Дұрыс айтасың, «суайн» дейді бұл доңызды. Ол — саксон сөзі. Ал енді оны сойып терісін сыпырып, қолын — қол, бұтын — бұт қылып боршалап, қылмысты кісідей, аяғынан асып қойғанда оны не деп атайсың?

— Порк деймін,— деді шошқа бақташысы.

— Ә, бәрекелде, мұны да әрбір кеще біледі,— деді Вамба.— Ал енді «порк» дегенің, менің білуімше, норман-француз сөзі. Демек, шошқа төрт аяғынан тік басып, оны саксон құлы бағып-қағып жүргенде, оны саксонша атайды; ал сонсон шошқа мырзасының ордасына жетіп, өңшең қасқа мен жайсаңның той-томалағына түскен соң, норманға айналып, оның аты «порк» болады. Мұны қалай көресің, достым Гурт?

— Дұрыс айтасың, достым Вамба, мына сөзің ақиқат. Ал бірақ, осы ақиқаттың сенің мияу басыңа қалай келгеніне таңым бар.

— Олай болса, одан ары тағы тыңда,— деді Вамба шешіле түсіп.— Мысал үшін, мына біздің атан өгізімізді айтайық: оны сен сияқты құл бағып жүргенде, ол өзінің «окс» деген саксонша атына не, ал енді ол бір ақсүйек мырзаның алдына. тартылып, соның тататын тағамы болды дегенше, әлгі өгізің елпілдеген жарамсақ француз серісі Биф болып шыға келеді. Сол сияқты «каф» деп аталатын бұзауың да — осы жолмен мосье де Воға айналады: бұзауды бағып-қағып, күтіп тұрғанда, ол — сакс, ал енді ол тояттау үшін жұмсалғанда — норманша аталып шығады.

— Дунстан әулиенің аруағына сыйынып айтайын,— деді Гурт ағынан жарылып,— қанша жанға батса да, айтқаныңның бәрі дұрыс. Бізге тек дем алатын ауа ғана қалды, оны да алып қоймай отырған себептері — мойнымызға артылған жұмысты атқарсын дегендері ғой, әйтпесе оны да қимаған болар еді. Қандай жылы-жұмсақ тағам болса — солардың алдына тартылады; өңі түзу әйел болса — солардың төсегінде; аяулымыз-ардақтымыз, батылымыз-батырымыз болса — сол келімсектердің бастауымен әскерлерінде қызмет етіп, сүйектері итарқасы қиянда қалады; азын-аулақ осында қалғандары болса, соры қайнаған сакстарды қорғауға әлдері де жетпейді, қолдарынан да келмейді. Айтты-айтпады, әйтеуір бізге ара түсіп, ерлік көрсеткен қожамыз Седриктің жанына құдайым жамандық бермесін; бірақ осы жақын арада біздің жаққа Реджинальд Фрон де Беф келеді дейді, Седриктің мықтылығы неге тұратынын міне сонда көреміз… Ей, бері, бері қарай!—деп айғай салды бақташы, бар даусымен қайта даланы жаңғыртып.— Әне солай, тақымда, Фангс, бұл хайуандарды! Жарайсың, бәрін шоқтай ғып үйірдің ғой.

— Гурт,— деді әумесер,— сірә, сен өзің мені шын ақымақ деп ойлайтын болуың керек, әйтпесе менің азуыма бармағыңды өзің әкеп салмаған болар едің. Осыдан ғой нормандарды жамандайтыныңды Реджинальд Фрон де Бефкс я Филипп де Мальвуазенге сездірсем болды, демнің арасында мына ағаштың бірінің басында асулы тұрар едің. Ақсүйек мырзаларға тіл тигізушілердің зәресін ұшыру үшін сенің бір бұтақта теңселіп тұрғаныңнан артық не керек!

— Ой, төбет! Шыныңмен-ақ ұстап берер ме едің мені! Соған итермелеген өзің ғой мені! — деп шарт ете қалды Гурт.

— Ұстап беру дейсің бе? Жоқ, мені қолымнан келе қоймас, ол ақылды адамдардың ісі ғой, мен ақымаққа қайдан келсін… Ал тоқтай қал… Бізге қарай келе жатқан кім болды екен? — деп Вамба өзінен-өзі тыңдай қалды, бірден-бірге анық естіліп келе жатқан ат дүбіріне құлақ салып.

— Кім келе жатса да саған бәрібір емес пе? — деді Гурт; бұл кезде ол малының бас-аяғын жиып алып, орманның бір көлеңке түскен үйегімен айдап келе жатыр еді,

— Жоқ, бұл аттыларды мен көруім керек, — деді Вамба.— Мүмкін бұлар сиқыр патшалығындағы король Оберонның елшісі болуы мүмкін…

— Жап аузыңды!—деді шошқа бақташысы.— Нажағай ойнап, дауыл келіп қалғаны мынау, сен әлденені көйітіп келесің. Мына күннің шартылдауын тыңдашы өзің. Жаңбыр болса, ол құйып тұр. Бұрынды-соңды тікесінен-тік жауған мұндай ірі жаңбырды жаз баласында өмірі көрген емен. Қарашы, соғып тұрған жел де жоқ, емендер сұрапыл дауылдағыдай шайқалып сықырлайды. Онан да үніңді өшір, дауыл келіп қалғанша, үйге жетейік! Түн сұмдық қорқынышты болады.

Жолдасының ақылы, сірә, құлағына кірді білем, Вамба томпылдап, соңынан ере жөнелді, ал Гурт қасында, шөптің үстінде жатқан ұзын құрықшасын алып, малдың соңынан тартты. Жаңадан пайда болған бұл Евмей қасына Фангс итін ертіп алып, шұрқырай қорқылдаған көп шошқасын орманның етегіне қарай тықсыра қуалап келе жаты.

II ТАРАУ

Ол монах ревизоры ед монастырьдың,

Ол монах ревизоры ед монастырьдың,
Аңшылық, аттың үсті үргін-сүргін
Серілік, құлшылықты қатар ұстап,
Тимеген жәй жұмысқа қолы бір күн,
Жүреді мұндайларды жұрт кінәлап,
Сонда да осындай-ақ болсын аббат,
Мақтасқан оның округ ат қорасын,
Ат-тұрман әшекейді таққан асыл,
Қоңыраулар сонау шеркеу қоңырауындай
Жұмсаған төгіп-шашып қазынасын.

Чосер

Аттың дүбірі бірте-бірте жақындап қалды, бұл аттыларды көргенше асық боп келе жатқан Вамба, серігінің айтқан ақылына, салған байбаламына қарамастан, ананы да, мынаны да сылтау қылып, әлсін-әлі бөгеліп келеді: біресе ол ағаш басындағы шала піскен жаңғақты жұлып, біресе өткен-кеткен деревня қыздарына көз салып қарайлай берді де, суыт жүріп келе жатқан жолаушылар бұларды дембе-демде-ақ қуып жетті.

Атты жолаушылар он шақты кісі екен; олардың алдында озық келе жатқан екеуі мәртебелі адамдар да, қалғандары солардың атқосшылары болуға тиіс. Алда келе жатқан екеудің біреуінің жөн-жосығын айыру қиын емес-ті бұл даусыз жоғары дәрежелі діни адам. Мұның үстінде өзінің діни орденінің ережесіне қайшы келетін асыл матадан тігілген тәркі-дүние момағының кербез киімі бар; ең асыл деген фламанд шұғасынан күлапарасымен қоса тігілген келісті плащ монахтың, сол толыңқырап кетсе де, сымбаттылығын жоймаған сұңғақ тұлғасынан төгіле түсіп, әбден жарасып тұр.

Бұл кісінің киім киісінің кербездігі қандай болса, сол сияқты дүниенің өзге қызығынан да безген түрі жоқ еді. Қайта түксиген қабағының астынан жалт-жұлт қарайтын сұрқия жанары оның аса айлалы нәпсіқұмар екенін айтып тұратын, егер мұндай көлгірлігі болмаса, бет нұсқасына қарап, оны бір инабатты адам деп ойлауға болатын. Оның үстіне сопының имамдық кәсібі мен жеткен дәрежесі оны өзінің бойын билеуге әбден дағдыландырған, сондықтан да жаратылысында ол кең пейілді мейірбан адам боп көрінсе де, керек жерінде салтанатты сал болып шыға келетін. Монастырь жол-жобаларына, папалар мен шеркеу ордаларының жарлықтарына қарамастан, монахтың үстіндегі киімі өте сәнді болатын: бұл шеркеу тересінің киген плащының жеңі асыл аң терісімен жұрындалып, әсем әдіптелген, ал өңірі алтын қапсырмамен түймеленеді, қысқасы, монахтың діни орденіне лайықтап киген киімінің келістілігі, сәнділігі біздің тұсымыздағы квакер діни қауымындағы сұлулардың киіміндей: бұл бикештер ездеріне бұйырылған киім үлгісі мен оның түрін толық қабылдай отырып, оның тігілетін затымен, ол заттың жарасымдылығымен жоғары қауым адамдарының кербездігінен бір де қалыспай шығатын.

Мәртебелі хазірет мықты жорға қашырмен салт жүріп келеді, қашырдың ер-тұрманы әсем, сол уақыттағы сән-салтанат бойынша, жүгеніне күміс қоңырау тағылған. Хазірет атқа отырғанда, басқа монахтардай қопал емес екен — қайта, аттың құлағында ойнайтын кәнігі майталманша қаздиып қалыпты. Қашырдың жол жорғасы қанша жайлы болса да, үстіндегі ер-тұрманы соншама келісті десек те, кербез монах мұндай жабайы көлікті ұзақ жол жүргенде ғана пайдаланушы еді. Ал монахтың салтанат кезінде мініп шығатын, аспан жылқысы тұқымдас, жүзіктің көзінен өткендей, аягөз арғымағы нөкерінің ішіндегі жай тәленгіттің жетегінде келеді. Ол заманда аса бай, атақты ақсүйектер бәсірелеп мінетін арғымақты көпестер Андалузиядан адам айтқысыз зор қиыншылықпен, үлкен қауіп-қатермен әрең алып шығушы еді. Серке сан арғымақтың сәнді ер-тұрманының үстінен, неше алуан шеркеу таңбаларымен, түрлі крестермен нақышталып кестеленген, аттың тұяғына дейін төгілген ұзын жабу жабылған. Сірә, хазіреттің жолға алған басқа керек-жарағы да болса керек, бір атқосшы үстіне жүк артылған қашырды және жетелеп келеді; монахтың өзімен діни ордені бар, бірақ одан дәрежесі төмен екі монах аттылардың ең соңында, басқаларға еш көңіл аудармастан, екеуара күлісіп қойып, өз алдарына қызу әңгіме-дүкен үстінде.

Мәртебелі дін иесімен үзеңгілес келе жатқан — жасы қырықтан асқан ұзын бойлы қағылез, тарамыс денелі, қайратты кісі. Оның үнемі жаттығумен шыныққан алып тұлғасы тек қана сүйек пен бұлшық еттен және тарамыс-сіңірден құйылғандай еді; бұл адамның нелер ауыр сынды басынан кешіргені, тағы да соншалықты кешіруге даяр екені тәрізінен көрініп тұр. Басында төңкерулі келімен ұқсастығы үшін француздар mоtier1 деп ат қойған дөңгелек құндыз бөркі бар. Келбетіне қарағанда, қарсы келген адамды сесімен ықтырып, пысын басып тастағандай. Ыстық күннің қақтауымен негрлердей қап-қара боп кеткен ірі, ожар біткен кескіні қашанда ашу шақырып, тұтанып тұратындай айбарлы еді де, жайшылық уақытта сол бұрқ-сарқ еткен қақтығыс-соқтығыстан жаңа ғана тыным тапқандай көрінетін; соның өзінде адырайып тұрған шеке тамыры мен жоғарғы ернінің ілікшіл емеуріні сол жанжалдың минут сайын қайта тұтанып кетуіне айғақ болғандай. Мұның өткірлігі мен қайсарлығын танытатын қара көзінен, сан қарсыласымен салысқан сайысының, басынан кешірген қиын-қыстау қауіп-қатерінің тарихын оқығандайсың. Түріне қарағанда, бұл өзіне тек қана қарсы келетін адам тілеп тұрғандай, өзінің ерлік қайратымен жолында тұрған қарсыласын жермен-жексен ғып, жоқ қылып жібергендей сұстанытып тұрады. Қабағының үстінен айғыздала түскен тыртық мұның түсін одан сайын суытып, сол ұрыста семсер жанап кеткен бір көзі сәл шапыраштанып, түріне қабағат қаһар кіргізіп тұр.

Қасындағы серігі сияқты, бұл жолаушының да үстінде сопының ұзын плащы бар, бірақ плащының қызыл түсі сопылардың белгілі төрт орденінің бірде-біріне бұл жолаушының қатысы жоқтығын көрсетіп тұр. Мұның оң жақ жеңіне ақ шұғадан айрықша крест тігілген. Плащының ішінен монах жолына қайшы келсе де, кішкене темір шығыршықтан тоқылған жеңді және қолғапты сауыт киген; сауыт асқан шеберлікпен биязы тоқылған екен, жұмсақ мамықтан тоқылған кеудешелер біздің. денемізге қандай дәлме-дәл қонымды келсе, мұның қонымдылығы да сондай. Мұның санын да сондай сауыт қоршап тұрғаны плащының қатпарынан көрініп тұрды; ең ақыры тізесіне, балтырына дейін жұқа болат шығыршықпен жабулы. Бойында бар жалғыз қаруы — екі жүзді алмас қанжар белбеуіне қыстырылған.

Арт жағындағы бір атқосшының жетегінде келе жатқан өзінің сайысқа түсетін асыл тұқымды тұлпарын қажытпау үшін болу керек, сері жолға жүретін басқа бір мықты атын мініп келеді. Жауынгердің бар қаруы жорық атының үстінде; ер тоқымның бір жағында ілінген, мысыр ұсталарының асыл белгісімен нақышталған берданка мылтық, екінші жағында — серінің қауырсынмен үкіленген дулығасы, сауытына сай қалпақ, сала құлаш екі жүзді семсер. Екінші бір атқосшының қолында серінің жоғары көтерілген желекті найзасы; найзаның ұшында плащының жеңіндегідей крест таңбалы шағын жалау желбірейді. Тағы сол атқосшы серінің бүкіл кеудесін жапқандай, үсті жалпақ, асты үшкір, үш бұрышты қалқаның ұстап келеді. Қалқанның сыртында қызыл шұға қабы бар екен, сондықтан ондағы таңбаны көріп болмайды.

Бұл екі атқосшының соңында тағы екі қызметкер келеді; түсінің қара торылығына, ақ сәлдесіне, бөлекше киім үлгісіне қарағанда, бұлар Күншығыс адамдары. Қысқасы, бұл жауынгердің өзінің де және нөкерлерінің де сырт пішінінде әлдеқандай бір ерсілік, бөтендік бар еді. Атқосшылардың киімі аса сәнді, ал күншығыстық малайларының мойнында күміс алқа, жалаңаш қол-аяқтарына күміс білезік салған. Нөкерлерінің жібектен кестелен тіккен киімдері мырзаларының байлығын, тектілігін бір көрсетсе, екінші жағынан серінің өз басының жауынгерлік киім-кешегінің қарапайымдығына өте кереғар еді. Оның күншығыстық малайларының таққан қаруы — ұстайтын саптары мен сыртындағы қынаптарына алтын жалатқан қисық қылыш, бұдан да гөрі әсемірек соғылған түрік қанжары болатын. Бұлардың әр қайсысының қанжығасына байланған, өткір болатпен ұшталған ұзындығы құлаш төс жарадай келте найзалары бар. Бір кезде арап-түрік халықтары осындай қаруды мықтап қолданып, соғыс жағдайында әлі де іске асырып келеді, күншығыс халықтары бұл қаруға «әл-жарид» деп ат қойып, найзаны ату өнеріне әбден машықтанып кеткен. Малайлардың астындағы аттары арап жылқысының тұқымы, қазанат келген қағылез, көсем жүретін аяншыл, құлан жал, серке сап арап жылқысы Нормандия мен Фландрияда әскердің қару-жарағымен.қоса сайлап есіретін қара етті, обадай айғырларға бір де ұқсамайтын. Алпамсадай бұл хайуандарға қарағанда, араби аттар қолдан құйған мүсіндей, ұшып тұрған бір жануарлар деуге болады.

Топ жолаушының елден ерек сән-салтанаты Вамба түгіл, одан әлдеқайда салмақтырақ серігінің де көңілін бөлді, Бұл келе жатқан монахтың осы өңірге белгілі Жорво аббаттығының хазіреті екенін ол ешкім айтпай-ақ таныды; бүкіл аймаққа даңқы шыққан саятшы, сауықшыл-сайраншы және тағы елдің айтуына қарағанда, монах жолына жатпайтын басқа да дүнияуй пендешіліктің ешбірінен қашпайтын кісі болатын бұл имам.

Бірақ ол кезде дін иелері мен монахтардың мінез-құлқына, жүріс-тұрысына онша мін тағыла қоймайтын, сондықтан Эймер хазірет те өзінің діни қауымының ортасында жақсы кісі болып есептелуші еді. Имамның еркін, көңілді мінезі, ұсақ-түйек күнаны кешіре беретін дарқандығы өз айналасындағы ұлылы-кішілі ақсүйектер арасында оның абыройын арттырып, сүйікті адам етіп жіберген; оның үстіне Эймер нормандардың текті тұқымынан шыққандықтан ақсүйектердің көпшілігімен ағайындас туыс болатын. Әсіресе ақсүйектердің әйелдері apулар қауымына әрқашан бейім тұратын, ол түгіл тіпті алпауыт ордаларының ескі дәстүрлі ақ отауларында жата-жата еріккен сұлулардың мауқын баса білетін имамның олай-бұлай жүріс-тұрысын айыпқа бұйырмайтын. Мұның үстіне хазірет асқан аңқұмар саятшы еді, бұл өңірдегі ең қыран сұңқарлар мен жүйрік тазылар соның қолында болатын; осындай саятшы, құсбегімен ол ақсүйектердің жастар жағын аузына каратым алған; ал жасы келген үлкен адамдармен ол басқаша сөйлесетін; бұларға келгенде имам мінезінен тіпті мүлтік таптырмайтын. Айналасындағы қараңғы, надан жандарға ғұлама ғалым болып көріну үшін оның одан-бұдан қамтыған үстірт білімпаздығы жетіп артылатын да сыртқы сырбаздық айбары мен шеркеудің, діннің қасиеті жайындағы кептірме уағызы оның әулиелігі жөнінде ешбір күмән қалдырмайтын. Тіпті жоғарғы қауымның мінез-құлқына мін таққыш келетін қарапайым халықтың өзі де Эймер хазіреттің жеңілтек жүріс-тұрысына онша қатал қарамаушы еді. Өйткені Эймер өте жомарт болатын, ал қайырымдылық үшін көп күнәның кешіріліп кететіні басынан мәлім. Монастырь табысының басым жағы имамның билігінде болатын. Сондықтан оны өз қажетіне еркінше жұмсаудың үстіне, көршілес шаруаларға да көп көмек көрсетіп тұратын. Егер Эймер хазірет аңның қызығына түсін кетіп, ұзақ уақыт шапқылаумен жүріп қалса, әйтпесе бір жерде той тойлап. көп уақыт отырып қалса, ол болмаса, тіпті хазіреттің түні бойы бір әйелмен сұхбаттас болып, таң сәріде шеркеудің бөгде есігімен үйіне қайтып бара жатқанын әлдекім көріп қалса, ондайлар нығын қиқаң еткізіп, мейлің білсін дегендей, жымып жүре беретін, өйткені мұнан басқа да талай тақсырлардың ешбір күнадан қорықпастан, осылай зына қылып жүргеніне бойлары үйренген ғой. Қысқасы, бұл Эймер имам біздің сакстарға да әбден мәлім болатын. Олар да бұған самарқау иілетін де: «Benedicitе, mes filz»2 деген батасын алып жүре беретін.

Алайда, Эймердің серігі мен оның нөкерінің елден ерекше көрнегі шошқа бақташысы мен Вамбаны өте-мөте қайран қалдырды; соның салдарынан бұлар хазіреттің; қай жерге кімге түнеп шығуға болатынын білмес пе екенсіңдер деген сауалын да естімеді. Малайлардың әсіресе таң қалған нәрсесі: тотыққан шетелдіктің монах киімі мен әскери адамның киімін аралас киінгені, оның үстіне мұның күншығыстық қызметкерлерінің төтенше ат-тоны мен бұрын-соңды көрмеген қару-жарағы еді. Сонымен қатар хазіреттің батасы мен сауалының айтылған тілі де саксон шаруаларының құлағына жат естілуі ықтимал. Бұлар оны түсініп тұрса да, түсінбеген кісі болды.

Хазірет осыдан соң нормандар мен сакстардың түсінісетін тіліне ауысып, дауысын көтеріңкіреп қайта сұрады:

— Менің сіздерден сұрап тұрғаным, балалар, құдай үшін, біздің әулие-анамыз шеркеудің құрметі үшін соңын. ізгі ниетті екі қызметкеріне һәм солардың серіктеріне бүгінгі түнге меймандостық көрсетіп, нәсіп болған ырзығын тататын осы маңда мейірбан адам бар ма деймін?— Бұл сөзді хазірет қанша сыпайылап айттым десе де, ар жағында зіл жатқаны көрініп тұрды.

«Әулие анамыз шеркеудің ізгі ниетті екі қызметкері дейді! Сонда бұлардың қора сыпырушылары мен аспаздары, басқа қарашылары қайда болды екен»,— деп ойлады Вамба өз ішінен, бірақ, қанша ақымақпын десе де, мұны сыртына шығарып айтуға сақтанды.

Хазіреттің өзі ішінен осыны ойлады да, бірақ оған қарап басқаша жауап берді:

— Егер қасиетті тақсырларға жақсы тағам мен жұмсақ төсек керек болса, осыдан бірнеше шақырым жерде Бринксворт шеркеуі бар, сонда барсаңыздар, өздеріңіздің мәртебелеріңізге лайық зор құрмет көресіздер; жоқ, түнді тағат, ғибадатпен өткізбек болсаңыздар, онда сонау орман ішінде жатқан соқпақ сіздерді Копменхерст сайындағы иесіз үйшікке тура алып барады, онда барсаңыздар, сондағы тақуа машайық баспана беріп, түнгі намазды сіздермен бірге оқиды.

Вамбаның айтқан екі ұсынысын да тыңдап алып, хазірет басын шайқады:

— Мейірбан достым, — деді ол, — егер басындағы қоңыраулар миыңды айналдырып тұрмаса, сен Clericus clericum non decimat3 деген сөздің мағынасын білер едің, яғни діни адамдардың бір бірінен меймандостықты сұрап жатуы ләзім емес, Алланың рахманына ие болу үшін жай пенделер дін иелеріне қызмет етіп, олардың фатихасын алып қалуы керек.

— Мен деген бір есек емеспін бе, — деді Вамба, — сіздей тақсырдың қашырының мойнындағыдай қоңырау тағып жүргенім де сондықтан ғой. Бірақ басқа жандардың барлығы сияқты, қасиетті шеркеу-анамыз бен дін иелерінің де рақымы ең алдымен өз жамағатына түсетін шығар деп ойлаушы едім.

— Тарт тіліңді, оңбаған! — деп ақырып жіберді қарулы жауынгер, әумесердің шатпағына қатты тыйым салып. — Одан да өзің білетін босаң, әлгі айтылған ордаға баратын жолды көрсетіп жібер… Анау франклиннің атын кім деп едіңіз, Эймер тақсыр?

— Седрик, — деді имам,—Седрик Сакс… Соның тұрағына қанша жер бар, жақыным, жол көрсетіп жіберсең қайтеді соған?

— Оның жолы қиындау. болады,— деп буған дейін үндемей тұрған Гурт сөзге араласты.— Оның бер жағында Седриктің үй-іші ерте жатып қалады.

— Тоқтат, аузыда келгеніңді шатпай!—деді жауынгер тағы кірісіп.— Біздей жолаушыны қабыл алу үшін төсегінен тұрса да түгі кетпейді. Берсе қолынан, бермесе жолынан қонақасы жейтін жерімізге жалынып тұра алмаспыз енді біз.

— Оншасын біле алмадым,— деді Гурт қабағын түйіп.— Менің қожам жақсылықпен қонақасы берсе, кім де болса қуанушы еді, ал енді берсе қолынан, бермесе жолынан деп тұрған адамға жөн көрсетуім қалай болар екен, сірә.

— Сен немене, менімен сөз таластырайын дедің бе, құл иеме!—деп тағы ақырды жауынгер.

Сөйдеді де, атын тебініп қалып, омыраулатып келді де қамшысын үйіріп, оспадар төлеңгітті тартып жіберуге ыңғайланды.

Гурт та ашу шақырып, оқты көзімен ата қарады оған, езі тайсалмай тұрса да, беліндегі пышағына бұл да қол салды; сол арада Эймер хазірет келіп, сері мен бақташының арасына түсе кетті.

— Жоқ, бауырым Бриан, Мариядай әулие анамыздың атынан өтінемін, қол жұмсай көрмеңіз, бұл жер түрік жәдігейлері мен діні. жат сарациндарды бір шыбықпен айдайтын Палестина емес екенін естен шығармаңыз; бұл біздің аралымызда кім де болса қол жұмсағанды жақсы көрмейді, оның есесіне жазаны бізге дін жолымен қасиетті шеркеудің өзі-ақ береді…— Бұдан соң хазірет Вамбаға кішігірім күміс сөлкебай сыйлап, ішіне тарта сөйледі,— Седрик Сакстың үйіне баратын жолды сен білуге тиіссің, сондықтан оны әрбір жолаушыға, оның ішіңде біз сияқты діни адамдарға көрсетіп жіберуге міндеттісің,— деді хазірет.

— Оныңыз дұрыс қой, құрметті тақсыр,— деді қылжақбас,— бірақ сіздің қадірлі бауырыңыз сарацин басымен зәремді ұшырып жібергендіктен, керек десе4із үйге баратын жолдан да жаңылып қалдым… Енді соны өзімнің де бүгін тауып баруым екі талай…

— Оның сөз емес!— деді хазірет.— Үйіңді тапқың келсе, табасың ғой. Менің бұл құрметті бауырым өмір бойы сарацин-даомен тәңірдің зияраты үшін атысып-шабысып келеді. Ол қасиетті ғимарат орденінің айтулы серісінің бірі, мүмкін, мұны өзің де естіген шығарсың: ол бір жағынан монах болса, екінші жағынан жауынгер батыр.

— Ол өзі бір жағынан монах болса, кез келген адаммен бұлай сөйлесуі ләзім емес қой, егер ол адам өзіне тиісті емес сұраққа жауап бере алмай қалса, оның не айып-шамдығы бар,— деді әумесер.

— Жарайды, мен сенің әбестігіңді кешірдім, тек маған Седриктің үйіне баратын жолды көрсетіп жіберсек болды,— деді хазірет.

— Олай болса, құп,— деді Вамба.— Сіз, құрметті тақсыр, осы соқпаққа түсігі жүре берсеңіз, жолдың үстінде жерге қағулы тұрған кресті көресіз; крестің басы жердей қылтиып қана тұрады, бар болғаны қолдық басындай десе де болады. Міне, сол крестен тарам-тарам төрт жол тарайды. Сіз соның сол жағындағы жолға түсіп жүре берсеңіз, мына дауыл келіп қалғанша, құрметті тақсырдың қоналқы жерге барып жетуіне кәміл сенемін.

Хазірет мейірбан жол көрсетушінің ақылына алғыс айтты да, сонсоң бір топ жолаушы аттарына қамшы басып, жосыта жөнелді; өйткені түн ішінде жауын-шашынның астында қалмау үшін қоналқы жерге жетіп алулары керек еді. Жолаушылардың ат дүбірі алыстап, дыбысы естілмей кеткеннен кейін Гурт тұрып серігіне тіл қатты:

— Егер әулие тақсырлар сенін айтқаныңды істеп, ақылыңмен жүретін болса, олардың бүгін Ротервудқа жетіп қонуына күманым бар.

— Иә, ғажап емес,— деді әумесер мырс етіп күліп,— Ротервудты таппаса, Шеффилдке өтіп кетер, жолдары болып соған жетсе де, тақияларына тар келмес. Сен мені оңай орманшы деп жүр ме едің, тазы ерткен аңшыға аңның жатқан жерін көрсетіп беретін; аңды жатағында бас салсын демеген жолбасшы еш уақытта өйтпес болар.

— Сен бұл жерде тауып кеттің,—деді Гурт.— Ровена бикешті Эймердің көрмегені дұрыс, оның үстіне ана монахпен’

Седриктің жанжалдасып қалуы мүмкін, онда тіпті жаман болар еді. Біз екеуміз, қанша айтқанмен, адал малайлармыз ғой: айтқандарына көніп, айдауларына жүріп, көрген-білгенімізді, үн-түн жоқ, ішке түйе бергеннен басқа бізге не бар?!

Енді Седриктің құлдарын жайларына қалдырып, баяғы атты жолаушыларға келейік. Аттылардың алдыңғы екеуі, сол кездегі жоғарғы тек адамдарының рәсімі бойынша, өзара норман-француз тілінде сөйлесіп келе жатты, заты бұл тұста өздерінің саксон тегінен жаралғандарын мақтан керетін аз-ақ жұрт қана ана тілдерін сақтап қалған еді.

— Тегі, әлгі арсыздардың ойында не бар еді, өздерінің сазайын тартқызайын деп едім, сіз жібермедіңіз ғой,— деді хазіретке Ғымарат серісі.

— Ой, достым Бриан-ай,— деді хазірет,— олардың біреуі иіс алмас ақымақ жан, оның надандығын кешірмесек, біздің білгендігіміз қайсы, ал екінші оспадарға келсек, мен сізге бұрын да талай айтып едім ғой, біздің жаулап алған сакстарымыздың ішінде ондай ұзын сойыл ұр да жық тағылар әлі кездеседі; жеңіп тұрған біздерге өшпендігін кез келген жағдайда көрсетіп қалуды олар заңды борышымыз деп біледі.

— Ондай болса, мен оларды айтқанша жібектей ғып шығаратын едім,— деді ғымаратшы.— Ондайларды мен жөнге сала білемін. Біздің түрік тұтқындарымыздың ызақорлығы долданған уақытта Жаратқан Жалғыздың қаһарынан да асып түсетін шығар; дегенмен солардың өздері де бір-екі ай біздің жалаң төстердің теперішін көргеннен кейін бетегеден биік, жусаннан аласа дегендей жуасып, құрдай жорғалап шығады, керек десеңіз, тіпті езіліп жүн боп кетеді. Рас, олардың уы мен қанжарынан да сақтану керек, сәл байқамай қалсаң, осының екеуін де қолданудан тайынбайды олар.

— Алайда әр елдің өзінше тұтынатын әдет-ғұрпы бар,— деді Эймер хазірет серінің сөзіне қосыла қоймай.— Егер сіз әлгі малайды ұрып тастасаңыз, біз одан Седриктің үйіне баратын жолды біле алмай кеткен болар едік; оның үстіне біз оны өз бетімізбен тапқан күнде, құлдарын таяқтағаныңыз үшін Седрик сізбен сөзсіз жанжалдасқан болар еді. Менің осы сөзімді есіңізден шығармаңыз: бұл бай франклин өзі өркөкірек, іші тар кісі, әрі жоқ жерден ілік іздеп, қызғаныш туғызып отырады; біздің ақсүйектерімізді суқаны сүймейді; керек десеңіз өзінің ешкім басына алмайтын көршілері — Реджинальд Фроп де Бефпен де, Филипп Мальвуазенмен де удай араз. Седрик өзінің ата тегінің, намысын қызғыштай қорғайды және тағы атақты жеті патша қолдаушыларының бірі Хервардтың нағыз тұқымы екенін мақтан тұтады; сондықтан да оны жұрт Седрик Сакс деп атайды, Өзінің аталастарының көбі жеңілген халықтың қырсығына ілініп, долығына күйіп кетпейік деп, одан ат-тонын ала қашса, ал Седрик Сакс сол халықпен қапы бір, жаны бір болғанын зор мәртебе деп біледі.

— Тақсыр Эймер,— деді ғымаратшы,— сіз әйелдің сұлулығына баға бере білетін нағыз сайыпкерсіз және махаббаттың барлық жөн-жосығын баяғы ғашықтар жайын мадақтап өткен сарай жырауларынан бір де кем білмейсіз; мақтап отырған Ровенаңыздың сұлулығы айтқаныңыздай шын керемет боп шықса, онда менің еңбегім өтелді дей беріңіз; қыздың әкесі, өзіңіз айтқан содырлы сотанақ Седриктің қандай сойқаны болса да, мен соның бәріне төзіп беруге даярмын.

— Седрик оның әкесі емес, тек жам ағайыны,— деді хазірет.— Седриктен гөрі қыздың арғы заты тектірек. Ол өзі тіленіп, қызды қамқорлығына алған, оны өзінің туған қызынан артық керіп мәпелейді. Ал сұлулығына келсек, оған қазір өз көзіңіз де жетеді. Сұлудың айдай аппақ жүзі мен аспандай мөлдір кезіндегі алапат пен шарафатты көргенде, Палестинаның қолаң шашты арулары мен мұсылман ұжмағындағы хор қыздары есіңізден шығып кетпесе, мені діннен шыққан суайт екенсің дей беріңіз.

— Ал енді мадақтаған сұлуыңыз айта қалғандай болмай шықса, онда тіккен бәсіңізді ұмытқан жоқсыз ғой?—деді ғымаратшы.

— Менің тіккен бәсім — алтын алқа да, сіздің бәсіңіз — он кеспек хиос шарабы ғой,— деді хазірет.— Ендеше сол шарапты менікі деп есептеп, ол менің даяршым Денис қарттың қарамағында, монастырьдің подвалында құлыптаулы тұр дей беріңіз.

— Бірақ сіз төрелікті менің өзіме бересіз,— деді Ғымарат серісі,— өткен жылғы аталы-балалы құдайлар мейрамынан бepi мұндай сұлуды көрмегенім шын болса, онда менің ұтылғаным. Біз бен сіздің бәтуамыз осылай емес пе еді? Сондықтан, тақсыр хазірет, алтын алқаңызға қош айтыса беріңіз. Мен оны Ашби де ла Зуштағы сайыс күні омырауыма тағып шығамын.

— Егер әділетпен ұтып алсаңыз, қайда тақсаңыз онда тағыңыз,— деді хазірет.— Мен сіздің серілік, шеркеулік сөзіңізге ден қоямын. Бірақ сонда да, достым, менің тілімді алып, неғұрлым сыпайырақ бола көріңіз: өйткені бұл арада пұтқа табынушы тұтқындар мен күншығыстық құлдар жоқ, ісіңіз басқаларға түседі. Седрик деген — сондай адам, ол ешбір астамшылықты көтермейді; егер өзін кемітті, қорлады деп білсе, ол сіздің серілігіңізді де, менің биік мәртебемді де, ешбір әулие-әнбиелігімізді де керек қылмайды, маған десе, түн ортасы болса да, дүркіретіп айдалаға қуып шығады. Оның бер жағында, Ровена бикешке тым сүзіліп қарай бермеңіз: мен соны қатты қызғанады деп естимін. Егер біз осы жағынан сәл де болса сезікке ұшырасақ, онда біздің күніміз қараң. Елдің айтуына қарағанда, сол сұлуға қызыға қарадың деп, ол өзінің жалғыз ұлын да үйінен қуып жіберіпті. Мұнысына қарағанда, сірә, қызға алыстан ғана иіліп сәлемдесуге болады ғой деймін; қысқасын айтқанда, біз тәңірия бикештің әулиелік тұмарын ешбір бөтен ойсыз, қандай құрметпен тауап ететін болсақ, бұл бикешке де сондай дәрежеде ғана жақындауымызға болатын шығар.

— Хұп, солай-ақ болсын, өзімді өзім тежеп ұстап, тап бір тәрбиелі бойжеткенше-ақ сызылып тұрайын,— деді ғымаратшы.— Бірақ бізді біреу үйден қуып шығады екен деп қам жемей-ақ қойыңыз. Менің қару ұстаған нөкерлерім, Әмет пен Абдулла секілді малайларым тұрғанда, өзімізді сый-құрметпен қабылдатуға шамамыз келіп бағады.

— Біз өйтіп қатты кетпей-ақ қояйық…— деді хазірет.— Ә міне, әлгі қылжақбастың айтқан жерге қағулы кресіне де келіп қалдық. Бірақ мына түннің қараңғылығынан жолдың қалай кетіп жатқанын да айыру қиын екен. Сірә, ол солға бұрылу керек деді ғой деймін.

— Жоқ, оңға,— деді.— Мен білсем, оңға бұрылу керек,— деді Бриан.

— Жоқ, солға, әрине, солға деген. Менің білуімше, ол өзінің ағаш сапысыпың ұшымен дәл сол жақты көрсеткен.

— Бірақ оның сапысы сол қолыңда еді ғой, сонымен тұрған бетінде кесе-көлденең сілтеп, қарама-қарсы тұсты нұсқады емес пе,— деді ғымаратшы.

Әр қашанғы әдеттей, мұның әрқайсысы өзінікін дұрыс деп, біріне-бірі көне қоймайды; сонан соң атқосшыларынан сұраған еді, олар бұлардан алысырақ келе жатқандықтан, Вамбаның дәл не дегенін ести алмаған еді. Сөйтіп тұрғанда, қараңғыға көз тіккен Бриан крестің түбінде біреудің жатқанын байқап қалды да:

— Мына жерде біреу жатыр ғой: ұйықтап жатқан адам ба, әлде өлген адам ба? Найзаның ұшымен түртіп қарашы, Гуго,— деді.

Қарулы атқосшы жатқан кісіні қозғап үлгірмеді, әлгі адам орнынан атып тұрып, таза француз тілінде жауап қатты:

— Кім болсаң ол бол, бірақ менің ойымды бөлгенің ләзім емес.

— Біз тек сізден сұрап алайық деп едік, Седрик Сакстың мекені Ротервудқа қалай жетуге болады,— деді хазірет.

— Мен де сол Ротервудқа келе жатырмын,— деді жаңағы бейтаныс кісі,— Астымда атым жоқ, атым болса, мен сіздерді бастап-ақ апарар едім. Бұл араның жолы шым-шытырық келеді, сонда да мен оны жақсы білемін.

— Ал, достым, сен бізді Седриктің отанына алып барсаң, алғысымызды айтып, ақысын берер едік,— деді хазірет.

Сонан соң хазірет нөкерінің біріне әмір етті: атыңды мына адамға бер де өзің менің, төл атыма мін деді.

Енді жолбасшы бұларды бастап, Вамбаның сілтеген жағынан мүлде басқа тарапқа қарай алып жүрді. Көп ұзамай соқпақ қалың орманның ішіне келіп кірді, жолаушылар орта жолда жағасы ми-батпақ бірнеше бұлақтан өтті; мұндай жолмен жүру білмеген кісіге аса қауіпті еді, бірақ әлгі бейтаныс адам өткелдің қайдағы бір құрғақ, қауіпсіз тұстарын дәл тауып, жолаушыларды ешбір қиындықсыз алып етті. Осылай сақтықпен жүріп отырып, ақырында бұлар орманның беті ашық үйегіне шықты, сол жазықтың шетінде қарайып тұрған абажадай үлкен сарай да көзге шалынды.

Сол үлкен үйді қолымен көрсетіп тұрып, жол бастап келген кісі:

— Седрик Сакстың отаны — Ротервуд міне осы болады,— деді хазіретке.

Бұл хабарға әсіресе Эймер қатты қуанды, өйткені оның жүйке жүйесі онша мықты болмауға тиіс, сондықтан милы-батпақ жерлерден өтіп келе жатқанда өте қорқып, өзіне жол бастап келе жатқан кісімен де жөн сұрасуға зауқы болмаған, Ал енді қауіптен құтылғанын және тағы қоналқы орынға жақын келгенін сезген соң, ол қауырт көңілденіп кетті; жаны жадырап, көңілі сергіген хазірет енді жол бастап келген адамның кім екенін, қайда келе жатқанын сұрай қалды.

— Мен жаһанкез шайқымын, Қасиетті Жерден жаңа қайтып келемін,— деп жауап берді ол.

— Қайтып әуре болғанша, қасиетті қабірді жаулап алу; үшін сонда қалсаң етті,— деді Ғымарат серісі.

— Дұрыс айтасыз, құрметті серім,— деді жаһанкез, сірә, ғымаратшының сырт пышынын шырамытып қалса керек.— Бірақ мен сияқты қарапайым пенде үйіне қайтып келе жатса, оның не сөкеттігі бар; ол түгіл бүкіл өмірін қасиетті шаһарды азат етуге арнаймын деп ант еткен адамдар да әлдеқайда саяхат құрып жүрген көрінеді ғой! Сонда олардың берген анты қайда, азат. етпекші болған жері қайда — біреу қайда?

Мына сөз намысына қатты тиген ғымаратшы оған есесін жібермегісі келіп, ашу шақырып келе жатыр еді, сезді хазірет, бөліп жіберді. Эймер бұл арадан баяғыда кеткен жолбастаушының әлі күнге дейін орманның соқпақ тораптарын есінде сақтап жүргеніне таң қалған еді.

— Мен осы жерде туып-өскен адаммын,— деді жолбастаушы.

Соның арасынша бұлар Седриктің үйіне келіп те қалды. Бұл келгендері бұрма-бұрма аула, шарбақтары бар орасан зор, абажадай көрнексіздеу үй еді. Үйдің тәрізіне қарағанда қожасының дәулетті адам екені көрініп тұр, бірақ биік тас дуалдармен қоршалған, өркеш-өркеш мұнара қорғандармен бекемдеп тастаған норман ақсүйектерінің сәулетті сарайларына жету қайда; бұл ақсүйек мекендері ақыр-аяғында бүкіл англияның сәулет өнерінің байырғы үлгісі боп қалды ғой. Дегенмен, Ротервудтың да өз әлінше қорғаны барды. Ол кездің аламан заманында ешбір мекеннің қорғансыз болуы мүмкін емес еді, қорғаны жоқ мекендердің шабыншылыққа ұшырауы, әйтпесе өртеліп жіберуі ғажап емес-ті. Сондықтан Ротервудтың айналасы да жақындағы өзеннен тартылып келтірілген суға толы терең ор болатын. Ордың екі жақ қабағына сол маңдағы орманнан кесіп әкелініп үшкірленген діңгек-бөренелер орнатылған. Үйдің күнбатыс жақ дуалынан үлкен қақпа шығарылған; ал ішкі шарбақтағы қақпаға сырттан көпір арқылы барады. Қақпалардың екі жақ бүйіріндегі бұқпантай баспалдақтардан жауды садақтар мен сақпандардан ерсілі-қарсылы атқылауға болатын.

Қақпаның алдына келіп тірелгеннен кейін ғымаратшы дереу сыбызғысын алып, «шығып сөйлес» дегендей, қатты-қатты ойнап жіберді. Бұдан артық шыдап тұруға да болмай қалып еді, өйткені күні бойы түнере төніп келген нөсер жаңбыр тап осы кезде селдете құйып кеткен.

III ТАРАУ

Сұмдық-ай! Сабаз туған Саксон ері,
Жарқылдап аспан түстес көк көздері.
Желкілдеп алтын шашы иығында
Кеп жетті сонау дала шалғай жақтан
Жағаны терістік теңіз сүйіп жатқан.

Томсон, «Азаттық

Аласалау келген кең залда дөрекі сүргіленіп, өңсіз тақтайдан епсіз құрастырылған үлкен емен столдың, үстінде Седрик Сакстың кешкі асына дастарқан жайылып жатыр еді.

Бөлменің төбесі қара дүрсін тақтаймен, қамыс-қоғамен жабылған, шатырды шомбал салдау, арыс ағаштар тіреп тұр.

Залдың есік жағынан қазан аспай, үлкен жер ошақтар жасалған, мұржаларының нашар шығарылғандығынан ошаққа жағылған оттың түтінінің көбі үйдің ішінде қонақтап қалады екен. Шатырды көтеріп тұрған салдау ағаштар мен арыстарды қап-қара сырмен бояп қойғандай жып-жылтыр ғып қара күйе, ыс басып қалыпты. Үйдің қабырғаларында аң аулайтын жабдықтар, әскери қару-жарақтар ілулі тұр, ал залдың бұрыш-бұрыштарында үлкен үйдің басқа бөлмелеріне баратын жармалы есіктер бар.

Бұл үйдің барлық жай-жапсары, жасау-жабдығы сол кездегі саксондардың қарапайым тұрмысына лайық, Седриктің өзі де осыны ұнатады. Үйдің едені балшық пен әк қосылған қою лаймен сыланған, біздің албарларымыздың едені көбінесе әлі күнге дейін осындай. Залдың жоғарғы жағының едені басқа жағынан біраз көтеріңкі; үй-ішінің үлкендері мен сый қонақтар отыратын бұл орын үйдің сәкісі яғни төрі боп саналады. Осы төрдің алдында көлденеңінен алқызыл дастарқан жабылған стол тұр, сол столдың орта шенінен төмен, залдың есігіне қарай осы үйдің қоңсы-қолаңдары, қарашы-жалшылары тамақ ішетін және бір стол қойылған.

