Әңгіме: Төлен Әбдіков | Өліара

0
БІРІНШІ БӨЛІМ

I

Басын Арқаның аласа тау сілемдерінен алып, шығыстан батысқа қарай садақша иіліп, баяу аққан Жыланды өзені бетеге, жусан, бұйырған өскен боз топырақты жазық дала мен сиыр таңдай құм төбелерді, ақ сорға айналған көлдің табандары мен қазан шұңқырлары алқаптарды басып өтіп, көктемгі тасқында Ащыкөлге құяр еді. Жаз айында суы кеміп, кей тұстары жиегіне қамыс, құрақ, арагідік шоқ–шоқ шілік өскен бірде тұщы, бірде ащы үзік–үзік қара суға айналады. Жағасы биік әрі құлама болғандықтан, суаттан басқа жері тіршілікке қолайсыз. Елдің көбі жайылым қуып, шашырай қонып, ауыз суды құдықтан ішіп, малды да құдықтан суарып әдет қылған. Қыста қар — суымен күн көреді. Әсіресе егіні жоқ, бірыңғай мал бағып, құм жайлаған шаруалардың өзен суына күні түсіп көрген емес. Әйтсе де солардың өзі «биыл Жыландының суы аз екен» десе, айдалада отырып уайым қылып, «көп екен» десе, «е, бәрекелді» деп қуанып, шүкіршілік етіп отырады.

Сол Жыландының «арғы бет» деп аталатын түстік аймағында елді мекеннен тым жырақ қоныстанған жалпақ ауыл сырттан келген адамдарға өздерін: «Қосымнан тараған бір атаның балаларымыз ғой», — деп таныстыратын. Бірақ қосым қайда, біреу қайда, бұл күнде біраз ата бір–бірімен қыз алысып, қыз берісіп, нағашылы — жиенді күйге ауысқан; жиын кеңесте бірін–бірі қажамаса отыра алмайды. Еріккен шалдар таяғымен жерді шұқып қойып, әлдебіреулерге: «Шірік неме, сені бүлдірген анау шөккен түйеге міне алмайтын жаман әкең ғой, сірә», – деп; егер пысықтау біреу болса: «Өзің бізге тартып адам болып жүрген шығарсың, егер аталарыңа қараған күн болса, біржола жынды болып кетер ме ең», – деп кеңк–кеңк күліп, қажаған адамының шақшасын сұрап, насыбай атысып отырар еді.

Бұрын Қоғалы болысына қараған, кейін серіктікке бірігіп, одан артель болып, ақыры оны да құлатып тынған, баяғы «ақ құлақшынды әбігер» атанған Бураевтың: «Бұл ел совет үкіметіне әлі дайын емес», – деп ақпар беретін белгілі Ақшоқы деген жеріңіз осы ғой.

Бірақ бұл елдің Ақшоқылық болып, бас қосып, Қосымнан тараған үш ру табай, томай, қауынгердің өзара жөн сұраса бастағаны кеше ғана. Бұрын бірін–бірі діні бөлек, салты бөлек бөтен елдей көретін. Совет өкіметі орнағаннан кейін, Жыландының құмға құятын бір сағасына бөгет салғанда, Ақшоқының халқы тегіс жиналған. Сонда ақсуаттық табайлар: «томай, қауен дегенге бұлар кім десек, құдай–ай, өзіміз секілді қазақ екен ғой», — деп таң қалыпты десетін.

Одан бері заман өзгерді, заманмен бірге қосым баласының тіршілігі де өзгерді. Жаңа ұғым, жаңа атаулар пайда болды. «Батырақ», «құлақ», «кәмпеске», «Тоз» деген сөздер шықты. Жаңа сөзге жұрттың бәрі құмар, бие сауып жүрген әйелдерге дейін, оны айтпаса, сөйлей алмайды. Кіші молданың әкесі Тырқай шал: «Осы күнгі жастардың тіліне түсінбеймін», – деген көрінеді жарықтық.

Шалдардың айтуынша баяғы ауыл жоқ. Шіркін, кешке қарай Жарасбай әулетінің қалың жылқысы топырлап келіп құлар еді суатқа… Жуалы түбектен қойларын Нұрқожа қаптатса, оған Жалақтың түйелері қосылып, сонда осы төңірек қан базардай азан–қазан болып, сөйлеген сөзіңді естіртпес еді–ау!

Қазір мал аз, адам көп; елді отырықшыландыру деген саясат шығып, жұрттың көбі қысы–жазы сағадан ұзамайтын болды. Көк шыға Қарасудың айналасына топырлайтын қалың ауыл, жаз ортасында – ақ төңірегін шаңдақ қылып, өзеннің қасына қоныс аударатын.

Биылғы жаз ерте түскен еді. Шілде жаңа туса да, Қарасудың басы қу тақыр – он шақты – ақ киіз үй қалыпты. Қалғандары Ақсуатқа көшіп алған. Елдің игі жақсыларының біразы тым сұғыныспай, алыстан сыйласайық дегендей, араға жер тастай қоныпты. Үй шеті суаттың төңірегіне сыймай, қыр асып кеткен.

Ауылдың өзенге жақын орта тұсында босағасына Қызыл ту ілген оқшау үй – Қызыл отау. Жиналыстың көбі сонда өтеді. Бүгін де үйдің алды толған адам. Бірақ жиналыстан гөрі дау–жанжалға көбірек ұқсас. Түсте ауданнан өкіл келіп, бүкіл ел шұбап барып, Өлеңдіден шабындық бөліскен. Енді оған жұрттың біразы риза болмай, даудың аяғын кешке қарай осы жерге әкеліп өрбітуде.

— Шырағым, өкіл бала, сөзіме құлағың сал, дейді Ботбай шал ашынған адамдай шапанының түймесін ағытып, тізерлей отырып. — Үркімбай деген бір кісі Кенесарыға келіп, арыз айтыпты дейді: «Абылайдың тұсында атқа мінген бала едім, Қасымханның тұсында қатардағы жан едім, енді қазір малын алдыртып, алдыңа келген шал едім» — деп… Сол айтқандай мен де елеусіз қалған шал боп отырмын…

— Ал енді Ботбайды тоқтатып көр, — деп біреулер қазір қызыққа кенелетіндей мәз болып күліп жатыр.

— Бүгін тоқтамас, тым алыстан бастады ғой.

— Шырағым өкіл бала, — деп Ботбай сөзін қайта бастады. — Осы отырғандардың бәрі куә — мен өзім адал итсіз тақыр кедеймін. Тіпті арғы ата–бабамда аузы асқа жарыған ешкім жоқ, несін жасырайын оның… Үкімет кедейдікі дегесін, енді жарылқанатын шығармыз деп жүрген көп дәмелінің бірі мен едім. Бірақ соның жақсылығын шынымды айтсам, әлі көргем жоқ… Көрмегенде, былай, шырағым… Маңдайыма біткен жалғыз сиыр, үш–төрт уағым бар. Ал нәлөкті мынау отырған Тұршабаймен бірдей төлеймін. Осы әділдік пе?

— И, пәтшағар, біреуді қосақтамасаң, отыра алмайсың ба? Өз шаруаңды айта бермейсің бе, — деп шыр ете қалды біреуі.

— Ал енді, қалған ет, май, жүн–жұрқа, тері–терсек сияқты нәлөктеріңнен де қалып көргем жоқ… Міне, күн батып бара жатыр, намбұт құдайға шыным… Одан ана жолы шөпті бай, кедей демей, тең бөліп береміз деп, ауызбен байытып кеттіңдер. Енді келіп, неге бүгін Өлеңдінің ең бітік мол жері мына отырған байларға беріледі?… Ал маған бергендерің Омардың шашы секілді әр жерде селтиген қырдың шөбі.

— Ой, аузыңды ұрайын, жалғыз Жалмауыз сиырың бар, ауыл–үйдің жайған кірін қоймайды, – деп киіп кетті Омар да. — Әнеугүні жуулы тұрған дамбалымның бір балағын жеп кетті. Ол жалмауызға шөп бермесең де, қыстан шығады.

— Жоға деймін–ау, — деп Ботбай қолдау іздегендей жұртқа қарады. — Ең бітік жері соларға кетті.

— Кетсе не қыл дейсің? — деді тақия киіп отырған Күндербек кейіп. — Шөпті малдың санына қарай бөлген шығар. Соны енді мыжи бергенде бірдеңе бола ма?

Сол сол–ақ екен, Ботбай сақалы шошаңдап, мүлде көтеріліп кетті.

— Әй, Күндербек, сен өйтіп менің аузымды қыздырма, білдің бе? Өткен қыста ақ тақыр боп шөбім таусылып, жалғыз сиыр түнімен мөңіреп, ұйқы бермеген соң, жеті насырым жерге кіріп, алдыңа бардым. Сонда сен албарыңнан бір құшақ шөп беруге қарадың ба? Сен анау Дәуітбайларға аты мырзаболат деп итаршыланып отырсың ба? Малдың саны, малдың саны дейсің, сол малың списікке толық жазылды ма екен? Осы отырған — Дәуітбай, Омар, Тұршабайлар санақ кезінде жылқысының да, қойының да жартысын жасырып қалды. Оны қудалаған ешкім жоқ… Мен мынаны білмеймін бе екем? Енді кеп шөп бөлген кезде малдың барына қарау керек деп шыға кепті. — Ботбай «малдың санына» даусын құбылтып, басын ырғап, кекетіп айтты.

Әңгіменің ушығып бара жатқанын көріп, біреулер ара ағайын болды.

— Ау, Ботбай, болды ғой енді, қойсаңшы. Жалғыз сиырыңа мен – ақ тауып берейін шөпті. Қойшы, әкетай, елдің шырқын бұздың…

Ботбай тағы да бірдеңе айтқысы келіп еді, осы кезде ауданнан келген өкіл түрегеліп, құлағына қарындаш қыстырған ұзын мойын кісіге қарап:

— Мына ақсақалға ертең шөптің жақсы жерінен молдау қылып қайта бөліп беріңіз, – деді.

Ұзын мойын кісіңіз партия ұясының секретарь! Байдәулет болатын — ол келіскенін білдіріп басын изеді де, тағы біреу бірдеңе деп қоя ма деп қорыққандай бастырмалатып:

— Ал, кәне, енді біздің үйге барайық, сөзді қойыңдар, — деді жұртқа. — Кім, Қамидолла, тасташы әңгімені. Қанеки, ақсақалдар! — Содан кейін өкілге бұрылып: – Кеше баламызды піштіріп ек, бүгін соның құдайысын беріп жатырмыз, – деп түсіндірді.

Иірілген жұрттың бәрі Байдәулеттікіне беттеді. Туырлығын жаңадан жапқаны білініп тұрған еңселі боз үйдің алдында бірін–бірі күтіп, бір–біріне — жол беріп ошарылып, алдыға өкілді салып, үйдің ішінде адам болмаса да, «ассалаумағалайкум» деп дабырлай сәлем бере кірді. Іргелете жайылған төр көрпеге буындары сықырлап сыйлы шалдар жайғасып, одан төменірек бәлендей заң сақтамай, ала–құла боп, ал етігін шешкісі келмеген біреуі аяғын босаға жаққа жіберіп, көлбей жатты. Алдыға ет келген кезде ел ағасы ауылнай Жақай Ботбайды зорлап үлкен табаққа қостырды.

— Ау, жезде, сенікі не? Ендігі азғантай ақсақалдың бірі сен емессің бе?.. Қой, сөзді қой, үлкен табаққа кел!

Кеу – кеумен төр жақтағы әлгінде ғана өзінің тілі тиген Дәуітбай мен молданың арасына келіп отырған Ботбай әлі де құмардан шыға алмай, айтылмаған сөзі қалып, ашудың сылтауымен талай былықтың бетін ашсам ба деп отырған ойынан мүлде жаңылып қалды.