Столдың бүкіл формасы «т» әрпінің суретіне ұқсайды; яғни басқаша айтқанда, Оксфорд пен Кембридждің көне үлгідегі колледждерінде әлі күнге дейін қалмай келе жатқан ескі тамақ столдарының тәртібіне келеді. Сыйлы столдың айналасына емен ағашынан қиып жасалған ісі берік орындықтар мен креслолар қойылған. Сәкінің үстінен шұға шымылдық тұтылған; мұндай керме шымылдық шатырдың саңылауларынан өтіп кететін жаңбырдан құрметті қонақтарды қорғау үшін керек еді.

Бөлменің төр жағына ала-құла, әлеміш өрнектері бар мата-кілем құрылған, еденге де сондай ашық түсті кілем төселген. Жоғарыда айтқанымыздай, төменгі столдың үстінде жөнді тебе дерлік төбе де жоқ-ты, үйдің бұл жағы қабырғаға құрылған алаша матадан, жер едені — кілем төсеніш дегеннен жұрдай болатын; бұл араға емен орындықтың орнына шомбал скамейкалар қойылған.

Жоғарғы столдың орта шенінде үй иесі мен оның бәйбішесі отыратын, басқа орындықтардан биігірек екі кресло тұр; дастарқан басында өздері отырып, сый-құрметті өздері жасайтын болғандықтан бұларды «Дәм иесі» деп мадақтайтын салт бар. Бұл креслоның әр қайсысына үй иелері аяғын қойып отыратын, піл сүйегімен нақыштап, оюлап істелген кішкене аласа скамейкалар арналыпты.

Қазір осы креслоның бірінде, кешкі тамағын шыдамсыздана күтіп, Седрик Сакс отыр. Нормандар оны тан, франклин деп қанша кемітсе де, түстік я кештік астың кешіккеніне ол әр қашан ыза боп қалатын; бұл тәртіпті қолдану жөнінде Седрик ескілі-жаңалы ұлықтардың ешбірінен кем емес-ті.

Седриктің тік мінез, тезқатар, ашуланшақ кісі екені нұсқасынан да көрінеді. Орта бойлы, қақпақ жауырын, кең құлашты, мығым денелі, соғыстың ауыртпалығына да, аңшылықтың шаршап-шалдығуына да төтеп беретін мықты адам. Оның тура біткен дөңгелек басы, аппақ тісі, үлкен көгілдір көзді жалпақ беті бұл адамның батыл, турашыл адам екенін және де бір нәрсе көңіліне жақпай қалса, аққөңіл, тік мінезінің орнына лездік арасында ашу шақырып шыға келетінін айтып тұрғандай. Седриктің үнемі секем алғыш, өркөкірек мінезі көзінен де көрінеді, өйткені бұл адам өмір бойы өзінің правосын қорғаумен, өзіне жат, жау адамдармен кірпік қақпай арпалысумен келе жатқан сақ адам. Оның аяқ астынан ашу шақыратын тезқатар, жылдам, батыл мінезі өзінің ешкімнен кем түспейтін артықшылық дәстүрін әрдайым қорғап қалуға әдеттендірген. Седриктің өсіріп жіберген ұзын, ақсары шашы төбесінен маңдайына дейін тура бөлініп, иығына түсіп тұр, жасы алпысқа келіп қалса да, оған ептеп қана ақ кірген.

Седриктің үстінде жағасы мен өңірі аң терісімен жиектеген жасыл шапаны бар; жағасындағы аңы ақ тышқан терісінен гөрі арзанырақ, сірә, сұр тышқанның терісі болса керек. Шапаны түймеленбеген, оның астынан кеудесін қысып тұратын Қызыл шұға куртка киген. Сондай матадан тігілген шалбары тек тізесіне дейін ғана жетіп тұр, ал сирағы жалаңаш. Аяқ киімі шаруалардың кигеніндей, жалғыз-ақ былғарысы одан жақсырақ болуға тиіс; аяқ киімі алдыңғы жағынан алтын тоғамен түймеленеді екен. Седриктің қолына салғаны — алтын білезік, мойнына таққаны — сондай асыл металдан жасалған жалпақ алқа, беліндегі — неше алуан асыл тас орнатылған кемер белбеу; белбеуге екі жүзді өткір қанжар таққан. Креслосының тұсында бай алпауыттардың бір киер сәні боп есептелетін, қызыл шұғадан аң терісімен жұрындап істеген ұзын плащ, оюлап тіккен әсем бөрік ілулі түр. Оның креслосының арқасына жалпақ, жалтырауық имегі бар кеспелтек аса сүйелген; бұл, сірә, серуенге шыққанда әрі сүйенетін таяғы, әрі жұмсайтын қаруы болуға тиіс.

Қожасының сәнді киім-кешегінен нашарлау, шошқа бақташысы Гурттың олпы-солпы өрескел киімінен әдемірек киінген бірнеше жалшы әміршісінің аузына қарап, соның пәрменін күтіп тұр. Мұның үлкенірек екі-үшеуі Седриктің креслосының артын ала, сәкіде тұр да, өзгелері залдың төменгі жағында қалға. Мұнда бұлардан басқа түрлі де малайлар бар еді: сол кезде қасқыр мен бұғы аулауға қосатын жүндес үш аңшы ит, үлкендігі тайыншадай бірнеше құмай тазы, қазір терьер деп аталып жүрген екі қанден осында анталап тұрған. Бұлар да сол кешкі тамақты телміре күткенмен, қожаларының қошуағы жоқ екенін нағыз итке біткен сезімталдықпен аңғарып қойып, қазіргі жым-жырт жағдайды бұза алатын емес; мүмкін, олар төрт аяқты малайлардың ашқарақтығына тыйым салу. үшін әзірленіп қойған, қазір үй иесінің алдында жатқан ақ таяқтан да қорқып отырған болар. Иттердің ішінде бұрыннан еркелеп үйренген, қызметі артық болса да түсі суық жалғыз кәрі бөрібасар ғана құрметті креслоға жақын келіп отырып, біресе Седриктің тізесіне дағарадай басын қойып, біресе тұмсығымен алақаның иіскелеп, ауық-ауық иесінің көңілін бөле береді. Бірақ оның өзін де: «Кет, Болдер, аулақ. кет! Қазір саған уақыт жоқ!»— деген қатты зеккімен қуып тастап отыр.

Жоғарыда айттық қой, Седрик бүгін қобалжып отыр еді. Өйткені Ровена бикеш бір мойны қашық шеркеуге кешкі ғибадатқа барып келіп, жолда жаңбырдан су болған киім-кешегін ауыстырып кию үшін өз бөлмесінде айналып. жатқан. Оның үстіне малды әлдеқашан ауылға айдап келуге тиісті Гурт бақташыдан әлі хабар жоқ-ты. Уақыт болса тынышсыз, айналадағы орманның ішінде қаптап жүрген қарақшыларға кезігіп қалды ма деп қауіптенуге болады, ол болмаса өзінің күшіне сеніп, басқаның малына сұғын қадап отыратын көршілес манаптардың бірі барымтаға салып кетті ме деп те қорқады, Саксон алпауыттарының басты байлығының езі де орманды жерде азығы мол осы шошқаларының көптігі болатын. Сондықтан Седриктің қауіптенуі де орынды еді.

Мұның бәрінің үстіне біздің саксон мырзамыздың іші пысып отырған себебі — оның сүйікті қылжақбасы Вамба жоқ боп отыр, ол болса өзінің күлкілі сөздерімен кешкі асқа керік беріп, мына арақ-шараптың дәмін кәусар шарабына айналдырып отырған болар еді. Седриктің кешкі асты ішетін мезгілі әлдеқашан өтіп кетті, ол түстен бері нәр татқан жоқ, ол түгіл осы біздің тұсымызда да мезгілімен тамақ ішпесек, көңіл-қошымыз келмей қалады, ал ардақты алпауыттың көңіл күйін бұзбағанда енді қайтсін. Ол біреуді бірдеңе деп қағытып қалып, немесе өзінен-өзі күбірлеп, біресе малайларына тиісіп, көбінесе өзінің көңілін табу үшін күміс стаканмен шарап әкелген аспазына соқтығып, қысқасы, осының бәріне өзінің разы еместігін көрсетіп қойып отыр.

— Ровена бикеш неге айналды бұл?

— Қазір келеді, тек бас киімін ауыстырсын да,— деді еркін сөйлейтін әйелдің бірі, ханшаның сүйікті қызметші әйелдерінің ішінде осылай шолжың келетіндері болады ғой.— Бикештің жалаң тақия, жай белдемшемең дастарқанға келуін алдымен өзіңіз ұнатпайсыз ғой, әйтпесе біздің өңірімізде Ровена бикештей тез киінетін бір де әйел жоқ.

Мұндай үзілді-кесілді дәлелге Сакстың өзі де тоқтап қалса керек, ол енді парықсыз бірдеңе деп жыбырлады да сөзді басқа тілеуге бұрды:

— Иоанн әулиенің шеркеуіне ендігі баратын жолы тәңірім күнді ашық қыла көрсін,— деген тілек айтты. Сонан соң сыныққа сылтау табылғанына қуанып кеткендей, айылын жимастан, аспазға ақырандап қоя берді:— Гуртке не болды бұл, осы уақытқа дейін даладан атасының басын іздеп жүр ме екен? Қара да тұр, осы мал жақтан бір жаманат естіп жүрмейік. Ол өзі қашанда елгезек, саққұлақ малай еді ғой! Мен оның қызметін көтеріп, өзіме бас қорғаушы етіп алуды ойлап жүр едім.

Осыған келген де Освальд аспаз қарап тұрмай, отты сөндір деп белгі бергеніне бір сағат та болған жоқ қой, деп қалды. Оның бұл сөзді қозғайтын жөні жоқ еді, өйткені мұны есіне салса, Сакстың жыны қозып шыға келетін.

— Мұндай белгі беретін қонырауы құрысын,— деп Седрик шыр ете қалды,— осы азапты ойлап тапқан адамның да аты құрысын және тағы саксонның құлағына осыны саксон тілімен жеткізіп отырған миы жоқ құлдың аты сонымен қоса құрысын!.. Белгі қоңырау дейді, ә! Солай болмағанда қайтушы еді… Ол белгі қоңырау жөні түзу адамдардың отын өшіртеді, сонсоң қараңғы түскен соң ұрылар мен қарақшылар оларды кеп тырдай ғып тонайды. Иә, тағы сол белгі қоңырау! Оның пайдасын Реджинальд Фрон де Беф пен Филипп де Мальвуазен әбден біледі. Гастингстің түбінде соғысқан барлық норман мұндарлары мен Вильгельм ублюдоктің өзі де белгі қоныраудың мәнісін біліп бағады. Тура қал осы, қарамақтарындағы қанды балақ қарақшыларын талан-таражбен асырап сақтап қалу үшін осылар енді менің мал-мүлкіме ауыз салып жүрмесін. Онда менің ақ-адал құлымның қазасы жетіп, мал мүлкімнің жау қолында кеткені де, және тағы Вамба ше… Қайда Вамба? Оны да біреу Гуртпен бірге кетті деп еді ғой?

Мұны Освальд та осылай деді.

— Ал ендеше мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықты деген осы! Ондай болса бұл ақымақ саксон да норман мырзасының құлдығында кетті дей бер. Өйтпегенде қайтсін: солардың айтқанына көніп,. айдауына жүре берсек, біз ақымақты енді не қылушы еді: біз жаратылысымыздан қанша жарымес болып тусақ та, олардың бізді мұнша кемітетін жөні жоқ еді. Бәрібір мен кегімді аламын олардан!—деп Седрик асасын ұстай-мұстай ақыра түрегелді орнынан; өзін біреу қорлап жатыр деп ұқса керек.— Мен ең Жоғарғы советке шағым беремін — маған онда достар да, жақтаушылар да табылады. Норманды мен еркекше ашықтан-ашық майданға шақырамын. Қорқақ болмаса, барлық сауыт-сайманын киіп, қару-жарағын асынып, шайқасқа шықсын. Мен олардың қалқанынан үш есе қалың қорғанды мынадай-ақ найзамен бұзып шыққамын. Мүмкін, олар мені шал деп басынатын шығар, бірақ кім екенімді мен оларға көрсетемін, жалғыз басты, баласыз шал болсам да, менің бойымда Хервудтың қаны ағып жатыр! О, Уилфред, қайтейін сені, Уилфред,— деп шал қайғыра сөйледі,— егер сен тағатсыз нәпсіне ерік бермеген болсаң, сенін әкең қартайған шағында, мына сұрапыл дауылға жалаңаш, сынық бұтағын төсеген сыбай-салтаң емендей, жападан-жалғыз қалмас еді ғой!

Осындай ой шалдың ашуын терең қайғыға айналдырса керек. Седрик найзасын былай алып қойып, өз орнына отырды да, басын төмен салып, қалың ойға шомды. Сол мезетте қатты тартылған кернай даусы оның ойын бөліп кетті; залдағы барлық иттер, оған қосыла бүкіл қора-жайдағы отыз шамалы төбеттер кернайдың айғайына аттан қосқандай, қаңқылдап, абалап қоя берді. Иттердің дауырығын басып, жөнге келтіру үшін ақ. таяқ пен малайлар аз еңбек еткен жоқ.

— Әй, жігіттер, қақпаға біреулерің барсаңдаршы!—деді Седрик, залдың іші тыншығып, сөзі естілетін болған соң,— Мына кернайдың бізге не хабар әкелгенін біліңдер. Менің жерімде қандай қиянат, қандай зұлмат болды екен.

Үш минуттай уақыт өткенде қақпаға барып қайтқан жігіт мынадай хабар жеткізді: келіп тұрған қонақтар Жорво аббаттығының хазіреті Эймер мен ғымаратшылар орденінің әрі ардақты, әрі ержүрек командиры атақты сері Бриан де Буагильбер екен, қастарында бірнеше кісі нөкері бар, соларға меймандостық көрсетіп қоналқы жай сұрайды. Ашби де ла Зуш маңында бүрсігүні болмақшы сайысқа кетіп бара жатқан беттері екен.

— Эймер? Эймер хазірет? Һәм Бриан де Буагильбер?—деп біраз күбірлеп отырды Седрик.— Екеуі де нормандар… Бірақ норман болса да, сакс болса да, оның бәрі бір,— Ротервуд бұларға қонақасы бермей тұра алмайды, қонаға келген екен — хош келіпсіздер деу керек оларға. Әрине, егер өтіп кетсе, құпына құп деуге болар еді. Бірақ жолаушыға қонақасы бермеуге, қондырмай жіберуге болмайды; оның бержағында қонақ жолын нормандар да білуге тиіс, сондықтан өздерін сыпайы ұстайтын болулары керек. Осылай деп ойлады да, Седрик креслосының артын ала тұрған ақ асалы жігітті жұмсады:— Пар, Гундиберт, қасыңа бірнеше кісі ал да, келгендерді қонақ үйге апарып түсір. Аттары мен қашырларын да жайғастыр, есінде болсын, қастарындағы нөкерлері де еш нәрседен тарықпайтын болсын, киімдерін ауыстырсын, керек десе, от жағып бер, жуынатын суы да дайын болсын, сырасы мен шарабын да жетістір. Аспаздарға айт, біздің кешкі тамағымыздың үстіне тағы тамақ қоссын, сонсоң қонақтар дайын болысымен, столға ас берілетін болсын. Және тағы, Гундиберт, қонақтарға мынаны айт: қонақтармен сәлемдесуге Седриктің өзі шыққан болар еді, бірақ, оған беріп қойған уәдесі жол бермейді—саксон корольдерінің әулеті болса да, басқа меймандарға өзінің сатысынан үш қадам артық аттап шықпауға ол кісі ант еткен. Ал енді бара бер. Байқа, барлығы айтқанымдай болсын: бұлардың тәкаппар келетін әдеті — оспадар Сакс сараңдығын істеп, қараулығына басты деп жүрмесін түбінде.

Даяршы жігіт пен тағы бірнеше малай қожасының әмірін орындауға кетті де, ол кеткен соң Седрик өзінің Освальд аспазына мынаны айтты:

— Эймер хазірет… сен білетін бе едің, ұмытпасам, бұл әлгі Жиль де Мольверердің туған інісі, қазір ол лорд Миддлгем болып алды.

Освальд оның сөзін мақұлдап, ілтифатпен басын изеді.

— Ол өзінен анағұрлым асыл тұқымның. — Уилфгор Миддлгем тұқымының сарайына басып кіріп, жер-суы мен мал-мүлкін тартып алды. Жалпы норман лордтарының бәрінің де істеп отырғаны осы емес пе? Елдің айтуына қарағанда, мына хазірет бір көңілді поп көрінеді; сірә, бұл шеркеу қоңырауының даусы мен діншілдердің киіз кітабындағы әдет-ғұрыптан гөрі шарап толы тостағанды, аңшылардың мүйіз сыбызғысын артық көретін болса керек. Заты, оның не айтатыны бар. Алда-жалда келген екен, кіре берсін енді, мен лайықты қонақасысын беремін. Айтпақшы, анау ғымаратшының аты кім дедің?

— Бриан де Буагильбер.

— Буагильбер?—деп Седрик өзімен-өзі сөйлескендей, ойланып қалды, аузына қарайтын қаншама бағынышты жандардың арасында тұрса да, өзгелерден гөрі өзімен сөйлескенді тәуір көретін мұндайлардың үйреншікті әдеті.— Буагильбер?.. Аты шулы кісі. Мұны мақтайтындар да, жамандайтындар да көп. Ел аузындағы лақапқа қарағанда, бұл Ғымарат орденінің ең батыр серісінің бірі, бірақ өздерінің бойларына лайық міндердің бәріне батып болған: менмен, өркөкірек, кекшіл, зынақор көрінеді. Өзін жерде де, көкте де ешкімнен қорықпайтын, мейлінше мейірімсіз адам деседі. Палестинадан тамтұмдап қайтып кеп жатқан азғана жауынгерлер оны осылай атайды. Мейлі, ол кім болса ол болсын, маған бір түнге ғана қонақ қой, ештеме емес, оған да рақым етіңіз деуге болады Сонан соң, Освальд, ең ұзақ сақталған кәрі шарапты ашарсың; дастарқанға ең жақсы балды, ең күшті сыраны, иісі аңқыған моратты, көбігі бұрқыраған сидрды, тәтті-дәмді деген тағамның бәрін жаса, шарапты ең үлкен тостағандарға толтыра құй! Ғымаратшылар мен хазіреттер шараптың жақсысы мен үлкен тостағанды жаратады. Ровена бикешке айтарсың, Эльгита, егер өзінің көңілі соқпаса, біз оны дастарқан басына күтпей-ақ қоярмыз.

Бикештің әбден келгісі келетін болар, өйткені Палестинадан келетін жаңалықты естігісі кеп тұрады,— деді Эльгита, еш мүдірместен.

Седрик әйелдің өжет жауабына шамданып қалды. Бірақ Ровена бикештің өзіне де, оған қызмет ететін әйелдерге де бұл үйде өте құрмет көрсетілуші еді де, Седрик оларға ешбір ашу шақыра алмаушы еді. Тек әйелге жаман көзімен қарап:

Тарт тіліңді!— деп қалды.— Жалғыз-ақ бикешіне менің сөзімді жеткіз — өзінің қалауы білсін. Альфредтің немересінің жарлығы бұл үйде королеваның жарлығынан кем болмайды.

Бұл сөзден соң Эльгита залдан шығып кетті.

— Палестина! Палестина…— деп қайталады да Седрик ойға кетті. – Крес жорығының бұзақылары мен сумақай кезбелердің бұл соры бейбақ елден айтып кеп жатқан өсек-аяндарына құлақ тігетін жұрт қаншама дейсің. Құдайы меймандығын сатып, үйімізге кіріп, асымызды ішіп, аяғымызды босата жүріп, бұл алааяқ қаңғыбастардың шертетін өтірікті-шынды кептеріне мен де құлақ қойған болар едім; олардың өтірікті шындай, ақсақты тыңдай ғып соққан хикаяларына мен екеш мен де аузымды ашып, көзімді жұмып, қатып қалған болар едім… Бірақ не керек, мені тыңдамаған ұл — ол маған ұл емес, мен оның тілеуін тілемеймін. Иығына кресті жапсырып ап, неше түрлі бұзақылық істеп, қан төгетін және мұны құдайдың әмірі деп соғатын барып тұрған баукеспе қанішер де бір, ол ұл да бір енді маған.

Осыны айтты да Седрик, төмен қарай, қабағын салып жіберіп, бір минуттай осылай отырып қалды. Содан қайта қабағын көтеріп, жоғары қарағанда, залдың екінші шетіндегі жармалы есік шалқасынан ашылып, алдарында аса таяқ ұстаған даяршы жігіт пен шырақ ұстаған төрт малай бар, кештеп келген қонақтар залға кіріп келді»

IV ТАРАУ

Қой, ешкі, шошқа қаны судай ақты;
Теңкиген атан өгіз еті таста.
Боршалап, шауып тұрып отқа қақтап,
Қосылды күрең шарап тәтті асқа.
Бұл тойға құрмет-сыйсыз Улисс келді
Ханзада қалың топтан оңашарақ
Шеттегі нұсқады оған бір столды.

«Одиссея», 21 кітап.

Аттан түсіп, қонақ үйге кіргеннен кейін аббат Эймер жолға шыққанда ат үстінде киетін киімдерін шешіп, жаңадан жақсы киімдерін киіп, оқалап тігілген жеңсіз беренін сыртынан салған еді. Діни дәрежесінің белгісі боп табылатын шомбал алтын балдақтан бөлек, тақсыр хазірет қолына неше алуан асыл тастар орнатылған әлденеше алтын сақиналар киген; мұның мүфтийлік шариғат жолына қайшы келетінін о кісі бұл жолы елегем жоқ; аяғына кигені — биязы испан сафьянынан тігілген шекейме етік; сақалын діни мәртебесінің пұрсаты бойынша тұқылдап қырыққан; басында — сәндеп кестелеген алқызыл бөрік.

Келгеннен кейін ғымаратшы да киімін ауыстырып киді — мүфтийдікіндей алуан-алуан ою-өрнекпен сәнделмегенмен, мұның киімі де әсем еді; киім салтанаты жағынан Эймерден аспаса да, келбеті мен айбаты одан басым болатын. Ол кеудесіндегі сауытын шешіп, оның орнына қоңыр-қызыл жібектен құндызбен әдіптеп істеген жейде киді де, оның сыртынан қат-қабаттары жерге төгілген аппақ плащты желбегей салды. Діни орденінің мақпал қара барқыттан ойылған сегіз қырлы кресі аппақ береннің омырауына тігілген. Ол қазір тік төбе бұлғын бөркін шешіп қойды: қара-торы жүзіне келісімді көмірдей қара, қою шашы кен маңдайына төгіліп, онсыз-ақ жараса қалды. Егер ғымаратшының шеннен шыққан өктемдікке бойұрып тұратын ожар кескіні болмаса, оның айбын-келбеті мен түр-тұрпатының өзіне көз тояттағандай еді.

Залға құрметті қонақтардың соңынан олардың атқосшылары, олардан соң жолаушыларды бастап келген жаһанкез шайқы да келіп кірді, момақан шайқының үстінде кезбенің киімінен бөлек көзге түсерлік ештеңе де жоқ еді. Иығынан пұшпағына түсетін, қара матадан тігілген ұзын да кең плащы бар, бұл склавэн яғни салавян плащы деп аталатын, жең орнына қондырмалы қақпақ орнатылған осы күнгі гусарлар плащына ұқсас болатын. Жалаң аяғына таспалап киген жабайы шоқай, айналасы қатармалап сырылған жалпақ етек қалпақ, сабына пальма шашағы тағылған темір ұшты ұзын асай-мұсай — шайқының бар аттоны осы ғана. Седриктің даяршы жігіттері мен қонақтардың көп нөкері тұрғанда, төменгі столдан маған орын тие қояр ма екен деген кісіше, жаһанкез өзінен-өзі қорынып, елдің бәрінің артынан бүгежектеп кірді де, қазан-аспайға қарай сырылып барып, ықтырманың астындағы скамейкаға барып отырды. Әлдеқалай біреу столдан орын берер, әйтпесе даяршы осы қазан-аспайдың басынан-ақ, тамақтандыра салар деп ойлап, шайқы енді жайғасып отырып су болған киім-кешегін кептіре бастады.

Сый қонақтарды көрген соң Седрик орнынан маңғаздана көтеріліп, төрдегі сәкіден үш қадам ілгері басты да сол арадан:

— Айыпқа бұйырмаңыз, құрметті тақсыр,— деді,— менің серт қып беріп қойған. құзырым, сіз тақсырдың және мына ержүрек ғымаратшы сері секілді қадірлі қонақтардың да алдынан шығып сый көрсетуіме ерік бермей тұр. Бірақ менің даяршы жігітім бұл қажетті тұрпайылықтың себебін айтып түсіндірген шығар деймін. Екінші тағы ғапу өтінемін, мен сіздермен ана тілімде сөйлеспекпін және егер сіздер ол тілді білетін болсаңыздар, ол сізге онша қиындық келтірмейтін болса, сіздер де сол тілде сөйлесеңіздер екен деймін; ал енді олай болмаған күнде сіздердің маған айтам дегендеріңізді, мен өзім норманша қанша білсем, сонша түсінермін.

— Серт дегенді, құрметті франклин,— деді хазірет,— яғни мұндай атақ қазір біраз ескіріп кетсе де, солай деп атауға рұқсат етіңіз, құрметті мырзам, оны орындау керек. Себебі серт дегеніміз бізді аспанмен тілдестіріп тұрған дәнекер яғни әулиеге байланатын әлем; сондықтан, менің әлгі айтқанымдай, сертті бұлжытпай ұстап тұру керек; қашан шеркеу-анамыз өзі тәрік етпесе, оны біз тәрік етуге тиіс емеспіз. Ал енді тіл дегенге келсек, өзімнің марқұм болған әжем Хильда Миддлгемскаяның сөйлеген тілінде сөйлесуге мен әзірмін, құзырыңызға мағлұм болсын, жарықтық ол кісінің қазасы Витби абаттығында әулие өліміне жаны жай тапқан, иманды болғыр, марқабатты адасы тақсыр Хильданың қазасымен айна-қатесіз ұқсас болған еді ғой!

Хазірет осындай биязы, инабатты сөзін сөйлеп болған кезде, ғымаратшы дәсерлі әдетімен ықты-жарды тыңдамастан өз бетінше қойып қалды:

— Мен қашанда Ричард корольдің және соның ақсүйектерінің тілінде, яғни француз тілінде сөйлеуші едім; ал ағылшын тілін осы елдің жергілікті: адамдарымен түсінісетін дәрежеде ғана сөйлей аламын.

Бұл бақталас ұлттардың аттары қабат аталғанда әрқашан қитығына тие қалатын әдетінше, Седрик ғымаратшыны оқты көзімен атып, оның сөзін жақтырмай-ақ қалды; бірақ әйтсе де қонақ ақысының, жүктейтін міндетін есіне алып, ашуын тежеп қалды да, қолын жайып, қонақтарына өзінің креслосынан төменірек, бірақ өзімен қатар орын ұсынды. Осыдан соң тағам жасауға бұйрық берді.

Даяршылар бұйрықты орындауға ұмтылған еді, дәл осы кезде залға кіріп келген бақташы Гурт пен оның серігі Вамбаға көзі түсіп кеткен Седрик енді соларға дүрсе қоя берді.

— Мына оңбаған қаңғыбастарды қара, кәне, бері келіңдер!— деді Седрик, ашу шақырып.

Жазықты құлдар сәкіге жақындап келгенде:

— Ал бұларыңа жол болсын, сұмырайлар? Сен неге, Гурт, осынша кешіктің? Малыңды аман айдап келдің бе өзің, жоқ, жол тосып жүрген қарақшылардың олжасына тастап келдің бе?— деді.

— Құзырыңызға мәлім болсын, малыңыз дін аман,— деп жауап берді Гурт.

— Ал маған мәлімдегеніннің текке керегі жоқ, бұзық неме,— деді Седрик,— екі сағат бойы әр шатпақты бір ойлап, уайыммен отыру, ешбір жазықсыз көршілерден қайтсем кек алам деп шатасу маған оңай деймісің! Есіңде болсын, енді қайтіп мұндай бұзақылық істесең қол-аяғыңды бұғаулап, абақтыға қамап тастауым хақ деп біл.

Қожасының ашуланшақ мінезін білетін Гурт оған қарсы келген жоқ; ал өзіне көп кешірім жасайтын Седриктің сырына қанық қылжақбас өзін де, жолдасын да арашалап сөйледі:

— Тегі бүгін, Седрик ағай, айтып отырған сөзіңнің тіпті сөз сияғы жоқ.

— Не дейсің?— деді қожасы.— Егер сен, мияу неме, тіліңді тарта сөйлсмесең мен сені қарауыл үйіне аттандырып, жоныңнан қайыс алдырармын!

— Онда сен данышпан екенсің, әуелі мына сөзге жауап бере ғой,— деді Вамба тартынбастан,— басқа біреудің қылығы үшін жазықсыз жанның жаза тартқаны қалай ақылдылық, қалай әділет болмақшы?

— Әрине, ол дұрыс болмайды, ақымағым.

— Ендеше Гурт байғұсты итінің жазығы үшін неге бұғаулаймын деп қорқытасың? Біз малдың бас-аяғын жинап алғаннан кейін жолда бір минут та алданбағанымызға осы қазір не деп ант іш дейсің, ал Фангс кешкі қоңырау құлағымызға тигенде ғана, малды әрең деп жинап болды ғой.

— Ондай болса, Фангсты асып өлтіру керек екен,— деді Седрик ойланбастан,— жазалы сол боп шықты. Ал Гурт оның орнына басқа ит алсын.

— Жоқ, ағатай, сабыр етіңіз,— деді әумесер,— мұндай билік те тура болмайды: аяғы ақсап жүргендіктен малды жинап үлгірмесе, оған Фангс неге жазықты болады? Бұған айыпты адам иттің алдыңғы аяғының тырнағын алып тастаған кісі; егер Фангстың өзінен сұрасаңыз да айтады, ол бұл оташылыққа разы болып көрген емес.

Ал енді менің құлымның меншігіндегі итті мүгедек қып тастап жүрген кім, соны айтшы?—деп Седрик айтқанша шатынап шыға келді.

— Оны мүгедек қып тастаған анау Губерт деген қақбас,— деді Вамба,— ол ана Филипп Мальвуазен мырзаның аңшылық кәсібінің бастығы ғой. Тоғайдағы бұғыны қуып келеді екен деп, Фангсты ұстап алып жүрген, әне сол. Оның айтуынша, қожасы бұған тыйым салыпты-мыс. Өзі орманшы болған соң, істеп жүргені…

Сол Мальвуазенді де, оның күзетшісін де тәңір алсын!— деді Седрик — Ұлы орман жарлығы бойынша белгіленген аң қорықтарының санатына кірмейді бұл орман — мен мұны оларға дәлелдеп беремін… Ал енді бұл сонымен бітсін. Бар, сумақай, өз орныңа барып отыр. Сен, Гурт, өзіңе басқа ит тауып ал, егер анау күзетші тағы да тиісетін болса, мен оны енді қайтіп садақ тартудан қалдырамын. Мен соның он бармағын шауып тастамасам, қоян жүрек қорқақ болғаным — онда мені құдай атсын! Бұдан соң, ол садақ тартуды мүлде қояды… Ал сіздерден ғапу өтінемін, құрметті қонақтар. Менің көршілерім -Әулиелер жеріндегі Пұтқа табынушы дінсіздеріңізден асып түспесе, кем түспейді, сері мырзам. Сөйтіп, бұйырған қонақасыларыңыз алдарыңызға келіп қалған екен ғой. Бұйырсын деп ала беріңіздер, бар әл, жоқ жай деп, алдарыңызға тартылған тағамды аз да болса көптей көріп, рақым етулеріңізді сұраймын.

Үй иеci осылай деп отырса да, столға жасалған тағам үшін ұялатын жөні жоқ еді. Төменгі столдың өзіне түр-түрімен пісірілген шошқа еті, оның үстіне асыранды құс, бұғы, ешкі, қоян, балық етінен даярланған неше түрлі тағам тартылған, таба-таба ғып пісірілген нан, печенье, әр алуан тәтті нан, неше алуан жеміс пен бал шырындарында тіпті есеп жоқ. Арша, тобылғы істіктерге шаншылып қақталып пісірілген майда құстардың еттері тағы толып жатыр. Осындай молшылықпен тартылған сансыз көп тағамды қонақтарға даяршылар мен аспаздар да кезек-кезегімен ұсынып тұрды; өздерінің қалаған тамақтарын қонақтардың өздері де іркілмей алып жатты. Құрметті қонақтардың әрқайсысының алдында күміс тостаған, ал төменгі столда шарапқа арналып мүйіз ыдыстар қойылған.

Қонақтар алдарындағы асты алуға кірісе бергенде, жұртты жайғастырып жүрген даяршы жігіт қолындағы таяқшасын көтеріп:

— Ғапу етіңіздер, Ровена бикешке орын беріңіздер!—деді.

Төрдегі столдың сырт жағынан бүйірдегі қосалқы есік ашылып, залға қасына ерген төрт қызы мен Ровена бикеш кіріп келді.

Өзінің тәрбиесіндегі бикештің мұндай жат қонақтардың алдында көзге түскеніне таңданып, разы болмай қалған Седрик наразылығын білдірмеуге тырысып, дереу бикештің алдынан шықты, зор қошаметпен Ровена бикештің қолын алып, өзінің он жағындағы, үй иесі әйелге арнап қойылған креслоға алып келді. Бикеш келгенде отырған жұрт түгел орнынан тұрып қарсы алды. Жұрттың ілтипатына үнсіз сәлем қайырып, бикеш аяғын кербез басып, өзінің орнына кеп отырды. Осы кезде ғымаратшы хазіреттің құлағына:

— Сіздің алтын алқаңызды сайыста тағуыма бұйырмаған екен, ал хиос шарабы сіздікі болды!—деп сыбыр ете қалды.

— Мен сізге айтып едім ғой,— деді хазірет.— Енді онша таң қала бермеңіз — Франклин сізді байқап отыр.

Бірақ өзімен ғана санасып жаман үйренген менмен Бриан де Буагильбер хазіреттің сөзіне құлақ қоймай, саксон сұлуына қадалды да қалды, сірә, күншығыс сұлтандарының қыздарына ешбір ұқсамаған Ровенаның көркі мұны есінен жаңылдырса керек.

Ровена ұзын бойлы, аса сымбатты қыз еді, бірақ бойының ұзындығы көзге ұрғандай сорақы емес-ті. Оның бетінің ақтығынан ой жаңылып көз таятын, ал бас бітімі мен бет нұсқасының әдемілігі көбінесе боп-боздығымен сұлу саналатын ақшыл арулардың кескін-келбетінен мүлдем бөлек болатын. Төгіліп тұратын кірпігі мен айнадай жарқыраған аякөзі, ақ маңдайына жараса біткен каштан түсті жіңішке қасы бір-біріне сайлап алғандай еді. Бұл көз жанарымен күйдіріп-жандыруға да, жақсылықпен жайғастыруға да жарайтын; ол көз әмір етіп, бағындыруға да, жалынып-жалпайып өзіне қаратып алуға да жарайтын. Бәрінен де оның түр-тұрпатына биязылық, әдептілік жарасушы еді. Алайда жалпы жұрттың жапырыла бас игеніне, айналасындағы қарашы-төрешіге әмір еткенге бойы үйреніп алған бұл саксон бикеші жаратылысынан дарыған әсемдікпен қатар айырықша бір алапаттың иесі болып алған. Толқын ұра бұйраланған ақсары түсті қолаң шашы қолға түспес асыл тастармен безеліп, иығына емін-еркін төгіліп тұр — асыл текті бекзаттықтың бұл да бір төтенше белгісі еді. Сұлудың мойында бір ұшына Нух кемесінің кішкене алтын суреті тағылған алтын алқа. Жалаңаш білегінде жалтылдаған асыл білезіктер. Теңіздің суы түстес ал қара көк жібек көйлектің сыртынан шынтағына түсетін кең жеңі бар, жер сызғандай ұзын да аса кең тағы бір көйлекті желбегей жамылған. Ең биязы жүн матадан істелген, қызыл-күрең түсті бұл көйлекке алтын нақыш салынған жібек тор түйіліпті. Бұл торды қажет болғанда, испан қыздарының әдетінше, омырауға жамылуға, әйтпесе иыққа салуға болады екен.

Осы кезде баялыштың шоғындай ұшқын атқан көзімен ғымаратшы да Ровенаға көз тіге қалған екен, мұны байқаған бикеш бұл қарауыңыз маған ләзім емес дегендей, дегдарлығын көрсетіп, пердесін бетіне түсіріп жіберді. Мұны Седрик те байқап қалып, себебін түсіне қойды.

— Сері мырза,— деді Седрик,— біздің саксон қыздарының беті күн көзін аз көреді, сондықтан крес жорықшыларының қадалып қарағанына төзе алмайды.

Егер мен айыпты болсам,— деді Бриан сері,— кешірім сұраймын, былайша айтқанда Ровена бикеш мені кешірсін; иен енді бұдан артық мөлтілдей бере алмаймын.

Ровена бикеш,— деді хазірет,— менің серігімнің батылдығын жазалаймын деп, біздің бәрімізді соған күйдіріп жіберді ғой. Бірақ ертең сайыста көрісетін тамаша қауымға сонша қаһар тікпес деп ойлаймын.

— Сол сайысқа біз бapap ма екенбіз, сол жағын мен әлі білмеймін, деді Седрик. – Заты, Англияның азат кезінде ата-бабаларымыз көріп-білмеген сол дырдуға мен өзім онша құмар емеспін.

Сонда да,— деді хазірет,— біздің отрядымыз қосшы болып отырғанда, сіз сонда барар деп сенеміз. Жол жүрудің мұндай қауіпсіз болмай тұрған кезінде, Бриан де Буагильбер мырзаның қасыңызда болғаны теріс емес.

— Тақсыр хазірет,— деді оған Сакс,— мен осы елдің қай тұсына сапар шексем де, өзімнің алмас қанжарым мен сенімді жігіттерімнен бөлек, бұған дейін ешкімнің қорғауын тілеген емеспін. Оның үстіне Ашби де ла Зушқа баратын болсақ, бізді қадірлі көршім Ательстан Конингсбургский ертіп жүретін болады, ол нөкерімен тұрғанда біз қарақшылардан да, алпауыттардан да қорықпаймыз. Сонымен, бұл шарапты мен сіздің денсаулығыңызға ішемін, тақсыр хазірет, менің шарабым сізге ұнап отыр ғой деп ойлаймын, және сол ілтипатыңыз үшін алғыс айтамын. Егер сіз монастырьдің жол-жобасын ұстап, айран ішкіңіз келетін болса, одан именбессіз деп ойлаймын және мені сыйлағандықтан ғана шарап ішіп отыр екен деп тағы ойламаймын.

— Жоқ, олай дей көрмеңіз,— деді хазірет күліп жіберіп,— біз сүт пен айранды монастырьдің ішінде ғана ішеміз, ал халық арасында — халық не ішсе соны ішеміз; сондықтан сіздің жақсы лебізіңіз үшін мынадай ақ-адал шарапты алып жіберейін, бұдан жуастауын мүритімнің еркіне берейін.

— Олай болса,— деді ғымаратшы, өзіне шарап құя түсіп,— мен Ровена арудың денсаулығына ішемін. Англияның топырағына сіз келгеннен бері мұндай бас иіп, табынарлық әйел дүниеге келген емес. Вортигерн байғұстың бақытсыздығына тәупық етемін. Егер біздің көз алдымыздағы арудың көлеңкесі елес беріп кетсе де, патшаның ар-инабаты мен зор мәртебесін құрбан етуіне сол жеткілікті болар еді.

— Сіз сезіміңізді осынша рәсуа етпесеңіз де болар еді, сері мырза,— деді Ровена, пердесін ашпастан, паң келбетімен,— одан да мен сіздің Палестинадан ала келген жаңа хабарларыңызды айта отыруыңызды өтінген болар едім, өйткені сіздің французша тәрбиеңізден туған ашнажайлығыңыздан гөрі сол хабарыңыз біздің ағылшындардың құлағына жағымдырақ тиген болар еді.

— Мен ол туралы көп қызықты хабар айта алмаспын,— деді Бриан де Буагнльбер.— Менің білетінім — әйтеуір Саладинмен бітім жасалды деген хабар.

Солай дей бергенде, сөзді Вамба бөліп жіберді. Әумесер қожасының арт жағында екі қадамдай жерде ғана отыр еді, қожасы өзінің табағынан оған оқта-текте тамақ асатып қойып отырған. Сонымен қатар Седрик осы залда елмен бірге отырған өзінің жақсы көретін иттерін де құр қалдыра қойған жоқты. Әумесер өкшесін отырған орындығының астына жіберіп, екі бетін омсырайта суалдырып, жақтарын кемпір ауызша жымқырып алған, өзіне пұрсат етілетін қулықтарының дер кезін жіберіп алмау үшін әнгімеге құлақ түріп, көзін ілмите түсіп отырған.

— Бітім-бітім дегенді тауып алыпты!—деп әумесер бір бүйірден қойып қалды, айбатты ғымаратшының сөзін елең қылмастан.— Осы сөз-ақ құлағыңды тұндырып болды!

— Не дейсің, суайт? Мұныңа жол болсын?—деді Седрик, қылжақбастың қулығына әдейі жол бергендей болып.

— Оның несін сұрайсыз,— деді Вамба.— Осы менің өмірімнің өзінде үш қайтара бітім болды, соның әрбірі — бес-он жылдан. Сонда немене, менің жүз елуге келгенім ғой.

— Сен бар ғой осы, менің білуімше, өз ажалыңнан өлмейсің тегінде,— деді ғымаратшы, өзінің орманда кездескен жүз танысын тани кетіп.— Егер сен жолды, хазірет пен маған көрсеткеніндей, жолаушы атаулыға солай көрсететін болсаң, онда ажалың кісі қолынан болатыны тумысыңда жазулы тұр.

— Бұ қалай, жылпос неме?—деп ақырып қалды Седрик.— Жолаушыларды жолдан адастырып жүрмісің! Өзіңді бір дүрелеп алу керек екен: басың қандай милау болса, суайттығың да сондай екен ғой.

— Кешіре көріңіз, ағаке,— деді әумесер,— бұл жолы милаулығым суайттығыма араша болатын шығар. Менің бар жазығым: осында оң қолым мен сол қолымды жаңылыстырып алыппын. Ал енді тегінде ақымақтан ақыл сұраған кісі кешірімді болу керек қой.

— Осыған келгенде, сөзді сырттан келген даяршының хабары бөліп кетті: алыстан келе жатқан жолаушы қонуға рұқсат сұрап, қақпаның алдында тұр екен.

— Кім болса о болсын, кіргізіңдер,— деді Седрик.— Тыста дауыл соғып тұрғанда, табиғаттың дүлей күшінен мерт болып кетпеу үшін ұшқан құс, жүгірген аң, өзінің қатерлі жауы адам баласынан сауға тілейді мұндай түнде. Өзіне не керек болса, соның бәрін беріңдер, Освальд, сен осыны жақсылап орында.

Даяшы дереу залдан шығып, қожасының бұйрығын орындауға кетті.

V ТАРАУ

Әлде жебірейлердің көзі жоқ па? Әлде олардың қол-аяғы, төрт мүшесі түгел емес пе, әлде оларда жек көру, жақсы көру, құштар болу, ынтық болу деген сезімдер болмай ма? Олардың да қорек ететіні сол бір тамақ емес пе, оларды да жаралайтын сол қару емес пе, олар да ауру-сырқауға ұшырап, сол аурудан жазылса — сол дәрімен сауықпай ма, олар да сол христиандар сияқты, жазда — жылынып, қыста — тоңбай ма?

«Венеция көпесі».

Освальд тыстан қайтып оралып, қожасының құлағына сыбырлады:

— Бұл келіп тұрған жебірей екен, Йорк қаласының жебірейі Исаак дегенмін дейді. Мен оны осында алып келсем, дұрыс бола ма?

— Оған Гуртты жіберу керек, Освальд, сол қарсы алсын,— деді Вамба, өзінің бетімен сөйлейтін әдеті бойынша.— Шошқа бақташысы жебірейге деген табылмас күтуші болады.

— Сақтай гөр, әулие анамыз Мария, жебірейді мына қауымның үстіне келтіру деген не сұмдық!— деп хазірет крес дұғалығымен шоқынып, тәубе келтіре бастады.

— Не дейді! Әулие табытын қорғаушылардың үстіне жебірей итті кіргізбек пе!— деп ғымаратшы дүрсе қоя берді.

— Мынаны қарай гөр, байқасақ, ғымаратшылар жебірейлердің ақшасын жақсы көреді екен де, олардың өздерін жақтырмайды екен ғой!—деді Вамба.

— Енді қайтеміз, ардақты қонақтар,— деді Седрик,— сіздерге бола мен қонақ ақысын жоққа шығара алмаймын. Бұл жәдігөйлерді бүкіл бір халық етіп, ғасырлар бойына ерік беpiп қойған құдай тағаламның өзі болса, бір жебірейдің бірнеше сағат бірге болуына біз де көнеміз де. Бірақ мен онымен қарым-қатынас жасауға, я бірге отырып тағам ішуге ешкімді зорламаймын. Оның өзіне жеке дастарқан жайып, тамақты бөлек беріңдер. Айтпақшы,— деді Седрик сонсоң қулана жымиып,—мүмкін, анау сәлде ораған шетелдіктер оны өздерінің қатарына алар?

— Франклин мырза,— деді ғымаратшы,— менің сарациндық тұтқындарым,— нағыз адал мұсылмандар, жебірейлерді христиандар қандай жек көрсе, олар да сондай жек көреді.

— Құдай біледі деп айтайын,— деді Вамба, сөзге қайта кірісіп,— бір кезде құдайдың өзі сүйіп жаратқан осы халықтан Махмуд пен Термаганттың пенделерінің несі артық дейсің?

— Ендеше, жебірей сенің қасыңа отырсын, Вамба,— деді Седрик.— Ақымақ пен суайт — жараса кетеді.

— Ақымақ суайттан оп-оңай-ақ құтылып кетеді,— деді Вамба, шошқаның мұжылған сүйегін жоғары көтеріп.

— Тсс!.. Өзі келе жатыр,— деді Седрик.

Жаңа келген қонаққа ешбір құрмет-мадақ жасалған жоқ, ұзын бойлы қағілез қарт адам қысылып-қымтырылып, аяғын аңдап басып, бүгежектеп залға кеп кірді; қадам басқан сайып отырғандарға сәлем беріп, тағзым етеді, жаратылысынан бойы биік адам болса да, үнемі еңкейіп, бүгжиіп жүруге әдеттенгендіктен, тұрқы қысқа адамдай боп көрінеді. Бет нұсқасы түзу, дұрыс біткен; бүркіт тұмсықты, өткір қара көзді, айғыз-айғыз ажым түскен кең маңдайлы, ұзын ақ шашты, күректей қаба сақалды қарттың айбынды-ақ келген түрі бар; бірақ не керек, баяғы қараңғы заманда дінге сенген надан қара халық үшін жексұрын көрсетілген, баққұмар, құлқын құлы, қомағай ақсүйектер тарапынан сұмдық қуғын-сүргінге ұшыраған ұлттың әулеті екенін сырт пішіні әшкерелеп айтып тұр.

Жауын-шашыннан суға малшынған жебірейдің бар киімі жөнтекі қоңыр плащ, қызыл күрең ұзын хитон ғана еді. Аяғында қонышын аң терісімен жиектеген сабадай кең етігі бар, белінде жалпақ белдік, оған кішкене кездікпен қағаз-қалам салған сауытты қыстырып қойыпты. Басында айырықша үлгімен тігілген төрт қырлы сары құлақшын: христнандардан айырып алу үшін заң бойынша жебірейлер осындай бас киім киюге міндетті болатын.

Седрик Сакстың шаңырағында бұл адамға көрсетілген і уықтық израил ұлтының барып тұрған қас жауларының түсі еді. Седриктің өзі жебірейді қайта-қайта сәлем беріп, тағзым еткеніне қарамастан, оған тек басын изеді де, төменгі столдың ең шеткі жағын нұсқай салды. Бірақ оған бұл арадан қағысып орын берген ешкім болмады. Тамақ ішіп отырғандарды жағалап өтіп, төменгі столдың шетіндегі жандарға көзін сатып, жалынышты назармен қанша телмірсе де, құл-құтан сакстар шынтақтарын қасақана жайып салып, жаңа келген қонақты елең қылмастан, тамақтарын қораздана қылғыта берді. Ал монастырьдің сопысынған мүриттері жебірейге жеркене қарасып, оңды-солды шоқынып жатты, керек десең, тұтқындалған арабтардың өздері де, Исаак қастарынан өткенде, мұрттарын ызалана ширатып, жақындасаң жаныңды аламыз дегендей, қанжарларына қол жүгірте бастады.

Қарғыс ұрған халықтың үрім-бұтағын отының басына келтіруге себеп болған қисынға қарағанда, Седрик Сакс өз жігіттеріне Исаакты жәбірлетпей, құдайы қонақасысын бергізуге тиіс еді, бірақ дәл осы кезде ол өзінің сүйікті иттерінің тұқымы, қадір-қасиеті туралы бір қызықты әңгімеге кірісіп кетті де, басқа мәселеге мойын бұра алмай қалды, заты Седрик саятшылық әңгімесін бір бастап алса, жебірейдің тамақ ішпей ұйықтауы түгіл, одан да маңыздырақ іске қарай қоймаушы еді.

Бұл кезде Исаак тым болмаса отырып, дем алатын орынды кім берер екен дегендей ғып, бір шетте салы суға кетіп тұрған. Ақыры, қазанаспай алдындағы скамьяда отырған жаһанкез шайқының қартқа жаны ашып, орнынан түрегелді де:

— Ақсақал, менің киімім де кепті, өзім де тойындым, ал сенің киімің су, өзің де ашсың,— деді.

Осыны айтып, ол аумақты ошақта бейберекет болып, сөніп бара жатқан шаланы қағыстырып, ортаға жинады да отты лаулатып қайта жақты сонсоң столға барып, лақтың еті салынған ыстық көженің бір аяғын алып, өзі тамақ ішкен кішкентай столға әкеп қойды. Одан кейін жебірейдің алғысын күтіп тұрмай-ақ, залдың екінші жағына қарай беттеді; кім біледі, мүмкін ол қызмет еткен адамымен бұдан әрі сөйлескісі келмеді ме, әлде залдың төрдегі сәкісіне жақын барғысы келді ме, әйтеуір, бұл арадан сырғып кетті.

Егер сол заманда осы тақырыпты бейнелеп түсіретін суреткер болса, қазір ошақтағы отқа еңкейіп, суықтан сіресіп қалған қолын жылытып отырған мына жебірейдің ұсқыны қыстың осы мезгілін суреттеу үшін таптырмайтын көрініс болар еді. Бірақ жылынып алғаннан кейін Исаак буы бұрқырап тұрған көжеге ауыз салды, тамақты әрі ашқарақтана, әрі рақаттана қолға алғаны сондай, ол көптен бері ас көрмегендей-ақ, көжені теп-тез-ақ сыпырып-сиырып ішіп қойды.

Бұл уақытта Седрик аңшылық жайында хазіретпен әңгімелесіп отырған; Ровена бикеш өзінің күтуші қызының бірімен ұзақ-сонар сөзге кірісіп кеткен, ал өркөкірек ғымаратшы біресе жебірейге, біресе саксон сұлуына көз салып қойып, сірә, бір тәтті қиялға беріліп кеткен болу керек, әйтеуір, терең ойға қалған түрі бар еді.

Бір сөздің кезегінен, хазірет мынадай сөз бастады:

— Осы сізге қарап отырып, құрметті Седрик,— деді хазірет,— мен таң қаламын. Өз еліңіздің мәнерлі тіліне қанша сый-сияпат көрсетсеңіз де, осы біз әнгімелеп отырған саят мәселесіне келгенде норман-француз тілінің одан анағұрлым артық екенін не себепті мойындамайсыз? Шындығында кең жазықта болсын, әйтпесе орман арасында болсын, саят құрғанда, мұндай толып жатқан сөз өрнектерін бұдан басқа тілде тауып айта алмайсыз ғой.

— Марқабатты Эймер тақсыр,— деді Седрик,— зады сіздің қатеріңізде болсын, мен шет елдердің әр нәрсеге ат қойып, айдар тағып жататын қитырқұлы сөздеріне тіпті де әуес емеспін; осы орман ішінде өз өмірімді онсыз да жап-жақсы өткізіп жатырмын. Сыбызғының сазын receat немесе mort4 деп айтпасам да, мүйіз кернайды онсыз да тарта аламын, аң көргенде, тазыма ойт деп қалсам, көрінген түлкі, қасқырға сарт ете қалады; алынған аңнын терісін сыпырып оны керіп-жаюды да әбден жақсы білемін, шет жұрттардың curee, arbor, nombles5 деген сияқты жаңа сөзсымақтарды ертедегі Тристрам мырзаның лебізі-міс деп келетін шатпақтарды айтып жатпай-ақ күнелтуге болатын шығар.

— Француз тілі,— деді ғымаратшы, өзінің кез келген жерде өркөкіректеніп шыға келетін әпербақандығына салып.— тек бір аңшылықта ғана емес, махаббатта болсын, соғыста болсын, ол құдай қосқан абзал тіл. Осы тілде әйелдердің жүрегін елжіретіп алуға да, соғыста жауыңды жеңіп шығуға да болады.

— Сонымен, сері мырза, бір-бір стаканнан шарап ішіп жіберейік,— деді Седрик,— айтпақшы, хазіретке де құйып жіберіңіздер! Сонсоң мен сіздерге бұдан отыз жыл бұрын болған бір оқиғаны айтып берейін. Ол кезде осы Седрик Сакс қолданған қарапайым ағылшын тілі-ақ сұлулардың құлағына жағатын, француз заржақтарының шәлдірік-шүлдірігі ойда жоқ еді. Норталлертон даласында ұрыс салған кезімізде шотланд әскерінің шеруінен ұрандаған сакстардың айбынды нығырасы норман барондарының ең әйгілі батырларының сrі bu duerre6 ұранынан бір де кем соқпаушы еді. Ал енді сол майданда ойран салған ерлердің аруағына бір тостаған шарап ішіп жіберейік. Менімен бірге ішіп қойыңыздар, құрметті қонақтарым.

Седрик өз шарабын бірден қағып салды да одан арман көтеріле сөйлеп кетті:

— Ол күні қаншама қалқан қаусады! Батырлардың төбесінде жүздеген жалаулар желбіреді. Қан судай тасыды, еңіреген ерлер қашқаннан қара жер қапқан артық деді. Саксон жырауы бұл күнді алдаспанның алапатты күні, қыранның қанжығаны қандаған күні деп сайраған күні еді. Қарсыласқан жаудың дулығасы мен қалқанын дал-дал қылған айбалта мен ақ алмастың сыңғырын, қан майданның дабысы мен айбынды ұран үнін жыраулар айт пен тойдың жар-жарынан артық деп мадақтаған еді. Қазір бізде жырау жоқ. Біздің аламан ерліктерімізді бөтен елдің алапаты басып кетті, енді біздің тіліміз, оны айтсаң тіпті атымыз да көп ұзамай ұмыт болады. Міне сонда оны менен басқа, мына отырған қубас шалдан басқа ешкім жоқтамайды… Әй аспаз, антұрған жалқау, тостағандарды толтыр! Қан майданда ерлік көрсеткен батырлардың денсаулығы үшін, сері мырза, қай ұлттан туса да, қай тілде сөйлесе де, сол батырлар үшін! Кресті қорғаушылардың санында болып, Палестина жерінде асқан ерлік көрсеткен батырдың батыры үшін!

— Крест таңбасын өзім де кеудеме тағып жүрмін, сондықтан оны айтып жатуым маған ләзім емес, сонда да тәңір табытының шын сақшылары — Ғымарат серілері алмағанда крес жорықшыларының ішінде бірінші орынды кім алушы еді!— деді Бриан де Буалгильбер.

— Иоанниттарды қайда қоясыз,— деді хазірет,—Менің бауырым да осы орденнің мүшесі ғой.

— Мен олардың абыройына таласпаймын,— деді ғымаратшы,— бірақ…

— Сіз білесіз бе, Седрик аға,— деді Вамба, тағы да сөзге араласып,— егер Арыстан жүрек Ричард ақылдырақ болып, мен ақымақтың тілімді алғанда, өзінің шат-шадыман ағылшындарымен бірге үйде отырып, Иерусалим үшін жауласуға оны қолынан беріп қоя берген серілердің өздерін жібергенде дұрыс болатын еді.

Бұған дейін сөзге кіріспей отырған Ровенна бикеш осы араға келгенде:

— Сөйтіп ағылшын әскерінің ішінде Ғымарат серілері мен Иоанниттарға тең келетін ешкімнің болмағаны ма?—деп сұрай қалды.

— Кешірерсің, бикеш,— деп Буагильбер қызға жауап беруге кірісті,— ағылшын королі өзімен бірге Палестинаға топ-топ жауынгер батырларын алып-ақ келген еді, бірақ олар Қасиетті Жер үшін жанын шүберекке түйіп, аянбай арпалысқан ерлерден кем соға берді.

Осы сөздің шеті шыққанға дейін әңгімеге өте ынта қойып, жақын жерде құлақ түріп тұрған жиһанкез шайқы ғымаратшының мына сөзін басынан асырып жібере алмады:

— Ешкімнен кем соққан жоқ олар,— деп шыға келді.

Тосыннан шыққан мына сөзге елдің бәрі қарай қалып еді.

— Мен айтсам,— деді шайқы, ашық, жігерлі үнмен.— Қасиетті Жер үшін қылыш суырғандардың еш бірінен ағылшын серілері кем түскен жоқ. Оның үстіне тағы айтайын, Сен — Жан д’Акр қамалы алынғаннан кейін король Ричардтың өзі және оның бес серісі сайыс жариялап, жекпе-жекке шығам деген талапкерлерді ұрысқа шақырды. Осыны мен өз көзіммен көрген едім, сондықтан айтып тұрмын. Сол күні әлгі ерлердің әрбірі үш реттен майданға шығып, соның әр қайсысында жеңіп шықты. Ал соларға қарсы сайысқа шыққандардың жетеуі Ғымарат серілері орденінің батырлары еді Бриан де Буагильбер мырза мұны жақсы біледі, менің сөзімді ол да растауға тиіс.

Бұл сөзден кейін онсыз да қара торы ғымаратшының нұсқасы лездің арасында бұрынғыдан бетер қап-қара боп түнеpiп шыға келді де, сұрапыл ызадан талағы тарс айырыла жаздады. Ашу мен намыс бірдей қысып, жарылып кете жаздаған ғымаратшының қолы қалш-қалш етіп, қанжарының сабына барып қалды, бірақ мұндай жерде, мұнша халықтың алдында сазасын тартпай кетпейтіні ойында болу керек, әйтеуір, қаруын суыра алмады. Қилы-қилы жағдайда қырық құбыла білмейтін бірбеткей, қарапайым Седрик өзімен қаны бір жауынгерлердің ерліктеріне масаттанғандықтан, қонағының сабасынан шығып, ашуға булығып отырғанын байқаған жоқ.

— Біздің көңілді Англияның атақ-абыройы үшін басын бәйгіге тіккен сол серілердің аттарын атап берсең, жаһанкез, мен мына алтын білезікті саған сұраусыз берер едім,— деді ғымаратшы.

— Олардың аттарын ақысыз-пұлсыз-ақ атап берейін, бірақ маған ол үшін ешқандай сый-сияпаттың керегі жоқ: тиісті мерзімі жеткенше алтынға алданбаспын деген антым бар.

— Сол білезікті сен үшін мен кисем қайтеді, жаһанкез достым?— деп Вамба жабыса кетті.

Ерлігі, жауынгерлік өнері, атақ-даңқы және өзінің алапатты мәртебесі жағынан алсақ та, сол батырлардың ең біріншісі — Англияның королі, жүрек жұтқан Ричард болды,— деді шайқы.

— Мен оған кештім!—деп секіріп түсті Седрик.— Зорлықшыл герцог Вильгельмнің әулеті екенін де кештім!

— Екіншісі — граф Лестер, үшіншісі — гилслендік Томас Малтон мырза,— деп атады шайқы.

— О, бұл сакс!— деп сүйсініп қойды Седрик.

— Төртіншісі — Фолк Дойли мырза,— деді шайқы.

— Бұл да саксон, қанша дегенмен шешесі жағынан жиен боп келеді,— деді, шайқының әр сөзін қалт жібермей аңдап отырған Седрик. Ағылшын королінің, өзінің бір аралда туып-өскен жерлестерінің жеңісті қуанышына мәз-мейрам болған намысқой шал қазір нормандармен қастығын да ойынан шығарып жібергендей халде еді.— Ал сонымен, бесінші кім болды?— деп сұрады.

— Бесінші — Эдвин Торнхем мырза болды.

— Хенгистің аруағына сыйынып айтайын, бұл нағыз сакстың бел баласы,— деп дәуірледі Седрик.— Ал алтыншысы кім? Алтыншының аты-жөні қалай?

— Алтыншы,— деп шайқы, әлденені ойлағандай біраз үндемей қалды да,— бұл алтыншы бір қыршын жас жігіт еді, өзі атағы шықпаған, ата тегі де белгісіздеу біреу болатын, сірә, оны мұндай құрметті серіктікке алғанда, қайраты үшін емес, әйтеуір сан толтыру үшін алса керек. Аты да жадымнан шығып кетіпті.

Ашуға булығып, одан сайып шилығып отырған Бриан де Буагильбер тіпті кекірт сөйледі:

— Жаһанкез мырза, осынша кепті еске түсіріп, баяндап бергеннен кейін, өтірік ұмыттым дегеніңізге біз көне алмаймыз. Астымдағы атымның жығылып қалғандығынан, күтпеген жерден мені ерден түсіріп кеткен серінің есімін сіз айтпасаңыз, мен-ақ айтайын. Оның есімі — Айвенго сері болатын; өзінің өндірдей жастығына қарамастан, қаруды ұршықша ойнату жағынан серіктерінің ішінде Айвенгодан асатын бірде-біреуі жоқ. Мен осынша қауымның алдында жар салып айтамын: егер ол осы уақытта Англияда болып, алда болатын сайыста Сен-Жан д’Акрдағы жекпе-жегін және қайталаймын десе, мен оның таңдаған қаруымен қайта айқасуға даярмын. Өзімнің қазіргі ат-тұрманым мен қару-жарағым тұрғанда, жекпе-жектің маған сәтті болатынына сөз беремін.

— Жекпе-жекке шақырып отырған адамыңыз егер осында отырған болса, сіздің шақыруыңызды дереу қабыл алған болар еді. Ал енді қазіргі жағдайда болар-болмасы неғайбыл жекпе-жекте жеңемін деп көпірудің қажеті аз шығар деймін, онан да мынадай меймандос бейбіт үйдің шырқын бұзбай-ақ қойыңыз. Егер осыдан Айвенго күндердің күнінде Палестинадан қайтып келе қалатын болса, оның сізбен жекпе-жекке шығудан қашып қалмайтынына мен кепіл.

— Miнe мынау жақсы серт!—деді ғымаратшы.— Ал кепілдікке не тігесіз?

Жаһанкез плащының қойнынан піл сүйегінен жасалған кішкене жәшікті шығарып, оның ішіндегі крес тұмарын көрсетті:

— Мынау Нұқ пайғамбардың адам баласын топан суынан сақтап қалған қасиетті кемесінің суреті. Осы қобдидың ішінде Монт-Кормель монастырінен келтірілген нағыз тәңір кресінің бір бөлігі жатыр.

Осыны көрсеткенде Жорво аббаттығының хазіреті ғыбадат етіп, қасиетті дұғаны дауыстап оқи бастады. Жебірей мен мұсылмандардан және ғымаратшыдан басқа елдің бәрі сол ғыбадатқа ұйыды. Қасиетті дұғалыққа ешбір ғыбадат етпестен, ғымаратшы мойнындағы алтын алқаны сыпырып алып, столдың үстіне тастай берді.

— Менің кепілдігім мен мына аты-жөні мәлімсіз жолаушының кепілдігін сақтап қоюыңызды сұраймын, Эймер хазірет, Айвенго сері төрт теңіз жуып тұрған Британия топырағына келген бетінде Бриан де Буагильбермен жекпе-жекке шығатындығына осы айғақтар кепіл болсын. Егер аты аталған сері бұл жекпе-жекке шықпай қалса, оны мен ғымаратшылар орденінің Европадағы барлық мұнараларынан қорқақ деп жариялап жар саламын.

Бұған дейін үндемей отырған Ровена бикеш ғымаратшының сөзінен соң қарап қала алмады: — Оныңыз бола қоймас,— деді қыз.— Егер бұл үйде ешкім оның сөзін сөйлегісі келмесе, көзі жоқ Айвенго үшін мен айтамын. Айвенго әділ жүргізілетін қай жекпе-жекті болса да қабыл алады. Егер менің осындай әлсіз кепілдігім сондай айбарлы жолаушының күн жетпейтін қымбат кепілдігінен аса алатын болса, Айвенго тәкаппар серінің сазасын тартқызатынына өзімнің пәк есімім мен адал ар-инабатымды кепілдікке тіккен болар едім.

Седриктің жанын біріне бірі қарама-қарсы сезімдер алай-түлей ғып жіберді, сондықтан айтыс-тартыстың тұсында оның бір ауыз сөз айтуға мұршасы келмеді. Оның ақ ниет, адал кескінінде қуанышты мақтан мен ашу-ыза апыр-топыр жағаласып өтіп жатты. Айвенгоның атын естігенде электрдің ұшқыны түскендей әсер алып қалған үй қызметкерлері қожаларынан көз алмай, демдерін іштеріне тартып, енді не боларын күтіп қалды, Ровена сөйлей бастағанда, Седрик қыздың дауысынан оянып кеткендей, өзіне-өзі келе қалды.

— Ровена бикеш, мұныңыз артық болады,— деді шал.— Егер кепілдік керек болатын болса, Айвенгоның мені қатты кемітіп кеткеніне қарамастан, оның ар-намысының жолына өз ар-намысымды қиған болар едім. Бірақ осыған тігілген кепілдік жеткілікті болған шығар деймін — норман серілерінің шіреген ережелері де осыдан артып кетпес. Меніңше, осылай ғой деймін, Эймер тақсыр?

— Әбден мақұл,— деп қостады хазірет,— қасиетті дұғалық пен Нұқ кемесінің суретін және анау асыл алқаны мен біздің монастырьге апарып, бұл істің тиісті нәтижесі шыққанға дейін шеркеудің қоймасында сақтап тұрамын.

Сонан соң хазірет бір дұға оқып, ғыбадатпен әлденеше қайтара иіліп тағзым етіп, қайта-қайта шоқынды да, кеменің суретін қасына ертіп жүрген сопысы — Амвросий попқа тапсырды; ал енді алтын алқаға келгенде ешбір ғыбадат жасамастан, бірақ сондай ілтипатпен, алқаны столдан көсіп алды да, өзінің кісесінде ілулі тұрған, иісі жұпар аңқитын сафьян қалтаға салып жіберді.

— Ал, Седрик мырза,— деді хазірет бұдан кейін,— сіздің шарабыңыздың күштілігі сондай екен, тіпті қонақ кәдесін жасау дегендей, менің құлағымды шыңылдатып барады. Енді Ровена бикештің денсаулығына бір рет ішіп жіберейік те, сонсоң сіз бізге демалуға рұқсат етіңіз.

— Бромхоль кресіне сыйынып айтсам,— деді Седрик Сакс,— тақсыр хазірет, сіз өзіңіздің жақсы атағыңызды онша жақсы ақтамай отырсыз. Халық сізді дұрыс монах деп мақтайды; елдің айтуына қарағанда, сіз жақсы шарапты сәресі болғанда бір-ақ тоқтатады екенсіз; шынымды айтсам, жасым келіп қалғанда, сізбен жарысып ішуге мен қорқып отыр ем. Құдай біледі, біздің жас кезімізде сакстың он екі жасар баласы дастарқан басында сізден ұзақ отыратын.

Дегенмен хазіреттің бұл жолы сыпайылық сақтайтын қисыны бар еді. Ол өзінің тиісті мәртебесі бойынша дау-шарды бітістіруші қазылығының үстіне, заты дау жанжалды, ұрыс-керісті жаны жек көретін. Мұның себебі — біреуді жақсы, біреуді жаман көргендіктен, не болмаса өз басын арашалағандықтан емес-ті; ол бір жағынан, сакс шалдың шарт ете қалатын қызбалығынан сақтанса, екінші жағынан, ғымаратшының бұған дейін де бірнеше рет көрінген өрескел өр кеуделігінен сақтанып отырды; бұл екеуінің арасынан ақыр аяғында насырға шабатын шатақ шығып кетуі мүмкін еді. Сондықтан ол арақ-шарапқа келгенде, сакстардың басының мықтылығын, шыдамдылығын айтып, бұл жөнде оларға тең келе алатын халық жоқ деп бір жақауратып өтсе, сөз арасында өзінің діни дәрежесінің шарафатын тағы ескертіп, ақыр аяғында ұйқыға рұқсат етуін өтініп, үзілді-кесілді шарт қойды.

Осының соңынан ақтық тостаған шарап отырғандарға жағалай құйылды. Қонақтар үйдің иесі мен Ровена бикешке тағзым етіп, орындарынан тұрды да залға тарап кетті, ал үй иелері жақын қызметкерлерін алдына салып өз бөлмелеріне қарай беттеді.

— Арсыз төбет, сен де сайысқа кетіп бара жатырсың ба?— деді ғымаратшы, жебірей Исаактың қасынан өтіп бара жатып.

— Иә, бара жатырмын, құзырыңызға мақұл болса, құрметті батыр,— деп құлдықпен басын иді Исаак.

— Бәсе, сөйтпегенде сен қайтушы ең, пайдакүнем сұрқия, ақсүйектердің сіңірін созып, қатын-қалаш, бала-шағаны жылтырақ ол-пұлыңмен алдап түсіруің керек қой. Құдай біледі, сенің әмиянің ұсақ тиын-тебеннен қазірдің өзінде айрылып кеткелі тұрған шығар.

— Авраам әулиенің атымен ант ішейін, әмиянымда тиын-тебен, күміс теңге дегеннен соқыр тиын болса, бұйырмай кетсін!—деп азар да безер болды жебірей, қолын сілкіп.— Мен осы келе жатқанда, жебірей қазынасының палатасына борышты боп қалған соң, ағайын-туыстарымнан көмек сұрағалы келемін. Иаков әулиенің өзі жар болып ісімді оңғарсын. Әйтпесе, мүлдем титығыма жетіп, сынып қалдым. Тіпті мына үстіме киіп келе жатқан плащтың өзін Тадкастерде тұратын Рейбен уақытша кие тұруға берді.

Ғымаратшы мұқата мырс етті де:

— Қарғыс атқан суайт!— деп өтіп кетті.

Жебірейге айтарын айтып кеткеннен соң, ғымаратшы өзінің мұсылман тұтқындарына қарап, мұндағы жұрттың ешқайсысы түсінбейтін жат тілде әлденелер айтып жатты.

Қаһарлы монахтың бишара шалды қорлап, жерге тығып кеткендігі сондай, ғымаратшы залдың екінші шетіне шығып кеткенше, сорлы жебірей белін жазып, басын жоғары көтере алмады. Әлден уақытта есін жиып, еңсесін көтеріп жан-жағына қарағанда, жебірейдің бет ұсқыны көрден тұрған адамдай еді.

Ғымаратшы мен хазірет көп кешікпей қонақтар жататын бөлмеге кетті. Даяршы жігіттер мен аспаздар оларды ертіп барады. Әрқайсысының алдында шырақ ұстаған, екі-екіден күтушілер бар, бұларға қоса екі малай қонақтардың төсекте ішетін сусынын көтеріп келеді; бұл кезде қалған малайлар ғымаратшы мен хазіреттің нөкеріне және өзге қонақтарға төсек салынған жатын орындарын көрсетіп жүрді.

VI ТАРАУ

Сенімін ішке кіріп алмақ үшін,
Онымен жолдас болу ендігі ісім —
Ол егер жүзеге асса — берді құдай,
Аспаса — айып етпе, жазмыш солай.

«Венеция көпесі».

Белгілі бір жоспарсыз, қалай болса солай салынған осындай рабайсыз үлкен үйдің шимай-шатақ өткелдерімен шырақ ұстаған қызметкер жігіт жаһанкезді ертіп келе жатқанда, соңдарынан оларды даяршы қуып жетті де, шайқының құлағына мынаны айтты: егер ол бір тостаған балсырадан бас тартпаса, менің бөлмемде көп малайлар жиналып отыр, бәрі де Қасиетті Жер туралы, әсіресе Айвенго серінің жайынан әңгіме естігілері келеді деді. Бұл даяршыдан кейін оған Вамба келіп, түн ортасы ауғаннан кейін ішілген бір стакан шамды сөндіру хабарынан кейінгі шараптың үшеуіне татиды деп ол да өтініш айтты.

Бұл үйдің мән-жайын жақсы білетін адамның сөзіне күмән келтірместен, шайқы бұл екеуінің шақыруына алғыс айтты, бірақ та үй иесінің дастарқан басында айтылмаған сөзді ас үйде әңгіме қылуға өзінің бұрыннан беріп қойған серті рұқсат етпейтінін бұларға әбден түсіндірді.

— Мұндай сертті малайлар есепке ала қояр ма екен,— деді Вамба даяршы жігітке қарап.

— Мен бұл жолаушыны жоғарыдағы бір бөлмеге жатқызғым келіп еді,— деді даяршы жігіт, наразылығын жасырмай,— бірақ, жай христиандармен бас қосуды өзі қаламады ғой, ендеше мейлі, Исаакпен-ақ қатар жата берсін,— деді. Сонсоң,— Энвольд,— деп шырақшыны шақырып алды да,— мына жаһанкезді ең түстік жақтағы бөлмеге апарып кіргіз,— деді.—«Сыйға — сый, сыраға — бал» деген нақыл бар. Жақсы жатып, жай тұрыңыз, жаһанкез мырза.

— Аман болыңыз, тәңір иесі жарылқасын,— деп жаһанкез еркін жауап берді де, бастаушының соңынан жүріп кетті.

Үйдің тұс-тұсына әлденеше есік тарайтын, жай ғана темір шамдал жарық қып тұрған шағын бөлмеге келе бергенде, бұларды Ровена бикештің күтушісі тоқтатып, өз ханшасының жаһанкезбен сөйлескісі келетінін білдірді де, Энвольдтың қолындағы шырақты алып, біз қайтып келгенше осында тұра тұрасың деп бұйырды, сөйтіп, жаһанкезге менің соңымнан жүресің дегендей белгі берді. Алғашқы шақыруды қабылдамағаны есінде тұрған жаһанкез енді мына шақыруды қабылдамағаным дұрыс болмас деп ойласа керек, сондықтан ол бұған сөзсіз бағынды, тағы бір жағынан мұндай өктемдікке өзі таңданыңқырап та тұрды.

Осы арадағы бір қысқа коридормен келіп, жуан емен бөренелерден салынған басқышпен жоғары көтеріледі екен де, содан Ровенаның бөлмесіне кіреді екен, үй иесінің бикешті сондай сыйлайтынына, мына бөлменің қарапайым сәні де сай келіп тұр. Жүйрік ит пен қыран құс саятының алуан-алуан суреттері неше түрлі жібекке алтын, күміс жіптермен кестеленіп, бөлменің бүкіл қабырғасын жайнатып қойған. Қара күрең түсті шымылдықтың астындағы керуетте керемет кестелі төсек жапқыш құлпырады. Бөлмедегі орындықтардың үстінде түрлі түсті жастықтар жатыр; басқаларынан биік бір орындықтың алдына неше түрлі нақыш-оюмен піл сүйегінен жасалған аласа скамейка қойылыпты.

Күміс шамдалға орнатылған төрт балауыз шам бөлмені жарық қып тұр. Әйтсе де қазіргі заманның сұлулары саксон ханзадасының салтанатына қызықпай-ақ қоятын жайы да бар екен. Бөлменің қабырғалары, сірә, нашар бітелген болса керек, тұс-тұстан тұтылған әдемі мата кілемшелерді жел үріп, қампайтып жіберіпті. Желдің өтіне қарсы қойылған қалқа шымылдықтар шырақтарға пана бола алмай, қабырғадан соққан жел шамның жарығын қалай болса солай ұйтқытып әкете береді. Әрине, бөлменің жасауында байлықтың белгісі бар, ол тұрсын, әсемдіктен де құр емес; бірақ, толық сән-салтанаттан ауылы алыс, заты, ол заманда жұрттың әсемдіктен хабары аз болатын, сондықтан келіспей тұрған жақтары білінбейтін де.

Бикештің үш күтушісі арт жағынан тұрып алып, Ровенаның шашын түнге лайықтап өріп жатыр еді. Ал сұлудың өзі патшалардың тағына ұқсас биік орындықтың үстінде отырған. Ровенаның қазіргі келбет, кескіні адамды өзіне табындыру үшін жаралған жан сияқты еді. Жаһанкез мұны бірден бағалай біліп, қыздың алдында тізесін бүгіп, тағзым етті.

— Тұрыңыз, жаһанкез,— деді Ровена, жарқылдай қарсы алып,— көзі жоқтың сөзін сөйлеген кісіні ақиқат пен ерліктің құнын білетін әрбір адам құрмет етуге тиіс..

Сонсоң бикеш өзінің нөкеріне қарап:

Эльгитадан басқаларың бара тұрыңдар. Мен мына әулие жаһанкезбен сөйлесуім керек,— деді.

Нөкер қыздар бөлменің ана шетіне барып, қабырғаға тірей қойылған жіңішке скамьяға отырысты да, ханзадасы мен жолаушының әңгімесіне бөгет келтірместей-ақ, емін-еркін сыбырласа берулеріне мүмкіндік барлығына қарамастан, тым-тырыс болып, қабырғаға жабысып қатты да қалды.

Ровена бикеш сөзді неден бастарын біле алмай қалған кісіше, бір минуттей үндемей отырды да, сонсоң барып сөзін бастады:

— Жаһанкез, сіз бүгінгі кеште бір адамның атын атадыңыз. Менің айтайын деп отырғаным — Айвенго деген есім,—- деп қыз оны мұңдана айтты; — табиғат заңы, туыстық жолы бойынша, бұл есім естілгенде, осы үйдің іші масайрап, рақаттанып қалуға тиіс еді; бірақ тағдырдың бұйрығы солай болса керек, әлгі есім аталғанда көп адамның жүрегі дір ете қалса да, солардың ішінен жалғыз. менің ғана сұрауға батылым барып отыр: айтыңызшы, айтылмыш адамды қай жерде, қандай жағдайда көріп едіңіз. Біздің естуімізше, ол науқастанып, Палестинада қала тұруға мәжбүр болыпты да, ағылшын әскері ол жерден кетіп қалғаннан кейін француз партиясын жақтаушылар тарапынан ол қуғынға ұшыраған болса керек, ал біздің білуімізше, мына ғымаратшылар да сол партияның адамы ғой.

— Мен Айвенго сері жөнінде көп еш нәрсе білмеймін,— деді жаһанкез, қысылыңқырап,— бірақ оның тағдырына сіз мүдделі болсаңыз, мен де ол туралы көп нәрсе білгім келер еді. Мен білсем, ол өзінің Палестинадағы дұшпандарының қуғынынан аман-есен құтылып, Англияға қайтуға әзірленіп жүрсе керек. Менен гөрі, бикеш, сіз хабардарсыз ғой, оның мұнда келгенде бақыты жанатын үміті болар ма?

Ровена бикеш бұған қатты күрсінді де, егер Айвенго еліне қайтатын болса, қай шамада келіп қалар екен, сапар шеккенде оған үлкен қауіп-қатер кездеспес пе екен деп жаһанкезге қайыра сауал берді.

Айвенгоның қайтатын мерзімі жөнінде жаһанкез басы ашық еш нәрсе айта алмады; ал Ровена бикештің екінші сауалына келгенде, егер ол Венеция мен Генуя арқылы қайтатын болса, содан келіп Франция мен Англия жерінің шегіне өтіп кетсе, жолаушы сапарының қауіпсіз болатынына жаһанкез бикешті сендіре сөйледі.

— Айвенго француз тілін және француз халқының әдет-ғұрпын жақсы біледі, сондықтан оған бұл жолда төніп тұрған қауіп жоқ,— деді ол,

— Айтқаныңыз келіп, әйтеуір ол аман-есен жетіп, алда болғалы тұрған сайысқа қатыса алатын болса екен,— деді Ровена бикеш,— бұл сайыста осы елдің барлық серілері қажыр-қайраты мен өнерін көрсетуге тиіс. Егер осыдан Ательстан Конингсбургский бәйгі алып шығатын болса, онда Айвенго Англияға келген бетінде жақсы хабар ести алмайды. Расын айтыңызшы, шайқы, соңғы рет көргеніңізде оның хал-ақуалы қандай еді? Душар болған науқасының зардабынан күш-қуаты кеміп, келбет-көркі өзгеріп кетпеп пе еді?

— Арыстан Жүрек Ричардтың нөкерімен Кипр аралынан Палестинаға келгеннен кейін Айвенго жүдеп, өңі солғын тартып кетті. Менің байқауымша, оның жүзінде үлкен бір қайғы бар сияқты. Бірақ мен жанына жақын барып көргенім жоқ, өйткені онымен таныс емеспін ғой.

— Отанына келгенде көретіні оның жүзіндегі қайғыны тарқата алмай ма деп қауіптенем…— деп күрсінді Ровена.— Менің бала күнімнен бірге ойнап, бірге өскен құрбымнан хабар жеткізгеніңіз үшін, қайырымды жаһанкез, сізге үлкен алғыс айтамын. Оу, бойжеткендер, мына қасиетті тақсырға жатар орынға бір тостаған шарап келтіріңдер. Әулие адамның тынығатын мезгілі жетті, оны бұдан ары енді кешіктірмей-ақ қояйын.

Бір қыз күміс тостағанмен ыстық шарап келтірді, Ровена тостағанның шетіне ернін тигізіп, ауыз тигендей болды да, содан кейін шарапты жаһанкездің алдына тартты. Жаһанкез оны тағзыммен қабыл алып, бір жұтты да қойды.

— Достым, мына құдайыны алыңыз,— деді Ровена, оған алтын тенге ұсынып.— Сіздің басыңыздан кешірген ауыр азабыңыз бен тауап еткен қасиетті жерлеріңізді қадір тұтатындығыма тартқан таралғым болсын.

Шайқы тартуды алып, тағы да иіліп тағзым етті де, Эльгитаның соңынан еріп, бөлмеден шығып кетті.

Жоғарыда айтылған малай Энвольд оны коридорда күтіп тұр екен. Күтуші қыздың қолынан шырақты алып, Энвольд ешбір ресім, ізетсіз-ақ қонақты төмен дәрежелі келімсектермен жай жалшы, малайлар жататын қатар-қатар чуландарға қарай бастап жүрді.

— Жебірей мұнда қай жерге түнеді екен?—деп сұрады шайқы келе жатып.

— Арам төбет сіздің мархабатыңызбен қатар түнейтін болды,— деді Энвольд.— Ой, қасиетті Дунстан әулие-ай, ол малғұн қонып шыққан чуланды христиан кіретін баспанаға жарату үшін қайтадан қырғыштап, жуып-шайып әлекке түсетін болдық-ау!

— Ақ бақташы Гурт қайда түнейді?—деп сұрады тағы жолаушы.

— Гурт сіздің оң жағыңыздағы чуланда түнейді, ал сол жағыңызда — жебірей болады, әйтеуір, бұл азғын халықтың ұрпағынан аулақ бола көріңіз. Освальдтың айтқанына көнгеніңізде, сізге одан жақсырақ жай берілетін еді ғой,— деді малай.

— Ештеңе етпес, маған мына жер де жаман болмайды,— деді шайқы.

Осылай деді де ол өзіне арналған чуланға кіріп, малайдың қолынан шырақты алды, оған алғыс айтып, жақсы жатып, жай тұрыңыз деді. Бөлмесінің есігін жауып, шырақты ағаш шамдалға орнатты да, өзінің жататын жайын көзімен шоли бастады, чуланның бар жабдығы домбайлап құрастыра салған ағаш орындық пен керует орнына қойылған жалпақ ағаш жәшік екен, жәшіктің ішіне таза сабан толтырылып, оның үстінен екі-үш қой тәйтерісі жайыла салыпты.

Жаһанкез шырақты сөндіріп, осындай төсек болмыстың үстіне киіммен сұлай кетті, оның бұл орында ұйықтаған-ұйықтамағанын кім білсін, әйтеуір үйшік бөлмесінен жарық түсіріп, таза ауа кіргізіп тұрған торкөзді кішкентай терезеден жаңа шыққан күн көзі сығалағанша тырп етпестен жатып шықты. Күн шыға оянып, таң намазын оқыған соң үстіндегі киімін қағып-сілкіп киді де, есікті ептеп ашып, жебірей жатқан бөлмеге келді.

Жаһанкез қандай жерге қонып шықса, Исаак та дәл сондай төсекке түнеп, тынышсыз ұйықтаған. Кешке жақын шешіп алған бар киім-кешегін, ұйықтап жатқанда біреу ұрлап кетпесін деп, не үстіне жамылып, не астына басып алыпты. Ұйқыда жатқанның өзінде жебірейдің бетінен жапа шегіп, жаны қиналып жатқаны көрінеді, өзін бассалғалы келе жатқан қорқынышты елестен жанталаса қорғанғандай, екі қолы ербең-сербең етеді; жебірей тілінде әлдене деп бажылдап, байбалам салып қалады; әредік-әредік жергілікті елдің сөздерін де шатастырып, жан-сауға далбас іздейді; жебірейдің сондағы сөздері: «Авраам пайғамбардың аруағы үшін, бишара шалды есіркей көріңдер! Мен бір сіңірі шыққан кедеймін, менде соқыр тиын ақша жоқ, мейілдерің — аяқ-қолымды бұғаулап керіп тастаңдар немесе борша-боршамды шығарып кескілеп әкетіңдер, бәрібір мен тілегендеріңді орындай алмаймын»,— деген сияқты қарғану.

Жаһанкез Исаактың өзі оянуын күтіп тұрған жоқ, асасының ұшымен түртіп қалып оятып жіберді. Асаның ұшын ұйықтап жатқан жебірей түсім деп қалса керек: ұйқысынан шошып, орнынан атып тұрды, төбе шашы тік тұрып, өткір қара көзі шарасынан шығып, алдында тұрған жолаушының өңменінен өтіп кете жаздады, зәресі зәр түбіне кетіп, ес-тұсынан айрылған шалдың аяқ-қолы қалшылдап-дірілдеп, саусақтары жолаушының, киіміне жармасып тастай қатып қалды.

— Сен менен қорықпа, Исаак, мен саған достық ниетпен келіп тұрмын,— деді жаһанкез.

— Израилдың тәңірі жарылқасын сізді,— деді жебірей, азырақ есін жиып.— Түс көріп жатыр екем… Авраам бабамыздың аруағы қолдап, тегі сол түс — түс күйінде қалсын.

Аздан соң шал өзіне-өзі келгендей болып, жолаушыға жөні түзу сауал берді:

— Мұндай таң сәріде бишара жебірейден не тілейтін едіңіз, марқабатты тақсырым?

— Саған айтайын дегенім,— деді жаһанкез,— егер сен қазірден бастап осы үйден көзіңді жоғалтып, не ғұрлым бұдан жырақтап кетпесең және не ғұрлым мұны тез орындамасаң, онда сенің жол үстінде бәлеге ұшырауың мүмкін.

— О, тақсыр әулие, мендей кені қатқан кедейге кім соқтығушы еді?—деді Исаак, еркінсіп.

— О жағын енді өзің білесің,— деді жаһанкез,— бірақ кеше кешке Ғымарат серісінің залдан өтіп бара жатып, өзінің мұсылман мендікерлеріне айтқан сөзін естіп қалып едім, мен мұсылман тілін жақсы білемін, сондықтан оның мынадай бұйрығын жақсы түсіндім: таң атысымен жебірейдің қалай қарай жол шеккенін аңдып тұрыңдар, сонсоң осы мекеннен ұзаңқырап шыққаннан кейін оны ұстайсыңдар да не Филипп де Мальвуазеннің, не Реджинальд Фрон де Бефтің сарайына жеткізетін боласыңдар,— деп бұйырды ғымаратшы, өзінің мұсылман құлдарына.

Бұл хабарды естігенде жебірейдің нендей сұмдық халге ұшырағанын тіпті айтып болмайды; ол мүлде не болып, не қойғанын сезуден қалғандай еді. Бүкіл денесі мен жан жүйесі болбырап түсіп кетті, қолдарынан жан қашып, басы былқ-сылқ етіп, қалай болса солай салбырап кетті, аяқтары шалынысып шатқаяқтай түсті де, әлдеқандай бір ғайып күш ұрып жібергендей, жаһанкездің аяғының астына сылқ ете қалды; ол бір медет тілеп жалбарынған адам емес, кәдуелгі жаны кеткен құр сүлдер сияқты еді.

— О, пәруардәгір Авраам!—деп дауыстады жебірей, аппақ басын жерден көтерместен, айғыз-айғыз ажым қолын көкке көтеріп.— О, Мұса! О, һарон хазрет! Әне бір түсі түскір тегін көрінбеген екен, түсте көрінген аян да тегін берілмеген екен! Сіңірімді созып, тарамысымды қышқашпен тартып бара жатқанын қазір-ақ сезгендеймін. Раббоның пенделерін кескілеп, боршалап азаптаған алмас аралар мен болат балталардың, өткір тістері, Аммон тамұғының улағыш иісі қазірдің өзінде етіме түрпідей қадалып, тәнімді тілгілеп, жанымды қинап барады.

— Орныңнан тұр да менің айтқанымды тыңда, Исаак,— деді жаһанкез, ар жағы жек көріп тұрса да, жебірейдің тартқан азабына шыдай алмай,— Сенің неге қорқып тұрғаның маған түсінікті: шаһзадалар мен ақсүйектер сенің ағайындарыңнан ақша түсіріп алғысы келгенде, оларға ешбір рақым қылмайды. Бірақ сен орныңнан тұр сонда да, мен саған бәледен қалай құтылудың амалын үйретейін. Сен қазірдің арасында бұл үйден көзіңді жоғалт, кешегі сен іш — мен іш болған арақ-шараптан соң қатты ұйықтап қалған даяршы жігіттер оянбай тұрып, кетіп қал. Осы жердің орманын мен қай орманшыдан болса да кем білмеймін, құпия соқпақтар арқылы тоғайдан өзім өткізіп жіберемін. Қашан сайысқа кетіп бара жатқан бектер мен алпауыттардың біріне қолымнан тапсырғанша, мен сені тастап кетпеймін; сонан соң оның аузын алудың амалын өзің табарсың деп ойлаймын.