Біреулер ауылнайға көпшік қойып жатыр:

— Жақаңнан да бәле артылмайды ғой, екеуін қатар отырғызып қойғанын көрмейсің бе? – деп бір–біріне тізерлес отырған Дәуітбай мен Ботбайды көрсетеді.

— Мен нағашым болған соң, ойнай беремін ғой, – деп жұмсартқан болды Ботбай.

Дәуітбай үндеген жоқ, дәл осындай жиенге өзінің онша зәру емес екенін білдіргісі келгендей, сұрланған күйі еттен анда–санда бір алып, тәкаппарсып самарқау отыр.

Ет жеп болғаннан кейін, үлкендер жағы іргедегі жастыққа қисайып аяқтарын жазды. Мұндайда шариғаттан әңгіме соғып жұртты аузына қарататын молда да өкілден бата алмай, «ия, алла» деп қойып, үнсіз отыр.

— Кеше Сордан келе жатсам, — деп қисық аяқ Мұқаш әңгіме бастады, — Қондыбайда мал ма, ит пе бірдеңе жүр. Жақындап келгенде көрдім. Төлемістің бұзауы екен.

Әңгімеге «е, бәрекелді» деген ешкім болған жоқ, тек Төлемістің өзі:

— Сөйтіп жүргенде сол немені қасқыр тартып кететін шығар, – деп қауіп білдірген болды.

— Қасқыр емес, мына Сүйінқараның көк иті де тартып береді. Өзі бір иттің ішіндегі оңбағаны, – деп Мұқаш қатар отырған Сүйінқараға шатақ іздегендей, шақырая қарады.

— Біздің иттің малда шаруасы жоқ, – деді сояудай аршаны тісінің арасына емін–еркін сұққылап отырған Сүйінқара. — Басқа пір итпен шатастырып отырған шығарсың.

Итті шатастырдың деген сөзге Мұқаш шамданып қалды.

— Мені бір надан көресің бе, итті танымайтын. Дәл сенің көк итіңнің қозы–лақты тас–талқан қылып қуып, өлтіре жаздағанын өз көзіммен екі рет көрдім. Мінеки, — деді сосын жерді шұқып, — қашан айттың деме, енді көрсем, құдай біледі, атып тастаймын.

Сүйінқара тісін шұқығанын доғарып, қалтасынан шақшасын алып, насыбай атты да:

— Ата алмайсың, — деді жайбарақат.

— Жоқ, атамын! — деп шаңқылдады Мұқаш.

— Ата алмайсың.

— Атамын!

— Ау, қойсаңдаршы!

— Бұ немене, бала боп кеттіңдер ме?

— Заман азғанда, адамдардың әңгімесінің түрі осындай болады, – деді молда ақырын ғана аят оқығандай бір үнмен. Соны айтты да естіп қалды ма дегендей, жалтақтап өкіл жаққа қарап қойды.

Осы кезде түсірулі киіз есік жартылай ашылып, даладағы жерошақ оты жарқ етіп көрінді де, үйге бір қолымен бөркін баса, орта бойлы шоқша сақалды кісі еңкейіп кірді. Желбегей жамылған бешпентінің өңірін қусыра:

— Ассалаумағалейкум! — деп сәлем беріп, отырған жұртқа, парлай қарады да, Байдәулетті көріп: Қайырлы болсын, баланы сүндетке отырғызғандарың… Бәрекелді, дұрыс болған екен, — деп босағаға кебісін шеше бастады.

— Ойбай, бидің тұқымы келді ғой, – деп біреу кекеткені, ия қалжыңдағаны белгісіз.

Ақ сары кісі «бұл қайсы» дегендей еңкейе қарады да:

— Ә, Назармысың, – деді жұмсақ жымиып. — Шырағым – ай, тура отырып, қыңыр сөйлеу әдет болды–ау саған. Арғы атаң батыр Жәнібекпен бірге жауға аттанып еді, ал сен бар болғаны май тасып жүрсің… Атаның абыройынан не пайда, құдай әулиелікті қара басыңа бермегесін…

Шалдар күліп жіберді.

— Тиыш отырса қайтеді екен, естиін дегені осы ғой, — деді әлдекім сыбырлап.

— Әй, Асқар! — деді Назар қызарақтап. — Сен өйтіп шешендікке салма, білдің бе. Атаң түгіл өзіңнің де билік құрған кезіңді білеміз…

— Ау, қойыңдар, шырақтарым, — деп бір шал басалқы айтты.

— Аталы сөзді арсыз қайырады деген, — деді алғашқы сыбыр.

Шарпысқан сөзді жуып–шайып амандық қайта басталды.

— Иә, ат–көлік аман келдің бе, Асқар?

— Шүкір! Өздеріңіз амансыздар ма?

— Алла деп…

Уатқанға көнбей жүрген тентек баладай бажылдап, бұрқылдап самаурын келді. Дастарқан жайылып, бауырсақ төгілді. Нәлге салған желбіршек көйлекті толық әйел қорытқан сарғыш қантты тістеуікпен шағып, тауыққа жем шашқандай дастарқан жағалатып лақтырып жатыр.

Шай үстінде қаңқу сөз қайта басталды.

Манадан есесі кетіп, әрең отырған Назар, әскерін тыңайтып, ұрысқа қайта кірген қолбасындай, тағы да шабуылға шықты.

— Әй, Асқар, — деді әдейі өкіл естісін деп даусын көтере, — осы сен атақты молданың бірісің. Айтшы осы, өлмей тұрып өзіңе там салдырғанды шариғат заңы көтере ме?

Асқар Назардың бетіне қарады да:

— Сенің заңың болмаса, шариғаттың заңы кең ғой, — деді жымиып.

Төрде отырған Ботбай:

— Кеше Қалампыр ауырып жатыр деп естідім бе? Не сөз осы? — деп ушығып бара жатқан әңгімені әдейі бөліп жібермегенде, мұның аяғы немен бітері белгісіз еді.

— Оған не бопты? — деді әлдекім.

— Білмеймін, кеше молдекеңді шақырыпты деп естідім.

— Ойбай, ия, қызық болды ғой! — деп кенет есік жақта көлбей жатқан мұрны қолағаштай жас жігіт жұрттың бәрін шошытып. — Алдыкүнгі оқиға ше, алдыкүнгі?!..

«Алдыкүнгі» дегеннен–ақ, оның не екеніне жұрттың бәрі түсініп, жымыңдап күле бастады. Шай құйып отырған әйел де үн шығармай жаулығының ұшымен бетін басып күлді…

Шынында да, алдыңғы күні осы ауылда бір таңғажайып оқиға болған–ды.

Ауылнай бастаған еркек кіндік кооперативке зат түсіпті деген соң, бөгет түбіндегі дүкенге кеткен.

Жарықбастың қатыны Қалампыр сәске түстің шамасында өзеннен иінағашпен жайбарақат су алып келе жатып, алдымен күн күркірегендей дыбысты естіді де, дәл төбеден сорғалап кеп қалған бір сұмдық… адам — баласы көрмеген қорқынышты үлкен мақұлықты көреді. Түрі инелік секілді қанаты мен құйрығы бар. Арылдаған даусы жер дүниені алып барады.

Кешкілік түзге отыруға әрең шығатын Қалампыр зәре–құты қалмай, екі шелекті тастай қашты. Бұл кезде дүрілді естіп, ауылдың қатын–қалашы сыртқа шыққан. Ит үріп, желдегі құлындар тыпырлап, жылқылар үркіп, ауыл іші азан–қазан болды…

«Инелік» арылдаған күйі Ақсуаттың үстінен ұшып өтіп, алыстаған сайын кішірейе берді де, ақыры көздің ұшынан ғайып болды. Жұрттың көбінде зәре жоқ, у–шу. Үйіне келіп талып қалған Қалампырды қара кемпір Несібелді әлденеше рет ұшық жасап, әрең тірілтіп алды.

Әлмембет молда бұл сұмдықтың не екенін дәлдеп айтып бере алмаған. Тек астапыраллалап ішінен күбірлеп бірдеңелерді оқып, «мұның арты жақсылыққа соқпайды» деген қиын болжам айтыпты. Молдекеңнен қайыр болмаған соң, мына бәленің аты–жөнін білуге біреулер Асқарды іздейді. Асекең болса оқу бітіріп келе жатқан інісі Бәйтенді қарсы алу үшін, дуанға кеткен.

Сөйтіп отырғанда әлгінің не екенін бір адам білетін болып шықты. Ол — ауылдың ешкісін бағатын, бертінге дейін «Сәдірмек» атанып, азан шақыртып қойған өз атына жақында ғана қолы әрең жеткен белгілі жынды «жетек соққан» Бөкен ғой. Осыдан екі жыл бұрын әйелін сабап, уездің түрмесінде екі ай отырып келген. Әйелін кім сабамай жатыр, бірақ өлетін бала молаға қарай. жүгіреді деп, Бөкен ет қызумен әйелін соның алдында ғана прокурор келіп түскен ауылнайдың үйіне қарай қуалап, ешбір жанға араша бермей, қолындағы бақанымен алдынан шыққан прокурорды салып жібере жаздап, есін әрең жиған. Сол арада акт жасалып, Бөкен уездің түрмесінен бір–ақ шықты. Түрмедегі екі ай Ақсуаттан аттап шығып көрмеген Бөкен үшін кейін таусылмайтын жырға айналды. Дүниені шарлап келген жиһанкезден жаман: «Баяғыда мен уезде қонақ боп жатқанда», – деп жұртты тоқтатып қойып, әңгіме бастайтын болды. «Қонақ боп жатқанда» не болғанын бұл күнде ауылдың бала–шағасына дейін біледі… Сол Бөкен қатын–қалаштың ортасында тұрып, өзіне медреседен кем болмаған түрмедегі екі айын есіне қайта түсіріп, ұзақ ойланды да, төбеден ұшып өткен әлгі пәленің аэроплан екенін айтып, елді айран – асар қылғаны. Сөйтіп, Ақсуаттың адамдары тұңғыш рет аэропланды көрді.

Алдыңғы күнгі қызық осы еді.

Асқар әңгімені үнсіз тыңдап болды да:

— Оған бола мені неге іздедіңдер? Мен Бөкен секілді уезде екі ай жатып келген жоқпын ғой, — деді күліп.

Аэроплан жайлы әңгіме бірте–бірте поезд төңірегіне ауысып, осы тұста ауданнан келген өкіл бала Егеубай әлсін–әлсін шашын сипап қойып, Қалтаңбаев жолдастың «өткен жылы Алматыға келген поезды көрген бір адамды көріп, сөйлестім» дегенін өз аузынан естідім дегенде, бұл әңгіме отырған жұртқа поезды жасап шығарған адамның өзін көргеннен кем әсер еткен жоқ.

Енді жұрт өкіл жігіттің аузына қарады. Егеубай әңгімеге шорқақ екен, екі сөзінің бірінде «значит» деп, жақында аудандық түрмеден Сейдалы деген қарақшының қашып кеткенін және тек кетпей, райком есігінің алдында тұрған ақ боз атқа мініп кеткенін, қазір ауданға қатынаған адамдардың мылтықсыз жүрмейтін болғанын шашын қайта–қайта сипап отырып айтып берді.

Сейдалы патша өкіметі тұсында екі рет ит жеккенге айдалып, совет өкіметі тұсында да сотталып келіп, одан келісімен милицияны сабап, тағы да түрмеде жатқан атақты, бау кеспе қарақшы болатын.

— Үкіметтің құрығына тоқтамайтын не қылған бәле? — деді әлдекім үрейленгендей болып.

— Ол ол ма, — деді Егеубай өз әңгімесіне өзі таңырқай, анада, жаңа құрылған артельдің май тасып жүрген бір әйелі астындағы түйе, арбасымен бірге ұшты–күйлі жоғалып кеткен. Артынан оны да Сейдалы алып кетіпті деген хабар жетіп, ауданнан милиция шыққалы, мінеки, бір апта болды.