Бәледен құтылатын үміт туған шақта Исаак орнынан көтеріле бастады, бірақ әлі де жүгінуден ары барған жоқ тізесін бүккен қалыпта отырып, ұзын ақ шашын кейін қапырып, сақалын тарамдап алды да, шұбалы қара көзімен жаһанкезге қадала қарады. Оның бұл назарында үрей, үміт, шұба сезімдері қабаттасып қатар келіп тұр еді.

Дегенмен жаһанкездің соңғы сөзінен үрейі ұшқан Исаак қайтадан есінен жанылып, етпетінен құлап түсті де былдырақтап сөйлей берді:

— Қайырым қылған кісіге оның қарымын қайырып бағамын ғой! Бірақ, одан не пайда! Христиан пенделерінің рақымын келтіретін жалғыз-ақ жол бар, бірақ сіңірі шыққан мендей кедей жебірейден ондай қаржы қайдан табылсын? Құдай үшін, жас жігіт, мені ұстап бере көрме! Бәрімізді жаратқан аспандағы тәңірдің бір өзі үшін, жебірей мен христиандарды, Израил әулеті мен Исмаил әулетін жаратқан, жалпы жер бетіндегі пенденің әмбесін дүниеге келтірген бір құдайдың өзі үшін, әйтеуір мені ұстап берме!— Осы сөзден кейін оның басқа сезімдерінің бәрінен күдік үстем боп кетті де: — Тіпті ақырғы тиын-тебеніме дейін, түгін қалдырмай жиып берсем де, христиан жолаушының жақсылығын өтерлік қаражат менде жоқ!— деп су қара көк болды Исаак.

Бұл сөздерді айтқанда ол жаһанкездің етегіне жармасып, жаны қалмай жалынып-жалпайып тұр еді.

— Сен саспа,— деді жаһанкез.— Заты, тұқымыңның барлық қазынасы бір сенің қолында болса да, маған сені жәбірлеудің қажеті жоқ. Мен жоқшылық сертімді осы киім-кешегіммен орындап шығуға міндеттімін, егер одан тайсам, тек қана бір қалқан мен бір жақсы ат үшін ғана таярмын. Оның бер жағында мен саған бірге жүр деп жалынбаймын, егер қалғын келсе, осында қал: Седрик Сакс сені қорғай алады.

— Ой, ол болмайды!— деп жебірей без ете қалды.— Ол мені өз нөкеріне қоспайды. Саксондар мен нормандар бишара жебірейді бірдей жек көреді. Ал енді Филипп де Мальвуазенге, не Реджинальд Фрон де Бефке қараған жерде жалғыз жүру деген… Жоқ, болмайды! Мен сенімен бірге кетемін, жақсы жігіт! Ал кетейік! Белімізді бекем буып безіп берейік! Ал мына асаңды… тезірек, қашпақ болсаң, зымыра деген!

— Жоқ, алданайын деп тұрған мен де жоқ,— деді жаһанкез, серігінің сөзіне қосылып,— бірақ әуелі осы үйден шығып кетудің жолын табу керек. Ал сонымнан ер!

Жаһанкез бұдан шығып, оқырман қауымға жоғарыдан белгілі Гурт жатқан бөлмеге келді.

— Тұр, Гурт,— деді жаһанкез,— тезірек тұр. Артқы қақпаның кішкене есігін ашып, бізді шығарып жібер.

Гурттың біздің уақытымызда қорлық боп саналатын бұл міндеті ол замандағы саксондар Англиясында, Эвмейдін Итака аралындағы ардақты міндетіндей, қадірлі міндет деп есептелетін еді. Жаһанкездің мұндай бұйыра сөйлегеніне Гурт ыза боп қалды.

Сондықтан орнында жатқан бетінде шынтақтап қана басын көтеріп, кекірттене тіл қатты:

— Е, Ротервудтан жебірей кетпекші екен ғой, оған серік боп, жаһанкез де қоса аттанбақшы екен.

Осы кезде кеп чуланның есігінен қарап тұрған Вамба қу:

— Шошқаның артқы жілігін жымқырып алып, сарайдан жебірей зытып барады екен деп ойлап едім мен,— деп қағытып қалды, өзінің қырыс сөйлейтін әдетінше.

— Қалай десең олай де, ал жебірей мен жаһанкез үлкен қақпа ашылғанша тоқтай тұрады. Бізде бүйтіп қонақтың үрпек бастан жасырын кететін әдеті жоқ.

— Солай бола тұрса да, менің айтқанымды істерсің деп ойлаймын,— деді жаһанкез, бұйыра сөйлеп.

Осыны айтты да ол келіп бақташының құлағына саксон тілінде бірдеңе деп сыбырлады. Сол-ақ екен, Гурт орнынан атып тұрды, ал жаһанкез ақырын дегендей, бір саусағын жоғары көтерді де:

— Сақ бол, Гурт! Сен өзің әрқашан епті едің ғой. Арт жақтағы кішкене есікті ашып берсең болады. Басқа сөзді кейін айтамын,— деді.

Гурт айтқанша жіптіктей болып, айтқанды орындай бастады да, Вамба мен жебірей соның соңынан жүрді, шошқа бақташысының лезде өзгере қалғанына екеуі де аң-таң.

Кішкене есіктен шығысымен:

— Менің қашырым! Қайда менің қашырым?— деп жебірей дауыстап жіберді.

— Мұның қашырын келтір осында, сонсоң маған да бір қашыр тап, мен осымен осы жердің шегінен шыққанша бірге барамын. Қашырды мен Седрик Ашбиге келгенде соның нөкерінің біріне аман-есен табыс етермін. Ал сен өзің…— деп келді де, жаһанкез сезінің ақырын Гурттың құлағына айтты.

— Бұл сөзіңді мен қуана-қуана орындаймын,— деді де Гурт жүгіріп кетті.

— Қасиетті Жерге барғанда, осы сіздерді — жаһанкездерді не деп үйрететінін білсем дер едім,— деді Вамба, бақташы жолдасы жүгіріп кеткенде.

— Бізге ғыбадат етуді үйретеді, ақымағым,— деді жаһанкез,— сонсоң тағы күнаға кешірім сұрауды, өзіңнің нәпсіңді тыйып, ораза тұтуды, жатпай-тұрмай намаз оқуды үйретеді.

— Жоқ, бұдан гөрі күштірек бірдеңе үйрететін болса керек,— деді әумесер.— Әйтпесе ғыбадат, намаз дегендерге Гурт бағына қоймас еді, ал ораза тұтып, нәпсіні тыю дегенге ол қашыр түгіл көшиектің де маңына жуытпас еді. Тегі ораза, намаз деген шатпағыңды — Гурттың бір бәсіре қара қабаны бар — соған айтсаң да болар.

— Эх, Вамба! Сен қазір басқа ешкім де емес, нағыз саксон ақымағы болып алған екенсің!—деді оған жаһанкез.

— Мұны дұрыс айттың,— деді әумесер,— сен сияқты мен де норман болсам, біздің ауылда күнде той, күнде жиын болып жатар еді де, мен соның ішінде данышпан атанып жүрген болар едім.

Осы кезде ордың арғы жағынан екі қашыр жетелеп келе жатқан Гурт көрінді. Қақпадағы кішкене есікке және сыртқы дуалдың шыға берісіндегі өткелге дәлдеп жасаған, көлденеңі екі тақтайдың еміндей ғана тар көпір арқылы ордың арғы қабағына өтіп, жол жүрушілер тұпа-тура орманға келіп тірелді, Арғы қабаққа шығысымен жебірей ұзын жейдесінің қойнынан бір май-май кенеп дорбаны ептеп алып, қашырының үстіндегі ертоқымның оқпанына жаушы-жаужалам тығып жіберді, бар болғаны: «Мұнда бір көйлек-көншек, ауыстырып киермін деген көйлек-дамбал бар еді, басқа онда ештеңе де жоқ»,— деп өзінен-өзі қуыстанып, жыбырлай берді. Содан соң өзінін егде тартқан жасына қарамастан қашырдың еріне лып етіп мінді де алды-артына қарамастан, дорбаны көзге түспейтіндей етіп, плащының етегімен оңдап тұрып бүркеп алды.

Қайта, жаһанкез ерге одан гөрі байсалдырақ отырып, жүрерде Гуртке қолын ұсынды; Гурт оның қолын үлкен құрметпен сүйіп алды. Содан жолаушылар қалың орманның ішіне кіріп, қара үзіп кеткенше көз алмай, ізінше қарап тұрды. Ақыры оның ойын Вамбаның сөзі бөліп кетті.

— Білесің бе, достым Гурт, сен бүгін керемет кішіпейіл, керемет әдептісің. Әттең мен де не хазірет, не қаңғыбас шайқы болсам деп ойлаймын, онда сенің мынадай сый-құрметіңнен құр болмас едім-ау. Бірақ, онда мен құр қолымды сүйгізіп қана қоюдан гөрі, маңыздырақ бірдеңе дәметер едім ғой.

— Бұл сөзіңді бекер деуге болмайды, Вамба, бірақ сен ылғи үстірт бағалайсың; заты, бұл ең ақылды адамдардың әдеті… Ал енді мен малымды көздеуге кеттім,— деді Гурт.

Осыны айтып ол қора-жайға қайтып кетіп еді, оның соңынан қылжақбас та қоса келді.

Қорыққанға қос көрінеді деген бар емес пе, сірә, соның салдары болуға тиіс, бұл уақыттың ішінде жебірей, өзінің кәрілігіне қарамастан, өте-мөте суыт жүріп отырды. Жаһанкез жол бастап келе жатқан болатын, тегі өзі тоғай соқпақтарына өте жетік болса керек, сондықтан ылғи қалтарыс жолдармен алып келе жатты; бұдан сезіктенген Исаак: осы жәдігой мені бір қақпанға апарып түсіргелі келе жатқан жоқ па екен деп те күдіктеніп қояды.

Сезіктенсе — сезіктенетін де жөні бар емес пе, сол бір заманда жер үстінде, су бетінде, аспан аясында он сегіз мың ғаламнан сірә, жалғыз қанатты балық болмаса, жебірей атаулыға өшікпеген, оларға қастандық істемеген бірде-бір жан иесі болмаған шығар. Тіптен ешбір қисынсыз, болар-болмас ілік жасалса яки ақылға сыймастай зәредей айып тағылса болды, олардың басына бәле жабылып, дүние-мүлкі талан-таражға салынып жатты. Нормандар мен саксондар, даниялықтар мен британдықтар бір-бірімен қандай жауласып жатса да, жебірейлерді қудалауға келгенде бәрі бірігіп кетіп, оларға қиянат жасауды, қуғын-сүргінге ұшыратуды өзіміздің діндестік парызымыз деп білді.

Арамдыққа, пайдакүнемдікке жеріген норман патшаларының әулеттері және оларды еліктеген ақсүйектер үнемі жебірей ұлтының соңына түсіп, соларды қудалаумен болды. Шаһзада Джонның бір бай жебірейді ордасындағы қапасқа тығып қойып, күн сайын бір тісін жұлдырып отырған хикметі жалпы жұртқа мәлім. Мұның ақырында бишара жебірей бар тісінің қақ жартысынан айрылып шығады да, бірақ шаһзаданың талап еткен хисапсыз көп сомасын төлеуге де мәжбүр болады. Жалпы халықтың алық-берігінде жүріп тұрған ақшаның басым сомасы осы қуғындағы ұлттың қолында болды да ал ақсүйектер патшасынан көргенін істеді, жебірейлерден ақша түсіріп алу үшін олардың істемейтін айласы жоқ еді, тіпті көрінеу қорлық-зорлық көрсетіп, жанын қинауға дейін баратын. Пайда түсетін жерде неден болса да тайынбайтын қасақылық жебірейлерді алуан түрлі қорқыныш, бәлеге де айдап салып отырды, әсіресе, Англия сияқты асқан бай елде қыруар пайдаға белшесінен батып қалатын еді. Толып жатқан қиын-қыстау кедергілерге қарамастан, жоғарыда айтылып кеткен жебірей қазынасы дейтін айырықша салық төлететін, сонымен оларға зор ауыртпалық түсіретін мекеменің барлығына қарамастан, жебірейлер ақшаны үсті-үстіне көбейтіп, үсті-үстіне арттырып, хисапсыз соманы басып алып, вексель арқылы қолдан-қолға жүгіртіп отырды; шынтуайттап келгенде, осы вексель дейтін коммерция шарты жебірейлердің ойлап тапқан өнері. Бұл вексель қазына-байлықты бір елден екінші елге ауыстырып отыруға жол ашты; өйткені жебірей бір елде күйреп, сынып бара жатса, оның қазына-мүкаммалы екінші елде мүлтіксіз сақтаулы тұра берді. Жебірейлердің қайсарлығы мен пайдакүнемдігі өздерін билеп отырған тоңмойын озбырлыққа, зорлық-зомбылыққа недәуір қарсылық көрсетті; неғұрлым қуғын-сүргін күшейген сайын бұл қарсылық та соғұрлым арта түсті; жебірейлердің саудадан табатын орасан зор байлығы бір есептен оларды көп реттерде үлкен қатерге ұшыратып отырса, екінші жағынан тағы солардың ықпалын күшейтіп, өздеріне қамқор қорғаушы тауып беріп, пайдалы қызмет етіп келеді. Жебірейлердің тіршілік еткен жағдайы осындай болып кездесті де соның әсерінен келіп, олардың мінез-құлқы туды; зеректік, сауысқаннан сақтық, жасқаншақтық, сонымен қатар қайсарлық, ымыраға келмейтіндік, қиын-қыстау жағдайда айла тапқыштық қасиеттері осындайда келіп пайда болған.

Жолаушылар бұрыс-бұрыс жолдармен, үн-түн жоқ, ұзақ жүріп келген, бір мезгілде жаһанкез тұрып тіл қатты:

— Анау қурап қалған кәрі еменді көрдің бе?—деді ол.— Сол ағаш — Фрон де Бефтің жерінің шегі болады. Ал Мальвуазеннің қол астынан алдақашан өтіп кеткенбіз. Енді саған төніп тұрған ешбір қауіп-қатер жоқ.

— Ой, олардың аты өліп, жаяу қалсыншы!—деді жебірей.— Бірақ сен мені тастап кете көрме, қайрымды жаһанкез. Сонау кәпірстан ғымаратшы мен оның сарацин құлдарын білесің ғой. Жер шегіне де, мекен-жайға да, иесінің атақ-даңқына да қарамайды олар.

— Біздің жолымыз осы арадан бастап екі айырылуға тиіс. Шын қажеттігі жоқ жағдайда менің атағымдағы адамның сенімен қатар жүруіне болмайды. Оның үстіне қару-жарағы сай екі бірдей жәдігөйге құдай деген мен сияқты бейбіт пенде не істей алады?

— О, жақсы жігіт! — деп без ете қалды жебірей.— Сен маған болыса аласың және болысасың да. Қанша кедей болсам да, мен де соның қаруын қайырармын — бірақ ақшамен емес, Авраам бабам біледі, ондай ақша менде жоқ.

— Мен саған айттым ғой,— деп жаһанкез оның сөзін бөліп жіберді,— ақшаңның да, басқа сыйыңның да маған керегі жоқ. Бірақ сені шығарып салайын. Тіпті оны айтсаң мен сені қорғай да алады екем, өйткені сарациндерден жебірейді. қорғауға ешбір христианға тыйым салына қоймаған болар. Сондықтан, өзіңе сенімді қорғаушы табатын жеріне жеткенге дейін мен сені ұзатып саламын. Біздің Шеффилд қаласына жетуімізге енді көп қалған жоқ. Онда барған соң сен өзіңнің туыстарыңды табасың, паналайтын орын да табасың.

— О, Иаковтың аруағы қолдасын сені, қайырымды жігіт!— деп жебірей батасын берді.— Шеффилдте Зарет деген туысым бар, мен сонда барып түсемін, ал одан ары амансау жететін жолды өзім табамын.

— Жақсы,— деді жаһанкез.— Ондай болса, біз Шеффилдте ажырасамыз. Жарты сағаттан соң біз сол қалаға жетеміз.

Қалған жарты сағаттың ішінде бұлар екеуі де бір ауыз сөз айтысқан жоқ; мүмкін, жаһанкез қажет болмаған кезде, жебіреймен сөйлесуді өзіне ләзім көрмеген болар; ал жебірей, тәңірдің қабірін тауап етіп, әулие атанып қайтқан адамның мазасын алып, басын қатыра беруге әдеп сақтаған болуы да мүмкін. Сонымен, бұлар бір аласа төбенің басына кеп шыққанда, жаһанкез тұрып, төбені бөктерден салынған Шеффилд қаласын көрсетіп:

— Міне, біз осы арада ажырасамыз,— деді.

— Бірақ бишара жебірей сізге өзінің алғысын айтқанша, сабыр ете. тұрыңыз, сізді туысқаным Зареттің үйіне шақыруға менің батылым бармай тұр, егер. онда бара қалсаңыз, сіздің істеген жақсылығыңыздың қаруын қайыруға маған көмектескен болар еді,— деді Исаак.

— Мен саған алдақашан айттым ғой,— деді жаһанкез,— ешқандай сыйыңның керегі жоқ деп. Егер өзіне борышты болғандардың қалың тізімнің ішінде, әлдеқандай бір христиан кедейі көзіне түсе қалатын болса, мен үшін соны қарыз ауыртпалығынан, түрме азабынан құтқарып жіберсең, менің еңбегімді өтегенге балар едім.

Сол кезде Исаак:

— Тоқтай қал!— деп жаһанкездің етегінен ұстап алды.— Мен мұны сенің өз ойлағаныңнан артық қып шығаруға тырысқан болар едім, бірақ, құдайға аян, мен бір сорлы кедеймін…

Иә Исаак — өз ағайындарының ішіндегі қайыршысы. Ал енді, сен мені, ғапу ет, егер саған қазіргі минутта дүниенің бәрінен бұрын не қажет екенін тауып берсем… сонда қалай болады?

Менің ойымдағы ең керекті нәрсені тапқаныңмен, бәрі-бір оның өзін тауып бере алмаған болар едің, сондықтан қанша кедей боп көрінгің келсе, байлығың одан сонша артық боп шықсын мейлі, бірақ одан маған келер пайда қанша,— деді жаһанкез.

— Кедей боп көрінгің келеді дейсің ә?—деді жебірей.— Сонда да менің сөзіме сен: мені талан-таражға салып сындырды, қазір құлақ-шекемнен борышқа батып тұрмын. Рақымсыз жандар мені барлық товарымнан айырды, тең-тең товарымды, жүріп тұрған кемелерімді, қысқасы, бар байлығымды тартып алды… Сонда да саған не қажет екенін мен білемін, мүмкін, соны мен тауып та қалармын. Саған қазір ең керекті нәрсе жақсы ат пен қару-жарақ қой.

Жаһанкез оның сөзінен селк ете қалып, бетіне дереу бұрылып қарады да:

— Мұны сен қайдан білдің?— деп шап ете қалды.

— Қайдан білгенімді қайтесің, әйтеуір ойдағыңды дәл тапсам болғаны ғой. Саған не керек екенін білгенім рас болса, соны мен тауып та беремін.

— Менің атағымды, үстімдегі киімімді, берген сертімді білемісің…

— Білемін, христиан адамдарының бұл сырын,— деді жебірей.— Олардың ең атақтылары да діни жандардың суретіне кіріп, қолдарына .жаһанкездің асасын ұстайды да, марқұм болған әулие-әнбиелердің қабірін тауап етеміз деп, ел ақтап жаяу жүре береді.

— Сайқалданба!— деп шайқы оны қатты қайырып тастады.

— Әбес айтсам, ғапу ет,— деді Исаак.— Мен байқамай қалсам керек. Бірақ кеше кешке және бүгін таңертең де сен бір сөздер айтып қалдың, сол сөздер жүрегіңде жатқан сырды тайға таңба басқандай айқындап берді. Оның үстіне сенің жаһанкездік киіміңнің қойынында серінің шынжыры мен алтын шпор жасырулы екен. Бүгін таңертең сен менің төсегіме еңкейгенінде осы асыл заттар жарқ етіп көрініп қалды.

Жаһанкез осыған келгенде еріксіз күліп жіберіп:

— Егер, Исаак, сенің киіміне де осылай қадағалап қарасақ не болар еді? Менің білуімше, сенің бойыңнан да керекті нәрселер табылып қалар еді деп ойлаймын.

— Ой, оны айтып қайтеміз!—деді жебірей өңі бұзылып. Сонсоң жалмажан дорбасынан қалам алып, сары құлақшынын ерінің үстіне бүктеп салды да, бір тарақ қағазды жайып қойып, жұмбақ әңгіме осымен бітсін дегендей, енді хат жаза бастады. Хатты жазып болып, оны жаһанкезге ұсынды да мынаны айтты:

— Лестер қаласында Ломбардиядан шыққан Кирджат Джайрам атты бай жебірейді жұрттың бәрі біледі. Мына хатты соған табыс ет. Қазір оның қолында сатуға арналып, Милан ұсталарының қолынан шыққан алты қалқан тұр — оның ең нашар дегені сері былай тұрсын, патша ағзамның өзіне де caй келеді; тағы онда он сәйгүлік бар, ең жарамсыз дегені — етер патша өзінің тағы үшін сайысқа шықпақ болса, соның да тайынбай шабысуына жарайды, Мына хат бойынша ол саған таңдаған қалқаныңды, таңдаған атыңды береді. Мұның үстіне ол сені алдағы сайысқа керекті құрал-жабдықтың бәрімен қамтамасыз етеді. Ал сонан соң қажеті болмаған кезде бұл ат-тұрманды өзіне қайырып берерсің, я болмаса, толық қып соның құнын төлерсің.

— Сен, Исаак, сайыста серіні аттан түсіріп кетсе, оның аты мен қару-жарағы жеңген кісінің олжасы болатынын білмеуші ме едің? Сондай сәтсіздікке менің де ұшырауым мүмкін ғой, ал сол уақытта ат пен қалқанның құнын төлейтін қаржы менде жоқ.

Сірә, жебірей бұл жағын ойламаса керек, сонда да ол өзінің бар қажыр-қайратын жиып алып, бөгелмей жауап берді:

— Жо-жоқ, атама. Мүмкін емес, ондай сөзді менің естігім келмейді. Ата-бабамыздың аруағы сені қолдайды. Мұса пайғамбардың асасында болған күш-қуат сенің найзаңа дариды.

Осыны айтып ол қашырынын басын бұра беріп еді, жаһанкез оның плащынан ұстай алып, тоқтатып қалды:

— Жоқ, сен тұра тұр, Исаак, өзіңнің қандай тәуекелге барын тұрғаныңды сен әлі білмейсің. Мен сайысқа шыға қалсам, атты да, адамды аяп қалмаймын, атты өлтіріп, қалқанның быт-шытын шығарып кетуі де мүмкін. Ал сенің тұқымың еш нәрсені тегін бермейді. Жойылған дүние-мүлік үшін бірдеңе төлеу керек емес пе?!

Мұны естігенде Исаактың жаны ауырып, бүгжиіп кетіп еді, бірақ өзіне үйреншікті сезімді билеп алып, сонда да ол былай деді:

— Қажеті жоқ, оның бәрібір. Мені қоя бер. Егер залал шегіп қалсаң, оған сен жауапты болмайсың. Сен сақтап қалған туысқаны Исаак үшін Кирджат Джайрам ол шығынды кешеді. Қош-сау бол. Дегенмен, жақсы жігіт, менің саған айтарым,— деді жебірей, әдейі қайрылып тұрып,— бұл ойран-топыр басталған кезде сен ылғи алға ұмтыла берме. Мен мұны ат пен қалқанды аяғандықтан айтып тұрғам жоқ, тек сенің жаның мен тәнің аман болсын деп тұрмын.

— Менің қамымды ойлағаның үшін саған көп рақмет,— деді жаһанкез жымиып,— мен сенің жақсы тілегіңді есте сақтап, қайтсем де қарымын қайыруға тырысып бағармын.

Осыдан кейін бұлар ажырап болып, Шеффилдке екеуі екі жолмен кетті.

VII ТАРАУ

Caп құрып келеді ерлер иін тірескеп,
Оқа-зер, алабажақ киім сірескен.
Келеді әне бірі қалқан көтеріп,
Мына біреу дулығасын қолға өңгеріп,
Анау біреу найзасымен ауа тескен
Арғымақ келеді орғып жалт-жұлт ойнап,
Тісімен алтын ауыздық қарш-қарш шайнап,
Ұсталар қолдарында — ара, балға
Ежелден ескі шебер айла-амалға,
Ілезде қалқан, сойыл, жамап-жасқап,
Берген соң, жауынгерлер алға бастап,
Иоменнің салтанатты тобырлары
Келеді елді қырып жолындағы.

«Паламон мен Арсит»

Ағылшын халқының басына қаралы күн орнап тұрған кез еді бұл. Англияның патшасы Арыстан Жүрек Ричард Австрияның аса қатал зұлым герцогінің қолына тұтқынға түсіп кеткен. Ричардтың қай жерде тұтқында жатқаны да белгісіз болатын, оның жоғында қатты қанауға ұшырап, күйзеліп тұрған халқы королінің тағдырынан мүлде бейхабар еді.

Ал корольдің өзі патшалық құрып тұрған кезінде қамқорлығына алып, көп жақсылық жасаған Джон деген інісі барды; сол шаһзада Ричардтың хас дұшпаны — француз королі филиппен одақтасып, өзінің бар ықпалын Австрия герцогінің Ричардты не ғұрлым ұзақ ұстауына жұмсады.

Джон корольдің жоқ уақытын пайдаланып, өзіне сыбайластар жинай бастады; ондағы арам ниеті — егер Ричард тұтқында өліп кетсе, тақтың заңды мирасқоры болып табылатын немере інісі – Британия герцогі Артурдан — яғни өзінің үлкен ағасы Джефри Плантегенеттің ұлынан патшалықты тартып алу еді. Ол осы арам ниетін кейін іске асырады да өкімет билігін ақыры заңсыз басып қалады. Ричардтың жоғында жасаған қылмыстарынан қуыстанып, оның қаһарынан қорыққан топастар былай тұрсын, бұрын крес жорықтарына қатысқан қанды шелек қарақшылардың қалың тобырын арамза, қаскүнем шаһзада Джон сауық-сайранмен алдап-арбап, өз жағына шығарып алды. Бұл жандар отанына оралғанда, боса-болмаса Шығыстың барлық былығына белшесінен батып қайтқан еді, ал енді жерге қарап, қайыр сұрап қалғаннан кейін азды-көпті ауқат жинап алу үшін ел ішінен бүлік шығып, өзара қым-қиғаш соғыс басталуын тілеп жүрген.

Жалпы жұртқа қобалжу салып, қауіп-қатер туғызып жүрген тағы бір себеп: алпауыттардың зорлық зомбылығынан, орманды қорғау заңының аса қаталдығынан қатты ашынған қалың шаруа үлкен-үлкен жасақ құрып, жергілікті әкімдерден жасқанбастан орман-тоғайлар мен иен жатқан жерлерді билеп алды. Бұған қарама-қарсы, әй дер — әже, қой дер — қожа болмай, жүгенсіз кеткен ақсүйектер де қанды балақ қарақшылардан бір де кем соқпайтын өңшең бұзақыларды маңайларына жинады.

Бұл бандылардың тауқыметін көтеру үшін және өздерінің өркөкірек менмендігіне қарай, ішкен мас, жеген тоқ дегендей, қол-көсір өмір сүру үшін, ақсүйектер көп есіммен қайтаруға міндеттеніп, ақшалы жебірейлерден несие алды. Келе-келе бұл қарыз өздерінің мал-мүлкін сүліктей сорып бара жатқан соң тәкаппарланған мырзалар әлгі несие иелеріне зорлық қылумен құтылып жүрді. Тіршіліктің осындай құлдырап кеткендігінен ағылшын халқы бұл кезде зор ауыртпалықтарға ұшырап тұрған және бұл ауыртпалықтардың келешекте бұдан да қатты ұласуына мүмкіндік бар еді. Мұның үстіне, жұт жеті ағайынды дегендей, бүкіл елдің ішіне әлдеқандай бір, қатерлі, жұқпалы дерт жайылды. Халықтың әл-ауқаты өте төмен, жарлы-жақыбай жақтарын өте-мөте басынған індет солардың арасынан көп адамды құрбан ғып әкетті, ал тірі қалған жұрт алда төніп келе жатқан апаттан мезгілінде құтылып алған, сол құрбандардікі табылған ақыл болды дегендей аңыз айтатын.

Бірақ, осындай ауыртпалыққа қарамастан, бай, кедей, төре, төлеңгіт деместен,— елдің барлығы бірі қалмастан бәсеке-сайысқа даярланды. Бұл сол заманның ең қызық, ең тамаша сауық-сайраны болатын, бір кезде Мадридтің ішер асқа жарымаған жарлы-жақыбайы барлы-жоқты тиын-тебенімен бала-шағасын асыраудың орнына, ақырғы ақшасын бұқа соғысын тамашалауға салатын данғой испандықтар қандай болса, сайысқа келгенде ағылшын халқы да сондай еді. Ешбір жоқшылық, ешқандай шаруабастылық кәрі, жастың ешқайсысын бұл қызықтан ұстап қала алмайтын. Оның бер жағында Лестер уалаятындағы Ашби қаласының маңында болмақшы бұл ұлан асыр думанға шаһзада Джонның өзі қатысып, ең атақты деген серілер сынға түседі деген лақап тарады да, қызықтың маңызын одан сайын арттыра түсті. Сонымен, сайыс тағайындалған күні таңертең бай, кедей демей сансыз көп жұрт думан өтетін жерге қарай ағыла бастады.

Сайыстың болатын жері өте көркем. Қалың тоғайдың етегінде, Ашби қаласынан бір шақырымдай жерде, бір жағын сыңсыған қалың ағаш қоршаған, екінші жағына әредік-әредік жасамал емендер орнаған көкорай шалғынды тамаша жазира, кең жазық болатын. Жазықтың көлбей біткен етегі бір тегіс жалпақ алаң болып келгенде, ол алаң берік дуалмен қоршалған. Дуал төрт бұрышты болса да, бұрыштары халыққа жайлы болу үшін дөңгелентіп келтірілген.

Сайыскерлердің Майдан алаңына өтуі үшін, қоршаудың солтүстік жақтауы мен оңтүстік жақтауынан екі атты қатарынан шауып өткендей кең қақпа жасалған. Әр қақпаның алдында екі-екіден жаршы, алты кернейші, алты хабаршы тұр, бұлардың үстіне тәртіп орнатып тұру үшін солдаттардан мықты отряд қойылған. Ал жаршылар сайысқа қатысам деген серілердің лауазым, дәрежелерін тексеріп тұруға тиіс.

Күнгей жақ қақпаның сыртындағы бір төбешіктің басына, сайыскер серілердің таңдауы бойынша, қызыл күрең, қара түсті жалаулармен сәнделген бес әсем шатыр тігілген: мұндай түсті сайысқа шақырған серілердің өздері қалап алыпты. Бұл бес шатырдың басында желбіреген шашақтың түсі де осындай. Әр шатырдың алдына шатыр иесі серінің қалқаны ілінген, ал қалқанның жанында, иесінің қалауына қарай, әлдеқандай бір құбыжық әруейдің, немесе бір ертегі дәу-перісінің суретіне кipген, қару-жарақты даяршы жігіт тұр. Ортадағы ең ардақты шатыр Бриан де Буагильберге берілген екен. Серілік жекпе-жектегі ерекше қажыр-қайратын мадақтаған дақпырт-даңқтың арқасында, оған қоса осы сайысты басқарып жүрген серілермен дос-жарлық қарым-қатынастың арқасында, Бриан олардың ортасында құрметке бөленумен бірге, Англияға келгеніне аз-ақ уақыт болғанына қарамастан, ол байырғы сайыскерлердің көсемі болып алды. Бриан де Буагильбердің шатырының бір жағында Реджинальд Фрон де Беф пен Филипп де Мальвуазеннің шатыры болса, екінші жағына атақты жауынгер Вильгельмнің патшалық құрған заманында Англияның орда басқарушы лорды болған Гранменильдердің жұрағаты, белгілі манап Гуго де Гранменильдің шатыры тігіліпті. Ал бесінші шатырды Ашби де ла Зуш қаласына тиіп тұрған Гэсер қыстауындағы ірі жер қожасы Ральф де Випонт атты иоаннит иеленіпті. Шатырлар тігілген алаңның айналасы ноян бөренелермен қоршалыпты да одан сайыс майданына түсетін кең де жайлы өткел жасалыпты; өткелдің екі жағы да дуалмен қоршалған. Бөгет бөренелердің бойында қарулы күзетшілер тұр.

Майдан жердің теріскей қақпасының сыртынан қоршаулы алаңға сайысты бастаушылар мен жекпе-жекке шығамыз деген серілерге арналып тағы бір шатыр тігіліпті. Ол жерге неше түрлі тағамдар мен сусын қойылыпты, оның қасынан жауынгерлерге керек болған минутында дереу қызмет ететін ұсталар, қару жөндеушілер және шеберлер мен даяршылар орналасыпты.

Дуал бойын жағалай арнаулы галереялар жасалған. Галереяларға әсем мата тұтылып, кілемдер төселген. Асыл текті тойшылар мен бикештердің жайлы орналасуы үшін кілемдердің үстіне жағалай жастық тасталған. Галерея мен дуалдың аралығындағы тар жер иомен деп аталатын шағын шаруалы фермерлерге қалдырылған, бұл орынды біздің қазіргі театрларымыздағы партер десе де болғандай еді. Ал енді қара халыққа келсек, олар айналадағы төбелердің бертінде жасалған шым зерелерге орналасатын болды; бұл зерелерде отырғандардың галереядан аса қарап, майдан жерде болып жатқан тамашаның бәрін көріп отыруына мүмкіндік барды.

Мұның үстіне әлденеше жүздеген адам майдан жерге жағалай өскен ағаштардың басына шығып кетті; және тағы жақын арадағы село шеркеуінің күмбездеріне жағалай отырып алды.

Күншығыс жақтағы галереяның дәл ортасынан, майдан алаңының кіндігіне қарама-қарсы төбешік жасалып, патшалық таңба салынған зейнетті түсбақан керменің алдынан тақыт мәнзелдес биік кресло қойылды. Қадірлі орынның айналасында сәнді киінген нөкер жігіттер, қару-жарақ ұстаушы атқосшылар, сақшылар толып жүр; бұл ардақты орынның Джон шаһзада мен соның нөкеріне арналғаны айтпай-ақ көрініп тұр. Күнбатыс жақтағы галереяның орталығына, патшаға арналған орынның қарсысына, аса сәулетті болмаса да, әлеміштеп жасалған басқа бір сұңғақ тахыт орнапты. Бұл тахыт та алқызыл, көк жасыл маталармен сәнделген, мұның маңында да қызылды-жасылды киім киіп, кербездіктің неше алуан түр-түріне малынып, әлекке түскен көрікті жігіттер, әдемі қыздар жыртылып айырылады. Құрметті орынның жан-жағы алуан-алуан байрақ, жалаулармен безелген, жалауларға семсер жаралаған жүрек, жалын атқан жүрек, қансыраған жүрек, қорамсақтан суырылған жебе, атылған садақ, қысқасы, махаббат тәңірі Купидонның осы сияқты таңбалары бейнеленген көркем суреттер. Бұл құрметті тахыт ғашықтық, сұлулық, падишаһысына тиесі деп жар салған сәулетті жарнама тағы осында мен мұндалап атой беріп тұр. Бірақ бұл падишаһының кім болары әлі белгісіз.

Осы кезде сайысқа жиылған жұрт хан-қара, демей майданға қарай ағыла бастап еді. Орта жолда орынға таласқан дау-дамай да аз болған жоқ, жұрттың көбі тіпті өздеріне тиіссіз орындарға ұмтылып жүр. Мұндай жағдайда таласты, әрине, сақшылар шешпекші, ал олар тым қызыл кеңірдектікке түсіп кеткендерді семсерінің, айбалтасының сабымен бағындырып қояды. Ал енді орынға таласушылар тектілеу адамдар бола қалса, олардың дауына майдан алаңының қос маршалы Уильям де Вивиль мен Стивен де Мартиваль араласады. Мұздай темір құрсанған бұл маршалдар жұрттың тәртіп сақтауын бақылап, майдан жерді ерсілі-қарсылы кезіп жүр.

Енді галереяларға серілер мен ақсүйектер тола бастады; бұлардың желбегей салған қара шекпендері бикештердің ашық түсті әдемі киімдеріне араласып көз тарта, жараса келді. Заты мұнда еркектерден әйел қауымы көп екен; ақ білектің күші, ақ найзаның ұшы айыратын мұндай қаһарлы қан төгістер әйел қауымына лайық болмаса да, олар бұған қарамайды. Төмендегі галереялар мен өткелдерге ауқатты номендер мен уақ-түйек ақсүйектер лық толды; бұлар кедейлігіне, тектілер арасында әлсіздігіне бағып, құрметті орынға таласа алмап еді. Сондықтан, көптің осындай төменшік тобының арасында неғұрлым жоғарырақ орынды иеленіп қалу үшін талас-тартыстың көбірек болатыны өзінен-өзі белгілі ғой.

Үстіндегі көнетоздау киімі кедейлігін көрсетіп тұрса да, беліндегі семсері мен қанжары, мойнындағы алтын шынжыры әлі де оның тектілікке таласы барлығына айғақ сары-кідір кісі:

— Ардан безген төбет! Азғын хайуан! Христиан адамды, оның үстіне норман тұқымының Мондидье сияқты ізгі ақсүйектер әулетін қалайша қағып-соғып кетпексің!— деп сыбап салды.

Бұл қатты сөз, өлшесе өзімен кетсін, тап біздің ескі танысымыз Исаакқа айтылып еді, ол бүгін өзінше әдемі киініп, сыртынан бір тамаша жақсы плащын салып, төменгі галереяның алдыңғы қатарынан көзінің ағы менен қарасы, Ревекка сұлуға жақсы орын алу үшін қалың топты қақ жарып келе жатыр еді. Қыз әкесінің соңынан Ашбиге келген, енді соның білегіне жармасып, сірә, әкесінің өрескел қылығына наразылық білдірген көпшілікке үрке қарап, аяғын қорқа-қорқа әрең алып келеді. Кейбір жағдайда Исаактың қорқақ екені де бізге мәлім ғой, бірақ мына жерде ол айылын да жиған жоқ. Халықтың мұндай көп жиналған жерінде оның барып тұрған қастан, барып тұрған қаны қара дұспаны да оған зорлық қылуға бата алмаған болар еді. Заты мұндай үлкен жиындарда жебірейлер жалпыға бірдей ортақ заңның қорғауында болатын, ал егер ол аз болса, ақсүйектердің ішінен өз құлқындарының қамы үшін әp қашан ара түсетін бірнеше атақты бектер табылатын. Оның үстіне, Джон шаһзаданың асыл қазына, шұрайлы жерлерін кепілдікке ұстатып, Йорктегі жебірей байларынан қарызға ірі сома алмақшы боп жүргені де Исаакқа жақсы мәлім болатын. Бұл саудаға Исаактың да қатысы бар-ды, шаһзаданың бұл шаруаны неғұрлым тезірек іске асырып алғысы кеп жүргенін ол әбден білетін. Сондықтан, жанжал шыға қалған күнде Джонның оны жақтап шығатынына кәміл сенуші еді.

Исаак ілгері қарай ентелей ұмтылғанда, бір норман ақсүйегін байқамай қағып кетіп еді. Сол-ақ екен, шалдың дауысын естіген жұрт тұра даурығып қоя берді. Үстіне жасыл шұғадан шапан киген, беліне самсатып жебе, омырауына жарқыратып күміс знак тағынған, қолыңда абажадай үлкен садағы бар, еңгезердей бір номен кенет бұрылып, бетіне қарады, күнге күйіп, жел қағып, тотыққан қара күрең бет әлпеті түтігіп кеткен екен; сол тұрып, жебірейге былай деді: қолыңа түскен пақырлардың қанын сора-сора, өзін де өрмекшідей боп қампиып алған екенсің, бірақ есіңде болсын, өрмекші тым-тырыс бұрышта отырғанда оған ешкім тимейді, ал енді ол жарыққа шыға келсе — бырс еткізіп аяқпен бір-ақ басады. Иоменнің суық түсінен, қаһарлы дауысынан қаймығып, жебірей кері шегініп кетті. Егер дәл осы кезде Джон шаһзада мен оның дуылдасқан қалың нөкері майдан алаңына шыға келіп, көптің көңілі соларға аумағанда, мұндай қатерлі көршіден Исаак әлдеқайда аулақ кетер ме еді, әлде қайтер еді. Нөкердің жарым-жартысы ақсүйектер еді де өзгесі діни адамдар болатын, бұлар да ақсүйектерден қалыспай әдемі киініп, соларша еркіндеп, әбден желігіп алған. Дін адамдарының ішінде Жорво хазіреті де бар еді, діни мәртебесінің рұқсат етуіне қарай, бұл да мейлінше сәнденіп баққан. Үсті-басын барынша алтынға, асыл аң мамығына малындырып тастапты, етігінің ішінен киген байпағының қонышын қара санынан асыра қайырып, қазіргі өрескел сәннің шегінен де өткізіп жіберіпті. Қонышының ұзындығынан оны сирағына байламай, беліне дәлдегендіктен, атқа салт мінгенде тіпті үзенгіге аяқ салу мүмкін емес еді. Бірақ сол хазірет мұны сөкет деп білген жоқ. Мүмкін, мұндай көптің алдында. Мүмкін, мұндай көптің бикештердің көзінше ат үстінде үзенгісіз жүре білгенін эсер хазірет, қайта, өнер көрген шығар. Джон шаһзаданың басқа нөкері ылғи өзінің қалаулы адамдары — жалдамалы – әскерінің бастықтары, бірнеше бекзадалар, сарай маңындағы бұзақы мұндарлар және Ғымарат орденінің серілері мен иоанниттер болатын.

Осы арада бұл екі орденнің серілері Ричард корольдің дұшпаны екенін айта кету керек: Палестинада француз королі Филипп пен ағылшын королі қатты тартысқан уақытта бұлар Филипиті жақтап шыққан. Дәл осы тартыстың салдарынан Ричардтың жеңген жолдарынан нәтиже шықпай қалды, Иерусалимды жаулап алу ниеті іске аспады; қанша жеңіп атағы аспанға шығып тұрса да, жеңістің ақыры Саладин сұлтанмен асасалған тұрлаусыз бітіммен ғана тынды, Ғымаратшылар мен иоанниттердің Қасиетті Жерде ұстаған саясатының кесірінен, Англия мен Норвегияда тұрған бұл орден жақтаушылары Джон шаһзадаға қосылып кетті, керек десе, бұлар Ричардтың Англияға қайтып келуін де, тақтың заңды мұрагері Артур шаһзаданың патша болуын да қаламады.

Тағы бір жағынан Джон шаһзада саксон ұлтының аман қалған ақсүйектерін сұмдық жек көрді, көзі келген жерде оларды қалайда кемітіп, қорлап отырды. Себебі, саксон алпауыттары, олармен бірге Англияның саксон тектес қарапайым халқы да Джонның арамдық әрекеттерін жақтырмайтынын шаһзада да білетін; Джон шаһзада сияқты қиянатшыл адамнан өздерінің бұрынғы праволарына одан сайын қысым жасаудан басқа ештеңе күтуге болмайтынын саксон халқы да түсінетін.

Сыбайластары кеу-кеулеп, ортаға алған Джон шаһзада, жер-су баспайтын көк тұлпарды ойқастатып, жерге түспес қыран сұңқарды шаңқылдатып, майдан аланына кірді. Үстінде — қарауға көз ұялатын алтын оқалы қара күрең костюм, басында — асыл тастары жарқырап мың құбылған бұлғын бөрік, жіліңшіктеп өсірген шашы иығына төгіліп тұр. Ол нөкерінің алдында, олармен қатты, масайрай сөйлесіп, патша әулетінің әдетінше өзін емін-еркін ұстап, жоғарғы галереяларға көрік беріп отырған сұлуларды көзінен өткізіп келеді.

Шаһзаданың сырт көрінісінен жүгенсіз кеткен оспадарлықты, шеннен шыққан менмендікті, басқа жанның ой-пікірімен санаспайтын тұрпайылықты байқап қалған адамдар да оның бет келбетін сүйкімсіз деп айта алмаған болар еді; жаратылысынан дарыған келісті келбетіне, тәлім-тәрбиесінен сіңген жайдары жарқындығына қарап, мұның бәрін табиғи ақкөңілдік пен адалдыққа жоруға болатын еді. Керек десең, мұндай келбетті ер көңілділікті, ағынан жарылатын таза пиғылдың белгісіне балайтындар да бар-ды, ал шындап келгенде, мұның ар жағында өзінің жан дүниесінен аулақ кеткен немкетті, көлгір, қара ниетті жан тұрғанын байқамайтын, мұндай жандар, әсіресе, ата тегінің атақтылығын яки дәулетінің молдығын, я болмаса, әйтеуір бір кездейсоқ артықшылығын бешкеш етіп өте беретін.