Егеубай Сейдалыны қанша бұзақы етіп көрсеткенмен, көкірегінде оған деген құрмет сезімі де жоқ емес екен, оның ер жүректігіне, қайратына қызықпай тұра алмайтыны байқалып тұрды.

— Қап, өзі жаңа құрылып жатса, артельдің түйе, арбасын алып кеткені қиын болған екен, — деді Ботбай басын шайқап.

— Арба деген бәле таптыра ма қазір, — деп Мұқаш қостай сөйледі.

Бірақ әйел жайында ешкім сұраған жоқ, оны бәрі де ыңғайсыз көрді.

Осы кезде көлбеп жатқан Сағидолла басын көтеріп:

— Әйелді қайтіпті? — деп жұртты тағы шошытты.

— Әй, бетімен кеткен! — деді шалдардың бірі зекіп. — Бос сөз сөйлемесең, отыра алмайсың ба? Оны қайтушы едің?

— Ойбай–ау, арба құрлы құны жоқ па ол әйелдің.

— Кет әрі, мәжнүн! — деді шай құйып отырған жуан әйел селкілдей күліп. Онысы «белгілі емес пе не істейтіні» дегенді білдіргендей болды.

— Асқар, осы сен кеше келдің бе, жоқ, бүгін келдің бе? — деді Ботбай әңгіменің бағытын басқа жаққа бұрып.

— Бүгін келдім?

— Иә, Бәйтен келіп пе екен? Өзі өте көп оқыды ғой.

— Ой, олардың білмейтін пәлесі жоқ қой! — деп қыстырылды әлдекім әлі келмей жатқан Бәйтеннің біліміне таң қалып. — Пойыз айырпланыңды күнде көретін шығар.

— Келіп қалар ма екен деп, қаладағы күйеу баламыздың үйінде екі–үш күн жатып едім, келмеді, – деді Асқар шай ішіп отырған кесесін падносқа салып жатып. – Қалада екі күннен артық тұрудың өзі қиын. Бәрі сатулы… Шайға қатып отырған сүттері де бірде болып, бірде болмайды. Содан кейін–ақ, түскен үйге өзіңнің ауыртпалығыңды сезіп, отыра алмайсың?…

— Тірліктері тірлік емес қой, бір түнегесін – ақ берекең кетеді…

— Біздің мына Ағатайымдардың күйеу баласы жылап отыр тегі, қонақтар да шыдатпайтын болса керек.

— Қайтсін енді, онысы да рас шығар, — десіп жұрт Асқардың өз беттерінше қым–қиғаш көтеріп әкетті.

— Сейілжанға тапсырып кеттім, қайдан білейін, — деп сөзін бастады Асқар. — Қатынаған біреулермен ілесіп келетін шығар.

— Оқуын бітіріп пе өзі?

— Оқуын бітірді ғой. Аудандағыларға біреу хабарлап та қойыпты. Биылғы қызымызды алып қашып кеткен мұғалімнің орнына өзімізге жіберсін деп, құлақ қағыс қып кеттім.

— Е, ол албастыны қойшы, — деді Ботбай бұрынғы мұғалімге үңіліп. — Басы қауғадай болған неме… Марқұм Қоңырсопы айтушы еді: «Басы үлкен мал – соғым, басы үлкен адам – болады» деп… Сықпыты келіспеген адамның оңғанын көргем жоқ…қызымызды алып кетті өзі.

— Қыздың әкесі қуынбады ма екен?

— Қайтсін енді, босаға аттаған қызын қара бет қып, қайтып әкелсін бе?

— Ол шіркіннің оқуы да жоқ екен ғой, – деп ауылнай бұрынғы мұғалім жайында тағы бір әңгіме бастады. — Былтыр оқу бітіргені жайында қағазын тексереміз деп ауданнан комиссия келген. Солар документін көре алмадық деп отырды ғой. Тек бірінде Оқас деген біреу мен көрдім дейтін көрінеді. Соған қалдырса керек.

— Сонда ешқандай документі болмаған ба?

— Кім білсін.

— Документі болмаса қалай қалдырған?

— Оны қалдырып жүрген аудандағы Шымболат екен, — деп жұртқа саясаттың шетін шығара сөйледі. — Шымболат қатынының ағасы біздегі мұғалімнің қарындасын ба, апасын ба алып отырған көрінеді.

Жұрт «е, онда түсінікті болды» дегендей бастарын изесті. Тіпті: «Қыздың өзі келіспесе, байлап–матап әкетпеген шығар», — деп «документсіз» мұғалімді біреу қорғай сөйледі.

— Қой, деймін, – деді Ботбай әлдекімді маңына жолатқысы келмегендей қолын сілтеп. — Сол шіркінді дәсердей қылып, сөз шығындап… Айдаладағы тезек сатқан томай Ақсуатқа келіп бала оқытады деген не сұмдық!.. Бізді осы Мырзекең баласы жетіп жатыр, айналайын… Есіңде ме, Асқар, баяғыда Бабыр окоптан келетін жылы біз Мырзекеңдермен көрші болдық қой. Онда Бәйтен кішкентай: Ой, Мырзекеңнің балажандығы – ай! Бәйтенге біреу бірдеңе десе, ағайындықтан кетісетін… Бір рет Бәйтеннің жеп отырған етін мысық тартып алып, құдай–ау, шамасы аш болу керек. Мырзекең мысықты құйрығынан алып, табалдырыққа лақтырған. Қата тиген болар, мысық әлгі жерде өліп қалыпты… Қалаған жеңгеміз Мырзекеңнің өлімін әлі сол мысықтың қарғысынан көреді ғой.

— Мысықтың қарғысы қате кетпейді, — деп әндетті Әлмембет молда.

Төменгі жақта отырған комсомол жігіттер сылқ–сылқ күліп, молданы мазақ қылды.

Шай әлдеқашан жиналған. Жұрт тек тағы бір жаңалық хабар жоқ па дегендей, бір–бірінің аузын бағып, әңгіме күтіп отыр.

Осы кезде Күндербек бір миығынан жымия, көмейіне тірелген күлкісін тежеп:

— Мына Сарқопадағы Кетейлердің аулында, Қайрақтың қатыны ауылнай болыпты, – деді жоп–жорта байсалды болған үнмен.

— Тек! — деп біреулер шошып кетті. — Не дейді?!

— Қайрақ па, әлде қатыны ма?

Күндербек қалтасынан шақшасын алып, асықпай насыбайын атты да, астыңғы ернін бұлтитып:

— Қатыны, ойбай, қатыны, — деп ыржия күлді.

— Әне бір мұрны қайқиып, жалаң аяқ жүрген, қара кер қатын емес пе?

— Иә, иә.

— Шіркін, басшыларын жаңа тапқан екен.

— Басқа жібі түзу ешкім болмаған шығар, — деп күлді Күндербек.

— Сонда Қайрақбай қайда жүр?

Күндербек мұрты жыбырлап, баяғы жорта байсалды түрін өзгертпей:

— Қайрақбай түрмеде отырған көрінеді, — деді.

— Көтек! — деді еркектердің бірі.

— Ол байғұсқа не бопты?

— Әйелінің қолындағы мөрді ұрлап пайдаланған дей ме, бір шатағы бар, әйтеуір.

— Астапыралла!

— О, қу сор!

— Қатынның би болғаны ақырзаманның белгісі шығар, — деді Байдәулеттің қатыны аяқ қаптан кеселерін шығарып жатып. Өзі қатындардың санатына жатпайтындай зілденіп айтты да, іргеден қымыз құйған шараны алып, қысқа сап сырлы ожаумен шашыратып сапыра бастады.

— Сенің бір кейде текке сөйлейтінің бар, — деді Байдәулет әйеліне кейіп. — Үкімет әйелдерді көтеріп жатса, сенің ақырзаманың не?.. Аузыңды бағып тиыш отыруды білмейсің бе?

— Ой, қойыңыз, Бәке, — деп әңгімеге өкіл Егеубай араласты. — Онда тұрған не бар? Әшейін сөздің мәтелі емес пе?..

Алдыға қымыздың келуі жұртқа осыдан кейін ешқандай қонағасының болмайтынын, өздерінің де барып түнейтін бір–бір шаңырақтарының бар екенін әркімнің есіне түсіргендей болды. Қымыз ішіліп болғаннан кейін, молда ауыл үйдің арасындағы әлдебір ұятсыз өсек әңгіме бастай берген сайқымазақ Сағидолланы ұрысып тоқтатып, жиын – кеңесті бастап беру мен аяқтауды өзінің міндеті деп санайтын маңызды қалпын бұзбастан, қолын жайып:

— А, құдайым оңдасын, әулиелер қолдасын, Пайғамбардан шапағат… — дей берді де, кілт тоқтап, бұл батадан өзінің абырой алмасын сезіп (осы кезде көзі өкілге түсіп кетіп еді), іле жаңа заманға лайықтаған жаңа батасына көшті:

— Қыс берсең қыспай бер,

Жаз берсең жазбай бер,

Сиырың баспақты болсын,

Қазаның қаспақты болсын,

Ұлың он шақты болсын,

Қызың моншақты болсын,

От басың берекелі болсын,

Елің мерекелі болсын! Аллаакбар!

— Айтқаның келсін, — деді Байдәулет көңілденіп. — Мынау бір саяси мәні бар бата болды ғой.

Қонақтар үй иесіне рақмет айтып, жапыр–жұпыр орындарынан тұрып, бөріктерін іздеп, босағадағы кебістерін әрең танып, дабырласқан күйлерінде шықты.

Шілденің сәл желкемдеу салқын түні еді. Өліара әлі бітпеген. Айсыз түнге көздері үйренгенше қонақтар есік алдында іркіліп тұрып қалды, «Мынау кім», «Бұл қайсың» деп бірін–бірі сипалап, әлдекім жаңғырыққа, шелекке сүрініп, бірін–бірі жетелеп, дабырласып тарай бастады. Көп ұзамай у–шу басылып, үй сыртындағы күйіс қайырған малдардың пысқырған, жөтелген дыбыстары ғана біркелкі естіліп тұрды.

Ойдағы елден тым қашып болса да, жаңалық атаулы ұзынқұлақ, арқылы жүз құбылып жетіп жататын, жұрттың сыбырлап айтқан құпиясын да біліп қоятын, түнде әйеліңе айтқан сырыңды, келесі күні өзіңе айтып беретін – осынау қияндағы ауыл күндегі әдетімен әрең дегенде ұйқыға кетті.

II

Бәйтеннің аудан орталығынан шыққанына үшінші күн. Ал үлкен шаһардан осыдан екі апта бұрын аттанып еді. Содан бері көргені – жол қиындығы. Ел аралап кеткен оқу бөлімінің бастығын күтіп, ауданда төрт күн жатты. Ақыры ол адам келмеген соң, мұны аудандық атқару комитетінің председателі Ыбыш Қалтаңбаевтың өзі қабылдады. Алғашқы қадамындай болған осы бір оқиғаны есіне алса, Бәйтеннің ұялғаннан құлағына дейін қызарып кетеді.

Қалтаңбаевыңыз шашы тікірейген, қоңқақ мұрын, еңгезердей айбатты кісі екен.

— Мен кісі жемеймін, кәне, бері жақын отыр, — деп гүр ете қалды бұған.

Тумысында ұялшақ Бәйтен абдырап, қабырғаға қойылған орындықтардың біріне отыра берем дегенде, құдыққа құлағандай гүрс етіп жерге құйрығымен түсті. Қолындағы қоржынының қайда ұшып кеткенін білмей қалды. Қас қылғандай, алшақ тұрған екі орындықтың арасына тап болыпты. Бәйтеннің берекесі кеткен мына түріне жаны ашығандай, председатель даусын сәл жұмсартып:

— Көзіңе қарамайсың ба?! — деп күңк етті.

Аяқ астынан айрандай төгілген абыройының қайтып қалпына келмейтініне көзі жеткен Бәйтен қызара терлеп және өзінің терлеп отырғанын сезген сайын, одан жаман борша–борша болып, әйтеуір, қоржынын тауып алып, жақындап келіп, орындыққа отырған. Председатель «мынадан түк шықпас» дегендей көзінің астымен сүзіле қарап, үнсіз отырды да:

— Шаруаңды айт, — деді.

Бәйтен документін ұсынды. Қалтаңбаев қағазды оқып шығып, сенбегендей бұған тағы қарады да:

— Қайда барғың келеді, — деді.

— Төртінші ауылға, — деді Бәйтен. Осыны айтып «тағы да – қызарып кетпесем болар еді» деп қауіптенді ішінен.

— Мұның дұрыс, — деді Қалтаңбаев кенет жылы шыраймен. Даусы тым жұмсақ шықты. — Кадр жетпей жатқан жердің бірі сол ауыл. Қазір күн тәртібіндегі негізгі мәселе — байларды тап ретінде жою және мал мен шаруашылықты қоғамдастыру жұмысын өрістету. Бұл жайында арнаулы қаулы бар. Одан кейінгі ұран – сауатсыздықты жою. Сондықтан барған бетте саяси өмірге араласасың. Комсомолдардың белсенділігін арттыру керек. Қызыл отау жұмысын қолға алу керек. Жалпы істейтін жұмыс жеткілікті. — Председатель ащы бірдеңе жеп отырғандай тыжырынып, терезеге қарады да: — Бір дәрігердің – ақ реті келмеді сол жаққа жіберетін, — деп мұңын шаққан адамдай боп, жүзін Бәйтенге бұрды. — Өзі бір жердің түбі, қыста мүлде қатынастан айрыламыз. — Соны айтты да, «баланы шошытып алған жоқпын ба» дегендей: — Бірақ жастар сондай ең қиын жерлерге бару керек, — деп серпіле сөйледі. — Қазір тепсе темір үзетін кездерің. Көздерің ашық. Енді не керек? Жеткізіңдер ұғындырыңдар халыққа үкіметтің саясатын. Келістік пе?

— Келістік, — деген Бәйтен.

Сол күні пошташының түйесіне мінгесіп, бір табан жақын ғой деген оймен, ойдағы Жарбөгетке жетіп қалды. Жарбөгет әжептәуір өскен екен — орталығында үй көп. Көбі шымнан салынған. Кеңсе алды сеңдей соғылысқан халық. «Бұл не?» — деп сұрағанда: «Атақты Оспан молданы білуші ме ең, соны сақалын күзеп, складқа қамап қойды. Ертең ауданға әкетеді», — деп түсіндірді тұрғандардың бірі.

Бәрі сығалап, складтың төңірегінен шықпайды; сырттай мынау істен шошыған болса да, Оспанды сақалсыз күйінде бір көруге ешқайсысы кет әрі емес секілді.

Бәйтен қырдан келген ешкім жоқ па деп сұрастырып жүріп, келесі күні таңертең дүкеннің алдынан Есенді кездестірді. Өзі жамағайын туыс боп келеді. Осында тұратын інісі науқас болып, халін сұрай келіпті. Ол да: «Күн ыстық, Дауқараға жетіп жығылуым керек еді», – деп асығыстық білдірген соң кездескен бетте кідірместен, екеуі өгіз арбамен жолға шыққан. Бір мүйізі сынған қызыл шолақ өгіз қабырғалары сидиған арық болса да, жүрісі ширақ екен, көз байлана теңіздің аңғарындай тұмсығын бір–ақ тіреді.

Қожай дене бітісі олпы–солпы, жалпақ бет, мұрны осылай болар деген жобамен жасалған секілді, қолағаштай, тұлғасы ірі кісі екен. Отырғанда шөккен түйедей басқалардың төбесінен қарайды, ал түрегелгенде содан көп биіктеп жарытпайды. Бәйтен шамалас жалғыз ер баласы өзіне тартпаған – ұзын сида, аурулау болу керек, қой терісінен жасалған күртешесі үстінен түспейді.

Әйелі кезінде ете ажарлы болғанға ұқсайды, қыр мұрынды, жанары кең, өңі ақ құба, қазір ет алып толысқан, самайына ақ кірген салиқалы бәйбішеге:

Содан Қожекең шынтақтаған күйі шай ішіп отырып, рахаттанып, келген жолаушыдан елдің әңгімесін тыңдайды екен. Анда–санда әлдекімді есіне түсіре алмай, «ол қайсы еді» деп, руын, ата тегін қазбалап, ақыры біреу шымшып алғандай «ойбай» деп, шыр ете қалып, «иә, сол ма, тәйірі» деп есіне түсіріп, «ал айта бер» деген кейіппен ілгері жылжып қойып, әңгіме күтеді. Ғажайып ертегі тыңдағаннан бетер кісінің аузына кіріп кететіндей ентелеп, арасында әлдекімді қоштай, әлдекімге өкпелеп, енді біреуге шат – шәлекейі шығып кейіп, қырық құбылған күйеуіне әйелі: «Бәтір – ау, текке отырып күйіп–пісетінің не», — деп басу айтқан болады. Ойдағы ел мен құмдағы елдің жаңалығын түні бойы айтсаң, қой дейтін түрлері жоқ. Жалғыз үй боп сарғайып, адам түрін көрсе, қуанатын халге жеткен жандар секілді. Бәйтен таңертең жолға шығарда:

— Елге неге көшіп бармайсыз? Мына айдалада не бітіресіз? — деген.

— Е – е, — деп Қожай жабырқағандай қалып білдірді. — Біріншіден, атамекен… Әке–шешемнің моласы жатыр. Екіншіден, бұл арада бір үй болмаса, екі елдің арасына қалай қатынайсыңдар? Өзіміз осыған үйреніп алдық. Өткен–кеткен үйге түссе, соған мәз боп қаламыз…

Бәйтендер қыр асқанша, Қожай қорасын күйттеп, шым ойған болып, сыртта жүрді.

Содан бері, мінеки, талай қырқа, талай ойпат артта қалды. Ұшы–қиыры жоқ cap дала, тынымсыз шиқылдаған ескі арба қажытуға айналды. Есен жалғыз өгізінің ішін боқтаумен кептірді.

Бәйтен жол қысқарту үшін, әңгімеге тартып көріп еді, көлігін ия мұны боқтап отырғаны белгісіз, «ой енеңді…» деп қойып, ойдағы елден бір тақта шай таба алмай бара жатқанын, мата деген бәленің емге жоғын, бала–шағаның жалаңаш отырғанын тағы сол сияқты толып жатқан семья тауқыметін уайым қылып, кешегі айтқан әңгімелерін қайта бастады.

— Кооператив бар емес пе? — деді Бәйтен Есеннің ылғи күлімсіреп тұрғандай көрінетін әжімді жүзіне қарап.

Есен «соны қойшы» дегендей қолын бір сілтеді.

— Кәператиптен не пайда? Алыстағы елге ештеңе жетіп жарымайды. Азды–көпті бірдеңе түссе, қолы жеткендер пышақ үстінен бөліп алады… Жағыпар деген бір пірқаншық шықты. Бұл енді адам баласы емес, арбалы қырсық қой. Баяғыда талай бірге шөп шапқанбыз. Өзін күнде сабаушы едім. — Есен қалай сабағаны көз алдына елестеп кеткендей, кеңкілдеп күліп алды. — Енді қазір қарындашын құлағына қыстырып алып, тірі жанды менсінсе не қыл дейсің?!

Бәйтен мырс етіп күліп жіберді.

— Өзін сабаған адамға кім жібиді.

— Ой, әдірем қал! — деді Есен кенет тәкаппарланып. — Соған жағынбай–ақ күнімді көремін. Қу сақау. Баяғыда біз атқа мініп жүргенде күнін көре алмай жүруші еді.

Бәйтен өмір бойы жалшылықтан қолы босамаған Есеннің қай кезде атқа мініп жүргеніне түсінбей таң қалды.

— Рас айтасыз ба?

Есен қалтасынан шақшасын алып насыбай атты.

— Шырағым–ау, кәмпескені өзіміз атқардық қой, — деді сақаулана ерніндегі насыбайын тілімен жөндеп. — Комиссияның мүшесі болдық… Әлі есімде мына Батпақты жақтағы қаз Таңат деген байды кәмпескелегеніміз. Онда бәрі бір–ақ аудан ғой. Таңертең ертемен сау ете қалдық. Комиссияда ГПУ — дің адамдары бір. Келсек, жүгін буып, қашуға дайындалып отыр екен. Сол күні кешіксек, айрылғандай екенбіз…

— Ал қазір? — деді Бәйтен Есеннің әңгімесіне шын қызығып.

— Ой, несін айтасың, Бәйтенжан, неше түрлі болып жатыр ғой елде. — Есен кекесін түрмен мырс етті. – Баяғы Қонақбайдың Жүнісін білуші ме едің?.. О, албасты! Он алтыншы жылы тізім кезінде әкесінің атын сұраса, шешесінің атын айтқан мәжнүн. Сол ауылнай болған соң, бұ құдайдың құдіретіне қайтып қалмассың! — Есен шошынып жағасын ұстады. – Тура баяғының болысы болды да шықты. Жанына әнші, ақын, палуан, мешкей ертіп масқара қылды ғой. Ойбуй, жаман – ай, енді қайтейін!

— Ауылнай болған адам жаман бола ма? — деді Бәйтен Есеннің ызаланғанын қызық көріп.

— Ойбай, ып–рас, — деді Есен оның сөзін өзінше түсініп. Дүние дегенің сонда болды. Соғымның тәуірі, қымыздың дәмдісі соныкі. Ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс. Бүкіл қошқар боққа үймелеген шыбындай соның төңірегіне топырлай кеп. Әйтеуір, тезірек орнынан түсіп жақсы болды. Әйтпесе…

— Осы күні қайда?

— Осы күні елде, баяғы таз қалпына түскен.

— Ауылнай кім?

— Қазіргі ауылнай Жақай ғой.

— Көбегеннің Жақайы ма?

— Иә, сол – мырзаболат Жақай. Суықбұлақтағы қауен Жетпісбай деген кісі сайланғалы тұрған жерінен Асқар араласып Жақайды сайлатыпты деген сөз бар. Кедей десең, кедей, жалшы десең, жалшы, аздаған сауаты бар, ол тұрғанда, баяғы қылышынан қан тамған ұры Айбазар тұқымын не деп қоясыңдар десе керек. Сөйтіп, Жақай аяқ астынан ел билеп кетті… Әуелде тәп–тәуір еді. Қазір бұл да бұзылайын деді. Осы әкім болғандардың әдеті ғой деймін…

— Ол не істеді?

— Түк те істеген жоқ. Бар бәле сонда болып тұр ғой.

— Жалғыз Жақай не істей алады? Жұрт қолдамайтын шығар.