Алайда сайысқа келушілердің көбі өз ойларына терең бойлаған жоқ. Джон шаһзаданың тамаша әдемі бұлғын бөркін, құндызбен жұрындаған әсем шекпенін, алтын тақалы сафьян етігін, қысқасы, сәйгүлік атын ойнақтатып өткен сән-сәулетін көрсе болды, жиналған жұрт бұған балаша қуанып, ұран сала құттықтап отырды.

Көңілі шат шаһзада тұлпарын ойнақшыта бастырып, майдан алаңын айналып өте берді, Сөйтіп келе жатқанда көпшіліктің арасынан бір әбігершілік туып, жақсы орынға таласып қалған Исаакты көзі шалды. Джонның көреген көзі жебірейді айтқанша танып алды да, әсіресе, қарт әкесінің қолына жасқаншақтай жабысып жүрген Сион сұлуына ерекше назары ауды.

Шынына келсек, Джон секілді аса қырағы сыншының жанары жаза басты деп айта алмаймыз, Ревекка арудың ажары ағылшынның ең айтулы сұлуларымен тайынбай таласуға жарайтын еді. Қыздың сымбаты айта қалғандай әсем болатын, бұл жерде шығыс қыздарының мол киімі де оның мінсіз мүсінін көлегейлей алған жоқ. Сары жібектен шекесіне салған шекейме тақиясы қара торы жүзіне тамаша жараса кетіпті, көзі айнадай жарқырайды, нәзік қасы қарлығаштың қанатындай біледі, кіршіксіз аппақ тісі меруерттей тізілген, қолаң қара бұрымы иығынан аса төгіліп тұр; үстінде парсының қызыл күрең жібегінен, неше алуан гүлмен кестелеп тігілген ұзын бешпеті бар екен, оның өңірін меруерт тізген алтын қапсырмалармен жағалай түймелеп тастапты — міне, осындай көз тұндыратын зейнетінің бәрі қосылғанда, Ревекканы осында отырған керемет сұлулардың қай-қайсысымен болса да, салыстырып көруге болатындай әсер туғызды. Қыздың көйлегіне ылғи інжу запонка тағылған; күн ыстық болғандықтан соның үстінгі үш запонкасы ағытулы екен — ашық қалған мойнынан неше алуан салпыншақтарымен баға жетпес гауһар алқа көрініп тұр; жібек тақиясына қадаған алмаз түйреуіш пен түйе құс қауырсыны да бірден көзге түседі; жоғарғы галереяда отырған паң бикештер жебірейдің ару қызына қанша кесірмен қараса да, іштерінен оның сұлулығы мен байлығын күндеп-ақ отыр.

— Авраамның аруағына сыйынып айтсам,— деді Джон шаһзада, жебірейдің осы қызы — ең дана деген патшаның өзін де есінен тандырған сиқырлы сұлулық пен асқан әдеміліктің барып тұрған үлгісі. Сен қалай дер едің, Эймер тақсыр? Біздің данышпан ағамыз Ричард та қанша алам деп аласұрып бақса да, ала алмай қойған, Сүлеймен пайғамбардың қағбасына бас ұрып айтайын, бұл қыздың сұлулығы Әннің әнінде баяндалған ғашық жардың өзі де осындай-ақ шығар.

— Саронның Розасы мен Долиналардың Лилиясын айтасыз ғой, — деді хазірет.— Бірақ, жоғары мәртебеңізге мағлұм болсын, қалай десеңіз де бұл қыздың жебірей екенін есіңізден шығармауыңыз керек.

— Еһе!—деді шаһзада, хазіреттің сөзіне құлақ аспай.— A міне, менің ардан безген месқалтамның өзі тұр… Саф алтын мен ақ күмістің бұл қожасы, құдай біледі, қалтасында соқыр тиыны жоқ бір жалаң аяқпен жақсы орынға таласып жүрген болу керек. Марк әулие біліп тұр, ақшаға шіріген бұл манап пен оның көркем қызы қазір жоғарғы галереядан орын алады.— Эй, Исаак, сенің мына қасындағың кім? Саған ол кім болады, әйелің бе, әлде қызың ба? Бұл күншығыс періштесін — қазынаңды сақтаған қобди құсатып, қолтығына нағып қысып жүрсің?

— Мәртебелі тақсыр, бұл менің қызым Ревекка,— деп жауап қатты Исаак, иіле тағзым етіп; шаһзаданың әрі ажуалап, әрі қошуақтап ниет көрсеткен сәлемінен өзін қор тұтып именшектеп қалған Исаак та жоқ еді.

— Ой, жүдәлім-ай, ә!—деп қойды шаһзада, қарқылдап күліп, сол-ақ екен, оны қошуақтай, қасындағы сыбайластары қоса күлісті.— Не әйелің, не қызың шығар, оның бәрібір, сонда да оның сұлулығына, сенің қызметіңе лайық құрмет көрсетілуге тиіс… Әй, анау жоғарыда отырған кімдер өзі?—деді шаһзада, галереяны шолып өтіп.— О, можам-томпай саксондар екен ғой… Көсіліп кеткендерін қарай көр. Қуып шығу керек өздерін! Менің ақша тапқыштарымның жөдесі мен оның ару қызына қағысып орын берсін. Ол надандарға мен көрсетемін, синагогаға барғанда оның ең жақсы орындарына олар сол синагоганың заңды иелерімен бөлісіп отыруға міндетті!

Намысқа тиетін бұл қорлау сөз сайысқа келгендердің ішінде Седрик Сакс пен оның үй-ішінің жандарына және соның одақтас ағайыны Ательстан Конингсбургскийге айтылып еді; саксондар тағының соңғы королінің ұрпағы Ательстанды Солтүстік Англияда тұратын барлық сакстар басына көтеріп, зор құрмет тұтатын. Ата-бабасының патшалық қанымен қатар бұл Ательстан солардың көп нашарлықтарына да ортақ боп қалған еді. Өзі ұзын бойлы, балуан денелі, кемеліне келіп тұрған жігіт болатын, бірақ, бет бейнесі қанша әдемі болса да, түсі былжыр, топас қарайтын өңез көз, мың салсаң бір баспайтын жалқау, қанша қайрасаң бір өтпейтін жетесіз, нәуетек, қопал Ательстан атанып кеткен шіріктеу кісі еді. Седрик сияқты оны қастерлеп келген, жанашыр көп достары бар-ды; әне, солардың айтуынша, Ательстанның былжырлығы оның қажыр-қайратының кемдігнен емес, тек белсеніп шыға қоймайтын именшектігінен дейтін. Ал енді біреулері мұның ата қуалап келе жатқан маскүнемдігі жігерін қайырып жіберді, ұзақ уақыт ішкіліктің соңына түсіп, салынып ішетіндігі жақсы қасиеттерінен айрылуына себеп болды, содан келіп мұның бойында көзсіз батырлық пен көңіл жықпайтын мейірімділік қалды деп те соғатын.

Джон шаһзаданың Исаак пен Ревеккаға қағысып орын беріңіздер деген бұйрығы, міне осыған тура келіп еді, Ол уақыттың жол-жобасы мен салт-санасы бойынша — адам айтқысыз қорлық боп саналатын мұндай әмірден аңырып қалған Ательстан шаһзадаға бағынатын рай көрсете қоймады. Бірақ мұндай бұйрыққа не деп жауап берерін де білмеді. Ол сол отырған бетінде отырып қалды. Бұйрықты орындау үшін шөп басын да сындырмаған күйінде ол өзінің алақандай боз көзін бадырайта түсіп, шаһзаданың бетіне таңырқай қарады, Ательстанның аң-таң болған көз қарасы жаны бар адам күлерлік болды. Бірақ шыдамсыз Джонның бұған күлкісі келмеді.

— Мына шошқа баққан саксон ұйықтап отыр ма, әлде менің сөзімді түсінген жоқ па!—деді Джон.— Де Браси, найзаңның ұшымен өзін қытықтап көрші,— деді ол, өзімен қатар келе жатқан жалдамалы әскери жасақтың басшысы, де Браси деген серіге, Ол кезде белгілі бір ұлттың намысын қорғамайтын, әйтеуір жалақы төлеген шаһзаданың кез келгені үшін қару жұмсай беретін осындай жалдамалылар болған.

Бұл бұйрықты естігенде шаһзаданың өз нөкерінің арасында да қобалжу туып қалды. Бірақ ешбір бұлтарысты білмейтін, ұзын сойыл — ұр да жық де Браси найзасын оңтайланып алып, Қопал Ательстан одан жалтарып кетуді ойланғанша Одрик жарқ еткізіп қысқа семсерін суырып алды да найзаның болат сүңгісін бір-ақ шауып түсірді.

Джон шаһзаданың қаны қайнап, қып-қызыл боп бетіне шыға келді, Ызадан қатты балағаттап жіберіп, одан бетер қаһар төгейін деп тұрды да, кенеттен басыла қалды, өйткені тұс-тұсынан қаумалап, ашуға ерік бермеуін нөкерлері де өтіне берді, екінші жағынан, көтеріліп алған көпшілік Седрикті құттықтап, қатты дуылдасып кетті.

Жігері құм болған шаһзада енді кімге тиісерін білмей, жиылған топқа кектене қарады. Сөйтіп тұрғанда, бағана Исаакқа тілі тиген жасыл шанаңды мергенге әлде қайдан көзі түсе қалды. Бұл адамның сонша намысы қозып, Седрикті өте мақұлдап тұрғанын байқап қалған шаһзада, сен мұнша неге даурығасың деп сұрады.

— Батпан нысана мен батыл қолды көргенде, менің алақайлап қуанатын әдетім еді,— деді йомен.

— Ә, солай ма еді! Ондай болса, нысанаға өзің де дәл тигізетін шығарсын?—деді шаһзада.

— Әйтеуір, қай орманшыдан болса да, кем атпаймын,— деді йомен.

— Уата Тиррелдің тіккен нысанасын жүз метр жерден қате жібермейді ол,— деп қалды біреу арт жақтан, бірақ оның кім екенін айырып болмады.

Шаһзаданың бабасы Шикіл Вильгельмнің тағдырын меңзеп айтқан бұл тұспалдан ол әрі шамданып, әрі қауіптеніп қалды.

Сондықтан ол мынау мақтаншақ йоменді байқап тұрыңдаршы деп, сақшыларына әмір етті.

— Гизельда әулиенің аруағы біледі, басқа біреудің атақ-даңқына жармасқан бұл бөспені біз бір сынап көрерміз,— деп қойды тағы.

— Мен ондай сыннан қашпаймын,— деді йомен, айылын жимaйтын әдетінше.

— Негe тұрмайсыңдар, еркектана саксондар?—: деп ақырды шаһзада.— Көк тәңірісінің өзі біледі, мен айттым болды — осы жебірей сендермен қатар отырады!

— Бұл қалай болады? Мәртебеңізге құлдық, тақсыр, біздің мұндай асыл текті мырзалармен қатар отыруымыз мүлдем күнә болады,— деді Исаак; Мондидье деген кедейленіп, күйзеліп қалған ақсүйек ұрпағымен орынға таласып қалса да, ауқатты саксондардың артықшылығына шәк келтіретін оның ешбір ниеті жоқ еді.

— Ар-намыстан безген төбет, бар деген соң бар, мен саған бұйырамын! — деп ақырды шаһзада.— Егер орындамасаң, теріңді теспей сыдырып, ат-тұрман ғып илетемін.

Мұны естіген Исаак, тар, биік сатымен жоғарғы галереяға өрлей бастады.

— Қане, кім тоқтатар екен, мен соны көріп тұрайын,— деді шаһзада, жебірейді төбесінен төмен шаншылдырғалы тұрған Седрикке қадала қарап.

Сол арада бұған ойламаған жерден қылжақбас Вамба араласа қалды да, көрінеу жанжалдың шырқын бұзып жіберді; қылжақбас орнынан ұшып тұрды да қожасы мен Исаактың арасына көлденең тұра қалың:

— Ендеше мен былай етіп көрейін!— деді ол. Сөйтті де плащының қойнынан кетпектей шошқа етін суырып алып, Исаактың дәл аузына апарып иіскете қойды.

Сөз жоқ, бұл жолы азықты ол, сайыс ұзаққа созылып кетсе, қарным ашатындай күн бола ма деп, сақтықпен ала келген еді. Көзінің алдындағы өзі үшін сұмдық харам затты көріп, және тағы төбесінен төніп тұрған қылжақбастың ағаш сапысын байқап, жалма-жан Исаак шегіне берді де, ақыры аяғы тайып кетіп, сатыдан төмен қарай домалап түсті. Ерігіп отырған сауықшыларға бұл бір тамаша қызық болды да, жұрт ду қойып күліп жіберді, олармен қоса Джон шаһзаданың өзі де және барлық нөкері де шек-сілелері қатқанша күлді.

— Ал, тақсыр шаһзада, бәйгімді әкел,— деді Вамба.— Мен жауды ашық майданда жеңдім — семсер де суырылды, қалқан да тұтылды,— деп қылжақбас бір қолымен — сапысын сілтеп, екінші қолымен — бір кесек шошқа етін білемдеп қойды.

— Кімсің өзің, қайдан пайда болдың, ер жігіт?—деді шаһзада, әлі күле сөйлеп.

— Мен шыр етіп жерге түскеннен ақымақ екем,— деді әумесер,— атымды Вамба қойыпты, Милаудың ұлы болыппын, оның әкесі Басы жоқ екен, ал оның бабасы баяғы Зеңгі-Бабадан тарайтын болса керек.

— Олай болса, жебірейге төменгі галереядан орын босатып беріңдер,— деді Джон шаһзада, сірә, алғашқы әмірін бұзуға сылтау табылғанына өзі де қуанып қалса керек,— Шынында жеңілген адамды жеңімпазбен қатар отырғызуға болмас! Бұл серілік жолына қайшы келеді.

— Жылпосты — ақымақпен, жебірейді — шошқамен қатар отырғызғаннан гөрі, бұл табылған ақыл.

— Рақмет, достым, сен менің көңілімді көтеріп тастадың!— деді Джон шаһзада, масаттанып,— Эй, Исаак, сен маған қарызға бір уыс ділда берші!

Бұған дал болған Исаак, мұның уысына қанша теңге сияр екен дегендей боп, беліндегі тері дорбасын ұзақ ақтарып, бүгежектей беріп еді, оның күдігін шаһзаданың өзі шешті: ол ат үстінен еңкейе беріп, жебірейдің қолынан дорбасын жұлып алды да, одан екі сөлкебай алтын алып, Вамбаның қолына тастай салды. Сонан соң майдан алаңын бойлап шауып кете барды. Сайысқа жиылған жұрт жебірейді жапа-тармағай сынаққа айналдырып, ал шаһзаданы, тап бір ол игілікті, инабатты іс бітіргендей, дүрліге айғай салып, қошаметтеп қала берді.

VIII ТАРАУ

Бастаушы дабылын тұр азынатып,
Батырлар оған қарсы жауап қатып,
Аймақ пен алыс аспан күңірелген
Түсірді томағасын келген жерден
Түйіліп жеке айқастың шеберлері,
Сауытқа құрық бекітіп шегеледі.
Ал кетті, ағылды аттар екі жақтан,
Бетпе-бет келісті ерлер жеті батпан.

«Паламон мен Арсит»

Майдан алаңын одан ары аралап келе жатып, бір мезгілде шаһзада оқыс кідіре қалды да, Эймер хазіретке бүгінгі күннің бір үлкен жұмысын мүлде есінен шығарып ала жаздағанын айтты.

— Әулиелер, өздерін жар бола көріңдер,— деді шаһзада,— білесіз бе, тақсыр хазірет, біз махаббат пен сұлулық падишаһісін белгілеуді ұмытып кетіппіз ғой, ол болмаса, мына сауық-сайранның тарту-таралғысын мүбәрәк қолымен кім таратпақшы! Мен өз ойымды айтсам, ол падишаһі қара көз Ревекка болуға тиіс деймін. Менің ескі сенімге табынбайтынымды осыдан біліңіз.

— О, әулие анамыз, кешіре гөр! — деді хазірет көзімен көкке телміріп,— жебірей қызы дейсіз бе!.. Мұны естіген жұрт бізге тас атып, сайыстан қуып жіберер, ақырымды мұндай масқаралықпен бітіретін мен әлі онша жер таянып қалғам жоқ қой. Оның үстіне, әулие піріме сыйынып айтайын, сұлулыққа келгенде, Ревекка саксондардың ару қызы Ровенаның сүйіншісіне де алуға жарамайды.

— Саксон қызы ма, жебірей қызы ма — оның иті не, шошқасы не? Бәрібір емес пе,— деді шаһзада.— Онда тұрған не бар? Шынында, Ревекканы сайлайық, қайта можам-томпай саксондардың намысына мықтап бір тисін!

Мұны естігенде шаһзаданың нөкері де қобалжып қалды.

— Мұнымен ойнауға болмайды, мырза,— деді де Браси,— мына жиылған қауымды өйтіп қорлайтын болсақ, бірде-бір сері найза сілтемейді.

Шаһзада нөкерінің ішіндегі ең жасы үлкен, ең беделді бектердің бірі Вальдемар Фиц-Урс та ескерту жасады:

— Бұлай ету өте білместік болар. Мұндай қадам ең. алдымен өзіңіздің ойыңызға алған мақсатыңызды іске асыруға кедергі келтіреді.

Осыған келгенде, шаһзада шамданып қалып, өте өктем кетті. Атының басын бұрып алып, бектің бетіне ажырая қарады:

— Мырза, мен сізді ақыл айту үшін емес, нөкердің ішінде болсын деп шақырғам.

— Құзырыңызға мағлұм болсын, тақсыр мырзам, сіздің жолыңызға түсіп, артыңыздан ерген әрбір адам ақыл айтуға қақылы болады, өйткені сіздің мақсатыңыздың орындалып, аман-есен болуыңыз біздің де мүддеміздің іске асқаны болып табылады.

Бұл сөздің үзілді-кесілді айтылғандығынан мүдіріп қалған шаһзада, дос-жарандарының сөзіне құлақ қоймасқа лажы болмады.

— Мен не дер екен деп айтсам, сіздер бәріңіз бірдей жабылып кеттіңіздер ғой! Ендеше мейілдеріңіз, кімді сайласаңыздар, оны сайлаңыздар!

— Жо-жо, жоқ, олай демеңіз,— деді де Браси,— тақты әзірге ашық қалдырыңыз, кім сайыста жеңіп шықса, махаббат пен сұлулық падишаһісін сол өзі сайлайтын болсын. Бұл жеңістің сән-сәулетін көтереді, әрі өздерін көкке көтерген жау жүрек серілердің махаббатын ақ дидарлы арулар да солғұрлым бағалай білетін болады.

— Егер осыдан Бриан де Буагильбер жеңіп шығатын болса,— деді хазірет тұрып,— махаббат пен сұлулық падишаһісінің кім болатынын мен онда әлден-ақ болжап қойдым.

— Буагильбердің жақсы жауынгер екені рас, тақсыр хазірет, бірақ мұнда онымен күш сынасудан қашпайтын серілер де аз емес.

— Оны қоя тұрайық, мырзалар,— деді Вальдемар,— шаһзада енді өз орнына отырсын. Қызыққа келушілердің де, серілердің де тағаты таусылып барады — сайысты бастайтын уақыт баяғыда болды.

Джон шаһзада әлі нағыз патшаның өзі бола қоймаса да, бірақ Вальдемар Фиц-Урс оның аяқ-қолын жерге тигізбей, хан көтеріп әкетіп барады, шаһзаданың оны бірінші министр тағайындаймын деген уәдесі бар-ды, сондықтан бұл сүйікті министрінің барлығы бір жағынан оны сыпайылық шегінен шығарып бара жатса, екінші жағынан оған ырық бермей, бір өзі билеп-төстеп әкетіп барады. Шаһзаданың анау-мынау ұсақ-түйектен қылт етіп, сіресіп қалатын мінезі болса да, бұл жолы ол оған қарсыласпады. Шаһзада өз креслосына отырып, нөкері айналасына жиналып болған кезде, ол жаршыларға сайыстың ережесін жариялауға белгі берді. Бұл ереже мынадай болатын.

Сайысты бастаушы бес сері жекпе-жекке шығамын деген талапкерлердің қай-қайсысын болса да ұрысқа шақыра береді.

Сайысқа түсетін әрбір сері жекпе-жекті бастаушының ішінен біреуді таңдап алуға праволы. Бұл үшін соның қалқанына тигізуге тиіс. Егер қалқанға найзаның түбін тигізсе, онда сері моғал қарумен ұрыспақшы деген сөз, басқаша айтқанда, ағаш найзаның ұшы жайпақтау келеді, яғни бұл «сыпайылық қаруы» деп аталады, мұндай қарумен ұрысқанда жалғыз ғана қатерлі нәрсе — аттылардың соғылысып кетуі. Ал егер сері қалқанға найзаның өткір сүңгісін тигізсе, бұл нағыз қан майдандағыдай, өлімге басып байлап соғысады деген сөз.

Сайысқа түскен әрбір сері найзасын бес реттен сындырғаннан кейін шаһзада алғашқы күннің жекпе-жегінде қай батырдың жеңіп шыққанын жариялап, оның бәйгісін беруге бұйырады яғни ол сері бәйгісіне шабысқа — жүйрік, тартысқа -— мықты, керемет сұлу ат алады. Бұл бәйгінің үстіне жеңімпаз атағына ие болған сері махаббат пен сұлулық падишаһісін өз еркімен таңдап тағайындайды.

Жекпе-жек сайыс біткен күннің ертеңіне жалпыға бірдей ортақ сайыс жарияланады; бұған жиынға келген барлық сері қатыса алады. Бұларды екі жаққа тең бөліп шығарып, емін-еркін қайрат көрсетулеріне ерік беріп қоя береді, көп қатысқан сайыс содан шаһзаданың белгі берген мерзімінде ғана аяқталады. Осының соңынан баяғы махаббат пен сұлулық падишаһісі болып жарияланған ару шаһзаданың бәрінен асты деген серісіне нағыз саф алтыннан тәж кигізеді.

Ал сайыстың үшінші күніне садақ атысу, бұқа сайыстыру және тағы қара халық үшін басқа да көңіл көтеру сауық-сайрандары белгілейді. Шаһзада жазықсыздан-жазықсыз беталды тиісіп, өне бойы зорлық-зомбылық жасап келген адамдарын өзіне қаратып, көңілдерін аулап қою үшін осындай мейрамдарды пайдаланып қалмақшы еді.

Сайыс болайын деп жатқан жердің қазіргі көркі айта қалғандай-ақ құлпырып тұрған еді. Англияның теріскей өңірі мен орталық алабындағы асыл текті ақсүйек, дәулеті шалқыған бай, аялаған ару атаулының бәрі түгел осы сайысты тамашалауға жиылып, майдан алаңын айнала жасалған рәтөкпе галереяларға лық тола орын алған; бұл ардақты сауықшылардың қызылды-жасылды болып келген неше алуан сәнді киімдері көңілді көтеріп, көздің жауын алғандай. Галереялардан төмен бүкіл дуал бойында қара құрттай қаптап, жыртылып айрылған маңызды қала жатақтары мен қыр йомендерінің құбақан қоңыр киім-кешектері бірсыдырғы қара белдеу болып тартылып, жоғары қатардағы асыл тектердің сән-салтанатына әдейі бір өң беріп тұрған сияқты.

Жаршылар сайыстың ережелерін оқып болып, соның ақырында өздерінің қашанғы әдеттерінше: «Сауға, сауға, дарқан серілер!»— деп салауат салды. Бұл салауатқа жауап бергендей, барлық галереялардан алтын, күміс теңгелер жауып кетті. Жаршылар сайыстардың шежіресін баяндаудан жалыққан жоқ, ал серілер өздерінің ерліктерін паш еткен зар жақтардан ақша да аян қалған жоқ. Өздеріне берілген тарту-таралғынын құрметіне жаршылар: «Бикештерге — махаббат! Ажалдыға— өлім! Жомартқа — абырой! Батырға—даңқ!»—деп тағы ұран тастады. Сауықшылар бұл ұранға өздерінің шат-шадыман айғайын қосты; осы кезде кернайшылар да өз құралдарының айбынды айғайын боздатып қоя беріп еді. Бұл айқай-шу басылған уақытта жаршылар сабын түзеп, майдан алаңынан шығып бара жатты. Майданның екі жақ шетінде, тастан құйған мүсіндей, «буырқанған-бұрсанған, мұздай темір құрсанған» маршалдар ғана қалшиып қалды.

Майданның солтүстік дарбазасының тұсынан қоршалған бүкіл аймақ бұл кезге дейін сайысты бастаушылармен күш сынасуға талаптанған серілерге толып болған еді. Жоғарғы галереялардан көз жіберген кісіге тербелген қауырсындар мен жарқ-жұрқ еткен дулығалардың, сала құлаш көк сүңгілердің ұлан-асыр көрінісі көсіліп жатқан бір телегей-теңіз болатын; найзалардың желегіне байланған алақандай знак белгілер желдің екпінімен желкілдей теңселіп, онсыз да шарасынан төгілгелі тұрған көріністі одан бетер құтыртып тұр.

Ақыры дарбаза ашылып, зеребемен талғап алынған бес сері салмақпен аяңдап, майданға келіп кірді: біреуі алдында,басқалары екі-екіден. Бәрінің де қару-жарақтары сайма-сай. Хикаяны жеткізген саксон жырауы серілердің ұран-атағын, бәсірелі белгісін, тіпті аттарының ер-тұрманындағы ою-нақышқа дейін суреттеп айтып берген еді. Бірақ оның бәрін теріп жатудың бізге қажеттігі шамалы. Содан бізге жеткен әредік бір шығарманың иесі замандас ақынның жазуынша:

Ол серілер енді жоқ,
Бақи кеткен фәниден.
Қаруы тоттан сарғайып,
Опат болған бұл дүниеден.

Ордалардың дарбаза-дуалдарынан олардың ұран-таңбалары ұшты-күйді жоғалды, ол түгіл тіпті ордалардың өздері де жасыл төмпешікке айналып, жермен-жексен боп кетті. Бір кезде дақпырт қып айтысып жүретін жерлерде қазірдің өзінде олардың аты түгіл заты да жоқ — ешкім айтпайды да ешкім білмейді. Бір кезде жер тәңірісі — шонжар алпауыттар билік құрған жерлерде содан бері талай-талай ұрпақтар дүниеге келіп-кетті, бұл аймақта көп нәрсе жойылып, көп нәрсе ұмыт та болды. Олардың аттары мен заттарының, серілік ұран-таңбаларының оқушы қауымға қазір қанша қажеттігі бар!

Сонда да болса, өздерінің аттары мен заттары да, заманында еткен ерліктері де келешекте ұмыт болатынына қарамастан, бұл жауынгер серілер майданға шықты, ауыздығымен алысып, тізесін кемірген тұлпар аттарын еріктеріне бағындырып, алшаң-алшаң бастырады, аттарының жүрісін, оларды ырқына көндірген өздерінің сыр-сымбатына, ақыл-айласына масаттанып, көпшілікке қыр көрсетеді. Дәл осы кезде күнгей жақтағы шатырлардың сырт жағында бой тасалап тұрған кернайшылар аза бойыңды қаза қылатын бір дөрекі күйді басып кеп жіберді мұндай ресімді серілер Палестинадан алып қайтқан еді. Кернайшылардың ойнаған аспабы шек тағылған барабан мен қоңыраулы аспап болатын; осы музыканы дүркіретіп кеп жібергенде, сайысты бастаушылар өздеріне жақындап келе жатқан серілерге әрі сәлем жолдағандай, әрі жекпе-жекке шақырып тұрғандай екі жар үн естілді. Жиылған жұрттың көзінше. бес сері майданға шығып, сайысты бастаушылардың шатырлары тігілген қыратқа көтерілді де, әрқайсысы өз беттерімен барып, күш сынасамын деген серісінің қалқаның найзасының түбімен түйін өтті, Қарапайым сауықшылар, олармен бірге текті адамдардың бірқатары, оны айтсаң тіпті кейбір бикештер де серілердің топас қарумен сайысамыз дегендеріне разы болмай қалды. Осы біздің замандастарымыздың арасында да шектен шыққан иелер сұмдық оқиғаларға жаны құмар жандар бар ғой, сол сияқты бұл сауық-сайранның да сайыскерлерге неғұрлым қатерлі болғанын қызық көретін жандар ол тұста да болып өткен.

Өздерінің бейбіт ниеттерін жариялап өтті де, серілер майданның арғы шетіне шығып, қаз-қатар сап түзеп тура қалды. Сол кезде сайысты бастаушылар да шатырларынан шығып, аттарына мінді де, Бриан де Буагильбердің бастауымен, қырдан төмен түсіп, әрқайсысы өзінің қалқанына тиіскен серіге қарама-қарсы барып тұрды.

Кернайлар нығыра тартып, ұран салған кезде жекпе-жекшілер біріне-бірі қарсы ат қойды. Бұл жекпе-жек ұзаққа созылмады: сайысты бастаушылардың мерейлері үстем болып, өнерлері асып кетті де, Буагильбердің, Мальвуазеннің, Фрон де Бефтің қарсыластары аттарынан бірден құлап түсті. Ал Гранменильдің қарсыласқан серісі найзасын жауының дулығасынан қалқанына дәлдеп сілтеудің орнына, оның кеудесіне тіреп сындырып алды; мұның масқаралығы аттан құлап түскеннен де жаман еді; өйткені аттан құлағанды жазатайымдыққа санауға болатын еді де, ал найзасына оралып қалғандықты қаруын да билей алмайтын орашолақтыққа апарып тірейтін. Бұл топтың ішінен тек бесінші серінің ғана сағы сынбай кетті: ол йоаннитпен айқасқан бетте екеуі де пайзаларын опырып алып, ит жығыс түсіп ажырап кетті.

Сөйтіп, сауықшылардың айқай-ұйқайы, жаршылардың жарнамасы сайысты бастаушылардың жеңісін, оларға қарсы шыққандардың жеңіліп қалғанын баяндап өтті. Жеңгендер өзді-өзінің шатырына қайтып кетті де, жеңілгендер орындарынан зорға тұрып, майданнан масқара болған күйде қайтып бара жатты; енді олар сайыстың заңы бойынша, жеңімпаздардың олжасына айналуға тиісті өздерінің қару-жарағы мен аттарының нарқын кесу үшін жеңген серілермен сөз байласулары керек еді. Майданда жалғыз бесінші сері ғана біраз бөгеліп, ерсілі-қарсылы ат ойнатып жүріп қалды да, көпшіліктің қол шапақтап, құрмет көрсетуіне ие болды, бірақ бұл ез сыбайластарының одан сайын жүні жығылып, салы суға кетуіне себеп болды.

Бірінші топтың соңынан серілердің екінші, үшінші топтары майданға шығып, өздерінің бақтарын сынады. Бірақ қанша айтқанмен жеңіс сайысты бастаушылар жағында қала берді. Қарсыластар жағы бірінен соң бірі сәтсіздікке ұшырап жатқанда, сайысты бастаушылардың бірде-бірі не аттан құламады, не қаруын ағат сілтеп ұятқа қалмады. Сондықтан сауықшылардың бұларды жақтамайтын топтары өте-мөте мұқап, көңілдері су сепкендей басылып отырды. Енді төртінші кезек келгенде үш-ақ сері майданға шықты: бұлар Буагильбер мен Фрон де Бефтің қалқандарын жайына қалдырып, олардың ішінен әрі орашолақтау, әрі әлсізірек деген өзге үшеуін сайысқа шақырды. Бірақ бұл ептеуден де мән шықпады. Сайысты бастаушылар қайтадан жеңіп шықты. Талапкерлердің біреуі аттан құлап түсті де, қалған екеуі қаруларын жөндеп сілтей алмады, басқаша айтқанда, дұрыстап сайыса алмай жапа шекті; сайыстың заңы бойынша, найза көздеген жерден әрі дәл, әрі мықтап ұруға тиіс еді, анықтап айтқанда, найза жекпе-жекшінің не дулығасына, қалқанына дәл тиюі керек те, соққының күшінен сынып кетуге тиіс, әйтпеген күнде найзаның сабына тірелген сайыскердің өзі ұшып түсуге тиіс. Міне, осыны сайыс деп айтады!

Сайыстың төртінші кезегінен кейін қызық тоқырай түскен еді, Сірә, жекпе-жекке шығам деушілер болмай қалса керек. Сауықшылардың арасында: «бұл қалай, бұл қалай» дескен күңкіл пайда болды; шынын айтқанда, сайысты бастаушы бесеудің ішінен мінездерінің қаталдығы, мейірімсіздігі үшін халық Мальвуазен мен Фрон де Бефті жек көретін; ал өзгелерінің ішінде Гранменильден басқасын шетелдік келімсектер болғаны үшін қаламайтын.

Норман серілері жеңген сайын мұны Англияның намысына тигендік деп біліп отырған Седрик Сакс сайыстың нәтижесіне өте-мөте разы болмай отырды. Жалпы ұрыстарда өзінің батырлығы мен қайсарлығын сан жерде көрсетіп жүрсе де, серілердің қаруын ұстап, сайыс өнерін үйрену жөнінде жас күнінен шеткері қалған адам еді. Сондықтан ол енді заманында осы өнермен айналысып, қару-жарақ үйіріп үйренген Ательстанға жалтақ-жалтақ қарай берді. Седрик өз ойынша, ғымаратшы мен оның сыбайластарынан жеңісті жеңіп алушы Ательстан болса еді деп-ақ отыр еді. Бірақ не керек, бойына біткен күш пен батырлығына қарамастан, Ательстан мың салса бір баспайтын жалқау, қанша қайраса бір өтпейтін жетесіз еді де, Седриктің одан күткен қайрат-жігері бостан-босқа жерде қалды.

— Бүгін Англияның жолы болмады, мырзам,— деді Седрик салмақпен.— Бұл сіздің намысыңызға тиіп, найза алуыңызға себеп болмас па екен?

— Мен сайысқа ертең шықпақшымын,— деді оған Ательстан.— Бүгін енді сауыт-сайман киіп жатудың қажеті жоқ. Мен ертең melee-гe түсемін.

Бұл жауапты Седрик тіпті жақтырмай қалды: біріншіден, melee деген норман сөзі қытығына тиді, бұл жапа-тармағай айқас деген сөз еді; екіншіден, бұл жауаптан өз отанының намысына Ательстанның немкетті қарайтындығы көрінді. Солай бола тұрса да, бұл сөзді айтып тұрған өзінің табынатын адамы болғандықтан, оның дұрыс-терістігіне де, кемшіліктеріне де еш мән берілмей қалды. Бірақ, бұл жерде аузын аңдып тұрған Вамба бар еді, сол бір сөзді қыстырмай қала алмады:

Сөз бар ма!—деді қылжақбас — Қанша қиын болса да, бірден озып шыққаннан гөрі, жүзден озып шыққан әлдеқайда артық қой.

Бұл сөзді шын көріп қалған Ательстан, сірә, сөзімді мақұлдап тұр екен деп ойлады, ал қылжақбастың астарлы сөзінің байыбына барған Седриктің қабағынан қар жауып, оған қаһар тіге қарады. Вамбаның бағына қарай, оның сазасын тартқызып жатуды қазір уақыт та, жағдай да көтермейтін еді.

Осы уақытқа дейін сайыс әлі қайта басталмаған болатын; тек әр жерден жаршылардың айқайласқан дауыстары естіліп қояды:

— Сіздерді бикештердің ілтифаты күтеді, найзаларыңызды солардың ажарына суарыңыздар! Шығыңыздар майданға, жаужүрек серілер! Сіздердің қажыр-қайраттарыңызға жаудыраған мөлдір көздер қарап отыр!

Музыканың құлақ тұндырып, жеңіс салтанатын мадақтаған, сайыс майданына шақырған үйі ауық-ауық айналаны жаңғырықтырып, бір дүрліктіріп тастайды. Көп ішінде: «көптен күткен бір мерекеге қолымыз жетіп еді, мұның өзінде де ешбір қызық көре алмайтын болдық қой»,— деген абыр-сабыр күңкілдер естіледі. Қарт серілер мен егде тартқан ақсүйектер өзара сырласып, жайнап тұрған жастық шақтарын естеріне алады, халықтың жауынгерлік рухы өшіп барады деп арыз айтады, сонымен бірге, баяғы замандағыдай, ерлердің арқасын қоздыратын айтулы сұлулар қазір жоқ деп те тұжырым жасап қояды. Сауық-сайран осылай қожыраған кезде, Джон шаһзада өзінің дос-жарандарымен кеңесіп, енді осының ақырында болмақшы той-думанның жайын, бір найзамен екі серіні аттан түсіріп, үшіншісін былайша жеңген Бриан де Буагильберге берілетін бәйгінің жайын сөз қыла бастаған еді.

Содан сарацин күйшілер тағы бір ұзақ маршын ойнап болған кезде, майданның теріскей жақ дуалының сыртынан сайысқа шақырған жеке-дара кернайдың дабысы естілді. Елдің бәрі бұл келіп қалған бейтаныс сері кім болды екен дегендей, әлгі дабысқа бет бұрды. Сөйткенше болмай, дарбаза дереу ашылып, жаңа келген сері майданға шықты.

Мұздай темір құрсанған адамның сырт келбетіне қарағанда, жаңа жеткен бұл жауынгер ортадан гөрі жоғарырақ әбі-тәбі бойы бар, мығым денелі деуге келмейтін талдырмаш қана жігіт екен. Денесіне кигені — бунақ-бунақ алтын топсалы әсем болат сауыт; қалқанына ойылған ұран таңбасы—түбірімен жұлынған жас емен; оның астына испан тілінде: «Desdichado» — яғни «Беймұра» деген жазу жазылған. Сері жүзіктің көзінен өткендей бір қара тұлпардың үстінде келеді. Галереялардың алдынан өте бергенде ол шаһзаданы һәм бикештерді құттықтап, найзасын үйіре келіп төмен иді. Жас батырдың тал шыбықтай ширатылған келісті қимылын, аттың құлағында ойнаған әсем әдісін көрген сауықшылар оны салған жерден іш тартып, тілектес бола қалды.

— Ральф де Випонттың қалқанын қағып өт! Ат үстінде осал ол, оп-оңай жеңесің, шақыр сол иоаннитты!—деп айғай салды көп жұрт.

Халықтың осындай тілектестігін естіген сері қырдың басына көтеріліп келді де, сол халықты тағы бір таң қалдырды: дәл ортадағы шатырға жақындай беріп, Бриан де Буагильбердің қалқанын найзасының өткір сүңгісімен періп кеп жіберіп еді, болат қалқан сыңғырлап қоя берді. Жас жігіттің мұндай өжеттігіне жұрт аң-таң болды, әсіресе, қанды сайысқа шақырылған айбынды серінің өзіне де бұл оңай тиген жоқ. Ешкім батып шақыра қояды деп күтпеген сері тап сол кезде шатырының алдында жайбарақат қалпында бейқам-бейбіт тұрған еді.

— Бүгін өзің ғыбадатқа барып па едің, бауырым?— деді ол.— Мұндай тәуекелге бел байлап тұрғаныңа қарағанда, түскі намазыңды да оқып шыққан шығарсың?

— Өлімге мен сенен кем дайындалғам жоқ,— деді Беймұра сері; ол сайыстың тізіміне де осы атпен жазылған еді.

— Ондай болса, майданға барып орныңа тұр да, күннің нұрына жақсылап тұрып қарап ал — кешке жақын жаның жаннаттан жай табады ғой.

— Ақылыңа рақмет, — деді Беймұра сері.— Ендеше менің ақылымды сен де тастама: тың атыңа мініп, мықты найзаңды сайлап ал мұндай қаруға сенің де зәру болатыныңа иманым кәміл.

Осыны айтты да дөң басынан атын шегіншектетіп түсіріп, со жүрісімен бүкіл алаңнан өтіп, теріскей қақпаға дейін барды. Сонда ғана атының басын бір-ақ тартып, жекпе-жек айқасатын серіні күтіп, тапжылмай тұрып қалды. Атын осылай жүргізген өнерінің өзімен көпшілікті тағы бір қайран қалдырып, Беймұра сері мақтау үстіне мақтау алды.

Сайысқа шақырған серінің айтқан ақылы қанша қытығына тиіп кетсе де, Буагильбер оны қалтқысыз орындауға мәжбүр болды: тәкаппар серінің намысын сақтап қалуы осы сайыстың нәтижесіне байланысты еді, сондықтан бұл нәтижені елемеске оның амалы болмады. Сондықтан ол бір серкесан белді атын тыңнан мініп, алғашқы ұрыстарда мұқалып қалды ма деген найзасын мықтысынан жаңалап алып, дақ түсті ме деген қалқанын да ауыстырып ұстады. Ғымаратшының алғашқы қалқанындағы таңбасы бұрынғы ескі таңба болатын; ол мұқтаждық пен тәубешілдіктің ғыбраты есебінде бір атқа мінгескен екі серінің бейнесі еді. Алғашқы бетте ғымаратшылар үшін сауап деп табылған бұл қасиеттің орнына қазір Ғымарат серілері дандайсып алып, кесір-қырсықтың қандайынан болса да бас тартпайтын боп кеткен; соның салдарынан бұлар өздерінің сыйынған орденін де жойып алып еді. Ал Буагильбердің жаңа қалқаныңа қу басты шеңгелдеп алып, самғап келе жатқан құзғынның суреті салынып, оның астына: «Сақтан, құзғыннан» деп жазу жазылған.

Өліспей беріспеуге бекінген екі жау майданның екі шетіне келіп, біріне-бірі қарсы тұрған кезде, бұл сайыстың ақырын күткен халықтың қауіп-қатері де шегіне жеткен еді. Беймұра серінің бұдан аман қалуы екіталай деушілер бір жағынан көкірек болып тұрса, безбеннің екінші басын оның қажыр-қайраты да басып тұрғандай көрінді.

Кернай ойнап, белгі берілісімен екі сері жайдың оғындай жарқ-жұрқ етіп, майданның қақ ортасында сатыр-сұтыр айқаса кетті. Сол бетте екеуінің де найзасы быт-шыт боп аспанға ұшып, көзді ашып-жұмғанша екі сері де аттан құлап түскендей көрінді, өйткені екеуінің де аттары артқы екі аяғымен тік тұрып, шалқалап кетіп бара жатқандай болып еді. Бірақ әдісқой серілер тізгіндерінен де айрылмай, темір тақаларын да мезгілімен жұмсап, ат үстінде отырып қалды. Екі жау бірін бірі оқты көзімен атып, бір сәт тесірейе қарасып тұрды; екеуінің де көздері жалын атып, дулығаларының көзілдірігін тесіп өткендей еді; қарусыз қалған жекпе-жекшілер, дегенмен, аттарының басын бұрып, әрқайсысы өз жағына барды да, дарбаза алдында жаңа қару даярлап тұрған атқосшыларының қолынан жаңа найза алысты.

Қалың көптің дуылдасқан айқайы, сайыскерлерді көтермелеген тілек-баталары бұл жекпе-жекті олардың барлық ынта-ықыластарымен бақылап отырғандарына айғақ болды; сайыстың қызығына берілген халық орамал, бекебайларын бұлғасып, күш-қуаты, амал-айласы пара-пар ерлер майданға, міне, жаңа шықты десіп жатты. Әлден уақытта серілер майданға қайтып оралып, бір-біріне қарсы кеп тұрған Кезде, айқай-шу, қошаметтің бәрі пышақ кескендей тыйылып, майданда ұшқан үстемдігі бірдей болып шықпады.

Сайыскерлерді, олардың аттарын біраз тыныстатып алып, Джон шаһзада кернайшыларға сайысты баста деген бұйрық берді. Екінші рет қарсыласқан жаулар тағы да сондай күшпен, сондай өнермен қайта айқасты, бірақ бұл жолы екеуінің үстемдігі бірдей болып шықпады.

Бұл жолы ғымаратшы сайыскердің қалқанын дәл ортасынан көздеп керемет күшпен қатты соғып жіберіп еді, сол күштің әсерінен найзасы күл-талқан болып, қарсыласқан серісі ат үстінен теңселігі кетті. Әуелгі бетте Буагильбердің қалқанын көздемек болған Беймұра сері найзасының күшін тек зәредей уақыттың ішінде өзгертіп, қарсыласын дәл дулығасынан ұрып жіберді. Дулығаның тұмылдырығын дәл көздеу қиын еді, бірақ дәл ұрғандай болса, оның жаза баспауы анық еді. Шынында сайыскердің ұрысы қате кетпеді де, найзаның сүңгісі Буагильбердің болат көзілдірігін жайпап өтті. Бірақ ғымаратшы соның өзінде де жүректілігін көрсетіп, өзінің айтулы атағын сақтап қалып еді. Егер үзеңгісінің таралғысы үзіліп кетпегенде, ол аттан құламайтын еді. Бірақ жазым болды да, оның ер-тоқымы да, аты да, сонымен бірге өзі де құлап түсіп, шаң-тозаңға көмілді де қалды.