— Оның рас. Осы Ақшоқыны ел қылам деп жүрген үкіметте ақыл жоқ, – деді Есен күдерін үзген адамның түрімен қолын сілтеп. – Былтыр артель құрып, егін салып, малды ортаға жиғанбыз. Жұрт қарап жүре ме, бірін–бірі азғырып, іріткі салып, ру–ру болып айтысып, ақыры артельді құлатып тынды. Былтырғы қуаңшылықта не егін шыққан жоқ, не шөп жиналған жоқ. Малдың көбі қыста қырылып қалды. Алдағы қыстың қандай болатынын кім білген? Енді осыны ойлап, ел болудың орнына, жұрттың аңдығаны сөз, айтқаны өсек, немесе біреуді қаралау, арыз жазу…

Есен мойнын созып, алдына қарады:

— Әңгімемен отырып, өзекке кеп қаппыз ғой… Әй, осының сайы – ай! Бір кездегі Жыландының арнасы екен ғой. Өзен бұрылып кеткен дейді. Өзен бұрылды деген не сұмдық! Ал енді түсейік. Арбаның екі жағынан ұстап отырмасақ, ауып қалады – бір, екінші, өгіздің тірсегіне соғады. Мертігіп қап жүрер… Естідің бе… осында қарыз – серік деген ашылған… Мықтап ұста! Іһ… Содан азғантай ақша, сосын осы өгізді алдым. Ақырын… ойбай, ақырын… Ыңыршағы айналып өлетін болды… Сиыр алайын деп едім, сиыр бітіп қапты. Маған келгенде бітіп қалатын әдеті ғой. Он жылда төлейсің дейді. – Есен әлденеге ішегі қата күліп, арбасынан айрылып қала жаздады. – Қожанасырдың айтқанын білуші ме ең? Ханнан он жылда бұзаулатам деп бірнеше өгіз алған ғой. «Мұның не?» – деп жұрт сұраса, «он жылға дейін кім бар, кім жоқ, не хан, не мен, не өгіз өлетін шығар» деген екен. Сол сияқты болып тұр.

Арғы бетке өткен соң, тыныс алып, дәрет сындырып, насыбай атып, арбаға қайта отырған кезде әлдене есіне түскендей Есен:

— Осы сен ауылға кім боп келе жатырсың? – деді.

— Мұғалім боп…

— Бала оқытады екенсің ғой.

— Иә.

Есен көңілі толмағандай:

— Осы біздің Мәмбет тұқымына әкім болуды жазбаған ба? – деді артындағы Бәйтенге денесімен бұрыла, көзінің қиығымен қарап. – Құдай–ай, алдына қойып берген асты дұрыстап іше алмайтын Қойшыбектің жаман ұлы анада әкім болып келіп, төбемізді ойып жібере жаздады емес пе?!. Тіпті өмірі бұтына бүтін шалбар киіп көрмеген Бақайдың сақау баласы мілитса боп келіп, атақты бай Көтеншіні алдына салып жаяу айдағанда: «Бейшара Бақайды да құдай жеткізді – ау», – деді жұрттың бәрі. Соны өзіміз мына көзімізбен көрдік. «Қанына тартпағанның қары сынсын» деп… Бір атадан біреу атқа мінбесе, күн көру қиын бұл күнде.

Бәйтен күліп жіберді.

— Ал сонда бай, кедей деген ұранымыз қайда қалады?

— Ей, шырағым – ай, айтар сөзге бәрі жақсы–ау. Біз қайдан білейік сенің ана жағыңда не болып жатқанын. Жел біресе оңнан, біресе солдан соғады. Жалғыз қараша үйді сақтап қалудан басқаға кімнің шамасы келіп жатыр. Төңірегіңе қарасаң, бәрі жанталасып, тырбаңдап, жанашырын сағалап жүргені. Кім өлгісі келсін?.. Кедей десең, сол кедейіңнің. бірі менмін… Сонда не, бүкіл туған–туыс, ағайыннан безіп кетуім керек пе?.. О, худауанда!

Есен шабандап қалған өгізіне ыза болып, жамбасының астынан шыбыртқысын алды:

— Шу, деймін! Атаңа нәлет! Сонымен мұғалім болам де! Өй, енеңді! Шу!

— Иә, мұғалім боламын, – деді Бәйтен қай сөздің кімге айтылып жатқанын шамамен жобалап. – Бірақ аудан басшыларында болған ем, саяси өмірге аралас деп тапсырма беріп отыр.

— Қайсысында болып ең?

— Исполком председателінде.

— Жолдас Қалтаңбайыпта ма? – деп Есен көзі ашықтығын білдіргісі келгендей оқығандарша сөйледі.

— Иә, Ыбыш Қалтаңбаев жолдаста болдым.

Амандық–саулық, елдегі жаңалық, саяси хабар тегіс таусылып, айтар әңгіме болмай, екі жолаушы тағы да үнсіз қалды.

Бүйірден соққан аңызақ күн еңкейе қатая бастаған секілді. Сусызға өскен тырбақ жусандар, әр жерде бір түп үкі боз, ақселеу құлдық ұрғандай бастары желкілдеп, жапырыла түседі.. Жел қуған жалғыз қаңбақ бір домалап, бір тоқтап, жапан далада жалбақтап безіп барады. Алыстан ақжағалданып сор секілді бірдеңе көрінеді.

Бәйтен әлгі әңгімені есіне қайта алып, Есенге «мұғалімдіктің несі жаман» деп сұрағысы келді де, сөйлеуге зауқы болмай, ойға шомған күйі отыра берді.

* * *

Бәйтеннің қарсы болғанына қарамастан, қалтасына қаражатын салып, қаладағы біреуге хат жазып беріп, бір түннің ішінде зорлағандай қылып оқуға қашырып жіберген.

Ағасының хат жазған адамы, қайдан танып жүргенін бір құдайдың өзі білсін, банктың бастығы болып шықты, екі сөзге келместен Бәйтенді мұғалімдер даярлайтын техникумға өзі жетелеп апарып, документтерін қабылдатқызды. Содан кейін: «Ал енді жатпай–тұрмай пәтер тауып ал,» – деп ақыл берді.

Бәйтен пәтерді қаланың шет жағынан тапты. Ескі диірменнің қасына салынған бұрынғы саудагер татардың үйі екен, кісі бойы қол ұсыным дуалмен қоршалған. Ішінде есігі бөлек жеке үйі бар. Шамасы, жесір кемпір пәтер ақымен бөлек жеке үйі бар. Шамасы, жесір кемпір пәтер ақымен күн көретін секілді. Үйлері де, дуалы да, іште тұрған құрал–саймандар да кемпірдің өзі секілді әбден ескірген, күні өткен, көңілсіз жабырқау.

Келесі күні кемпір үйге тағы бір пәтерші әкеп кіргізді. Үстінде әскери гимнастерка, құрым етігінің сыртынан галош киген, бұйра шашты, сақа жігіт Бәйтенге қолын ұсынып:

— Жаңбырбаев Оймауыт! – деп танысты жақынын жолықтырған адамдай жадырай күліп. – Қарсы болмаңыз, осы үйде бірге тұрамыз. Кісіге зияным жоқ, пәтер шығынын бірдей көтеремін.

Оймауыттың жүрген жүрісінен, сөйлеген сөзінен айрықша бір еркіндік, ересектік сезіледі. Жүзіндегі беймәлім қуаныш уайым – қайғы көрмеген адамның еркелігін танытқандай. Бірақ, шын мәнінде, басқаша болып шықты. Оймауыт жастайынан жетім қалып, орыс арасында өскен. Көрмеген қиындығы жоқ. Қызыл Армияның құрамында азамат соғысына қатынасқан. Ауыр жараланып, әскерден біржола босаған соң, көп уақытын емделумен өткізген. Осында қызметке ауысқанына көп болмапты. Үй алғанша пәтерде тұра тұрмақ. Пәтерде тұрды деген аты болмаса, түнеуі сирек, күндіз–түні жұмыста, ия командировкада.

Анда–санда үйге Оймауыттың жолдастары келеді. Ең көп келетін адам – толықша ақ сары татар қызы Рая. Осы үйге өзінің түбі бір ие болатынына сенімді адамдай келе төсек–орынды жинастырып, ыдыс–аяқты жуып, шай қойып, шаруаға араласып кетеді. Одан кейінгі жиі қонақ – Сейіт. Сейіт жүріс–тұрысы, киім киісі қыр қазағына мүлдем ұқсамайтын, өмірінің көбін Петрборда, Мәскеуде өткізген, түрінен әлдеқандай қасірет ізі сезілетін, дімкәстау, арық, ажарлы жігіт. Бай баласы деген атпен қуғын көріп жүргенге ұқсайды.

Ол келген күні ұшы–қиыры жоқ әңгіме–дүкеннің қызығы басталып, қабырғалары сарғайған шағын бөлменің іші ғажап бір ертегі дүниесіне айналып кеткендей болады. Бәйтен қиссаға еліккен бала құсап, бір–бірімен өлердей дос, әрі бір–бірімен өлердей қас екі жігіттің әңгіме – дауын қалт жібермей тыңдайтын. Екеуінің мінез–құлқы, тәрбиесі, өмірге көзқарасы екі бөлек. Бірақ Бәйтенге екеуінің де сөзі ұнайды. «Осынша біліммен, осынша ақылмен тек осылай әңгімелесіп қана отырудың өзі не деген бақыт», – деп ойлайтын ішінен.

Оймауыт әр сөзін шегелеп, сабырмен анық сөйлейді, мысалды күнделікті өмірден келтіреді, әлдеқалай сөзден сүрініп, айтыстан жеңіліп жатса да, күлімдеген кезінде «бәрібір ақиқат мен жағында» деген айнымас сенім тұрады. Ал Сейіттің дәлелдері қиыннан қиысқан бірдеңелер. Ол ауылдағы бір оқиғаны сипаттау үшін бағзы замандардағы адам естіп көрмеген ел жұрттың тарихына талдау жасап, оны басқа бір замандағы оқиғалармен салыстырып, бүкіл дүниені шарлап кетеді. Бір адамның зердесіне осынша білімнің сыюы шектен тыс жұмбақ құбылыс секілді. Сейіт Бәйтенді осы жұмбақтығымен таң қалдырады.

Сейіт соңғы рет көктемнің ортасында келді. Оймауыт орталықтан екі бөлмелі үй алып, Бәйтен сонымен тұратын. Жолдастары қандай қажаса да, үйлену Оймауыттың ойында жоқ. Екі жігіт киім–кешектерін өздері жуып, тамақтарын өздері істеп, қазақтың салтында жоқ бір кәсіппен күн көреді. Сейіттің келгеніне әсіресе Бәйтен қатты қуанды. Өз бетіңмен жылдар бойы жинай алмайтын біліміңді бір – ақ сағатта басыңа құйып беретін осы бір оқымысты жігітті іштей сағынатын секілді. Бірақ Сейіт бұрынғыдай шешіліп әңгіме айтпады. Көңілсіз. Жүдеген. Сұлу жүзіне жарасып тұратын ұзын бұйра шашы да сирей бастаған секілді. Өзі араққа тез қызып, Оймауытпен жиі–жиі дауласып қалып отырды. Оймауыт жақында командировкадан келген болатын, колхоз шаруашылығындағы көзі көрген сорақылықтарды әңгіме қылды. Жергілікті Совет, колхоз басшылары сауатсыз. Саясаттан хабарлары шамалы. Содан кейін өзінен жоғарылардың көңілін табуды негізгі міндетім деп санайды да, шаш ал десе бас алады. Бір ауданда жоғарыдан келген орысша қаулыны оқитын адам табылмай қайтадан қайтарып жіберуге мәжбүр болған. Құрал–жабдық жеткіліксіз. Енді бір ауылда май өлшейтін кір жоқ екен. Майшы кірдің тасын бір қолымен ұстап екінші қолымен май құйған шелекті ұстап, салмақтап көріп, өзі таразының орнына қызмет атқарған. Сөйтіп жүріп, май жеп, сотталып кетіпті. Оймауыттың сөзін Сейіт өзіне келіп–кетері жоқ әңгімедей ықылассыз тыңдап отырған. Бір тұста:

— Қазақ мұндай сорақы кезеңді басынан өткеріп көрмеген шығар, – деді масаңдау бір үнмен.

— Қай сорақылықты айтып отырсың? – деді Оймауыт оған таңырқай қарап.

— Мыңғырған малдан бір үзім нанға қараған күнге түсу сорақылық емей не? Қазақтың кедейі де мұндай қайыршылықты бастан кешкен жоқ. Әлде сендердің мақсаттарың байлық емес, қайыршылық па?

— Біздің қоғамның мақсаты байлық та, қайыршылық та емес. – Оймауыт бұл таластан өзін ешкімнің де жеңе алмайтынына көз жеткен сенімді пішінмен Сейітке күлімдей қарады. – Негізгі мақсат – биік мораль мен биік парасат. Ал байлық – жаңағы мақсатқа жету жолындағы қажетті материалдық база. – Оймауыт қолын шалқая созып, ілулі тұрған пиджагінің қалтасынан папирос алып тұтатты. – Мәселен, адамның жеке басын алайық, – деді темекі түтінін аузы–мұрнынан бірдей бұрқыратып. – Егер адамгершілігі биік ақылды адам ішер тамақ пен киер киімнен жүдеп жүрсе, үлде мен бүлдеге бөленген ақымақ одан неге артық болуға тиісті. Менің ұғымымда, осы жүрген бастықтарды сауатсыздығына да, кедейлігіне де қарамастан, қазірдің өзінде шетелдегі миллионерлерден биік қоюға болады. Себебі олардың адамгершілік принциптері әлгі дүние қоңыздардан әлдеқайда биік. Қоғамның идеалы – адамның қаны мен көз жасына салынған зәулім мұнаралар мен пирамидалар емес, адамның рухани өміріндегі пирамидалар – адалдық, әділдік, теңдік сияқты мына біздер жасап жатқан әлеуметтік–моральдық ерліктер. Қоғамның дәрежесі моральмен өлшенуге тиісті.

— Осыған екеуміз сенейік, – деді Сейіт «сөзіңе құлдық» дегендей екі қолын көтеріп. – Бірақ сен мынаны білесің бе? Осы идеяны таратушылардың өздері «біздің халық адал, әділ болыпты» дегеннен гөрі, «біздің халық бай, әрі күшті болыпты, басқа елдерді өзіне бағындырыпты» дегенді мақтаныш тұтады. Жаңағы өзің айтқан қанға малынған пирамидалар мен мұнаралар, патшалардың алтындаған жиһаздары мен сарайлары, басқа бір елден тартып алған мүліктер, басқа бір елді жаулап алуға жағдай жасаған Колумб секілді саяхатшы атын жамылған саяси алаяқтар, әскери жендеттер тұтас бір халықтың қала берді бүкіл адамзаттың мақтанышына айналды. Өйткені күшті болу, билік жүргізу бәрінен де қымбат. Мәселен, әділдік, мораль тұрғысынан қарасаң, индеецтер қоғамы өздерін басып алған испандықтардан әлдеқайда биік болатын. Бірақ біз оларды артта қалған, жетілмеген қауым деп қараймыз. Өйткені онда үлкен армия, зәулім үйлер, қисапсыз байлық, машина, тағысын тағылар жоқ. Сол себепті оны басып алуға, қанауға, зорлауға, сөйтіп – оларды «мәдениетті» қылуға болады… Көрдің бе?! Біз өзімізді өзіміз әсем мақсаттармен қанша алдасақ та мәнінде ұмтылатын идеалымыз – күштілік… О, тәңірім, – Сейіт әлденеге есінен тана қалған адамдай көзінің қарашығын төңкере төбеге қарады, – біз тарихтан Македонскийдің дәуірін Грецияның гүлдену шағы деп оқыдық. Гүлдену шағы!.. Неғұрлым мемлекет көп қылмыс жасаса көп жерді тартып алса, көп адамды қырса, соғұрлым гүлдену шағы болмақ. Осыдан кейін қалайша шындық, әділдік, бақыт жайында әңгіме айтуға болады. – Сейіт бар шындықты тауысып, «осыдан кейін де ұялмай бірдеңе айтасың ба» дегендей Оймауыттың жүзіне сұраулы кескінмен таңырқай қарады.

— Нағыз айтатын кез осы ғой! – деді Оймауыт жұлып алғандай. – Біз күштілікке бас иген жаңағы буржуазиялық көзқарастардың тас–талқанын шығардық. Біз енді тарихқа мүлде басқа принциппен қараймыз, түсінемісің?!

Сейіт төмен қарап, басын шайқады.

— Сене алмаймын, – деді желбіреген бұйра шашын бір қолымен жинақтап. – Өйткені сендердің жасағандарыңнан қиратқандарың көп.

— Жасай алмай жатсақ, оған мына мен кінәлі, – Оймауыт өзін саусағымен шұқып көрсетті. – Жасауға бөгет болып жүрген сен кінәлі. Революция әлі біткен жоқ. Он жетінші жылы басталған, содан бері өмірдің әр саласында, қалалар мен ауылдарда, әр көшеде, әр үйде, әр қайсымыздың санамызда күні бүгінге дейін жүріп жатыр. Революция үкіметі басып алып, қалған жерге әкімшілік әмір жүргізетін сарай төңкерісі емес. Ол – бүкіл миллиондардың әрекеті. Ал оның ішінде бәленбай мыңы надан болса, түгенбай мыңы ішке кірген қаскүнем болса, олар жасаған зиянкестікке тұтас қоғамды неге күйдіресің?

— Егер бар қателіктің бәрін надандар мен қаскүнемдерге жаба берсек, онда ешбір қоғам ешбір қылмысқа ешқашанда жауап бермейді.

— Біз қылмыс жасаған жоқпыз. Біз жаңа тарих үшін өз қанымызды төктік. Міне… міне… – Оймауыт гимнастеркасының омырауын ағытып, иығындағы, желкесіндегі тыртық боп біткен оқтың іздерін көрсетті. – Міне!

Содан кейін беліндегі қайыс белбеуді лақтырып тастап, қарнын жалаңаштағанда сол жақ бүйіріндегі алып тасталған екі қабырғаның орны көрінді. Көгеріп жып–жылтыр болып біткен жүрекке жақын тұсы бүлк–бүлк етеді.

Сейіт төмен қарап, ойланып қалды.

— Сен өзіңді сол жаңа тарихтың қожасымын деп ұғасың ба? – деді әлден соң басын көтеріп.

— Дәл солай деп ұғамын. Себебі мен өзімді тарихты жасаушылардың бірімін деп санаймын.

— Қателесесің, – деді Сейіт Оймауытқа ештеңе сезбей тұрған баланы аяғандай көзқараспен қарап. – Сен бар болғаны қолшоқпарсың. Ал қожайындар – басқалар. Тарихты жасайтындар да солар. Және олар өздеріне керек тарихты ғана жасайды. Жер астынан табылып жатқан, кірпішке, қамысқа жазылған тарихтар да шын тарих емес, бір кезде біреулерге керек болған тарих. Мен оған ешқашанда сенбеймін.

Оймауыт досының не айтқысы келіп отырғанын толық түсінбей:

— Сонда саған керегі не өзі? Нені қалайсың? – деді қабағын шытып.

— Түктің де керегі жоқ… Бұл тағдыр! Халықтың тағдыры! Тағдырдан қашып құтыла алмайсың.

— Жоқ, сен олай бұлтақтама. Айтпайды екенсің, айтқаныңда тұр. Талабыңды ашық айт.

— Түк те талап етпеймін Тек маза бер.

— Кімге, саған ба?

— Жоқ, елге, – деп Сейіт шаңқ ете қалды. — Мен үшін ел сенің шындығыңнан да қымбат. Шындық үшін жеке адамдарды құрбан ет, бірақ елді құрбан етуге болмайды. Мен қазір ел үшін өтірік айтуға дайынмын.

— Ал мен үшін өтірік қылмыс кім үшін жасасаң да, қылмыстың аты қылмыс. Елді бақытты қылу үшін оны шындыққа қарсы қоюдың қанша қажеті бар. – Оймауыт өз сұрағына өзі таңырқағандай, қасын керіп, иығын көтерді. – Сен ойлағандай үлкен трагедия жоқ халықтың басында. Ол сенің өз басыңның трагедиясы. Сен адамзат тарихында мүлде – жаңа дәуірдің басталғанын түсінгің келмейді. Өйткені қара басыңның ренішінен аса алмайсың. Әйтпесе менмін деген азаматтың елге жан аямай қызмет қылар тұсы – осы тұс. Өйткені қоғамның қасиетті принциптерін сақтап қалу оны орнатудан бір де бір кем емес.

— Қасиетті принциптерді сақтап қала алмайсың, – деді Сейіт ызалана айқайлап. – Өйткені сен үшін қасиетті принциптер екінші біреу үшін түк те қасиетті емес… Ал…

Осы кезде есік сарт етіп ашылып, ішке Рая кіріп келді. Басындағы қызыл орамалын шешіп жатып, басын әнтек шалқайтып, аппақ тамағын көрсете:

— О – о, – қонақ келген екен ғой, – деді жадырай күліп. — Сәлем, Сейіт!

Сейіт зиялы адамдарға тән дағдымен орнынан тұрып жатық та, әсем қимылдап қыздың қолынан сүйді. Рая «мінеки, нағыз жігіт осындай болады – сендер неге осындай емессіңдер» дегендей қалған екеуіне назданып, кінәлай қарады да, аяғын кербез басып, топ–толық кеудесін дірілдетіп төрге шықты. Қыздың келуі әңгіменің тақырыбын мүлде өзгертіп жіберді. Әзіл–қалжың мен жеңіл күлкіден, қаланың өсек–аяңынан жігіттер қайта көңілденді. Рая дастарқанды менсінбей, «Еркектердің отырған жері осы», – деп шайды қайта жасады. Сейіт қыздың денсаулығына арнайы тост көтерді. Осы кезде күлегеш Рая:

— Енді Сейіт бізге өлең оқысын, – деді балаша мәз болып.

Сейіт келіспей басын шайқады.

— Жо–жоқ, – деп даурықты Рая, – болмайды, Сейіт, оқисың, мені сыйлайтының рас болса, оқисың. Махаббат жайында болсын, жарай ма?

— Оқысаңшы енді бәлденбей, – деді Оймауыт көзі күлімдеп. Сейіт не істерін білмегендей ойланып үнсіз қалды. Содан кейін стаканның түбіндегі азғантай арақты қағып салды да, соқыр адамша жанарын бір нүктеге қадап, жүрек тебіренткен мақпал дауыспен:

— Сенің көзің күміс көлдің жарқыраған айдыны, Ғашық болдым со бір көзге есімде жоқ қай күні, деді әр сөзін салмақтап. Өлеңнің сөзі емес ақынның үніндегі қасіретті әуез әлдебір болғалы тұрған бақытсыздықты алдын ала сездіргендей үрейшіл әсер берді:

— Білетінім – жанымды өртеп, қапияда жалт еттің.

Сенен басқа жар сүймеске алла атымен ант еттім.

Беймаза ғып көңілімді сағым белес – тәтті елес,

Тәтті елестің бәрі бірдей біздер үшін сәтті емес,

Білмедің сен дүниеде мендей жанның барын да,

Тілемедім білгеніңді – сорым ба әлде бағым ба?..

Тірлігіме көрік болған сүйенішім, жарығым,

Қияр едім бір күлкіңе өмірімнің жарымын.

Түндер бойы кірпік ілмей, өзіңді ойлап жатқанда,

Сағыныштың уытынан сарғайып таң атқанда,

Атыңды атап өз–өзімен жынды адамдай күбірлеп,

Өз үнімнен өзім шошып, өне бойым дірілдеп,

Үміт, күдік қос арықтай көңілімді суарып,

Тек, әйтеуір, дүниеде сен барына қуанып,

Жүрген шақта талшық етіп күн сипатты жүзіңді

Талмаусырап бірте–бірте үміт жібі үзілді… –

Сейіттің үні жаңағы үміт жібіндей талмаусырап барып үзілді. Бұл тірлікте енді ешбір қызық қалмағандай, қатты тарығып, қажыған, шаршаған түрмен тұнжырап үнсіз қалды. Жүзіндегі арылмас уайым, науқас табы, тіпті арықтығы да жаңағы сәтсіз махаббаттан болып тұрғандай. Рая жас толған көзіне орамалын апарды. Бәйтен өлең осымен біткен шығар деп ойлаған, бірақ Сейіт басын қайта көтеріп, бұйра шашын әнтек сілкіп қалды да:

— Ұмыттым деп сені мәңгі өзімді–өзім алдадым,

Өйткені жоқ енді маған аялайтын ардағым, –

деп көзін жұмды.