Құлаған аттың астынан босап, үзеңгісінен аяғын шығарып атып тұру ғымаратшыға бұйым да болған жоқ. Оның аттан құлағанын табалаған сауықшылардың мәз-мейрам болғанына, әрі өзінің кеміп қалғанына жарылып, кете жаздаған ғымаратшы орнынан атып тұрған бетінде қажарын суырып алып, жекпе-жекшіге қаруын білеп тұра қалды. Оны көрген Беймұра сері атынан атып түсіп, қанжарын ол да оңтайлап алды. Бірақ сол кезде аттарына қамшы басқан маршалдар екпіндеп жетіп келіп, сайыстың тәртібі бойынша, сайыскерлердің мұндай жекпе-жекке қақылары жоқтығын жариялады.

Бұған бой ұсынған ғымаратшы айқасқан серісін оқты көзімен атып:

Біз тағы кездесеміз, бірақ онда бізді ешкім де тоқтатып ала алмайды,— деп салды.

Бұдан тайынатын Беймұра сері ме, ол тұрып:

— Егер осыдан кездесе алмасақ, ол кінә менде болмайды: Жаяу ма, әлде ат үстінде ме, найза ма, әлде қанжар ма — оның бәрібір, мен сенімен сарапқа түсуге әрқашан дайынмын,— деді кектескен жауынгер.

Aшy үстінде бұлар осылай салғыласып тұра берер ме еді, әлде қайтер еді, бірақ сайыстың маршалдары найзаларын айқастыра ұстап, кектескен жауларды айырып жіберді. Беймұра сері өзінің шыққан орнына тайып тұрды да, ал Буагильбер өзінің шатырына барып, қалған күнді ыза, өкінішпен өткізді.

Жеңімпаз сері атынан түспестен, дулығасының тамағын ағытып, бір тостаған шарап сұрап алды да, «адал жүректі ағылшындардың амандығы үшін, барлық келімсек озбырлардың құруы үшін ішем!»—деп, шарапты бірден көтеріп жіберді. Осыдан соң ол кернайшыларға барлық сайысқа шығам деген талапкерлерге ерік беруді бұйырды да, жаршылардан тағы өтініш етті: кімде-кім жекпе-жекке шығамын десе, ешкімді де ол талғамайды, солардың қалаған тәртібімен шайқаса беруге дайын екенін айтып, жар салдырды.

Ең алдымен майданға қара құрыштан сауыт киіп, ақ қалқан ұстап алпамсадай дәу баһадүр Фрон де Беф шықты; қалқанына қара бояумен бұқаның бас суреті салынған екен, бірақ сан сайысқа түскен қалқанның бұқа таңбасы өшіңкіреп қалыпты, сонда да онда: «міне, мені көріңдер де сақтаныңдар» деген даңғойлық ұраны әлі де болса көрініп тұр еді. Бұл қарсыласын Беймұра сері қас қаққанша тайдырып шығарды: айқаса кеткенде екі серінің де найзасы ортасынан опырылып кетіп еді, бірақ сонда Фрон де Беф үзеңгісінен айырылып қалды да, мұны көрген төрешілер оны жеңілді деп жариялады.

Бейтаныс серінің үшінші айқасқаны Филипп де Мальвуазен мырза еді, оны айта қалғандай мықтап ұрып, майданнан кетірді: Беймұра сері бектің дулығасын көздеп, найзасымен табандата періп жіберген еді, құлақ бауы үзіліп кетті де дулығасы басынан ұшып түсті, тек соның арқасында ғана Мальвуазен атынан жығылмай қалды, бәрібір, бірақ бұл да жеңілген боп саналды.

Төртінші сайыс Гранменильмен екеуінің арасында болуға тиіс еді. Беймұра сері бұға дейін қандай қажыр-қайрат, амал-айла көрсетсе, бұл жолы енді ер көңілді жігіттің нағыз сондай мәрттігін жасады. Гранменильдің мінген аты басасау жас жылқы еді, екі сері қарсыласа кеткенде шәлкес ат басымен ала қашып, жалтарып кетті де, Гранмениль қару жұмсай алмай қалды, ал Беймұра сері бұл қапыны пайдаланудың орнына, найзасын тік көтеріп алды да, қарсыласының қасынан ағып өтіп кетті. Содан атының басын бұрып алып, алғашқы орнына оралып келді де, Гранменильді жекпе-жекке қайта шақырып еді. Бірақ Гранмениль бұл серінің өнерінің үстіне ер көңілді мәрттігіне мойын сұнып, өзін жеңілдім деп жариялады.

Бейтаныс серінің бұл күнгі жеңісінің соңғы санын Ральф де Випонт аяқтады; бұл сері сайыста оңбай жығылып, аузы-мұрнынан дірдектеп қан кетті; сонсоң есінен танып қалған серіні жаршылар майданнан тік көтеріп алып кетті.

Сонымен, бұл күннің бәйгесін бір ауыздан Беймұра серіге бұйырған шаһзаданың және маршалдардың жарлығын мыңдаған халық қуанышпен қарсы алды.

IХ ТАРАУ

Қоршаған қалың қыздар қанат жайып,
Тұрды ол қыз тәңірісіндей таңғажайып —
Сол еді шынында да патшаға лайық.
Сұлу жоқ оған көрік таластырар,
Тұлғасы киген киім жарастырар.
Басында сәукелесі үсті жарқ-жұрқ
Етпей-ақ жұрт көз алмай қарап тұрар.
Қолында ақ сабақты гүлдің шоғы —
Әмірмен көтереді қыздың қолы.

«Жапырақ пен гүл»

Сайыстың маршалдары Уильям де Вивиль мен Стивен де Мартиваль жеңімпаз серіні ең алдымен келіп құттықтады.

Джон шаһзаданың алдына барып, оның қолынан бәйгі аларда дулығасын шешуі яки ең болмағанда бет-қалқанын көтеріп қоюы керек екенін ескертті маршалдар. Бірақ Беймұра сері маршалдарға бұл талаптарын орындай алмайтынын әдепті түрде түсіндірді, мұның себебін майданға түсерде жаршыларға да мәлімдегенін айта келіп, өзінің күні бұрын беріп қойған серті бойынша, шаһзаданың алдында да бетін аша алмайтынын білдірді. Ол заманда серілердің белгілі мерзімге бүркеншік атпен жасырын жүруге, яғни мақсатты оқиғасы бір жайлы болып тынып кеткенше құпиялық сақтауға ант ететін бір түрлі оғаш салттары болып тұратын; міне осы салтқа сайыстың маршалдары да толық қанағаттанып қалды. Сондықтан бұлар жеңімпаздың не себепті өзін жарияламауға тиіс екенін қуаттап жатқан жоқ, тек қана Джон шаһзадаға осы жайды мәлімдеп, ерлік көрсеткен серіге бәйгіні өз қолынан тапсыруы үшін жоғары мәртебелі тақсырдың құзырына сол серіні алып келулеріне рұқсат сұрады.

Бұл құпия сыр Джонның менмендігіне қатты тиді. Сайысты бастаған серілер мұның сүйікті сыбайластары; бір серіден бәрі бірдей жеңіліп қалып, жекпе-жектің нәтижесіне шаһзада онсыз да қынжылып тұр еді. Сондықтан ол маршалдарға өршелене жауап қатты:

— Әулие ананың аруағы ұрсын, бұл сері, егер біздің алдымызда да бетін жасырып ұстағысы келетін болса, ол өзі мұрагерліктен мақрұм қалғанымен тұрмай, заты әдеп-инабаттан да айрылған адам шығар! Қалай деп ойлайсыздар, мырзалар, бұл тәкаппар батыр кім болғаны сонда?—деді шаһзада нөкеріне қарап.

— Біле алмадым,— деді де Браси.— Біздің мына бес серіні бір күннің ішінде бірден жеңіп шығатын батыр Англияның жағалауын жуып тұрған төрт теңіздің көлемінде болады деп ойлаған емес едім! Ар-инабатым куә болсын, Випонтты оның қалай ұрып түсіргенін мен ешқашан ұмытпаспын! Байқұс иоаннит сақпаннан атқан тастай ұшты ат үстінен.

Иоанниттер орденінің намысына ара түскен бір сері тұрып оған қарсыласа кетті:

— Ой, енді оны айта берудің қажеттігі не, ол түгіл ғымаратшыға да оңай тиген жоқ. Сіздердің мақтап болмайтын Буагильберіңіздің де сан рет топырақ қауып, сан рет домалап кеткенін мен өз көзіммен көріп отырдым.

Ғымаратшылармен дос-жар боп жүрген де Браси иоаннитке қарсы бірдеңе айтайын деп келе жатыр еді, бірақ Джон шаһзада оны тыйып тастады.

— Тоқтаңыздар, мырзалар! Неменеге босқа дауласасыңыздар?— деді ол.

— Жеңімпаз сері сіздің әміріңізді күтіп тұр әлі,— деп сайыстың маршалы де Вивиль сөзге араласты сол арада.

— Бізге керегі сол,— деді Джон,— оның аты-жөні табылғанша ол тұра тұрсын. Тіпті кешке дейін тұрса да бәрібір, манағыдан қызу айқастан кейін ол әзір тоңа қоймас.

— Ондай болса сіз жеңімпазды онша құрмет тұтпайды екенсіз!—деді Вальдемар Фиц-Урс.— Жоғары мәртебелі тақсыр, қашан біз тумысымызда көріп-білмеген адамымыздың кім екенін айтқанымызша, сіз оны тостырып қоймақшысыз. Қалай десеңіз де, менің бұған ақылым жетер емес. Шынтуайттап келгенде мұның өзі Ричард корольге ілесіп, Палестинаға кеткен, содан енді Қасиетті Жердей қайтып келе жатқан ерлердің бірі болып жүрмесін.

— Әлде бұл граф Солсбери шығар? Мұның бойы, сірә, coғaн келіп қалады,— деді де Браси.

— Жоқ, Солсберидің сүйегі бұдан ірірек. Одан гөрі сэр Томас де Малтон мен сері Гислендскийдің біреуі болып қалар,— деді Фиц-Урс.

Сол мезгілде нөкерлер сыбырласа қалды да, бірақ соның ішінен кім айтқанын ешкім аңдай алмады:

— Бұл өзі король боп шығып жүрмесін? Мүмкін, Ричард Арыстан Жүректің өзі шығар?

— Сақтай гөр, құдайым!—деді Джон шаһзада, шүберектей құп-қу боп, аяғының астына жай түскендей, шегіншектен берді.— Вальдемар!., де Браси… Ер жүректі серілер, инабатты мырзалар, бәріңіз де берген уәделеріңізді ұмыта көрмеңіздер, күн туғанда менің қолдаушым болыңыздар!

Қорқатын ештеңе жоқ!—деді Вальдемар Фиц-Урс.— Сіз өзіңіздің әкеңізден туған ұлдың баһадұрға біткен еңгезердей зop денесін қалай ойыңыздан шығарып алдыңыз, сол Ричард мына жауынгердің сауытына қайтіп сыйып тұратын еді? Де Вивиль һәм Мартиваль, сіздер қазір барып, сонау жеңімпаз серіні тақтың алдына алып келіңіздер де мына күдікті бітіріңіздер, әйтпесе тақсыр шаһзаданың бет-аузында кісі қарайтын түр қалмады! Қазір келген соң өзіңіз жақсылап қараңызшы,— деді тағы Вальдемар, шаһзадаға қарап,— мұның Ричардтан бір сүйемдей аласа, жаурынының әлдеқайда қушық екенін сонда өзіңіз де көресіз. Және мұның астындағы аты да Ричард корольдің салмағын тартып жүре алатын ат емес.

Вальдемар Фиц-Урс шаһзадаға осыны айтып жатқан кезде маршалдар майданнан биік тұрған тақтың ағаш сатысының түбіне Беймұра серіні алып келді. Кезінде одан қанша жақсылық көрсе, тағы соған сонша жаманшылық жасаған зор мәртебелі патша ағасы ойламаған жерден королевствоның шегіне келді деген лақаптан қатты сағы сынып, Фиц-Урс қанша дәлелдеп бақса да, еңсесі бір көтерілмей қойған Джон шаһзаданың саудасы әбден бітіп болған еді. Шаһзада дірілдеген дауыспен Беймұра серінің қажыр-қайратын мадақтаған болып, бірнеше сөз айтты да, жеңімпаздың бәйгісіне арналған арналған сәйгүлік атты алып келуге әмір етті; соның өзінде де ол осынау болат сауытты серінің бетін жауып тұрған перденің ар жағынан Арыстан Жүрек Ричардтың қаһарлы қоңыр дауысы естіліп қала ма деп қыпылдап отырды.

Бірақ Беймұра сері оның құттықтауына үн қатқан жоқ, жалғыз-ақ басын иді де қойды.

Жақсы киінген екі атты тамаша сәнді ер-тұрманымен бір серке сан, аякөз тұлпарды майданға жетектеп алып келді. Беймұра сері үзеңгіге де аяқ салмастан еріне бір қолын ғана тіреп күш алды да, аттың үстіне ырғып мінді, жақсы атқа мініп алғанда ер жігітке бітетін желікті тақымы сезген жеңімпаз сері тұлпардың алып ұшқан екпінімен сыдыртып өтіп, найзасын ойнатқан бетінде майданды екі айналып шықты.

Тұлпар атпен ағызып өткен серіні басқа біреу болса, мынау бір мақтаншақ екен, дер еді жұрт. Бірақ жеңіп алған атының жүрісін, шабысын сынап көрген серіні ешкім де айыпқа бұйырған жоқ, қайта жиылған көп серінің бұл қылығын мақтап та, мадақтап та ұран салды.

Оның бер жағында тыншымай отырған Эймер хазірет шаһзаданың құлағына сыбырлап, жеңімпаз сері енді батырлықты қоя тұрып, өзінің әсемдік талғамы қандай екенін көрсетсін, мына галереяларды гүлдендіріп отырған сұлу бикештердің ішінен махаббат пен сұлулық падишаһісін таңдап алып, ол сұлу ертеңгі сайыста жеңіп шыққан серіге өз қолынан бәйгі тапсыратын болсын деген сөзді айтты. Сондықтан Джон шаһзада майданды екінші рет айналып келе жатқан сері тақтың тұсына жете берген кезде асасын көтеріп, белгі берді. Соның арасынша сері де атының басын бұрып алып, тақтың алдына тоқтады да, найзасын жерге тіреп, шаһзаданың ендігі әмірін тапжылмай күтіп қалды. Еті қызып, басымен алысып тұрған сәйгүліктің айтқанша ерікке көніп, тастан қашалған мүсіндей, қатып қалғанына елдің бәрі қайран болды.

— Беймұра сері мырза,— деді Джон шаһзада,— сіздің бар аты-жөніңіз осы ғана болғандықтан, біз сізді осылай ғана атай аламыз… Сіздің алдыңызда енді махаббат пен сұлулық падишаһісінің тағына отырып, ертеңгі мерекемізге басшылық ететін асқан сұлу әйелді таңдап алу секілді ардақты міндет тұр. Егер басқа елдің адамы болғандықтан, мұндай таңдау сізге қиын тиетін болса, һәм жаңа басқа біреудің ақыл-кеңесіне мұқтаж бола қалсаңыз, біз өз тарапымыздан тек есіңізге саламыз, ер жүрек сері Вальдемар Фиц-Урстың қызы Алисия бикеш біздің ордамызда көптен бері айтулы сұлу болып саналады, сонымен бірге бұл арудың алып отырған дәрежесі де аса жоғары. Бірақ, шынтуайтқа келгенде, мына сәукелені кімге кигізем десеңіз, ол сіздің толық еркіңізде. Сіздің осы сәукелені тапсырған әйеліңіз ертеңгі сайыстың махаббат пен сұлулық падишаһісі болып жарияланады. Енді найзаңызды жоғары көтеріңіз.

Сері найзасын көтерді де Джон шаһзада найзаның ұшына жасыл атластан тігілген сәукелені кигізді, сәукеле алтын шеңберге керіліп төңірегі жүрек бейнелі ирекпен, садақтың жебесі іспеттес сүйір өрнекпен нақышталған еді, сәукеленің зейнеті тізбектелген бүлдірген жапырақтарымен, бүйрек-бүйрек шарлармен мәнерленген герцог тәжі мәнзелдес болатын.

Вальдемар Фиц-Урстың қызы туралы ишарат жасағанда Джон шаһзада бір оқпен бірнеше қоянды бір-ақ атып алмақшы еді, өйткені оның ақыл-айласының өзі де қулық-сұмдық араласқан көлгір бейқамдық пен менмендіктің көже-қойыртпағы болатын. Біріншіден, нөкерлерінің алдында ол Ревекка жөніндегі орынсыз әзілін жуып-шаймақшы болды; екіншіден, осы бір күннің ішінде бірнеше рет тойтарып тастаймын деп өзіне наразы ғып алған, әрі көбінесе өзі жасқанып жүретін Вальдемардың яғни Алисия сұлудың әкесінің көңілін табайын деп ойлады. Оған қоса Алисияның өзіне де жақсы атты көрініп қалудан аулақ емес-ті, өйткені, Джон нәпсі жағынан тыйымсыз кеткен сарауыз, адамгершіліктен ада, зынақор еді. Мұның үстіне өзі әбден жек көріп қалған Беймұра серіге де Вальдемар Фиц-Урс сияқты құдіретті кісіні дұшпан ғып шығарғысы келді, егер осыдан оның қызы серінің таңдауына ілікпей, атақты ару қатарынан шығып қалса, Вальдемардың мұны кек тұтуы сөзсіз болатын.

Бұл шынында солай болып шықты. Шаһзада тағына жақын орналасқан, атағы жер жарып тұрған паң сұлу Алисияның ложасынан ағып өтіп, Беймұра сері майданды жайымен жағалап жүре берді, өңшең ығай мен сығай жиналған бұл тамаша топты көркімен жайнатып отырған сансыз көп аруларды көзінен өткізіп, армансыз таңдап шығуға оның қақысы да бар еді.

Сері майданды аралап келе жатқанда бикештердің өздерін қалай-қалай ұстараны бір түрлі қызық болды: біреулері қызарып, екіншілері сазарып, қол жетпес паң көрінгісі келді; басқа біреулері алдарына тура қарай-қарай қалып, ешкімді байқамаған кісі болды. Енді бірсыпырасы қасақана зәресі ұшқан кісідей, отырған жерінде шалқайыса шірене қалды; тағы біреулері күлкі қысқандықтан зорға отырды да, екеу-үшеуі тіпті ашықтан-ашық күліп те жіберді. Бұлардың ішінде, айта берсек, әуел бет перделерін түсіріп отырғандары да болды; саксон тарихшыларының айтуына қарағанда, мұндайлар тектілер қауымында он шақты жылдан бері белгілі боп қалған арулар еді. Сірә, бұл жалғанның сергелдең серуені мезі қылғландықтан болар, бұл сұлулар енді тұғырынан тайып, орындарын жеткіншек жас аруларға беріп тұрған.

Ақырында сері жағалап отырып, Ровена бикеш отырған балконға жетіп тоқтады, бұл кезде халықтың төзімі де шегіне жетіп, шеңберінен асып қалған еді.

Егер Беймұра сері сайыстың үстінде өзінің жеңіп шығуына тең тілектес қауым жағына шығады деп есептейтін болсақ, онда галереяның дәл осы тұсы елден ерек көзге түсті деп білуіміз керек. Ғымаратшының жеңілгеніне алақайлап қуанған, өзінің ата жау екі көршісі — Фрон де Беф пен Мальвуазеннен кегі қайтқанына одан бетер масайраған Седрик Сакс балконның жақтауынан асыла қарап, жеңімпаз серінің қайратына жан-тәнімен бірдей сүйсініп тұрған еді. Ал Ровена бикеш өзінің толқып тұрған әсерін ешкімге сездіре қоймаса да, бүгінгі күннің оқиғаларына түгелдей беріліп кеткен. Тіпті түк сезбес деген Ательстанның өзі де үйреншікті енжарлығынан сергіп, бір тостаған мускат шарабын сұрап алған да Беймұра серінің саулығына ішемін деп көтеріп салған.

Ал енді осы галереяның дәл астында отырған бір топ сакс сайыстың нәтижесіне жоғарғылардан кем қуанған жоқ-ты.

Ғымаратшы мен Беймұра сері алғашқы айқасқан кезде Йорктан келген Исаак жебірей:

— О, бабам Авраам!—деп жағасын ұстады.— Мына христиан баласы астындағы атты қалай-қалай ұршықтай үйіреді! Бұл өзі бір қиырдан — сонау Бербериядан әкелінген аяулы-ақ ат еді, ал мына жігіт оны тақымымен есекше илейді ғой өзі! Тағы анау тамаша сауыт-сайманды қара, Миланның қару-жарақ көпесі Иссиф Перейра оны ердің құнына зорға түсірген! Оны күтіп ұстайын деген ой мұның миына кіретін емес, тап бір жолдан тауып алған зат тәрізді!

— Ой әке, анау сері осындай қатерлі сайысқа жаны мен тәнін бірдей сарп етіп тұрса, оған енді ат пен сауытты аяп ұста деп қалай айтпақсың,— деді Ревекка.

— Е, балам, не айтып тұрғаныңды сен өзің де білмейсің!— деді Исаак бұған шамданып.— Жаны мен тәні оның өзінікі ғой, онан да анау ат пен қару-жарақты айтсайшы… О Жақып бабам, мен осы не сөйлеп тұрмын… Анау жігіт бір аяулы бала еді ғой. Осы аяулы жігітті, оның аты мен сауыт-сайманын сақтай гөр деп, балам, сен де дұға қыл! Қарашы, Ревекка, қарашы өзің! Ол анау малғұнмен тағы ұрысқа түспекші. О құдайым, тәуба! Жақсы жігіт жеңді! Мұның найзасынан анау арам малғұн құлап түсті, біздің бабаларымыздың семсерінен заманында Бешан патшасы Оч, Армарит патшасы Сихон да осылай мерт болған! Енді бұл сері ана малғұнның алтыны мен күмісін, тұлпар аттары мен сауыт-сайманын тартып алады. Барлық байлығы осының олжасы болады!

Беймұра серінің жеңіске жеткен әрбір батырлығын көрген сайын жебірей ақсақал өстіп, әрі қуанып, әрі әбігерленіп қалып тұрды, әрбір жолы жеңімпаздың сауғасына түсетін ат пен сауыт-сайманның құнын ақшаға шағып әуреге түседі. Сондықтан Беймұра сері алдарына келіп тоқтаған жұрт оның жеңістеріне өте-мөте мүдделі боп отырды.

Әлде батылы бармады ма, немесе бөгелетін басқа бір себебі болды ма, әйтеуір жеңімпаз сері бір минуттай қимылсыз тұрып қалды. Тым-тырыс болған көпшіліктің көзі де осында еді. Әрі-беріден соң барып ол найзасын жай ғана сыпайы иіп, сәукелені Ровена сұлудың аяғына қойды. Сол-ақ екен, кернайлар күйге басып, жаршылар Ровена бикешті махаббат пен сұлулық падишаһісі деп жариялап жіберді, сонымен бірге бұл махаббат пен сұлулық падишаһісінің әмірін екі еткен жанға ешбір рақым болмайтынын да ескертіп қояды. Мұның соңынан жаршылар өздерінің машық кәдесін сұрауға кірісті; жаны жай тауып, көңілі өсіп тұрған Седрик жаршыларға бір кесек соманы ұстата берді, ондай шапшаң суырып бере қоймағанмен, Ательстан да одан қалыспай, сондай ірі соманы бұл да сыйға тартты.

Бұл кезде норман бойжеткендері көңілдеріне алып, өзара күбірлесе қалған еді, заты, өздері бастап шығарған мұндай серілік сауық-сайрандарында жеңіліп дағдыланбаған норман серілері сияқты, өздерінен саксон қызының артылып кеткеніне норман қыздары да разы емес-ті. Бірақ бұл наразылықты жұрттың: «Махаббат пен сұлулық падишаһісі — Ровена бикеш жасасын!»—деген айқай-қиқуы басып кетті. Ал қара халықтың қалың тобының ішінен: «Саксон королевасы жасасын! Мәңгі өлмейтін Альфредтің әулеті жасасын!»—деген ұран көтерілді.

Мұндай ұранды есту Джон шаһзаданың құлағына қанша қақпай тұрса да, жеңімпаз серінің таңдауын әбден заңды деп білуге амалсыздан мойынсұнды. Атын келтіруге әмір беріп, тақтан түсті де, арғымағына мініп алып, қалың нөкерінің қостауымен майданды аралауға қайта шықты. Содан Алисия бикеш отырған галереяның алдына бір минуттай кідіріп, Джон шаһзада сұлуды зор құрметпен құттықтады да, маңайындағы адамдарға қарап мынадай сөз айтты:

— Әулие-әнбиелердің аруағына сыйынып айтайын, мырзалар, мына серінің бүгінгі қайраты оның жүрегі мен білегінің мықты екенін көрсетсе де, оның мына таңдауына қарағанда, көзінің онша көреген емес екендігін танытты деп білу керек.

Джон шаһзаданың бүкіл өмір бойы сәті түспей қойған ісі еді бұл, біреудің көңілін табамын деп бұл жолы тағы бүлдіріп алды. Вальдемар Фиц-Урстың қызының таңдауға ілінбей қалғанына өкініш білдірмек болған шаһзада, қыздың әкесінен алғыстың орнына қарғыс алып қалды.

— Meн білетін серілік шарттардың ішінде,— деді Фиц-Урс,— әрбір сырбаз серінің өз жүрегінің қалауы бойынша сұлу тандап алуынан ардақты шартты көрген емен. Менің қызым артықшылықты ешкімнен сұрап алмайды; ал өзінің жүрген қауымында ол, әлбетте, өзіне лайықты сый-құрметтен кенде де болмайды.

Джон шаһзада бұған түк те айта алған жоқ, жалғыз-ақ кегін атынан алғандай боп, тебініп жіберді де шаба жөнелді. Басымен алып-ұшып тұрған саңлақ ат көзді ашып-жұмғанша оны Ровена бикеш отырған галереяның тұсына алып келді, мана Беймұра сері әкеп тастаған сәукеле сұлудың аяғында әлі жатыр еді.

— Ардақты ару, өзіңіздің падишаһилық тәжіңізді қабыл алыңыз,— деді шаһзада,— сіздің бұл жоғары мәртебеңізге Анжуй шаһзадасы Джондай ақ жүрегімен бас иетін жан болмайды. Егер құзырыңызға ләзім болса, өзіңіздің ізгі жүректі әкеңізбен, һәм өзге досжар адамдарыңызбен, біздің Ашби сарайында болмақшы бүгінгі тойымыздың сән-сәулеті болып, ертеңгі күніміздің құрметіне арнап қызмет ететін королевамызбен танысуымызға мүмкіндік берсеңіз екен деймін.

Ровена бұған тіл қатқан жоқ, ол үшін Седрик өзінің ана тілінде жауап берді:

— Ровена бикеш сіздің көрсеткен құрметіңізге жауап беруге тиісті тілді білмейді,—деді Седрик,— сондықтан ол сіздің тойыңызға да қатыса алмайды. Сол сияқты мен де һәм құрметті Ательстан Конингсбургский де өзіміздің бұрынғы өткен ата-бабаларымыздың тілінде ғана сөйлейміз және солардың әдет-ғұрпымен жүреміз. Сол себепті сіздің зор мәртебелі сый-құрметіңізге алғыс айтумен бірге оны қабыл ете алмайтынымызды білдіреміз. Ал ертең Ровена бикеш жеңімпаз серінің еркін таңдауымен бұйрылған һәм және бүкіл халық мақұлдаған даңққа лайық міндетін атқаруға кіріседі.

Осы сөзді айтып Седрик сәукелені көтеріп алды да, уақытша өкіметті қабылдағаны есебінде, оны Ровена бикештің басына кигізді.

Саксон тілін әбден жақсы білсе де, Джон шаһзада оны қасақана білмеген кісі болып:

— Не деп тұр бұл?— деп сұрады.

Нөкерінің ішінен біреу Седриктің сөзінің мағынасын оған француз тілінде түсіндірді.

— Жарайды онда, ертең тіл-аузы жоқ бұл падишаһіні құрметті орнына біз өзіміз-ақ апарып отырғызамыз,— деді ол.— Ал, ардақты сері,— деді шаһзада, галереяның алдында әлі тұрған жеңімпаз серіге қарап, — бұл құрметті бізбен бірге тым болмаса сіз атқарысарсыз?

Бұл арада сері алғашқы рет тіл қатты. Өзінің шаршап жүргенін және ертеңгі сайысқа бірсыпыра әзірлік жасауы қажет екенін айтып, жай ғана жылдам-жылдам сөзбен шаһзададан ғапу өтінді.

— Жақсы,— деді шаһзада Джон тәкаппарлана сөйлеп,— заты, біз сөзіміздің жерде қалуына әдеттенбеген едік, бірақ, сайыста жеңіп шыққан серінің һәм оның таңдап алған махаббат пен сұлулық падишаһісінің де рақым етпегеніне қарамастан, бұйырған тағамды ішіп-жеп, бойымызға сіңіретін шығармыз.

Осыны айтты да ол сайыстың аяқталғанын білдіріп, атының басын бұрып майданнан кетуге айналды.

Бірақ намысына тиіп, сағын сындырған кек оңайлықпен ұмытыла қойсын ба, Джон шаһзада үш қадам да ұзап шықпай, жан-жағына қарады да, бүгін таңертең өзін ашуландырған йоменді оқты көзімен атып, сақшыларына қатал бұйрық берді:

— Егер осынау жігіт құтылып кетсе, сендер маған бастарыңмен жауап бересіңдер.

Йомен шаһзаданың жаман көзінен айылын да жиған жоқ, жайбарақат жымиып тұрған бетінде:

— Бүрсігүнге дейін Ашбиден кете қоятын мен де жоқ. Стаффордшир мен Лестер жігіттерінің садақты қалай тартатындарын көргім келеді. Нидвуд пен Чарнвуд ормандарында құралайды көзге атқан мергендер болуға тиіс,—деді йомен жігіт.

Енді йоменді тастай беріп, Джон шаһзада өз нөкерлеріне қарап:

— Садақты оның өзі қалай тартатынын біз де көрерміз, егер осыдан өнері оспадарлығына сайма-сай болмай шықса, көресісін бұл сонда көрер,— деді ол.

— Бұл еркектаналардың кейбірінің сазайын тартқызып, үйретіп қоятын мезгіл әлдеқашан жетіп еді. Әйтпесе өздері тым жүгенсіз кетіп барады,— деді де Браси.

Ал Вальдемар Фиц-Урс тіс жарып ештеңе айтпады. Сірә, бұл көсеміміз абыройлы жолға беттеп бара жатқан жоқ деп ішінен ойласа керек. Бұдан соң шаһзада майданнан кетіп қалды. Оның соңынан басқа жұрт та тарай бастады.

Топ-топ адамдар, әрқайсысы өздерінің келген жағына қарай, бет-бетімен тарасып жатты. Текті қонақтардың көбі Ашбидің сарайларына орналасқандықтан, жұрттың үлкен бір тобы қаланың ішіне қарай беттеді, енді бірсыпырасы қаладан пәтер тауып, тағы сонда қалды. Бұлардың ішінде бүгінгі сайысқа қатысқан, яки ертеңгі сайысқа қатыспақшы серілер де бар еді. Бүгінгі күні болып өткен оқиғаларды әңгіме етіп, серілер ат үстінде жайма-жай мәслихат құрып келе жатты, ал айналада келе жатқан қарапайым халық бұларды қошаметтеп, қайтадан айқай салды. Мұндай дырду Джон шаһзада өтіп бара жатқанда да көтеріліп еді, бірақ, ол қошаметтің шаһзаданы сыйлағандықтан емес, одан гөрі нөкерінің әсем киім-кешегіне, сән-салтанатына таң-тамаша қалғандықтан екені көрініп тұрды.

Ал енді халықтың жеңімпаз серіні құттықтап шын көңілдерімен ілтипат, құрмет көрсетуі мүлде ерекше болды. Бірақ жеңімпаз жалпы халықтың көзіне түсе беруден жасқанып, неғұрлым одан тезірек тайып кетуге бой ұрды да, майдан маршалдарының айтқан ақылын хұп алып, сайыс алаңының ең шеткергі жағынан тігілген бір шатырға бет түзеді. Ол өз шатырына кетісімен, жеңімпаз серіні бір көріп қалуға тырысқан, сөйтіп ол жайында неше түрлі ойларын, лақап аңыздарын бір-біріне жеткізіп кетуге құмартқан қалың топ та өз жайларына кете барды.

Көп халық жиылған жерде болатын айқай-шу дырду-думан бірте-бірте басыла берді. Тұс-тұсқа бытырап кетіп жатқан адамдардың дабыр-дұбыры біразға дейін естіліп тұрды да әрі-беріден соң ол да тына қалды. Енді тек түнге қарай кілемдер мен жастықтарды жинастырып жүрген малайлардың ғана дауыстары естіледі, күні бойы көпке таратқан тағамдардың түгел ішіліп бітпеген шараптардың қалдықтарына таласып, абыр-сабыр болғандары құлаққа келеді.

Қоршаудың сыртындағы көк шалғынға ана жердей де, мына жерден де ұсталар орналасқан. Кеш болып, ымырт жабыла түскен сайын олардың жаққан оттары алаулап, көзге айқын көріне бастады; ұсталар ертеңгі сайыста жұмсалатын қару-жарақты бабына келтіріп, сайма-сай қып қою үшін бүгін түнімен тынбай жұмыс істеп шығулары керек.

Әрбір екі сағат өткен сайын ауысып тұратын қарулы сақшылардың күшті отряды майдан алаңын қоршап алып, түні бойы мықтап күзетіп шықты.

X ТАРАУ

Құзғындай меңіреу түнде қанат қаққан,
Болашақ, бір сұмдықтан хабар айтқан.
Ауруға ажал лебім жақындатып,
Қауырсын өлім уын тамшылатқан,—
Дәл сондай сорлы Варавва келеді қашып
Күн тілеп христианға қарғыс атқан.

«Мальтаның жебірейі».

Беймұра серінің шатырына кіргені сол еді, біреулері сауыт-сайманын шешіндіруге, екіншілері таза ішкиім әзірлеп, жуындырып-шайындырып шығаруға рұқсат сұраған жарақшылар мен басқа да күтімшілер даяр бола кетті. Олардың жарамсақтануының ар жағында, әрине, жасырын астар бар еді, бұлардың бәрі де бір күннің ішінде осынша атақ абыройға ие болған, оның үстіне тіпті дулығасының пердесін ашып, өзінің аты-жөнін айтуға бұйырған Джон шаһзаданың әміріне де бағынбай қойған серінің кім екенін біліп алмақшы болатын. Бірақ, қанша соңына түссе де, бұл ойларынан дәнеңе шықпады. Беймұра сері өзінің жарақшысы бар екенін айтып, басқаның қызметінен үзілді-кесілді бас тартты. Қарапайым йоменге ұқсас, мұжық тәрізді қара дүрсіндеу келген қызметкерінің үстіндегі киімі қоңыр киізден тігілген шидем шекпен, басына кигені норман үлгілес қара құлақшын болатын. Кейбіреулердің танып қоймауы құлақшынын көзіне түсіре киіп алған. Бөтен кісілердің бәрін шатырдан шығарып салғаннан кейін қызмет серінің зілмауырдай сауыт-сайманын шешіп алып, алдына тағам мен шарап қойды, бүгінгі күннің қатты қайырымды ауыртпалығынан соң тамақ пен шарапты баса ішу қажет-ақ еді.

Сері тамағын ішіп бола беріп еді, соның арасынша даяршысы келіп, бейтаныс бес кісінің серіні сұрап тұрғанын, әр қайсысының жетегінде сауыт-сайманы мен аттары барлығын хабарлады. Сері сауытын шешкенде үстіне үлкен күлапаралы ұзын шекпен жамыла салған еді, осы күлапара дулығаның пердесі сияқты серінің бет бейнесін жөнді көрсетпей тұрған, Оның үстіне ымырт жабылып, көз байланып қалғандықтан мұндай жасырынбақтың қажеті де шамалы болатын: серіні , қазір ең жақын адамдары болмаса, басқаның тануы мүмкін емес еді.

Сондықтан Беймұра сері шатырынан емін-еркін шыға келгенде сайысты бастаушы бес серінің жарақшыларын көрді; бұларды тану қиын емес-ті; әрбірінің үстінде қара күрең шапаны болатын және әрқайсысы қожасының сауыт-сайманы бөктерілген аттарын жетектей келіпті.

Ең алдымен бірінші жарақшы тұрып сөз бастады:

— Мені,— деді ол,— айбынды сері Бриан де Буагильбердің жарақшысы Болдуин де Ойлей деп білесіз, серіліктің шарты бойынша, мен серімнің атынан, қазірде өзін Беймұра деп атайтын серіге бүгінгі сайыста айтылмыш Бриан де Буагильберге қызмет еткен аты мен қару-жарағын табыс етуге келіп тұрмын. Бұл ат пен қару-жарақты өзіңізге алып қалуға, не солардың құнын төлетуге қақыңыз бар. Ұрыс майданының заңы осылай дейді.

Өзге төрт жарақшы да осыны айтып, Беймұра серінің жауабын күтіп қалды.

— Сіз төртеуіңізге және сіздердің құрметті ержүрек қожаларыңызға қайыратын жауабым бірдей,— деді Беймұра сері.— Ізгі жүректі серілерге менің сәлемімді жеткізіп тұрып айтыңыздар: оларды қару-жарақтары мен аттарынан айырсам, дұрыс істемеген болар едім, себебі бұл қарулар мен аттарға лайық олардай сайма-сай батыр жігіттер қайтып табылмайды. Бұған қосымша тағы бір айтар сөзім менің тек атағым ғана емес, өзім де іс жүзінде шын мирассыз қалған адаммын, егер жомарт серілер өздерінің аттары мен қару-жарақтарының құнын төлеп кетеміз десе, мен бұған муапық болар едім, өйткені мініп шыққан атым мен асынып шыққан қару-жарағымды да мен өзімдікі деп айта алмаймын.

Бұған Реджинальд Фрон де Бефтің жарақшысы тұрып жауап берді:

— Бізге қару-жарағы мен әрбір аттың басы үшін жүз ділдадан алтын төлеуге тапсырылған еді,— деді.

— Міне, осы жеткілікті,— деді Беймұра сері.— Сол соманың өзінен де жартысын ғана аларлық жағдайым бар. Ал қалған ақшаның жарым-жартысын, жарақшы мырзалар, өздеріңіз бөлісіп алыңыздар да одан қалғанын жаршыларға, хабаршыларға, жырауларға және басқа даяршыларға бөліп беріңіздер.

Мұндай дарқандығы үшін жаршылар серіге аса ризалық алғыстарын айтып, бас киімдерін шешіп, тәжім етті. Бұдан соң сері Бриан де Буагнльбердің жарашысы Болдуинге қарап былай деді:

— Мен сіздің қожаңыздың сауыт-сайманын да, оның құнын да қабыл алмаймын. Менің атымнан оған мынаны жеткізіңіз: ол екеуміздің арамыздағы жекпе-жек әлі біткен жоқ, енді кездескенде я қанжар, я найза, я жаяу, я ат үстінде шайқаспайынша, ол жекпе-жек бітпейді де. Өліспей бітіспеуге ол мені өзі шақырды, мен мұны ұмытқамын жоқ және ұмытпаймын да. Есінде болсын, мен онымен басқа серіктес серілерімен сыйласқандай мәмілеге келе алмаймын: мен оны қан төгіспей бітіспейтін хас дұшпаным деп білемін.

— Менің мырзам—жау болса — жауыға білетін, сайысам десе — сайыса білетін, жоқ егер сыйласам десе — сыйласа білетін ер мінезді жауынгер. Егер сіз одан басқа серілердің қару-жарағына кесілген құнның тым болмаса жарым-жартысын қабыл алмайтын болсаңыз, мен оның сауыт-сайманы мен атын осында қалдырып кетуге тиіспін. Өйткені бұл атқа қайтып мінбеуге, ол сауыт-сайманды қайтып кимеуге оның батылы баратынына көзім әбден жетеді.

— Тауып айттыңыз, жақсы жарақшы!—деді Беймұра сері.— Сіздің мына сөзіңіз — көзі жоқтың сөзін сөйле дейтін нақылдың толық төлеуі, айқын айғағы болды. Бірақ сонда да бұл ат пен қару-жарақтың бірін де мұнда қалдырмаңыз, иесіне қайтып апарып беріңіз. Егер сері қайтып алудан бас тартса, онда, достым, ат пен сауыт-сайманды өзіңіз алыңыз да басымен иемденіп кетіңіз. Егер менің билігімде екені рас болса, осы ат пен қару құдай алдында сұраусыз.

Болдуин серіге бас иіп, тәжім етті де жарақшылармен бірге қайтып кетті, ал Беймұра сері шатырына қайтып келді.

— Бұған дейін ағылшын серілігінің ар-намысын ешкімге қолдан бергем жоқ,— деді ол Гуртке, қайтып келген соң.

— Ал мен, саксон бақташысы бола тұрып, норман жарақшысына жарап кетсем керек,— деп кезегі келгенде Гурт те бір мақтанып қалды.

— Оның рас,— деді Беймұра сері.— Сенің олпы-солпы кейпінің бір жерінен шиі шығып қала ма деп мен өзім де мүлде қорқып болып едім.

— Жоқ мен одан бір де қорықпаймын!—деді Гурт.— Мені таныса, тек қылжақбас Вамба ғана танып қалуы мүмкін! Мен соның әлде ақымақ, әлде жылпос екенін әлі күнге дейін айыра алмай қойдым. Ой, несін айтасың, өзімнің бұрынғы қожам қасымнан өтіп бара жатқанда күлкімнің келгені-ай! Оның ойынша Гурт бұдан әлденеше шақырым жерде, Ротервудтың шіліктері мен батпағының ортасында соның шошқасын кішт-кішттеп жүр деп ойлаған болар! Егер мені таныса…

— Жарайды, бұл сонымен бітсін,— деп сері оның сөзін бөліп жіберді.— Сен менің уәдемді білемісің.

— Жоқ, әңгіме онда емес!—деді Гурт.— Мен жазадан қорқып досымды сатқан адам емеспін. Терім қалың, дүрені көтере береді, өзім баққан қабанның қай-қайсысынан болса да кем түспейді.

— Мені жақсы көргенің үшін кезіккен қауіп-қатеріңнің барлық қаруын қайтарамын, Гурт, бұған сене бер,— деді сері.— Ал әзірге мынау он сомдық алтын ділданы ала тұр.

— Мен қазір бұрынды-соңды болған құлдардың, яки шошқа бағушылардың бәрінен де баймын,— деді Гурт, алтын ділданы қалтасына салып жатып.

— Ал енді мына қаптағы алтынды алып Ашбиға барасың,— деді сері сөзінің ақырында.— Барған соң Иорктан келген Исаакты тауып ал. Мынау ақшадан маған несиеге тауып берген аты мен сауыт-сайманы үшін тиісті ақшасын алсын.

— Жоқ, Дунстан әулиенің аруағы ұрсын, мен мұны орындай алмаймын,— деп Гурт азарда-безер болды.

— Қалайша орындамайсың, суайт неме? Менің әмірімді орындамаймын дегенді сен қайдан шығардың?—деді сері.

— Егер христиан жолына тура, адал, әділ өмір болса, оны орындауға мен даярмын,— деді Гурт.— Ал енді мына ісіңе жол болсын? Жебірей өзіне керекті ақшаны өз қолымен алсын дегенді қайдан шығардың — бұл дұрыс емес, мұның аты — өз қожамды өзім алдау болып шығады; сөйтіп өзіңнен өзің ақымақ боп қалу деген сөз болады — бұл әділет емес; христиан жолына да бұл тура келмейді, өйткені жәдігөйді байыту үшін өзімнің діндес, қандас адамымды тонаған боп табыламын.

— Жоқ, қалай десең де ақшасын толық төлеп риза қыл, сірескен шайтан!—деді ақыр-аяғы Беймұра сері.

— Иә, мұныңды мен орындаймын,— деді Гурт, қапшықты плащының қойнына тыға беріп. Бірақ шатырдан шыға бергенде тағы бірдеңе деп күбірлеп бара жатты.

— Осыдан Исаакты сұраған сомасының жартысына көндірмесем, Гурт деген атым құрсын!—деп кете барды серінің сенімді қызметкері.

Бұл міндеттен құтылдым деп білген Беймұра сері енді ез басының қамын ойластыра бастады. Серінің басындағы тауқыметті сан себептермен біз оқырмандарымызға әзір айта алмаймыз, оның басындағы тауқымет өте ауыр, өте қайғылы еді.

Біз хикаяны қазір Ашбидің маңындағы бір мекенге көшіруге тиіспіз, ашып айтқанда Ашбидің шет жағында тұратын бай жебірейдің үй-жайына келеміз, осының алдында Исаак қызымен, күтімші әйелімен сол жебірейдің үйіне келіп орналасқан. Жебірейлердің діні бір бауырларына өте меймандос келетіні, ал өздері дінсіздер деп санайтын бөтен ұлт адамдарын жек көріп, сыртқа тебетіндері баяғыдан белгілі; айтты-айтпады, жебірейлерді өздері шет қақпай еткен соң олардың жақсылық күтетін жөндері де жоқ еді.

Күншығыс тәртібімен сәнделген кішірек бөлмеде, қабырғаны жағалай, орындық, скамья орнына жасалған аласа сәкінің үстінде кестелі жастықтарды қабаттай салып, Ревекка отыр. Бөлмені ерсілі-қарсылы, дамылсыз кезіп жүрген әкесінің қимылын бағып, дегбірі қашқан қызы оған жаны аши қарап қалған. Ал әкесі бір зор қасіретке ұшыраған адамдай, көзін жоғары төңкеріп, қолын жайып жалбарынады.

— О, Иаков пайғамбар, о, он екі атаға келген ата-бабаларымыздың аруағы, қайдасыңдар! Мен неден күнакар болдым, Мұса пайғамбардың өсиеттерін мүлтіксіз орындап, шариғаттың парыз, сүндеттерін бұлжытпай атқарып келген осы мен емес пе едім? Бұл тәңір мені неден қарғады? Сонау зорлықшыл зұлым елу ділданы қолымнан бір-ақ жұлып әкетті ғой!

— Ол алтынды, әке, Джон шаһзадаға сен өз еркіңмен берген шығар деп ойлап едім.

— Еркінмен дейсің? Ол залымға египет түйнегі неге тимейді! Сондай ерік бола ма екен! Баяғыда Лион шығанағында дауыл соққанда кеменің жүгін жеңілдету үшін қаншама пұлымды өз қолыммен теңізге лақтырғаным есімде. Неше алуан асыл жібектеріммен теңіздің аласұрған толқынын орап, көбік атқан апаттың бетін қайырамын деп неше түрлі хош иісті өсімдіктерімді текке жұмсаған едім, тағы да қаншама алтын, күміс мүкаммалымды теңіздің түбіндегі үңгірлер жұтты дейсің! Қыруар мал-мүлікті өз қолымнан құрбан етсем де, бұл бір болжалсыз қайғы-қасіреттің уақыты болды.

— Бұл құрбандық жанымызды алып қалу үшін құдайдың өзіне керек болды ғой,— деді Ревекка,— бірақ біздің ата-бабаларымыздың тәңір-иелері содан бері сенің сауда-саттық ісіне ақ батасын беріп, байлығыңды еселеп арттырып келді ғой?

— Бұл солай-ақ болсын,— деді Исаак,— ал егер озбыр зорлықшы бүгінгісіндей зорлық істеп, дәулетіме суық қолын сұғатын болса, оған қоса өзі тонап жатқан уақытта бізді еріксіз күліп тұр дейтін болса, сонда не лаж қылмақшымыз? Ой, қызым, қалай айтсаң да, сені мен біз есесін ит жеген бишара қаңғыбаспыз! Ұлтымыздың бешенесіне жазылған қайғы-қасіреттің ең зоры — бізге зорлық-зомбылық жасап, талан-таражға салып жатқанда, айналамыздағы жұрттың бәрі соған қарап масайрап тұрады да, ал біз зығырданымыз қайнап, қан жылап тұрсақ та, өтіріктен-өтірік күлген боламыз!

— Жетеді, әке ылғи олай емес, біздің де кейбір артықшылығымыз бар!—деп Ревекка, қайсарланып шыға келді.— Әлгі діні харам мәжусилердің мейірімсіз, ожар екені рас, деген мен қанша соңдарына түсіп, қуғынға салса да, олардың да Сион ұрпағына жалынатын кездері болады. Егер біздің дәулетіміз, байлығымыз болмаса, олар соғыс кезінде өздерінің әскерін асырап сақтай алмайды, жеңген уақытта сол қуанышын тойлай алмайды; ал біздің сонда берген алтынымыз артығымен өз сандығымызға құйылып жатады. Ал біз деген, таптаған сайын қаулап өсе беретін бір шөп бар ғой, біз дәл солмыз. Тіпті сән-салтанатымен өткен бүгінгі тойдың өзін алыңызшы, соның өзі де жексұрын көріп отырған жебірейдің жәрдемінсіз өткен жоқ, тек соның арқасында ғана жақсы боп өтті.

— Он, қызым,— деді Исаак,— сен тағы бір жараның аузын тырнап кеттің! Лестердегі Кирджат Джайраммен екеуміздің арамыздағы саудадан түскен таза пайданың нәтижесі — анау бір аякөз ат пен керім сауыт-сайман түгелімен күйіп кетті. Иә солай, мына сенбіден ана сенбіге дейінгі алты күннің, яғни бүтіндей бір жұманың табысы жоқ болды! Тұра қал! Өзі қалай болар екен, түбі жақсылыққа айналып кетуі де мүмкін-ау. Мен білсем, сол бір жасұланнан жақсы жігіт шыққалы тұр!

— Сен, сірә, сол серінің жақсылығы үшін төлеген ақшаңа өкінбейтін шығарсың деп ойлаймын,— деді Ревекка, әкесінің ойына разы болмай.

— Мұның солай шығар,— деді Исаак,— бірақ христианның ен инабатты дегені жебірейге бересі борышын өз еркімен әкеп бере қоятынына иманым кәміл деп айта алмаймын.

Осы сөзді айтты да Исаак ренішті күйінде бөлмені кезіп қайтадан жүре бастады, ал Ревекка әкесіне басу айтпақшы болған талабынан мән шықпайтынын, қайта оның уайым-қайғыны үсті-үстіне қоздырып, еңсесі түсе беретінін түсінген соң бұдан .ары ақыл қосудан тыйылып қалды. (Қыздың бұл пікірі ақылды адамның ісі деп. білу керек, мұндай уақытта басу айтушылар мен ақылшылардың бәріне осы қыздан үлгі алыңдар дегенді біз өзіміз де айтқан болар едік.)

Бұл кезде түн болып, әбден қараңғы түсіп кеткен еді, бөлмеге келген малай шам жағып, екі күміс шамдалды столдың үстіне қойды, шамдардың білтесіне құйылған майдан бір өсімдіктің хош иісі аңқып тұр; басқа бір малай ең таңдаулы шараптармен жылы-жұмсақ тағамдарды әкеліп, күмісті, қара ағаштан қиылған кішірек столдың үстіне жайғастырды. Тағы сол малай қожаңда жұмысым бар еді деп бір христиан кісінің келіп тұрғанын хабарлады. Саудамен айналысқан адамның қай мезгілде келсе де, кіммен де болса сөйлесуді міндет деп білетін әрбір саудагердің әдеті болатын. Сол сияқты Исаак та аузына апара берген грек шарабын ерніне тигізер-тигізбестен столға қайта қойды да: «Ревекка, пердеңді түсіре тұр»,— деп айтып, малайына келген адамды шақыруға бұйырды.

Ревекка өзінің аппақ бетіне күміс оқалы мол пердесін түсіре салысымен, есік ашылды да, сан жерден қатарын тастаған, нормандардың көл-көсір плащына оранып, бөлмеге Гурт кіріп келді. Оның сыртқы түрі адамды сендіргеннен гөрі сезіктендіргендей еді, тағы да өзі бас киімін алмастан, қайта түнеріңкі қабағына құлақшынын түсіре киіп алған.

— Йорктен келген Исаак сенбісің?—деді Гурт саксон тілінде.

— Иә, мен боламын,— деді Исаак та сол саксон тілінде; Англия көлемінде сауда жүргізгендіктен жалпы Британия жерінде қолданылатын тілдің бәрін де еркін сөйлеуші еді Исаак.— Ал өзің кім боласын?— деді жебірей өз кезегінде.

— Онда жұмысың болмасын,— деді Гурт.

— Ендеше менің атымда сенің де жұмысын болмасын,— деді Исаак.— Ал сонда кім екеніңді білмесем, сенімен мен қалай сөйлеспекшімін?

— Ол оп-оңай,— деді Гурт,— затында сенін кім екеніңді ақша төлейтін мен білуге тиіспін, ал ақшаны кімнің қолынан алғанын саған бәрібір.

— А құдайым, бере гөр! Сен маған ақша әкеліп отырсың ба? Кімнен әкелдің ол ақшаны?

— Беймұра серіден,— деді Гурт.— Бүгінгі сайыста ол жеңіп шықты ғой, ал ақша жіберіп отырғаны — сенің хатың бойынша Лестердегі Кирджат Джайрам берген батырдың сауыт-сайманы үшін. Аты сенің қораңда байлаулы тұр; мен енді сауыт-сайман үшін қанша төлейтінімді білуім керек.

— Айтып ем ғой, ол жақсы жігіт!—деп секіріп түсті Исаак, қуанышы қойнына сыймай.— Бір стакан шарап қағып жіберуден бас тартпайтын шығарсың деді тағы жебірей, Гурттың тумысында татып көрмеген тамаша шарабын шошқа бақташысына ұстата беріп.— Ал енді қанша ақша әкелдің, соныңды айтшы?—деді Исаак ақырында.

— Әулие анамыздың аруағы бұйырта берсін!— деді Гурт, шарапты сіміріп жіберіп, стаканды столға қойып жатып.— Қарай гөр мына адамдардың ішетін шарабын, ал біздер сияқты құдайдың шын құлдары ғой, шошқаның астауынан жалайтындай, қайдағы бір удай сары сумен ақымақ боп жүргені! Айтпақшы, қанша ақша әкелдің?—деп сұраған екенсің ғой. Онша көп сома емес, шамалы ғана, бірақ саған жетеді. Өзің ойлан, Исаак, нысап та керек шығар.

— Онысы қалай,— деді Исаак,— сенің қожаң ақ найзаның, ұшымен, ақ білектің күшімен нелер сәйгүлік ат пен қаншама келісті сауыт-сайманды олжаға түсірді емес пе. Дегенмен ол өзі жақсы жігіт. Қарызым үшін сауыт-сайман мен аттарды аламын да, артылған ақшасын өзіне қайырып беремін.

— Менің қожам бұл малдың бәрінен құлан-таза құтылып та қойды.

— Ой, онысы бекер болған екен!— деді жебірей.— Сонша ат пен сауыт-сайманға шамасы келетін христиан жоқ мұнда.— Сонсоң оның көзі Гурттың плащының қойнындағы қапшыққа түсіп кетті де:— қойнындағы жүгін салмақты-ау деймін, қаншығында жүз ділдадай алтын бар ма тегі?—деп еміне қалды.

— Онда менің садағымның оғы жатыр,— деп мүдірместен өтірікті соғып жіберді Гурт.

— Ал жарайды,— деді Исаак бір жағынан пайдакүнемдіктің, екінші жағынан аяқ астында туа қалған сыпайылықтың арасында толқып тұрып.— Егер жақсы ат пен келісті сауыт-сайман үшін сексен ділда алатын болсам, сонда өзіме соқыр тиын да пайда қалмайды ғой. Маған төлейтін сондай ақшаң бар ма өзіңде?

— Жиып-теріп сонша табармын,— деді Гурт, күткен мөлшерінен жебірейдің анағұрлым кем сұрағанын біле тұрып,— мұны бергенде қожамның өзі құр жан қалатын болды-ау, Ақырғы сөзін осы болатын болса, амал жоқ, көнуге тура келеді.

— Енді өзіне бір стакан шарап құйып ал,— деді Исаак.— Сексен ділда азырақ болатын болды, маған сонда түк те пайда қалмайды. Ал аттың мертіккен жері жоқ па, төрт мүшесі түгел ме, әйтеуір? Ой, бұл сайыс деген сұмдық сұрапыл нәрсе болады екен ғой! Адам мен ат құтырған қасқырдай бірінің үстіне бірі шығып кетеді екен. Мұндай айқаста аттың аман қалуы мүмкін емес.

— Аттың бас-аяғы мұздай аман, нанбасаң көріп шығуыңа болады,— деді Гурт.— Оның бер жағында мен саған ашық айтайын, сауыт-сайман үшін жетпіс ділда да жеткілікті деп ойлаймын, бұған көнбесең, христианиннің бір сөзділігі жебірейдікінен сорлы емес, жетпіс ділдамды қаз-қалпында қайтып апарамын да қожамның өзіне табыс етемін (осы сөзін айтып отырғанда Гурт қапшығын қозғалтып, жебірейді қызықтыру үшін ділдаларын сылдыратып қойды).

— Жоқ, жоқ, ол болмайды,— деді Исаак,— теңгелеріңді шығар… жайып сал мұнда… сексен ділданы, сонсоң менің мырзалығымды көресің.

Гурт сексен ділданы столдың үстіне жайып салды, ал Исаак ақшаны біртіндеп санап алып, ат пен сауыт-сайманды алдым деп қолхат берді.

Алғашқы жетпіс теңгені орап салғанша, қуанғанынан жебірейдің қолы қалтырап отырды; соңғы он ділда қалғанда, санаған сайын әр нәрсені бір сөз қылып, әр сөлкебайды қалтасына біртіндеп жоғалта берді. Ділданы бір-бірлеп санап отырғанда, Исаактың ішкі сезімін бір жағынан сараңдығы, екінші жағынан ар-инабаты түртпектеп, жағаласып жатқандай көрінді; ар-инабаты ақшаның жарым-жартысын жақсылық істеген кісінің өзіне қайыру керек, тіпті ең болмаған күнде оның жіберген жігітін сыймен қайтару керек десе, дүние қоңыздығы ол сезімнен үстем шығып, ділданың бірін — бір, екісін — екі, қалтасына сүңгіттіріп отырды. Исаактың сондағы ақша санағаны былай боп шықты:

— Жетпіс бір, жетпіс екі; сенің қожаң жақсы жігіт… Жетпіс үш…Несін айтасың, оған тіпті жігіт жетпейді. Жетпіс төрт… Мына бір ділданың шеті азырақ қажалған екен… Жетпіс бес… Ал мына біреуі тіпті жеңілдеу… Жетпіс алты… Егер сенің қожаңа ақша қажет бола қалса, тіке Йорктағы Исаактың өзіне келсін… Жетпіс жеті… Ашығын айтқанда, әрине, сенімді кепілмен…

Осы арада ол азырақ мүдіріп қалып еді, ал Гурт енді қалған үш теңге алдыңғы ділдалардың ізімен кетпес деп үміттеніп қалды.

Бірақ жебірей қайта санай бастады:

— Жетпіс сегіз… Сенің өзің де аяулы жігітсің… Жетпіс тоғыз… Сөз жоқ, сен де сыйға лайықсың.

Ең ақырғы теңгені Гуртке ыңғайлады да, Исаак ділданың мөріне қарап, тоқталып қалды. Жебірей ділданы салмақтап көріп, саусағының басымен секіртіп отырды да, ақшаның сылдырын тыңдағысы келіп, столдың бетіне тастап жіберді. Егер ділданың сылдыры пасықтау естілсе, оның үстіне салмағы да жеңілдеу көрінсе, онда жебірейдің мырзалығы ұстап кететін еді; бірақ, Гурттың қай бір жолы болып тұрған жігіт, ділда жарқ етіп, еденнің бетінде дөңгелеп кетті, ақша жаңада ғана құйылып шыққан екен, салмағы да бір мысқалдай ауырлау көрінді. Мұны байқаған соң Исаактың қомағайлығы ұстап кетті де, тап бір қолынан түсіріп алған кісі болып, сөлкебайды қапшығына түсіріп жіберді.

— Сексен теңге болды; сенің қожаң енді сені сыйлап бағатын шығар.— Сонсоң Гурттың қолындағы қапшыққа тағы аңсары ауып кетті білем: — дегенмен сенің қапшығыңда тағы да ақша қалды-ау деймін? — деп, сыйламақ түгіл, Гурттың өзіне қайта ауыз салды.

Гурт күлген боп ыржиды да:

— Мұнда тағы сенің санағаныңдай ақша болу керек,— деді.

Сонсоң жебірейдің қолхатын жақсылап бүктеп, құлақшынының маңдайына тығып алды да:

— Бірақ есіңде болсын, қолхатты теріс жазған болсаң, сақалыңды бір талдап жұламын,— деді,

Осыны айтты да ол сұрамай-ақ үшінші стакан шарапты құйып, сіміріп алып, қоштаспастан шығып кетті.

Енді Исаак қызына арыз қыла бастады:

— Білдің бе, Ревекка, мына Измаилдың үмбеті мені алдап кете жаздады. Сонда да мұның мырзасы жақсы жігіт; серінің сонша алтын мен күмісті олжа қылғанына мен қуаныштымын; мұның бәрі мінген атының жүйріктігі мен найзасының мықтылығының арқасы; тәураттағы баһадүр Голиафтың шапшаңдығына көз ілеспейтін сиқырлы найзасының күші де осындай-ақ болған шығар.

Жебірей осы сөзін айтып, қызы не дер екен дегендей, артына бұрылып еді, Ревекка бөлмеде жоқ боп шықты, сөйтсе, Исаак Гуртпен саудаласып жатқанда, қыз шығып кеткен екен.

Бұл кезде Гурт қараңғы ауыз үйге шығып, енді мұның шығатын есігі қайсы екен деп, жан-жағына алақтап тұр еді. Сол арада күміс шамдал ұстаған бір ақ киімді әйел есік алдына шыға келді. Әлгі әйел қатардағы бөлмені нұсқап, соңымнан жүр дегендей ым қақты. Алғашқыда Гурт сескеніп, шегініп кетті. Өзіне бір қара күшпен қатер төнген кезде Гурт неден болса да тайынбайтын батыл, қабанға ұқсас, ықтыжарды тыңдамайтын ожар еді, ал енді жын-шайтан, көз байлаушы, сиқыршы, жезтырнақ әйел деген сияқты саксондардың ескі ырым-сырымдарына келгенде, өзінің баяғы германдық тұқым-тұғияндарындай, қоян жүрек, қорқақ болатын. Тағы да өзінің жебірейдің үйінде тұрғаны есінде, бұл халыққа жабылатын ел аузындағы жала лақаптардың үстіне, қара дүрсін жұрттың ойынша, жебірей ұлтының неше қилы көз байлау, сиқыр өнеріне жетілген, білгіш екені мәлім еді. Гурт осыны ойлап, сәл толқып тұрды да, біраздан соң әлгі елес берген әйелдің соңынан жүріп кетті. Сиқырдың нұсқаған бөлмесіне кірген соң бұл әйелдің ешбір аруақ емес, жаңа ғана әкесінің бөлмесінде көрген, және тағы күндізгі сайыс кезінде көзі түскен керемет сұлу жебірей қызы болып шыққанына Гурт таң-тамаша боп, қайран қалды.

Ревекка оның Исаакпен қалай есептескенін, не төлегенін сұрастырып еді, Гурт оны бастан аяқ бажайлап айтып берді.

— Менің әкем,— деді Ревекка,— әшейін қалжыңдап есептескен ғой, әйтпесе ол сенің мырзаңа қайдағы бір сауыт-сайман мен бір ат түгіл, одан әлдеқайда зор борышкер. Сен өзін менің әкеме қанша ақша төледің?

— Сексен ділда,— деді Гурт қыздың сауалына таңданған түрмен.

— Мына күмәжнекте жүз ділда ақша бар,— деді Ревекка.— Осының тиістісің мырзаңа бер де өзгесін өзің ал. Енді бар! Кет тезірек! Алғыс айтамын деп уақытты босқа өткізбе! Шаһардың ішімен жүргенде сақ бол, әйтпесе күмәжнектегің былай тұрсын, өзіңнің басыңнан да ажырап қалуың оп-оңай… Сонсоң Ревекка алақаның шарт еткізіп, Рейбен деген малайын шақырды:— Мына қонақты үйден шығарып сал да соңынан есікті жауып ал!—деп бұйырды оған.

Израильдің қасы да, сақалы да қап-қара перзенті қыздың әмірін орындап, қолына шырақ алды да үйдің сыртқы қақпасын ашып, Гуртты тас төсеген қораның ішімен бастап келіп, үлкен дарбазадан жасалған кішкене есік арқылы тысқа шығарып жіберді. Сонсоң кішкене есікті жапты да үлкен дарбазаны.үй түгіл абақтының есігін жабатындай, мықты шынжырмен, көлденең кепілмен тас қып бекітіп тастады.

— Дунстан әулиенің атымен ант етейін,— деді Гурт қараңғыда сүрініп, жүрер жолды әрең тауып келе жатып,— әлгін жебірей қызы емес, нағыз аспанның періштесі екен! Он ділданы жас мырзамның өзі берді, жиырма ділданы Сионның әлгі інжу-гауһары берді. Ой, құдайдың мені бір жарылқаған күні болды-ау бұл! Тағы бір осындай сәтті күн кездессе болды, басыбайлы құлдықтан азатсын, Гурт! Құныңды төлейсің де, әрбір ақсүйекпен тең боласың да шыға келесің! Қош бол сонда қойшының таяғы мен сырнайы, қолыма алмас қанжар, болат қалқан аламын да, атымды да, затымды да жасырмастан, өле-өлгенше жас мырзама қызмет етіп өтемін.

XI ТАРАУ

Бірінші қарақшы
Тоқтаңдар!
Беріңдер барларыңды қолға салып!
Әйтпесе өзіміз аламыз қалта ақтарып.
Спид
Сэр, біз құрыдық! Бұлар әлгі
Жауыздар аямайтын түк адамды.
Валентин
Достарым менің…
Бірінші қарақшы
Жоқ, сэр, біз жауларыңбыз.
Екінші қарақшы
Тұра тұр, не дер екен, тыңдайық.
Үшінші қарақшы
Әрине!
Мынауың ұнап тұр маған!

(«Екі вероналық»)

Гурттың түнгі сергелдеңі мұнымен бітпеген еді. Қаланың шет жағындағы бір-екі қора-жайдан өткен соң, алдынан бір терең сай кездескенде ол өзі де солай деп ойлаған. Сайдың екі жақ бөктері сыңсыған жаңғақ ағашы мен қалың шеңгел екен; жолдың екі жақтауында өскен аласа емендердің бұтағы айқасып, шатысып қалыпты. Сайысқа азық-түлік, керек-жарақпен келгендердің арбасының дөңгелектері сайдың табанын айғыздап қазып, әлем тапырығын шығарып кеткен. Сайдың екі беті биік жар, қалың жыныс болғандықтан, оның табанына айдың бұлыңғыр жарығы тіпті өтетін емес.

Кішкентай қаладан сауық құрған халықтың қарқылдаған күлкісі, айғай-шуы, өрескел музыканың үні осы араға дейін жетіп тұр. Қалашықты кернеп алған өркеуде ақсүйектер мен олардың бейбастақ қарашыларының жүгенсіздігі Гурттың ойына қауіп кіргізе бастады.

«Жебірей қыздың айтқаны тура боп шықты,— деп ойлады ол өзіне-өзі. Тәңір ием мен Дунстан әулиенің аруағы қолдап, қолымдағы мол қазынаммен үйге аман-есен жетсем жарар еді! Аты шулы қарақшылардың жол кескен жасақтарын былай қойғанда, ел аралаған жолаушы серілер, оларды жанаған жарақшылар, ел ақтаған шайқылар мен өлеңші, жыршы музыканттар, ел қыдырып, ойын көрсеткен, таң-тамаша жасап, күлкі-сықақ баққан қылжақбастар, көз байлаушылар мұнда қанша дейсің, бұлардың арасынан жүріп өтуге қалтасында бір теңгесі бар кісінің жүрегі суылдайтын шығар, ал сонда бір қапшық ділда арқалап келе жатқан бақташы малайдың күні не болмақ. Мынау қара басқан шіліктің ішінен тезірек шығып кетсем екен! Тым болмаса иығыңа міне түспей тұрып, әлгі перілерді бұрынырақ керер едің».

Сайдан құтылып, беті ашыққа шығып алайын деп, Гурт аяғын жылдамырақ басты. Бірақ ол онымен құтылып кете алмады. Сайдың ішіндегі қалың жыныс одан сайын жиілеп, енді содан сытылып кетем дей бергенде, төрт кісі оны бассалып ұстап алды, екі-екіден жан-жағынан шыға келіп, тіке қолына жармасты.

— Дереу әкеле жатқаныңды бер, біз басқаның дүниесін тасушымыз, кімді болса да, артық жүгінен жұрдай ғып жібереміз,— деді бір қарақшы.

— Тым болмаса үшеуіңді үш періп қалғанымда, мені жұрдай ғып шығара алмайтын едіңдер,— деді ержүрек Гурт, өзінің қолға түсіп тұрғанына қарамастан.

— Көрерміз оны,— деді қарақшы.— Бұл сұмырайды ағаштың арасына алып кетіңдер,— деп бұйырды ол серіктеріне.— Бұл өзі басымды быт-шыт қып, қапшығымды тартып алсын деп тұрған шығар.

Қарақшылар Гуртты алды-артына қаратпастан, сайдың бір бетіндегі қалың ағаштың ішімен, жол бойындағы беті ашықтан жырақтатып, дедектетіп ала жөнелді. Қалың ағаштың ішіне қарай, қаныпезер ұры-қарылардың соңынан Гурт байқұс амалсыз ерігі келеді. Бір мезетте қарақшылар айдың жарығымен жарқырап тұрған аландай шалғынға келіп кенет тоқтай қалды. Осы арада, өздерінің жасақтас адамдары болу керек, бұларға тағы бір екеу қосылды. Белдеріне таққан келте сапылары, қолдарында ноян шоқпарлары бар. Бәрінің беттеріңде бүркеншік перделері бар екенін Гурт қазір ғана байқады. Бұлардың кім екеніне және кәсіптерінің не екеніне енді ешбір шүба қалмады.

— Қалтаңдағы ақша қанша, жігітім?— деді біреуі тұрып:

— Менің өз ақшам отыз теңге,— деді Гурт түнерген бетінде.

— Алу керек, тартып алу керек!— деп шу ете қалды қарақшылар.— Бұл сакстың отыз теңге ақшасы бар екен, және өзі ішпей-жемей, қаладан сау қайтып келеді, ә! Не сөйлесіп тұратыны бар онымен! Ақшасын түк қалдырмай тартып алу керек! Басқа сөз болмасын!

— Құнымды төлеп, азаттық алайын деп жинап едім,— деді Гурт.

— Miнe, оны есек десем, болмайсыңдар!—деп өзеуреді бір қарақшы.— Күшті арақтың бір-екі шөлмегін сыңғытып алсаң ғой, өзіңнен өзің қожаңнан да асып кетер ме едің, әлде қайтер едің, сірә, қожаң да өзің секілді бір саксон шығар.

— Мұның енді қаны сорғалаған шындық,— деді Гурт,—алда-жалда мен өзімнің отыз теңгеммен құтылатын болсам, қолымды босатыңдар, соны мен қазір-ақ санап берейін.

— Тоқтай қал!—деді басқа біреуі тұрып, сірә, бастығы болса керек.— Сенің қойныңда тағы бір қапшық бар. Мен плащыңның сыртынан байқап қойдым, ондағы ақша сенің айтқаныңнан анағұрлым көп болса керек.

— Ол ақша менің мырзамдікі, әйгілі серінің ақшасы,— деді Гурт.— Егер менің өз ақшамды қанағат қылсаңыздар, ол ақша туралы жағымды ашпаған болар едім.

— Бұл малайдың адалын қарай көріңдер!—деді қарақшы.— Мұның жақсы-ақ. Бірақ сенің отыз теңгеңе қызығып қалатын біз де сайтанның сапалағы емеспіз ғой. Жалғыз-ақ сен бар шыныңды айт. Ал әзірге қапты бері әкел.

Осыны айтып ол Гурттың қойнынан былғары қапты суырып алды, оның ішінде артық ділдадан бөлек. Ревекканың берген күмәжнегі де жатыр еді. Бұдан соң сауал қайта басталды.

— Ал сенің мырзаң кім?

— Беймұра сері,— деді Гурт,

— Бұл әлгі бүгінгі сайыста бәйгіні жеңіп әкеткен сері ме? Ондай болса, ол серінің атын айт, қайдан шыққан, ұлты кім?

— Ол өз атын жасырып жүреді,— деді Гурт.— Оның құпия сырын, әрине, мен айта алмаймын.

— Ал сенің өз атың кім?

— Мен атымды айтып қойсам, онда мырзамның атын да біліп қоюларың мүмкін,— деді Гурт.

— Заты түйсіктен түк жоқ қой өзіңде!—деді қарақшы.— Жарайды. Оны кейін көрерміз. Бұл алтынды қайдан алды мырзаң? Мирастан тиді ме, әлде өз табысы ма?

— Бұл алтынды ол ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен тапты. Бұл қапта төрт аякөз аттың және төрт серінің толық сауыт-сайманының төлеуі жатыр,— деді Гурт.

— Сонда барлығы қанша?

— Екі жүз ділда.

— Болғаны ек-ақ жүз ділда ма?— деді қарақшы.— Ондай болса мырзаң жеңілгендерге мәрттік жасап, төлеуді тым аз алған екен. Алтынды сонда кімнен алды, аттарын аташы.

Гурт серілердің аттарын атап шықты.

— Ал сонда ғымаратшы Бриан де Буагильбердің қару-жарағы мен аты қайда кетті? Оның құнын қаншаға кесіп еді? Көрдің бе міне, мені алдай алмайсың.

— Менің мырзам ғымаратшыдан қаннан бөлек түк те алмайды. Олар қаны қас дұшпандар, бұлардың арасында еш бітім болмайды, — деді Гурт.

— Солай ма еді! — деп қарақшы сәл ойланып қалды.— Ал енді өзің осынша ақшамен Ашбида нағып жүрдің?

— Мен Йорктан келген Исаак деген жебірейге осы сайыста мырзама тауып берген сауыт-сайманының құнын төлеуге. барған едім.

— Исаакқа сен қанша төледің? Қаптың салмағына қарағанда, мұнда әлі де бір-екі жүз ділда бар ay деймін.

— Исаакқа мен сексен ділда төледім,— деді Гурт,— ал ол маған жүз ділда берді.

— Қалай дейсің! Сен өзің шатып кеттің!—деді қарақшылар ду етіп.— Әлде бізді тәлкек қылуға айналдың ба сен?

— Мен имандай шынымды айтып отырмын, — деді Гурт.— Анау аспандағы айдың жарығы қандай болса, менің сөзімнің де шындығы сондай. Алып қараңдар өздерің: қаптың ішіндегі жібек күмәжнекте бір кемі жоқ жүз ділда бөлек жатыр.

— Есіңді жи, жігітім,— деді қарақшылардың үлкені.— Сенің айтып отырғаның жебірей ғой: ондай болса, жебірейдің қалтасына түскен алтын да бір, Сахараның шөлінде құмға төккен су да бір. Отты жарық қылыңдаршы. Қабында не бар екен, көрейін. Егер мына жігіттің сөзі рас болса, мына жебірейдің жомарттығы — ата-бабаларының шөлде тастан су шығарғаны сияқты, ғажайыптың нағыз өзі де де қой.

Қарақшылар отты дереу жағып жіберді де, үлкені қапты қарай бастады. Қалғандары оны айнала қоршап алды; әуелі Гуртты ұстап тұрғандары да басқаларына елігіп кетіп, қолдарындағы тұтқынын да естерінен шығарып жіберді. Осы кезді пайдаланып, ұстап тұрған қарақшыларды итеріп тастап, Гурттың тұра қашуына болатын еді, бірақ мырзасының ақшасын далаға тастап кете алмады. Соны ойлады да Гурт бір қарақшының қолындағы шоқпарын жұлып алып, ана бастығы ештеңеден қаперсіз, тек қапты қарауға кіріскен кезде, дәл соны бастап періп кеп жіберді. Енді болмаса, ол қапты да жұлып әкеткен болар еді. Бірақ қарақшылар одан да шапшаң екен, демнің арасында қапты да, Гуртты да тапжылтпай басып қалды.

— Қап, оңбаған алаяқ!— деді бас қарақшы.— Миым ойылып кеткенде қайтетін едің! Біздің кәсібімізді істеп жүрген басқа біреудің қолына түскеніңде, мұндай нойыстығың үшін сазаңды тартатын едің! Бірақ ақырыңның не боларын қазір де білесің. Әуелі мырзаңның жайын біліп алайық, сонсоң кезек саған келеді, алды мен сері жүреді де, жарақшы соңынан жүреді ғой; серілік заңы бойынша солай емес пе? Сол орныңда тапжылмай тұр! Егер тырп етсең, басыңмен бірге қоштасасың. Ал жарандарым,— деді бас қарақшы жасағына сөз салып, — күмәжнекке жебірей жазуы кестеленіпті, сірә, мынау йоменнің сөзі шын болу керек. Мұның мырзасы өзіміз сияқты, жаһанкез сері, сондықтан біздің арамыздан алымсыз-ақ өтсін; түлкісі мен қасқыры көп жерлерде ит екеш иттер де бірімен бірі таласпайды ғой.

— Оның несі ұқсайды бізге? — деп сауал қойды бір қарақшы.— Соның дәлелін айтшы, тыңдап көрейік!

— Ақылың жоқ адамсың сен!— деді атаман.— Байқасаң, бұл сері де біз сияқты жарлы-жақыбай, біз сияқты сіңірі шыққан қу кедей емес пе? Ол да ішерлік асты көк семсердің жүзімен тауып жүрген жоқ па? Қолымыздан келсе, ұрып жығайық деп тісімізді қайрап жүрген Фрон де Беф пен Мальвуазенді таяққа жыққан осы сері емей енді кім? Сан түрлі себептермен өзіміз айбынып жүретін Бриан де Буагильберге бұл дүниеде не сен тұрасың, не мен тұрам деп, қанды кек жариялап жүрген сол сері емей енді кім? Шынтуайттап келгенде, біздің ар-намысымыз анау жәйттан қалай кем боп шығады?

— Жоқ, бұл ұят болар еді!— деп бір қарақшы дүрсе қоя берді.— Бірақ мен кәрі шеңгелдің жасағында жүргенде, мұндай егжей-тегжейге барыспаушы едік… Ал енді мына арсызды қайтпекпіз? Тәубасына бір келтірмей, шынымен қоя бергеніміз бе?

— Кәне, мықты болсаң, тәубасына келтіріп көрші өзің,— деді бас қарақшы.— Эй, бері қара!— деп,. ол енді Гуртты шақырды.— Шоқпар ұстауға құмар екенсің, мүмкін, оны жұмсай да білетін шығарсың?

— Өзің байқаған жоқпысың оны,— деді Гурт іркілместен.

— Иә, шынын айту керек, сен мені жаман ұрған жоқсың,— деді атаман.— Ал енді мына жігітті ұрып жық та, қалаған жағыңа кете бер; егер шамаң келмей қалса, өз обалың өзіңе… Сонда да өзің жаман жігіт емессің, сенің айыбыңды өзім төлеймін-дағы. Кәне, Тиірменші, шоқпарыңды ал да басына ие бол, ал басқаларың тұтқынды босатыңдар да қолына тап сондай шоқпар беріңдер. Мына араның жарығы қазір жетерлік болды, жігіттер бірін-бірі армансыз төмпештейді.

Шоқпар алған екі жауынгер шалғынның орта шеніндегі жарыққа шықты да, өзге қарақшылар алқа-қотан жайғасты.

Тиірменші шоқпарды ортан белінен ұстап, француздардың faire le moulinet деп атайтын әдісімен, басынан асыра тезбе-тез айналдырып-айналдырып жіберді де, мақтаншақтығы ұстап кетіп, Гуртты жекпе-жекке шақыра бастады.

— Кәне, шық, қыстақтың салпаң құлағы! Мен саған көрсетейін қазір, қолыма түскеннің қандай болатынын!

— Сенің тиірменші екенің рас болса онда баукеспе қанды балақтың өзі екенсің ғой,— деді Гурт, шоқпарын одан қалыспай ойната түсіп. Мен өзім ақ ниетті адал адаммын, сенімен соғысудан мен де қашпаймын!

Бірін-бipi осындай шақпа сөзбен сыйласып алып, жауынгерлер тайынбай айқаса түсті де, бірнеше минут бойы қайтпа-қайтпаласып, бірінің сойылын екіншісі қағып жіберіп, сатыр-сұтыр ұрысып кетті. Сайыстың қызулығы мен шапшаңдығы сонша, бұлардың шоқпарының сарт та сұрт, тасыр да тұсыр тиген дабысы үздіксіз майдан алаңын жаңғыртып, екі жақтан кемінде бес-алтыдан адам соғысып жатқандай көрінді. Бұған жетпейтін, әшейін ауыл арасы төбелестер атағы дардай қиссаларда жырланып жатады. Ал Тиірменші мен Гурттың айта қалғандай соғысы, бұларға көңіл бөлетін ақынның жоқтығынан жырланбай қалып барады. Қазір шоқпар соғысы кәдеден шығып қалғанмен, сонда да біз өлең-жырды қоя тұрып, қара сөз жүзінде осы жаужүрек ерлердің қарадүрсін соғысына әділ бағасын бере кетейік деп отырмыз.

Екі сайыскер бірінен-бірі кезек үстем шығып, көпке дейін жеңісе алмай ұзақ соғысты. Ақыр аяғында Тиірменші қатты таяқ жеп, оның үстіне серіктерінің күлкі, мазағына ұшырап, терісіне сыймай ыза болды. Борыш-қарыздығы жоқ, мұндай бәсеке ойын үшін ызақорлықтың пайдасы тимейтіні ертеден мәлім, мұнда әрдайым ұстамдылықтың мерейі үстем шығады. Айтты-айтпады, бұл жолы да Гурттың тастаған тасы өрге домалап, Тиірменшінің әрбір әбестігін асқан әдіспен пайдаланып кетті.

Тиірменші қарсыласымен қоян-қолтық келуге ұмтылып, шоқпарымен оңды-солды төпелеп, аяусыз-ақ қимылдап бақты. Ал Гурт қарсыласын бойына жуытпай, шоқпарын алыстан қағып жіберіп, қаша ұрыс салып жүрді. Біразға дейін осылай қорғанып келді де, бір кезде қарсыласының шаршап қалғанын байқады. Сол-ақ екен, шоқпарын басынан асыра көтеріп алды. Тиірменші көтерілген шоқпарды қағып жіберуге ыңғайланып алып еді, сол кезде Гурт көзді ашып-жұмғанша қаруын оң қолына ауыстыра қойып, сайыскер-батырды бар пәрменімен қақ шекеден періп кеп жіберді. Тиірменші тұрған жерінде ұзынынан сылқ ете түсті.

— Бәрекелде, жігітсің, таза жеңдің!—деп айғай салды қарақшылар.— Кәне Англия да, оның, ұлт ойыны да ұзақ жасасын! Саксон жігіті өзінің ақшасын да, басын да аман-есен әкететін болды, ал біздің Тиірменші одан жеңіліп қалды.

— Ал, досым, енді өз бетіңмен кете беруіңе болады,— деді қарақшылардың басшысы, бәрінің атынан.— Мен саған бастап баратын екі жігіт қосамын. Олар сені тура жолмен мырзаңның шатырына дейін жеткізіп салады, егер орта жолда ниеті бұзық қаңғыбастар кездесіп қалатын болса, менің жігіттерім сені ешкімге жәбірлетпейді. Біздей ар-ұяты бар жүргіншілер табыла бермейді. Бүгінгі бұл жерлерде сандалып жүргендер жеткілікті. Ал енді өзіңе-өзің берік бол,— деді бас қарақшы, түсін суытып.— Сен бізге өз атыңды айтпадың ғой, ендеше, біздің де аты-жөнімізді сұрама, кім екенімізде, қайдан жүргенімізде жұмысың болмасын. Егер ақылымды тыңдамасаң, өз обалың өзіңе.

Гурт қарақшылардың басшысына алғыс айтып, ақылынан шықпауға уәде берді. Екі қарақшы қолдарына шоқпарын алып, Гуртты қалың жыныстың ішімен, сайды жағалап, төмен қарай тура бастап әкетті. Сайдың шетіне шыға бергенде, тағы бір екеу кездесіп еді, олар мына жігіттермен бір-екі ауыз тіл қатысты да қайтадан ағаштың ішіне сіңіп кетті. Гурт бұдан қарақшылардың жасағы үлкен екенін, олардың бас қосатын жерінде қырағы күзет тұратынын сезді.

Әредік көк шыбық өскен ашық алаңға шыға келгенде, Гурт бұдан ары қалай беттерін біле алмаған болар еді, бірақ қарақшы басшылары бар, солар бастап тіке жолдың басына қарай алып жүрді. Жалдың қырына шыққанда айдың жарығымен сайыс алаңының айналасындағы шарбақ алаңның екі шетіне тігілген шатырлар, олардың үстінде желбіреген тулар аяқтың астында сайрап тұрады екен. Түнгі күзетшілердің ермек үшін ыңылдап салған әндеріне дейін Гурттың құлағына келді.

Осы жерге жеткен соң қарақшылар тұра қалды.

— Бұдан ары біз бармаймыз, әйтпесе өзімізге де қатерлі болады,— деді бір қарақшы.— Ал өзіңе айтылған сөзді ұмытпа: бүгінгі көрген-білгеніңді аузыңнан шығарушы болма, сонда ақырының жақсы болғанына көзің жетеді. Егер айтылған ақылды есіңнен шығарып, ләйліп жүрсең, маған десең, тескен тау өтіп кетсең де, біздің зауалымыздан құтылмайсың.

— Есен-сау болыңдар, қайырымды мырзалар,— деді Гурт, қоштасарда,— сіздердің бұйрықтарыңызды ұмытпаймын, ал егер сіздерден де мен бұдан гөрі қауіпсіз, адал кәсіппен айналысуларыңызды тілесем, көңілдеріңізге ала көрмеңіздер.

Сонымен бұлар қош айтысты. Қарақшылар ізінше қайтып кетті, ал Гурт мырзасының шатырына беттеді, сонда да ол, жаңа ғана естіген ақыл-өсиетіне қарамастан, басынан кешкен сергелдеңнің бірін қалдырмай, мырзасына айтып берді.

Беймұра сері бәрінен бұрын Ревекканың жомарттығына қайран қалды, бірақ қыздың жомарттығын да, сол сияқты қарқақшылардың мәрттігін де пайдаланамын деген жоқ. Қанша қайран қаларлық оқиғалар болса да, бұған ол онша көңіл бөле қоймады, өйткені неғұрлым тезірек жатқысы кеп отыр еді. Ертеңгі күннің сайысына қайрат-күш жиып алу үшін оған жақсылап тұрып дем алу қажет болатын.

Сөйтіп, Беймұра сері шатырында салынып қойған үлде мен бүлде төсекке жатты, ал еркөңілді, сенімді Гурт, кілем орнына аю жарғақтар төселген, жер еденнің үстіне ұзынынан сұлай кетті, серінің қамын жеген адал жарақшы өзін оятпай, оған ешкім өте алмауы үшін дәл есіктің көзін қоршалай орналасты.

XII ТАРАУ

Жаршылар, ерсіл-қарсыл жүрмей енді,
Айқасқа дабыл даусы күңіренді.
Батыс топ. Шығыс топ та шиыршық атты,
Найзалар бір-бірімен түйісті қатты.
Қадалып істік темір ат сауырына
Соғыстың кірді ерлер от-дауылына.
Қылыштар қырық бөлініп қалқан ұрған,
Қадалған қара найза аш қарыннан,
Сынығы қарулардың аспанға ұшып.
Бас асырып, көз шығарған қайта түсіп.
Жарқырап күміс семсер күн көзіне
Сауыттың сартылдайды күмбезінде.
Осынша ортасында қым-қиғаштың
Қызыл қан ақты бейне қызыл тасқын.

Чосер.

Аспан шайдай ашық, жадырап атқан таңның шағы. Көкжиектен күн жаңа ғана көрініп келеді, қызық қуған ең серқұмар сауықшылар бұрынырақ барып, майданның жан-жағындағы шалғын жерден жайлы орын алу үшін әлден шұбап барады. Сауықшылардың соңынан іле-шала өздерінің шабармандарын алып маршалдар мен жаршылар да жетті. Бұлар жалпы сайысқа қатысушылардың тізімін жасауға тиіс еді; әрбір сері кімнің жағында соғысатынын айтуға міндетті болатын. Екі жақ боп сайысушылардың саны бірінен бірі артып кетпей теңбе-тең келуі үшін осындай қолданылмаса, әділдік болуға тиіс емес.

Жалпы сайыстың заңы бойынша.. Беймұра сері бірінші топтың басшысы деп танылды да, алғашқы күннің нәтижесінде одан кейінгі орыңды алған жақсы жауынгер Бриан де Буагильбер екінші топтың басшысы боп тағайындалды. Бірінші күнгі сайыста құлап түскен Ральф де Випонттан басқа, сайысты бастаушылар боса-болмаса Буагильберге қосылды. Сөйтіп екі жақтан да сен тұр, мен атайын дегендей өңшең айтулы серілер іріктеліп шықты.

Жекпе-жек сайыспен салыстырғанда, жалпы сайыстың қауіп-қатері көп болса да, көпшілік қатысқан ұрысты серілердің көбі қызық көретін. Сайысты бастаушы аты шулы серілермен жекпе-жек шығуға бата алмаған орта қолды серілер өздеріне күш-қуаты сайма-сай қарсылас табатын осы екінші ұрысқа балуан болатын. Бұл жолы да дәл осылай боп шықты: әрбір топқа елу-елуден сері сайланып шыққаннан кейін, бұдан кеш қалғандарды өкінсін-өкінбесін, маршалдар қабылдамаймыз деп жар салып жіберді.

Сағат он мезгілінде майданның айналасындағы алаңға аттылы-жаяулы қызыққұмар қауым толып кетті, Көп кешікпей нөкерімен Джон шаһзаданың келгенін жариялап, оған ілесе сайысқа қатысатыны-қатыспайтыны бар, бір топ серілердің келгендігін білдіріп, солардың құрметіне керней ойналды.

Осы уақыттың қарсаңында Ровена бикеш пен Седрик келіп үлгірді, бірақ бұлардың қасында Ательстан жоқ еді, өйткені ол батырдың сауыт-сайманын киіп, сайыскерлердің қатарында болатынын мәлімдеп қойған. Седрик қалай қапа болса да, өзі білсін, ал Ательстан қас қылғандай, Бриан де Буагильбердің жасағына жазылып қойыпты.