— Кекті көзбен, атты сөзбен мен өмірге жауықтым

Өйткені жоқ енді маған шат–шадыман сауық күн.

Мен сенбеймін дүниеде махаббаттың барына,

Қуаныш та, жұбаныш та әсер етпес жаныма.

— Бәрі пенде адамдардың асылы жоқ ішінде

Перизатты көрдім рас, оның өзін түсімде…

Сейіт осы тұста әлдебір тәтті арманға берілгендей бір түрмен үнсіз қалды да әу бастағы мұңды әуеніне қайта түсті.

— Деп осылай тасқа айналып, беріш болып қалғанда,

Елден көшіп, сырт айналып, теріс қонып алғанда…

Тағы келдің қапияда, күн нұрындай қарғам – ай!

Жылдар бойғы көңілімді, сенімімді алдамай.

Бұл не ғажап! Тағдырымнан мұндай бақыт күтпегем,

Ойлаушы едім өтермін деп жанға батқан жүкпенен,

Тағы келдің, айналайын, лағындай маралдың.

Әлде менің тілегімнен, жүрегімнен жаралдың.

Осыдан кейін таңғажайып жұмсақ үнмен тебірене сыбырлап:

— Кешір жаным, –

деп басталатын тұста, өз өмірінен бірдеңе есіне түсті ме, Рая Көз жасына ие бола алмады.

— Кешір, жаным – кездерімді араздасқан пендемен,

Күндерімді, түндерімді жақсылыққа сенбеген.

Бұған дейін көңіліңе түскен болса қаяу – мұң,

Барлығы үшін кешір мені, кешір мені, аяулым!

Ант ішейік қолыңды бер махаббатқа сенуге,

Адалдық пен арың үшін, қажет болса, өлуге.

«Жан пида» деп жанарыңа тура қарап айта алам,

Ант ішейік сосын тағы ант ішпеске қайтадан. –

Сейіт сүйген жарының бейнесін елестетіп тұрғандай, көзін жұмып, елтіп, бір ауық үнсіз қалды да, өлеңнің біткенін білдіре жымиып, көзін ашып алды.

— Азаматым – ай! – деді Оймауыт риза болып.

Бәйтен бұрын–соңды домбырамен айтылған жыр болмаса, дәл мынадай қарасөз құсатып өлең оқуды естімеген еді. Адам жанын осынша тебірентіп, дүниеден баз кешкендей қылған мынау өлеңнің не құпиясы барына түсінбей, Сейіттің жүзіне сиқыршыға қарағандай күдікпен сескене әрі қызыға қарады.

Ал Раяның қуанышыңда шек жоқ. Көзінің жасын қайта–қайта сүртіп, өзі сонысына ыңғайсызданғандай бетін басып, күле береді.

— Ой, Сейіт, молодец! – деді сосын басын шайқап. – Қандай бақытты адамсың!

Сейіт мырс етіп күлді. Онысы «қайдағы бақыт қаңғып жүрген» дегендей болды.

Рая сезімтал, көзі ашық, сауатты қыз еді, Сейіттің тағдырын жақсы білетін.

— Басқа қонған талант – бақыт емес пе? – деді ол салмақты үнмен. – Сүйгеніңмен табысу, енді қайтып жан сүймеске ант ішісу – бақыт емей не?

— Махаббат маған ешқандай бақыт әкелген жоқ, – деді Сейіт даусы қарлығып.

Отырғандар абыржып, «қате естіген жоқпыз ба» дегендей бір–біріне қарады. Базарда бұйым сатып, алтын ақша түсірген саудагер үйіне келіп, әлгінің алтын емес, жасанды жез екенін білген кезде жанындағы серігіне дәл осылай қарар еді.

— Не дейсің? – деді Рая өз құлағына әлі де сенбей. – Өзің емес пе жаңа ғана айтқан…

— Ол өлең, ал мен өмірді айтып отырмын. Екеуі екі бөлек нәрсе.

— Сонда әлгі айтқандарыңның бәрі бекер болғаны ма?

— Бекер.

Рая сөз таппай «бірдеңе десеңдерші мынаған» дегендей жан–жағына жаутаңдай қарады.

— Сенің бұл сөзіңді мен былай түсінемін, – деді Оймауыт көзін сығырайта ойланып. – Бәлкім, сен әлгі өлеңіңде өзіңде жоқ жалған нәрсені дәріптедің… Бұл – өтірік айту. Немесе әлгі айтқандарыңның бәрі шындық. Бірақ сол шындықты мойындауға жүрегің дауаламайды. Бұл да – өтірік айту. Яғни шындықтан қашу.

— Ғұмыры қысқа болса, онда оның шындық болмағаны. Шындық ешқашанда өлуге тиісті емес.

— Неге өлуге тиісті емес? Бұл дүниеде бәрі өледі. Мақсат та, идея да бәрі–бәрі өледі. Баяғы ұлы мемлекеттердің құлағаны секілді, бәрі де құлайды. Шындық өлмейді, халық Өлмейді деген сөз, жұртты жігерлендіру үшін айтылған насихат. Неге өлмейді? – деді Сейіт жан–жағына таңырқай қарап. – Талай халық, талай ел өлген. Айнымас достық, асыл махаббат та өледі. Өлмейтін бір–ақ зат бар, ол – адам бойындағы сатқындық.

— Жарайды, – деді Оймауыт «осы әңгімені доғарсақ қайтеді» дегендей бір үнмен. – Өзіміз ешкімді сатпасақ болды емес пе? Басқадағы шаруамыз қанша?..

Көп ұзамай Сейіт мас боп қалды. Тәлтіректеп орнынан тұрып, «кетемін» деп сыртқа ұмтылды. Оймауыт оны көтеріп әкеліп, кереуетке жатқызды.

— Жатып дем ал, – деп сыбырлады құлағына, шашынан сипап. – Таңертең жүресің. Ат алдырып қойдым.

Кенет Сейіт жарға қарап аунап түсті де, бетін басып еңіреп қоя барды.

— Ештеңе етпейді, – деді Оймауыт шошып кеткен Раяға қарап. Көп ішіп қойды. Өзі шаршап жүрген адам… Жүр мен сені шығарып салайын.

— Эх, Сейіт, Сейіт! – Рая күрсіне, шығып бара жатып. Таңертен елең–алаңда Бәйтен Сейітпен бізге атқа отырды – Сейіт, саған енді қалада қалуға болмайды, – деді. Оймауыт аттандырып тұрып. – Ешбір ауылға соқпай тіке тартыңдар. Одан әрі не істейтініңді өзін білесің.

Бәйтен мен Сейіт Қопалыға екінді кезінде жетті. Деревняға кіре бере әлденеден секем алған Сейіт:

Жан жағын нарқамыстар көмкерген көл суы көктемнің буына балқып екі көзге бейжай көрінгенмен, бір–бірімен қабаттаса шулаған әр түрлі құстар үнінен құпия тірлікті, хан базарындай қайнап шапағынан алтын жалатқандай қызыл жалқын нұрға бөленген аспандағы мамық бұлттар сәулесі, тымық айдынында ап–анық болып көрінеді.

Сейіт аттан түсігі, сыңсыған нар қамыстың үстінен алыс, көкжиекке ұмсына қарап, көзінде уайым мен қуаныш қабат ойнап беймаза халде ұзақ тұрды. Оның не ойлап тұрғанын Бәйтен біле алмады. Әлде ол күрең кештің сәулетіне үйлеспей көңілі сынып қорланды ма, әлде пенделігін ұмытып, табиғаттың құшағына қиялмен еніп, баяғыдай шабыттанып өлең шығарғысы келді ме екен!?..

Сейіт көзі жасаурап Бәйтенге қарады:

— Қарашы, қандай ғажап Табиғаттың осындай тылсым сәтіне үн қосуға тіл жетер ме?! Тек Абай ғана айта алар еді–ау. – Сейіттің дауысында баяғы сазды әуез қайта пайда болды.

— Көлеңке басын ұзартып,

Алысты көзден жасырса,

Күнді уақыт қызартып,

Көк жиекке асырса.

Сейіт бір сәт үнсіз қалып, көзге көрінбейтін біреумен сөйлесіп тұрғандай:

— Күңгірт көңілім сырласар

Сұрғылт тартқан бейуаққа, –

деді қайталап.

Содан кейін өзінің айдалада көл жағасында жалғыз қалып бара жатқаны есіне жаңа түскендей, бойын жиып, мүлде басқа дауыспен:

— Ал жарайды, күн кешкіріп кетті, сен енді, – деп Бәйтенге жақындай түсті. – Не істейміз, қоштасамыз ба? – деді даусы құбылып. – Дүниенің кеңдігінде шек жоқ, бірақ тарылса, тарының қауызындай… Дәм таусылып, дем бітпесе, жолығармыз… Дәл оған тағдыр жазбаса… бақұл бол… бауырым!..

Бәйтен көзі бұлдырап, Сейіттің жабырқай жымиған жүдеу жүзіне қарады.

— Аман бол, – деді, оның тақтайдай қатты арық денесін құшақтап.

Бәйтен атқа мініп, екінші атты жетекке алып, ұзай бере, артына қайта қарады. Жарқыраған ақ айдын қамыс тасасынан көрінбейді. Жағалауда тұрған Сейіт қып–қызыл боп балқыған батар күннің дәл астында кіп–кішкентай болып тұр екен, сәлден соң күнмен бірге көкжиекке қоса кіріп кететіндей боп елестеп, көңіліне кірген үрейден Бәйтен қайтып артына қарамауға тырысты. Содан кейін ол Сейітті көрген жоқ.

Оқуды бітіріп, елге қайтатын күн де туды. Бұл кезде Оймауыт командировкада жүрген. Қоштаса алмай кеткені өкінішті–ақ болды. Ұлы дүрмектен бөлініп қала алмады. Бәлкім, қалғанда қайтер еді? «Неге күтпедім? – деп ойлады ол. – Көп болса, екі–үш күн, әрі кетсе бір жеті күтер едім. Онда не тұр?» Бірақ Оймауыт жылап–сықтап қоштасуды, сыр ақтарып, тебіреніп сөйлеуді ұнатпайтын. Болған күнде де, көзі күлімдеп: «Ал, кәне, сау бол», – дегеннен басқа ештеңе айтпас еді.

* * *

Енді, міне, айдалада сықырлаған арбаның үстінде келе жатқан Бәйтен екі бірдей сағыныштың ортасында қалғандай бір әсерде отыр. Ауылға деген сағыныш көкірегінде бұрыннан бар болса, қалада өткен уақыт та бірте–бірте жүректі сыздатып сағынышқа айналып келе жатқан секілді.

Өгіз арба сүйретіліп Қоңырөзектің қырына шыққанда, шырқау аспандағы шарбы бұлттар болмашы ғана күреңітіп, көкжиекке тақаған бір–екі бұлттың ғана бауыры жез жалатқандай жалтырап, батқан күннің шапағын әлі де сақтап тұрды. Көп ұзамай төңірек күлгін тартып, асыққан жұлдыздар аспан әлемін әр жерден жылтыратып тесе бастады.

Кенет Есен әлденеден шошып кеткендей, шыбыртқысын тастай салып, көкке қарап қолын жайып:

— Ай көрдім, аман көрдім, жаңа айда жарылқа, ескі айда есірке! – деп күбірлей жөнелді.

Бәйтен де жоғары қарады. Қыздың қасындай жіп–жіңішке болып ай туған екен.