Досының бүл әбес қылығына Седрик қатты қарсы болды, бірақ Ательстан өз ісінің дұрыстығын дәлелдей алмаса да, бір бетінен қайтпайтын тоң мойын адамның әдетінше қоңқ етті де қойды.

Ғымаратшының тобына қосылатын оның төтенше себебі бар-ды, бірақ сақтықпен ол себебін айтпай қалған. Ровена бикешті жаны жақсы керетіндігін мінезінің өздігімен білдіре алмаса да, қыздың әсем көркіне қатты қызығатын. Седрик те, сұлудың басқа туған-туыстары да өзінің жағында болғандықтан, Ательстан Ровенаны өзімдікі доп санайтын. Міне, осы себептен, кешегі күннің қаһарманы жеңімпаз серінің Ровенаны осы мерекенің ханшасы етіп таңдағанына Конингсбургтың өркөкірек әміршісі ішінен тынып, кек сақтап қалған еді. Өзінің құда түсіп қойған қалыңдығын азғырушы боп көрінген тандау несінің сазайын бір тарттырып жібермекші болды Ательстан. Бір жағынан өзінің жан шақ келмес қара күшіне, екіншіден, соғыста керемет айлакерсің деп көпшік қойған жарамсақтардың жел сөзіне сеніп қалған аңқау батыр Беймұра серіні өзінің көмегінсіз қалдырып, бір жер қаптырмақ болса және тағы кездесіп қалса, алмас айбалтасын армансыз бір сілтеп қалмақшы еді.

Джон шаһзада сайысты бастаушылар тобының жеңісіне тілектестігін білдіргендіктен, ішінде де Брасиы бар, шаһзаданың өзге әріптес серілері солардың жасағына жазылған еді. Екінші жағынан, Англияда және бөтен елдерде тұратындары бар, саксон, норман ұлтынан шыққан айтулы серілердің көбі тары жер жарып тұрған Беймұра сері секілді аяулы ердің сойылын соқпақшы болып, осының тобына кірді.

Осы сайыстың падишаһысы боп сайланған Ровена арудың майдан алаңына келіп қалғанын байқап, Джон шаһзада алдынан шауып шықты, сұлудың алдында бас киімін алып, құрдай жорғалаған түлкі әкім қызды атынан сүйеп түсірді, оның ең жоғарғы дәрежелі әкімдерінің бірі атынан түсіп, Ровенаның мінген атын жетектеп жүрді.

— Міне, көрдіңіз бе, бикеш,— деді Джон шаһзада,— махаббат пен сұлулық падишаһысын құрмет тұтудың үлгісін ең алдымен біз өзіміз дәлелдеп тұрмыз. Аяулы бикештер,— деп ол сонсоң галереяға қарады,— осындай құрметке ие болғыларыңыз келсе, өз әміршілеріңіздің соңынан ерулеріңізді сұраймын.

Осы сөзбен шаһзада Ровена бикешті тақтына алып келді. Өздерінің уақытша падишаһысына неғұрлым жақын отыруға тырысып, осында жиылған ең текті, ең көрікті ханымдар Ровенаның соңынан жүрді.

Ровена бикеш орнына келіп отырғанда, салтанат күйі ойналып, көпшіліктің құттықтау айғанымен қоса жаңғырығып кетті. Серілердің қару-жарақтары мен сауыт-саймандары күннің көзіне шағылып жарқ-жұрқ етеді; майданның екі шетінде шеру тартқан серілер өз жасақтарының саптарын сарапқа салып, қызу әңгіме ғып тұр.

Жыршылар сайыстың шарттарын жарияланған кезде тыныштық сақтауға шақырды. Бұл шарттар бойынша, серілер өткір қанжар, үшкір найзамен сайысатын болғандықтан, сайыс кезіндегі қауіп-қатерді мейлінше азайту көзделген еді.

Сайыскерлердің қанжармен шаншуларына рұқсат етілмейді, тек шапқыласуларына болады. Олардың қанжар емес, күрзі, айбалта қолдануларына қақылары бар. Атынан құлап түскен сайыскер тек жаяу қалған қарсыласпен ғана соғыса алады. Атты жауынгердің жаяуға шабуыл жасауына болмайды. Егер бір сері екіншісін майданның бір шетіне қуып тыққан жағдайда серінің не өзі, не аты, не қару-жарағы сыртқы шарбаққа барып соғылса, онда бұл өзінің жеңілгендігін мойындап, аты мен сауыт-сайманын жеңушінің қарамағына тапсыруға міндетті. Мұндай боп жеңілген сері бұдан ары сайысқа қатыса алмайды. Егер атынан құлап түскен сері өз бетімен орнынан тұра алмай қалса, онда не жарақшысы, не күтімшісі майдан аланына шығып, қожасының ойран-топырдан құтылып шығуына көмектесе алады, бірақ ол сері бәрібір жеңілген деп саналып, аты мен қару-жарағын жеңушіге беруге тиіс, Сайыс Джон шаһзаданың майдан алаңына тастаған қол шоқпар, я таяқ белгісі бойынша тоқтатылады. Сайыста көп қан төгіліп және ол ұзаққа созылып кетсе, осындай сақтық шарасы қолданылуға тиіс. Сайыс ережесін бұзған, яки серілік заңына қайшы басқа бір нұқсан келтірген сері сауыт-сайманынан айрылады; сонан соң оның қолына қалқаннан бұғау кигізіледі де, елдің алдында масқаралап, шарбақтың қырына отырғызып қойылады.

Осы ережелерді жариялап болғаннан кейін жаршылар сөздерінің ақырында ардақты серілерді өз борыштарын мүлтіксіз атқаруға, сөйтіп, махаббат пен сұлулық падишаһысынан мақтау алып шығуға шақырды. Осыны айтып олар өз орындарына барып тұрды. Енді майданның екі шетінен серілер тізбек-тізбектерімен шығып, біріне-бірі қарама-қарсы екі қатардан сап түзеп тұрды, өз жауынгерлерін шеру тартқызып қойғаннан соң әр топтың басшысы өзі кеп алдыңғы саптың дәл ортасынан орын алды.

Тұлпар мініп шіреніп, мұздай темір киініп, қиян-кескі майданға тас түйін даяр боп алған серілердің түстері суық келбеттері айбатты да еді. Ат үстінде құрыштан құйылған болат мүсін іспетті, айбат шеккен өңшең қырандар сайыстың сын сағатын сабырсыздана күтіп қалған, астарындағы жүйріктері тізгіндерімен алысып, жер тарпиды.

Серілер сала құлаш найзаларын көтеріп алып еді, олардың болат сүңгілері жарқ-жұрқ етіп, күнге шағылды, бастарына киген дулығаларының қауырсындары мен желбіреген байрақтары қозғалысқа келді. Маршалдар екі жасақтың да қатарларын қарап шығып, сайыскерлердің саны теңбе-тең екеніне көзі жеткенше, серілер сол қалпында тұрып қалды. Тексерушілер серілердің саны түгелдігін анықтады. сонсоң маршалдар майданның шегінен шыққан кезде Уильям де Вивиль жер жаңғырықтырған зор дауысымен:

— Laisser aller7 — деп бұйрық берді.

Кернай даурығып қоя берді, найзалар бірден таралғыға тіреліп, оңтайланып алынды, серілер аттарын өкшесімен тебініп жіберіп, алдыңғы қатардағылар бір-біріне қарсы шауып, майданның дәл ортасында опыр-топыр айқаса кетті де соғыстың дабысы ат шаптырым жерден естіле бастады. Алғашқы айқасқан бетте аттан түскендерге көмектесу үшін, немесе жеңіске жеткендермен сайысып, күш сынасып қалу үшін, екі жақтың да артқы саптағылары жай ілгерілеп келе жатты.

Қалың шаң аспанға көтерілгендіктен сайыстың алғашқы бетін байқай қою мүмкін емес еді. Сабыры қашқан сауықшылар тек біраздан соң ғана майданның қызу жерінде не болып жатқанын көрді. Екі жақтан да сайыскерлердің қақ жартысы. аттан түсіп қалған екен. Біреулері дәл тиген найзадан құлаған, екіншілері қарсыласының асқан күші мен астындағы атының қатты екпінінен ұшып кеткен, тіпті кейбіреулер? құлаған жерінен көтерілуге мұршасы келмей, майданда аунап жатыр; ал атынан оқыста түсіп қалғандары, орнынан тұра сап, өзіндей жаяу қалған жауынгермен қайта айқасып жатыр; сайыскерлердің ауыр жарақатты болғандары жарасынан сорғалаған қанды бөкебайымен басып алып, ойран-топырдың ортасынан сүйретіліп шығып барады.

Жан алып, жан берген айқаста найзалары сынып, қолдары қысқарып қалған сайыскерлер сапыларын суырысып алды да, осы майданда не өлем, не жеңем дегендей, қайтадан ұран салып, қарсыласымен салысып-салысып өтті.

Серіктеріне көмекке ұмтылған екінші саптағы серілер майданға кіріп, ұрысқа араласқан кезде ызың-шымқуыт тіптен күшейді. Бриан де Буагильбердің сойылын соғушылар: «Ғымарат, ғымарат үшін, Босеан, Босеан!»—деп айғай салды. Ал оған қарсы топтың сайыскерлері өз көсемдерінің қалқанына салынған: «Desdichado! Desdichado!—деген таңбаны айбынды аруағына айналдырып, жер жаңғырықтыра ұран салды.

Сайыскерлердің жекпе-жек арпалысы қызған сайын, жеңіс толқыны майданның біресе оңтүстік, біресе солтүстік шетіне ауытқып, екі топ алма-кезек басым шығып тұрды. Майдан алаңына ұзынынан құлап, аттардың аяғының астында қалып жатқан жаралылардың ыңыранған жаң азабын қару-жарақтың сатыр-сұтыры, сайыскерлердің айғай-шуы, азынаған кернай үні тұншықтырып тұр. Серілердің жалтыраған сауыт-сайманын шаң аралас қан басып, семсерлер мен айбалталардың соққысынан жеміріліп, майысып қалып жатыр. Серілердің дулығаларынан үзілген үлпілдек қауырсындар қардай жауып, аланды алын кетті. Серілердің жасағы алғашқы беттегі жауынгерлік сән-салтанатынан айрылып, қазір енді жан түршіктірерлік аяныш туғызарлық мүсәпір халде қалды.

Сонда да сүйекке сіңген әдет бойынша, мұндай қан төгіс оқиғаларға жаны құмар қара халық былай тұрсын, галереяларда толып отырған ақсүйек паң ханымдардың өздері де қанды майданнан көз алмай, өліп-өшіп, қызыға қарап отырды бұл сияқты сұмдық көріністен жүректері айнып, сырт айналған біреуі де болған жоқ. Рас, кейбіреулердің сүйген жары, я жан күйер бауыры, не жұбайы оқыс аттан құлағанда, үрейлері ұшып, шыңғырып жібергендерін де көрдік; аппақ әсем беттердің қу шүберектей боп-боз боп кеткендері де болды. Солай десек те, ханымдардың көбі серілерді қол шапалақтай көтермелеп, орамалдары мен шарфтарын былғап, құттықтай берді; тіпті сайыскерлердің қарсыласын дәлдеп шанышқаны, мықтап ұрғаны көздеріне түсе қалса: «Жарайсың, мерген-ақсың! Бәрекелде, семсеріңе болайын!» — десіп сүйсініп отырды.

Егер мұндай қан төгісті әдемі әйелдер қауымы сонша мадақтайтын болса, онда еркектердің құмарлығын қайтіп тыярсың. Ұрыстың беталысы өзгерген сайын ерлер жағы ұран салып, айғайға басты; бәрі де алаңдағы айқастан көз алмай қолы бұған қарағанда, әрбір соққыны қолдарынан таратып, қайтып алып отырған сияқты. Тек айғай-шудың саябырлаған шағында жаршылардың:

— Айқасыңдар, жаужүрек серілер! Өлім қақ, атақ мәңгілік! Шайқасыңдар, ерлерім! Жеңілгеннен өлген артық! Сендердің ерліктеріне жаудыр көздер қарап отыр, аянбаңдар, батырлар! — деп дем берген дауыстары естіледі.

Сайыста екі жақ кезек үстем болып тұр. Көпшіліктің көзі айқастың жуан ортасында қарсыласын қайратымен жапырып, серіктеріне айғайымен дем беріп жүрген екі топтың басшыларында. Екеуінің де қайраты басқалардан басым, серілердің ішінде бұл екеуіне тең келетіндері жоқ. Біріне бірі қандары қарайып, қатты қастасқан ерлер, екеуінің бірінің аттан құлауы сонысының мерт болғаны деп біліп, кездесуді тайынбай-ақ іздеп жүр. Бірақ ұрыстың бас кезіндегі қым-қиғаш апыр-топыр екеуінің де тілегіне жол бермеді: қарсы топтың көсемімен кездесуді ізденген сайыстың басқа жауынгерлері екеуінің арасын бөліп кете берді.

Дегенмен бір кезде сайыскерлердің қатары біртіндеп сирей бастады: біреулер жеңілгендігін мойындап, ұрыстан шығып кетті, екіншілерің тықсырып апарып, майданның шарбағына тықты, үшіншілері жараланып, құлап қалды, ақыры ғымаратшы мен Беймұра сері бетпе-бет қарсы келді. Жұлдызы қарсы екі жау бір-бірімен аянбай айқасты. Екеуінің бірін-бірі ұрғанда яки соққысын тойтарып тастағанда көрсеткен қайраты мен өнерінің кереметтігіне қалың көрермендер таң-тамаша қалып, еріксіз айғайлап жіберіп, көтермелеп отырды.

Бірақ дәл осы кезде Беймұра сері бастаған топтың жағдайы аса қиынға айналып еді: майданның бір қанатынан Реджинальд Фрон де Беф келіп тиісіп, Беймұра серінің сойылын соғушыларды өзінің алып күшімен апырып-жапыра бастады; екінші қанатында — дәу Ательстан кез келгенін беттетпей, бұршақша атып келе жатты. Қарсы алдарынан өздеріне шақ келетін жауды көре алмаған бұл екі сері де, егер ғымаратшының хас дұшпанын құлатпауына көмектессе, өз тобының мерейі үстем болып шығады деп ойлаған болуы керек. Сондықтан екеуі де аттарының басын бұрып алып, Беймұра сері қайдасың деп, екі жақтан ат қойды. Жаудың саны артып, әрі тұтқиылдан мұндай тосын шабуыл жасап қалғанда, жалғыз адамның оған төтеп беруі мүмкін емес еді, осы кезде ердің басына төнген сөзсіз қатерге көздері жеткен көрермендер қарап қала алмай, тұс-тұстан шулап қоя берді:

— Сақтан, сақтан, Беймұра сері!—деп жан-жақтан айғайды салып жібергенде, келіп қалған жауларын сері де көріп үлгірді.

Соның арасынша ғымаратшыны мықтап бір ұрып жіберіп, Ательстан мен Реджинальд Фрон де Бефтің соққысынан жалтарып кетті. Бұл екі сері екпінімен қарсы соғылысып қала жаздады да, аттарының басына ие боп қап, қарсыластардың арасынан ағып өтіп кетті. Дегенмен бұлар алғашқы бетінен түзеліп алып, енді Бриан де Буагильбермен тізе қосты да, үшеуі бірдей Беймұра серіге жабылды.

Беймұра серінің бағына қарай, кешегі жеңісінен кейін олжаға келген атының бірі өте мықты да шабысты еді, сол жақсы ат жанына серік болды. Оның үстіне Буагильбердің аты жараланып қалып еді, ал Ательстан мен Реджинальд Фрон де Бефтің аттары алып денелі қожалары мен олардың батпан-батпан сауыт-саймандарын ауырлап, болдыруға айналған еді. Соны білген Беймұра сері ұршықша айналған әдісқой атын тақымымен қоса ойнатып, бірнеше минуттың ішінде үш қарсыласына таяқ жегізіп шықты. Үш серіге бірдей соққы беріп, қарсы келгенін семсермен қағып жіберіп, екіншісінен айтқанша бұлтарып кетіп, денесіне таяқ дарытпай, Беймұра сері дауыл күнгі қырандай ойнады.

Отырған жұрт оның ұрыс өнеріне естері кеткенше қол шапалақтады, бірақ шынтуайтқа келгенде, үш серінің таяғынан жеңілуге тиіс екендігі анық еді. Сондықтан да Джон шаһзаданы қоршалап отырған бүкіл қасқа мен жайсаң қарсыластарының саны артықтығынан ержүрек серінің қор боп жеңілмеуі үшін майданға дереу таяғын лақтырып, белгі беруін өтінді.

— Жоқ, болмайды, бұл өркөкірек жігіт өзінің аты-жөнін айтпады және біздің дәм-тұзымызды аттап кетті, оның үстіне бәйгіні бір рет алған, ендігі сыйлықты басқалар алсын, — деп сіресіп болмады шаһзада.

Шаһзаданың осы қиқарлығына қарап тұрғандай, сайыстың тағдырын бір кездейсоқ оқиға шешті де кетті.

Desdichado жасағының ішінде қарамен сырланған сауыт-сайманды бір сері бар еді, өзінің мінген аты да мақпал қара болатын, үстіндегі иесінің нояндығы қандай болса, аты да сондай әрі мықты, әрі көрнекті келген. Серінің қалқанында ешбір таңба жоқ-ты, бұған дейін өзі сайысқа да қатыса қоймай, тек түлеп түртіп өз бетімен соқтыққандардың ғана сазайын тартқызып, ешкімнің соңына түспей, ешкімді жекпе-жекке де шақырмай-ақ жай бейтарап жүрген. Қысқасы, сайыстың белсенді сойыл соғарынан гөрі, қалыс қызықтаушысына ұқсас болатын сондықтан да сайыстағы жұрт оған Le noir Faineant яғни Қара Жалқау деп ат қойып алған. Қазір енді осы сері ұйқыдан оянған тәрізді. Өз тобының басшысын қатты тықсырып бара жатқандарын көріп, астындағы атын тебініп жіберді де, ащы дауыспен айғай салды:

Desdichado! Саған болысуға келемін! — деп жолдасына көмекке тұра шапты.

Деген болысатын да кезі келіп еді. Беймұра сері ғымаратшымен ұрысып жатқанда, сырт жағынан келіп, Фрон де Беф семсерін көтеріп алды. Міне дәл осы кезде, Фрон де Беф шауып жібергенше, қара атты батыр оны қақ шекеден періп жіберді. Семсер тайғанақ дулығадан сырғанап келіп, атының белінен дүрс ете қалды, қабағат соққыдан есі ауып кеткен Фрон де Беф ат-матымен күрс етіп құлап түсті. Бұдан соң Қара Жалқау Ательстан Конингсбургке қарай тұра ұмтылды. Фрон де Бефті ұрғанда сынып кеткен семсері» тастай беріп, обадай сакстың қолынан ауыр айбалтасын жұлып алды да, Ательстанды дулығасының төбесінен салып жіберіп еді, ес-тұсынан айрылып, ол да ұзынынан бір-ақ кетті. Ойда жоқ жерде жасаған екі ерлігі үшін жиылған жұрт оны шексіз ризалықпен дуылдасып құттықтады да, Қара Дәу қайтадан ештемемен ісі жоқ кісіше майданның теріскей шетіне қарай жай аяңдап жүріп кетті, енді Бриан де Буагмльбер Беймұра серінің сыбағасына дара қалды. Қанша айтқанмен бұл бұрынғыдай ауыр міндет емес еді. Ғымаратшының қансырап, әбден әлсіреген аты Беймұра серімен ақырғы айқасуына шыдамай құлап түсті. Бриан де Буагильбер жерге домалап кетті де, аяғы үзеңгісіне ілініп, шатылып қалды. Бұл кезде оның қарсыласы атынан лезде қарғып түсті де, құлаған жауының басынан ажал семсерін жарқ еткізіп, жеңілгенін мойындауды талап етті. Дәл осы арада Ғымарат серісіне төнген қатерді көріп, сасып қалған Джон шаһзада Буагильберді жеңілдім деп тізе бүгуден арашалап әкетті. Ол дереу майданға таяғын тастап, сонымен сайыстың аяқталғанын жариялады:

Оның бер жағында ақырғы айқастар өз-өзінен бітуге айналып еді, өйткені әлде болса майданда қалған серілер өзара бітім жасағандай болып, екі топтың сайысының тағдырын көсемдерінің шешуіне қалдырған.

Сайыс үстінде өздерінің қожаларына жәрдем беруден бой бағып тұрған жасақшылар енді майдан алаңына лап қойды. Жаралы болған сайыскерлерді орындарынан көтеріп алып, зор қамқорлықпен сылап-сипап, күтім көрсетті де, таяу тұрған шатырларға апарып орналастырды, бағзы біреулерін жақын жердегі селендерден алдын-ала әзірленіп қойған үйлерге апарып жайғастырды.

Заманындағы ең қызықты сайыстың бірі болған Ашби де ла Зуш маңындағы ұлан-асыр думан осылай аяқталған еді, бұл сайыста төрт сері майдан алаңында қаза тапты, соның бірі үстіне киген сауытына булығып, жарылып өлді, ал ауыр жараланып, кем-кетік боп қалғандардың саны отыздан асып кетіп еді, олардың да төрт-бесеуі көп ұзамай дүние салды, бірқатар сері өмір бойына мүгедек боп қалды. Міне сондықтан да ескі шежірелерде бұл сайысты «Ашбидағы ұлан-асыр қызықты думан» деп атайды.

Сайыстың ақырында Джон шаһзаданың ұрыста қай серінің ерлігі асқанына төрелік беруі керек еді, осыған келгенде шаһзада жеңістің абыройы Қара Жалқау деп халық атаған серіге бұйырылсын деп бұра тартты.

Сарапқа қатысып отырғандардың кейбіреуі жеңістің бірінші қаһарманы Беймұра сері деп танылу керек емес пе деп наразылық айтқан еді: ол алты сайыскерді бір өзі жеңді, оның үстіне қарсы топтың көсемін аттан құлатып, жер қаптырды деп дәлелдеп көріп еді. Бірақ Джон шаһзада бұған көнбеді: Беймұра сері мен оның жасағындағылар сайыста жеңілуге айналған еді, сол кезде қара сауыт киген хас батыр ұрысқа араласты да таразының басын басып кетті, сондықтан бұл сайыстың бәйгісі соған бұйырылуға тиіс,— деді шаһзада.

Бірақ осы кезде Қара Дәу майдан алаңында жоқ боп шықты да, қалың жұртты қайран ғып кетті. Сайыс аяқталған сәтте-ақ ол бұл жерден тайып тұрған еді, өзінің Қара Дәу аталып кетуіне де себеп болған сүлесоқ, сылбыр қалпымен оның орманға қарай аяңдап бара жатқанын бірнеше сауыққойлар көріп қалған. Екі қайтара кернайлар даурығып, жаршылар қанша жар салып бақса да, ол қайтып жұрт алдына шықпады. Енді Джон шаһзаданың бәйгіні кімге бұйыру туралы қайта билік айтуына тура келді. Бұл жолы Беймұра серінің даусыз жеңіскер екенін мойындамауға лажы болмады; ақыры бүгінгі күннің қаһарманы да сол деп жарияланды.

Қаншама қан төгілген, қару-жарақ қараған, өлген аттардың денесі теңкиіп жатқан майданның ортасымен маршалдар жеңімпазды Джон шаһзаданың тағының алдына алып барды.

— Беймұра сері,— деді Джон шаһзада,— сіз өзіңіздің шын аты-жөніңізді айтуға әлі де ризалық бермесеңіз, біз осы лақап аттың өзімен сізді екінші қайтара сайыстың жеңімпазы деп танимыз да, енді өзіңіздің ерлігіңізбен жеңіп алған сәулетті тәжді махаббат пен сұлулық падишаһысының қолынан қабыл алуға еріктісіз деп білеміз.

Сері әдеппен сырбаз түрде тәжім етті, бірақ тіс жарып тіл қатпады.

Тағы да кернайлар жаңғырығып күй ойнады, батырлардың аруағын мадақтан, жеңімпаз ердің атағын аспанға көтеріп, жаршылар жер күңіренте жар салды. Сұлулар жібек орамал, кестелі шәлісін бұлғап, жеңімпазды құттықтады. Төре, төлеңгіт демей, бүкіл халық мәз-майрам боп, қуанышты ықыластарын білдірді, маршалдар серіні Ровена бикеш отырған құрметті тақтың алдына алып келді.

Жеңімпаз серіні тақтың төменгі басқышына жүгіндіріп қойған. Сайыс біткен минуттан бастап ол өз еркімен жүрген адам сияқты емес, қайта айналасын қоршаған адамдардың нұсқауымен жүрген сияқты еді. Майдан арқылы екінші рет алып келе жатқанда, кейбіреулер серінің тәлтіректеп кеткенін де байқаған. Ровена сұлу сымбатты, сырбаз қалпымен биік тақтынан төмен түсіп, қолындағы тәжді серінің дулығасының сыртынан кигізуге ыңғайлана беріп еді, сол кезде маршалдар:

— Олай болмайды. Серінің жалаң бастануы керек,— деп, бір ауыздан бәрі шулап қоя берді.

Сері дулыға пердесінің астынан ақырын ғана бірдеңе деген болып еді, бірақ ол сөзі жөнді естілмеді. Жалғыз-ақ дулығасын шешпеуді өтінгені ғана байқалды.

Бірақ маршалдар сайыстың шартын орындағысы келді ме, әлде серінің кім екенін көргісі келді ме, әйтеуір оның сөзіне құлақ қоймады, дулығаның бауын шешіп, мойындағы жез қапсырманы ағытып жіберді де серінің басын жалаңаш қалдырды. Көрген жұрттың көз алдына қысқа ақсары шашы бар, күнге күйіп тотыққан әдемі кескінді жиырма бестер шамасындағы жас жігіттің бет бейнесі көлденең тартылды. Шүберектей құп-қу боп кеткен бетіне бір-екі жерінде қан қатқан.

Бұл көрікті көргенде Ровенаның көкірегінен аһ деген ақырын дыбыс шығып кетті. Бірақ сол мезетте-ақ бойын билеп, қалтыраған денесіне не бола қойған сұлу сыр бермеуге серт еткен еді. Жеңімпаз серіге бұйырылған зейнетті тәжді еңкейе түскен серінің басына кигізіп, падишаһыдай ару бикеш сабырлы, анық үнмен мына сөзді айтты:

— Бүгінгі сайыста жеңіп шыққан ердің бәйгісі ретінде, құрметті сері, осы тәжді сізге бұйырамын.— Осы сөзді айтты да, сұлу бірнеше секунд үнсіз қалды, сонсоң әлден уақытта бойын билеп алып, сабырлы дауыспен:— серілерге белгіленген бұл тәж бұдан бұрын ешқашан мұндай лайықты адамын тапқан емес,— деді.

Ерлігіне лайық бәйгіні қолынан тапсырған сайыстың тамаша сұлу падишаһысына сері бас иіп, арудың қолынан сүйді де, сол арада оқыс тәлтіректеп кетіп, қыздың аяғының астына құлап түсті.

Көріп тұрған жұрт дүрлігіп, не қыларын білмей қалды. Өзінің үйінен қуып жіберген ұлының аяқ астынан шыға келгеніне есеңгіреп қалған Седрик Ровенадан оны айырып жібергісі келгендей тұра ұмтылып еді. Бірақ маршалдар оған жол бермеді; Айвенгоның не себепті есінен танып қалғанын сезген маршалдар дереу серінің сауытын ағытып, кеудесін жалаңаштап жібергенде, оның бүйірінде ырсиып тұрған, найза тиген жараны көрді.

XIII ТАРАУ

«Ер болса өнері асқан келсін бері!—
Деп сонда айқай салды Атрид сері —
Шығарған батыр келсін жорықта атын.
Жеңілсе, жазасынан қорықпайтын.
Жеңсе егер, жеңісіне атан өгіз
Сыйлаймыз, қошеметін атап егіз.

«Илиада».

Айвенго деген есім естілісімен, біреулердің оған ықыласы түскендіктен, екіншілердің тек қызық құмарлығы ұстағандықтан, әйтеуір осы есім ауызға тарап, лездің арасында жалпы жұртқа мәлім болды. Көп кешікпей ол Джон шаһзаданың да құлағына жеткен еді, бұл жаңалықты білісімен оның түсі бұзылып кетті де, соңынан жан-жағына қаранып алып, менменсіне сөйледі:

— Біздің еркімізден тысқары, біреуді жек көру, я жақсы көру сезімі жөнінде ғалымдар не айтады екен, мырзалар, әсіресе тақсыр хазірет, сіз не дейсіз? Осы бір ер жігіттің сауыт-сайманының астарында біздің ағамыздың жақсы көретін жігіті тұрғанын күні бұрын білмесек те, әйтеуір соның бізге жақпағаны бірден мәлім болған еді.

Сайыста өз міндетін ойдағыдай атқарып, қалқаны мен дулығасын шешіп кеп, шаһзаданың тобына қосылған де Браси:

— Сірә, Фрон де Беф енді Айвенгоның мекен-жайын өзіне қайыруы керек болар,— деді.

— Иә, солай шығар,— деді Вальдемар Фиц-Урс,— кезінде Ричардтың бұйрығымен берілген, кейін сіздің жоғары мәртебеңіздің мырзалығы бойынша Фрон де Бефтің иелігіне көшкен мекені мен жерін бұл жауынгер жігіттің қайта талап ететіні анық болса керек.

— Фрон де Беф Айвенгоның бір мекенін қайтып бермек түгіл, тағы сондай үш мекен-жайды жұтып жіберетін шығар,— деп Джон шаһзада оларға қарсы келді.— Заты, не өзінің отанын қорғауға жарамай, не бізге адал берілгендігін көрсете алмай, бет алды шет елдерге қаңғып кеткен қаңғыбастарды былай қоя тұрып, ол мекен-жайларды өз төңірегімізге топтасқан сенімді қызметкерлерімізге үлестіріп беруге қақымыз бар екендігіне ешкім қарсы тұра алмас деп ойлаймын.

Шаһзаданың айналасында тұрғандардың бәрі де осыған мүдделі болып, өз құлқындары құрып бара жатқандықтан, оның жалған правосына ешкім қарсы тұрмады.

— Міне, дарқан шаһзада! Міне, нағыз ізгі билеуші деп осыны айт: өзінің адал Жақтаушыларын жарылқауды міндетіне алып тұр!—деп шуласты маңайындағы өңшең жарамсақ.

Шаһзаданың маңайына жиылған құлқын құлдарының аузынан шыққан сөз осындай еді: бұлардың әрқайсысы Ричард корольдің тәуір көрген адамдарының есесінен пайда тауып қалуға тырысты, бірқатары қазірдің өзінде олжаға батып та қалып еді.

Аббат Эймер көпшіліктің пікіріне қосылды да, тек «қасиетті Иерусалимды» бөтен ел деп санауға болмайтынын, өйткені ол жалпы жұрттың шыққан жері, бүкіл христиан атаулының ата тегі екенін ескертті.

— Солай болса, Айвенго серінің Иерусалимға қандай қатысы бар екенін мен біле алмадым. Менің білуімше, Ричард бастаған крест жорықшылары Аскалоннан ары аса алған жоқ, ал Аскалонның мұсылман қаласы екені елдің бәріне белгілі, сондықтан ол қасиетті қаланың санатына қосыла алмайды,— деді аббат.

Айвенгоның қандай халде екенін көргісі келіп, сол жаққа барған Вальдемар шаһзаданың қасына қайтып келген еді.

— Анау батырсымақ жігіт, сірә, сіздің жоғары мәртебеңізге ешбір нұқсан келтіре алар ма екен, сондықтан Фрон де Бефтің де иеленген жерін емін-еркін билеп-төстей беруіне болар деп ойлаймын; өйткені серінің хал-жайы өте нашар екен,— деп келді Вальдемар.

— Алдағы тағдыр қандай болса да, ол бәрібір бүгінгі күннің жеңімпазы,— деді Джон шаһзада,— ол мейлі, біздің жауымыздың ішіндегі ең қауіптісі болсын және біздің ағамыздың достарының ішінде ең қалаулысы болсын, бізге бәрібір,— қалай болса, оның жарасын емдеп, дауасын істеу керек: біздің өзіміздің арнаулы дәрігеріміз көмек көрсетеді оған.

Бұл сөзді айтқанда, шаһзаданың ернінде залымдық күлкі ойнап тұр еді. Бірақ Вальдемар — Айвенгоның қазір майданнан алып кетілгенін, оның достарының қамқорлығында екенін айтып қойды.

— Мен махаббат пен сұлулық падишаһысының қайғысын көріп, жабырқап қалдым,— деді Вальдемар:— сұлудың патшалығы бір-ақ күндік еді, соның өзі де кезеңдінің кезіне ұшырап, мынандай аза күніне айналды. Заты мен өзім әйелдің қайғысына еріп, мұқайтын кісі емес едім, бірақ мына Ровена бикеш басына түскен қайғыны үлкен қайраттылықпен көтеріп кетті, қыздың ауыр азасын тек қатты жұмылған қолынан, аяғында тыныссыз жатқан жансыз тәнге жас алмай қараған құрғақ көзінен ғана айыруға болатын еді.

— Сонша айтып қоймайтындай бұл Ровена бикеш деген кім еді өзі?—деп сұрады Джон шаһзада.

— Бұл қыз аса текті саксон әулетінің асқан бай мұрагеpi,— деп жауап берді оған аббат Эймер.— Оның бер жағында бұл ару — сұлулықтың шешек атқан раушан гүлі, баға жетпес гауһар тастардың ең асылы, мыңдардың ішінен жұлдызы озып шыққан ұжмақтағы хор қызы, аспандағы періште.

— Ендеше біз оны азасынан айықтырамыз,— деді Джон шаһзада,— оған қоса бір норманға күйеуге беріп, тұқымын асылдандырамыз. Сірә әзі әлі бәлиғатқа толмаған болуға тиіс, ондай болса, сұлудың қолынан сүюге біздің корольдік хақымыз бар. Сен бұған не дейсің, де Браси? Жаһангер патшаның өнегесімен, саксон қызымен некелес болып, қыруар жерге, мол табысқа қарқ болып қалғың келмей ме?

— Егер жері қолайыма жақса, қалыңдықтың маған ұнап қалуы мүмкін, мұндай игілікті ісіңіз үшін сіздің жоғары мәртебеңізге зор алғыс айтар едім. Өзіңіздің адал қызметкеріңізге, айнымас мендікеріңізге берген барлық уәдеңізді осы ісіңізбен асыра атқарып кеткен болар едіңіз,— деді де Браси.

— Біз мұны ұмытпаймыз,— деді Джон шаһзада.— Ал енді уақытты босқа өткізбеу үшін, біздің ішкі басқарушымызға тапсырып қой, бүгінгі кешкі тойда сол Ровена бикеш болатын болсын. Бикешпен бірге оның қамқоры — ана бір еркек тана саксон да, бүгінгі сайыста Қара Дәу жер сүздірген саксон бұқасы да қоса шақырылсын. Сонсоң де Бигот,— деді шаһзада, келін қалған ішкі істер басқарушысын көріп,— солардың саксондық менмендігіне жарамсақтанған боп, тойымызға келуден тағы да бас тартқызбау үшін, біздің осы екінші шақыруымызды сыпайы, сыйлы түрде жеткізерсің. Бірақ бұларға істеген жақсылық — шошқаның алдына інжу-маржан тастағанмен бірдей, сонда да мейлі деп қоямыз да.

Осы сөзді айтып Джон шаһзада майдан алаңынан кетуге айналып еді, сол кезде біреу келіп, оған бір хат тапсырды.

— Бұл қайдан?—деді шаһзада, хат берушінің бетіне қарап.

— Шет елден, патша ағзам, бірақ қайдан екенін білмеймін,— деді қызметкер,—бұл хатты әкелген бір француз, сөзіне қарағанда, сіздің жоғары мәртебеңізге осы хатты жеткізу үшін күні-түні бірдей шапқыладым дейді.

Джон шаһзада хаттың сыртындағы адреске, конвертін орап байлаған жібек жіптің үстіндегі мөрге анықтап қарады: мөрде үш шоқ ақ гүлдің суреті салынған. Шаһзада өте дегбірі қашып, хатты ашып көрді, оқып жібергенде одан сайын зәре-тағаты қалмады.

«Пері шынжырдан босап кетті — сақ болыңыз»,— депті хатта.

Шаһзаданың түсі бұзылып, аппақ боп кетті, әуелі ұнжырғасы түсіп, солбырап қалды да, сонсоң өлім жазасына кесілгенін жаңа білген адамдай, көзін аспанға төңкерді. Әлден уақытта алғашқы күйзелуден есін жиғандай болып, Вальдемар Фиц-Урс пен де Брасиды оңаша алып шықты да хатты бұларға кезек-кезек оқытты.

— Демек бұл — менің ағам Ричард бостандық алды деген сөз,— деді ол, мойнына су құйылғандай.

— Мүмкін, бұл жалған қоқан-лоқы шығар, әйтпесе хаттың түбі шикі шығар?—деді де Браси.

— Жоқ, бұл Франция королінің нағыз өз жазуы, өз мөрі,—- деді Джон шаһзада мойын бұрмастан.

— Ондай болса, біздің партиямыз бір жерге, мәселен йоркке жиналып, топталуы керек қой. Бірнеше күнді өткізіп алсақ, онда өте кеш қалатын шығармыз. Сіздің жоғары мәртебеңіз мына ойын-сауықты тоқтатуы керек,— деді Фиц Урс.

— Дегенмен, жай халық пен йомендерді айтылған сауық-сайрансыз таратып жіберуге болмайды,— деді де Браси.

— Онда несі бар, түнге дейін әлі күн ерте, мергендер нысанаға жүз қаралы оқ атуына болады, соның бәйгісін үлестіріп қоя беру керек. Мына саксон құлдарының тобырына шаһзаданың берген уәдесі де сонда артығымен орындалып шығады.

— Рақмет, Вальдемар,— деді шаһзада.— Сен менің есіме жақсы салдың, білесің бе, ана бір ожар төлеңгітті, ол біздің мәртебемізге тіл тигізді ғой, әне соның сазайын да тартқызып жіберуім керек. Мейлі енді, кешкі той да өз ретімен, тағайындалған тәртіппен өтетін болсын. Тіпті, бұл менің билігімнің ақырғы сағаты болса да, оны мен кек алатын кісімнен кек алып, рақатпен өткізейін: ертеңгі күннің не салғанын көріп алармыз.

Көп ұзамай қайтадан кернай ойнап, бытырай бастаған сауықшыларды тағы жиып алды. Содан соң мынадай жарнама жасалды. Өте тығыз істері болғандықтан, Джон шаһзада ертеңгі мейрамды тоқтатады. Сонда да ол азамат йомендердің өнерлерін көрмей, мергендіктерін сынамай, таратып жібергісі келіп тұрған жоқ. Сондықтан ертеңге тағайындалған садақ сайысын бүгін, күн батқанша өткізіп жіберуге рұқсат етті. Озып шыққан мергенге: күмістелген мүйіз сырнай, аңшылардың пірі Губерт әулиенің медальоны тағылып, тамаша әшекей кесте тігілген жібек аспа-белбау бәйгіге беріледі.

Алғашқы бетте отыздан аса йомендер жарысқа келіп еді. Олардың ішінде Нидвуд пен Чарнвудтан келген король орманшылары да бар-ды. Бірақ мергендер өздерінің кімдермен сынға түсетінін білген соң жиырма шақтысы жарыстан бас тартып шықты, өйткені мергендерді көріп тұрып, ешкімнің көріне көзге ұтылғысы келмеді. Ол заманда құралайды көзге атқан әрбір өнерлі мерген бүкіл атырапқа белгілі болатын да, сынға түсушілердің бәрі де кімнің қалай ататынын алдын-ала біліп тұратын; мына,біздің заманымызда Нью-маркетте жарысқа қосылған әрбір аттың түс-түгі мен шабысын әрбір спорт әуесқойы қандай білсе, ол уақытта мергендер де сондай білуші еді.

Осылай дегенмен, сынға түсушілердің тізімінде әлі де болса сегіз йомен қалып еді. Осы таңдаулы мергендерді жақыннан көріп алғысы келіп, Джон шаһзада майдан алаңына түсті. Бұлардың кейбіреулерінің үстінде король мергендерінің шенді киімдері бар еді. Мергендерді көріп болған соң ол өзінің жек көретін йоменін іздеп, жан-жағына қарады. Сөйтсе, ол йомен еш нәрсемен ісі жоқ, өзінің кешегі орнында тұр екен.

— Ей жігіт!— деді Джон шаһзада.— Мен сенің шын мерген емес, арсыз мақтаншақ екеніңді күні бұрын-ақ біліп едім! Енді көріп тұрмын, сен мына жігіттердің қатарына келе алмай қалыпсың ғой.

— Ғапу етіңіз, мырза,— деді йомен,— мен жеңіліп қалармын деп қорқып тұрғамын жоқ, атысты қоя тұратын менің басқа бір себебім бар еді.

— Ол қандай себеп? — деп тағы қуаттады шаһзада. Бірақ осы бір адамның соңына неге түскенін өзі де білмейтін еді.

— Бұлардың ататын нысанасы сол мен ататын нысана ма екен және өздері соған қанық па екен, мен сол арасын біле алмай тұрмын,— деді йомен.— Оның үстіне, жазықсыздан-жазықсыз сіздің жек көріп қалған адамыңыз үшінші рет бәйгі алып кетсе, онда қалай болады, бұл сіздің жоғары мәртебеңізге ұнар ма екен, мен тағы соған күдіктеніп тұрмын.

Джон шаһзада қызараңдап:

— Өзіңнің атын кім?—деп сұрады.

— Локсли,— деді йомен.

— Ал, Локсли,— деді шаһзада,— мына йомендер өнерін сынасып болғаннан кейін, сен жарысқа сөзсіз қатысасың. Егер бәйгіні ұтып шықсаң, мен саған жиырма теңге үстеп беремін, ал егер ұтылып қалсаң, онда сенің үстіңдегі жасыл шапаныңды сыпырып алып, арсыз бөспе есебінде майданнан қамшының астына алып қуып шығады.

— Егер менің мұндай шартпен садақ атысқым келмесе қайтесіз? — деді йомен. -Сіздің мәртебеңіз зор, құдіретіңіз күшті адамсыз, оған да у жоқ! Сақшыларыңыз көп, менің киімімді сыпырып алып, сойып-сойып қоя беру оңай, ал бірақ маған садақ, тартқызып, оқ шығарта алмайсыз.

— Егер сен менің сөзімді орындаудан бас тартсаң, онда қарауылдың бастығы садағың мен жебелеріңді тартып алып қиратады да, сені қоян жүрек қорқақ деп тауып, майданнан қуып жібереді.

— Сіздің маған қойып отырған шарттарыңыз әділет емес, тәкаппар шаһзада,- деді йомен.— Сіз маған зорлық, қып, Лестер мен Стаффордширдың өңшең саңлақ мергендерімен бәсекеге саласыз, егер олардан жеңіліп қалсам, жоғарыда айтылғандай масқара қылам дейсіз. Сонда да жарайды, сіздің айтқаныңызға мен бағындым.

— Жауынгерлер, мынаны жақсылап бақылап тұрындар!— деді Джон шаһзада.-Мұның жүрегі әлден-ақ ұшып кетті, бірақ мен онысынан құтқарып жібергім келмейді. Ал, достарым, сіздер жүрексінбей тартындар садақтарыңды. Сонау бір шатырда үйтілген бұғы мен бір кеспек шарап сіздерге даярланып қойды. Бәйгілеріңізді алғаннан кейін сынға жұмсалған күштеріңізді орнына келтіретін боласыздар.

Нысана майданның түстік дарбазасының жоғарғы шетіне қойылды. Бәйгіге түскендер дарбазаның төменгі жағында тұрып, кезекпен садақ тартуға тиіс; бұл арадан нысанаға дейін садақ тарту үшін аралық жеткілікті, және мергендер «желге қарсы» деп айтылатын мерзімге оқ атады. Кезек алу үшін зеребе тасталады, зеребе бойынша кезегі келген әр мерген кісі басы үш жебеден оқ шығарады. Бәйгіні «ойын бастығы» деген атағы бар, төменгі шенді старшина басқарып тұрады, өйткені йомендердің ермегін басқаруды сайыстың маршалдарды бойларына мін көретін eді.

Мергендер бірінен соң бірі шығып, іркілмей нысанаға садақ тартты. Сегіз мергеннің үш-үштен тартқан жиырма төрт жебесінің оны нысанаға қадалды, өзгелері солардың айналасына жақын тиді, сондықтан мергендердің дәлшілдігін жақсы деп бағалауға болатын еді. Нысананың ішіне тиген он жебенің екеуі Мальвуазенде қызмет ететін Губерт деген орманшынікі еді. Сондықтан жеңіс сонікі деп табылды.

— Ал, Локсли, енді не айтасың?—деді Джон шаһзада, .ержүрек йоменді кекете мысқылдап.— Губертпен сынасқың келе ме, жоқ садағың мен қалқаныңды беріп жүре беремісің?

— Басқа лаж жоқ болса, енді қайтемін, бағымды сынап көрем де,— деді Локсли.— Тек бір ғана шартым бар: егер Губерттің нысанасына екі рет тигізсем, ол да менің қойғaн нысанамды ататын болсын.