Даланың қоңыржай тымық түні орнады. Тымық түнді майланбаған ескі арбаның шиқылы, әбден, болдырған қызыл өгіздің тұяғының сыртылы, көзіне түскен затты боқтап отырған Есеннің жарықшақ үні бұзып келеді:

— Жердің түбі ғой, атаңа нәлет, – деді Есен бір кезде бүкіл өңірге тиісіп. – Биыл осы ойдағы елге көшіп кетсем бе деп бір ойлап едім. Тағы да қойшы дедім…

Жол соғып, шөл қинап, титықтаған жолаушылар ауылдың өкпе тұсына келгенде түн ортасы ауған кез еді. Жерошақтағы оттар сөнген, түндіктер жабылған – ауыл ұйқыда.

Есен шетте тұрған қараша үйге қарай тартты. Түн қараңғысына көзі үйренген Бәйтен өз үйін танып, Есеннің әдейі келе жатқанына түсінді. Үй сыртына арбасын тоқтатып, Есен жерге секіріп түсті де:

— Уа, кемпір, неғып жатырсың, ойбай, балаң келді, – деп айғай салды.

Іштен абдырап:

— Көтек, не дейді?! – деген ұйқылы–ояу шошына қуанған дауыс естілді.

Іле–шала «ойбай, белім» деп, орнынан шойырыла тұрып, ұзын көйлегі делеңдеп, жаулығын жүре байлап, Қалаған кемпір шықты. Қараңғыда ажыратпай, «жарығым–ау» деп құшақтай берген адамы: «Ойбай, мені жаңа көрдің бе, Есен емеспін бе, – деп баж ете қалды, – Бәйтен анау тұр… Мына кемпір алжиын деген шығар, маған бас салғаны несі!..»

Қалаған «көтек» деп аңырып қалып, Бәйтенді көрді де:

— Құлыным – ау, жалғызым – ау, – деп емірене кемсеңдеп, құшағын жайды. – Осыншама зарықтырып…

— Қарағым – ай, қайтейін…

Бәйтен жол бойы елді, жерді туған анасын сағындым деп ынтығып келсе де, нағыз сағыныштың қуатын жаңа сезді. Бірақ босаң сезімге берілуді ыңғайсыз көріп:

— Қой, апа, мұның не? – деді көзіне жас алған шешесіне өзінше басу айтып.

— Қайтейін, шырағым, күні–түні ойлайтыным сен ғой. Жатсам да, тұрсам да… – Кемпір жаулығының ұшын тағы да көзіне апарды.

Бәйтеннің санасында «ал мен ше, мен оны күні–түні ойлаймын ба» деген бір ой өзіне кінә тағып өткендей болды.

— Ал, кемпір, мен кеттім, – деді жалғыз қалғандай боп состиып тұрған Есен.

— Ойбай–ау, ия, амансың ба, Есен шырағым? Баламды көрген соң, есім шығып… Ат–көлік аман келдің бе? Үйге кірсеңдерші.

— Жоға, – деді Есен арбасына жақындап. – Мен де үйге жетейін. Келеміз ғой. Др–р–р, ой, иттің баласы, др–р–р. Бәйтен шаршап келді, тынығып алсын, солай емес пе, Бәйтен? Ой енеңді!

— Др–р–р.

Қайсысын кімге айтқаны белгісіз, сөзінің бәрін былықтырып, Есен арбасына отырды.

Үйге кіргеннен кейін де баласын айналып–толғанудан Қалағанның аузы босамай қойды.

— Айналайын–ай, ақ Бәтеннен, – дейді самаурынды тұтатып жатып. – Жарығым–ау әшейін! Лезде жердің жүзін жарық қып жіберген жоқ па? Күнім – ау! Бүгін осы оң қабағым тартқандай болып еді… Неменеге көрініп отыр десем. Көрмейсің бе, жарқ ете қалғанын…

Бір шамада:

— Немене оқуың бітті ме? – деуге шамасы әрең келді.

— Бітті.

— Ой, жаным – ау! – деді кемпір оқудың біткен – бітпегенінде түк шаруасы жоқ бір үнмен.

Шайдан соң, шешелі–балалы екеуі қуанғаннан ұйқылары қашып, қаңғыр–күңгір әңгімемен шұрқ тесік қараша үйдің ішін базар қылып жіберді.

— Баяғыда, – дейді апасы, қайдағыны есіне түсіріп, – Көкіректің түбінде, кішкентай кезің ғой, ой, бір қатты ауырдың – ау… Ішің жүрмей, құдай–ай, сақтай гөр, басыңнан асып кетті. Мүлде ес–түссіз жатырсың. Әкең үйде жоқ. Отырып алып, көкке қарап дауыс қылдым. Құдай–ау, осы шаңырақта жалғыз қалуға жазып па деймін… – Қалағанның осы тұста даусы жарықшақтанып, кемсеңдеп көңілі шын бұзылды. – Көршіміз… Бөгде ғой… Ол байғұстың да жаны шығып жүр. Содан үйдегі жалғыз қара тайыншаны құрбандыққа атап, құдайы деп сені үш айналдырып шықтық. Тайыншамен бірге өзім де айналып жүрмін. Сөйткенше болған жоқ, сенің ішің жүрді кетті. Оу, жарығым–ау, – деп Қалаған даусы жадырап, Бәйтеннің іші осы қазір жүріп кеткендей мәз болды. – Қуанғандікі ме, көзімнен жас сорғалап тоқтамайды… Сөйткен Бәйтен ең ғой сен, шырағым–ау. Солардың ғой бірін де білмейсің, ә? – деп бір тоқтады.

— Көкемдердікі аман ба? – деді Бәйтен.

— Аман ғой, құлыным, аман. Сен келеді деп, қалаға барып келген. Басқа кімің бар іздейтін. Соның арқасы емес пе бәрі де… Жеңешең де аман. – Қалаған осының өзіне әрең шыдағандай, қайтадан баласын айналып, толғанып, өлеңше ұйқастырып жөнелді. Айдың да, күннің де нұры Бәйтеннің жанында далада қалды. Бүкіл әлемге, тіршілік атаулыға тыныс болып, қуат берген осы екен. Төрт түлік малдың ішінде мұның болып шықпаған төлі қалмады. Тіпті біраздан кейін Бәйтен де өзін бір кездегі сәби күйінде сезінді. Өмірдің бейберекет ұзақ жолында шаң басқан, кірлеген көңілі жуған кірдей тазарып, әу бастағы кіршіксіз қалпына қайта келіп жатқандай көрінді оған. Қараша үйдің жыртығынан сығалаған жұлдыздарға қарап жатып:

— Өз жағдайың қалай, апа? – деді.

— Жүріп жатырмын ғой, әйтеуір. Ел іші. Бірде бар, бірде жоқ. Құдай тек амандығын берсін.

— Не… көкем көмектеспей ме?

— Неге көмектеспесін, көмектеседі ғой.

— Ендеше, жанына неге көшіп бармайсың?

Бәйтен шешесінің үндемей қалғанын әлдебір өзі білмейтін құпия жаманшылыққа сайып, іштей секем алып қалды.

— Әкеңнің айтқан өсиеті бар, – деді біраздан кейін Қалаған баласының шашына қолын тигізіп, шаңырағымды ешкімге қоспа деген. Шаңырағым қосылып кетеді деп тірісінде де інісінің жанына жоламай қойып еді… Әкең қырсық еді ғой… – Қалаған ұмытып бара жатқан бірдеңесі есіне түскендей, басын көтеріп ап, Бәйтеннің маңдайынан бір иіскеді де, содан кейін әңгімесін жалғады: – Сенен бұрын туған Дәурен деген баламыз Қоянбай тамында күзекте қайтыс болып, сен туғанға дейін көп жыл тарығып жүрдік қой. Әкең сырты дүрдигенмен уайымшыл еді. Көп ойлайтын… Содан баяғы Ырыскүл төркіндеп келетін жылы іштен бір ағайындар жолаушылап жүріп біздікінде де болған. Онда ұлдың үйімен біргеміз ғой. Солар «қайда болдыңдар» деп біреулер сұрағанда, ұлдың атын айтып, «соның аулында болдық» депті. Әлгіні естіп әкең тас талқан болсын: «Мені баласы өлген, шаңырағы құлаған деп ойлаған шығар», – деп баяғы. Бір қисайса бола ма және… Содан бір күнде бөліне көшіп, ақыры Жарбидайықты қыстадық. Жарықтық жеке шаңырақ боламын деп арпалысумен кетті. Сол тілегін құдай қабыл қылып, сені берді ғой… Сені берген құдайдан тоба! Мың да бір шүкір!!!

III

Түн бойы кірпік ілмей, таңға жақын көз шырымын алған Асқар тағы да күн шықпай оянып алды. Басы қаңғырып, көзі құрғыр аштырмай, біреу ұрып–соғып тастағаннан бетер тұла бойы дел–сал болып, қалжырап тұрды. Бірақ күндегі әдеті осы болған соң, уайым қылып жатқан жоқ. «Е, кәрілік, – деді өзіне–өзі күбірлеп, – жымысқылап жүріп жеттің – ау, сен де». Сықырлаған тізелерін жазып, орнынан тұрды да, бешпентін желбегей жамылып, аяғына кебісін іліп, сыртқа шықты.

Таң саз бере елең–алаң шақ. Қалың ауыл ұйқыда. Шет жақтағы шағын қараша үйлер қара көлеңкеде шекпен жамылып, мүлгіп отырған адам секілді. Асқар бүкіл ауылды оятып алатындай аяғын еппен басып, үй сыртына қарай беттеді. Үюлі тезектің қасында жатқан қызыл сиыр бір көзімен үйден шыққан адамды бағып тұруға ыңғай білдірді де, Асқар әрі кеткен кезде күрсінгендей бір дыбыс шығарып, орнына қайта жайғасты.

Қарауытқан өзен суы, жиектегі мүлгіген құрақ, қоға, одан әрі көкпекті қырқа, құм төбелер – бәрі де тіршілік белгісінен айрылып өлі тыныштық құшағына енген. Асқар бешпентінің қалтасынан шақшасын алып, насыбай атты да, қышқыл иісі мүңкіген қара жусанға шырт түкіріп, қолын артына ұстап, өзен жағасындағы таспадай ағарған жалғыз аяқ жолға түсті. Артына бұрылып, қайта қарағанда ауыл оған қара мұнар басқан қалың зират құсап көрінді.

Оның қазіргі мақсаты анау көрінген ескі көңге дейін жетіп, содан қайтып оралу, сөйтіп ел ұйқыдан оянып, ауыл тірлігі басталғанға дейін, әр нені ойлап алданып жүре тұру. Соның арқасында басы жазылып, бойы сергіп, келесі таңға дейін қуат жиса – жетіп жатыр… Бір кездегі үлкен ой, ұлы мақсаттан қалғаны осы ғана.

«Е, кәрілік!» – дейді сосын ол күрсініп.

* * *

Сөзуар жұрт би тұқымы деп әзіл қылғанмен, бұл кісінің арғы атасында күлтөбеде билік айтқан ешкім жоқ. Ауыл ішінде ара ағайын төрелгі болмаса, өзі де алаштан атақ алып, би қамшысын білегіне қыстырған жан емес. Бірақ ел аузында «би тұқымы» деген лақап аттың бары рас. Оны Асқардың өзі де жоққа шығармайды. Қала берді, сол лақап аттың сырын да жақсы біледі. Тек нағашылығы жиенді айтыста салық қылмас үшін, жұрт білмейтін тарихты тісінен көп шығармайды.

Сондағы тарих мынау. Асқар мен Мырзабек Бірмағамбеттен туады. Бірмағамбеттің әкесі – Тоймағамбет, оның әкесі – Қамысбай, оның әкесі – Ұста, оның әкесі – Жауқашты. Бар шатақтың тірелетін жері де – осы Жауқашты. Би болып жүрген де осы.

Жауқаштыңыз, Мәмбет әулетінің шежіресі бойынша, тақыр кедей екен. Бірақ еті тірі, сөз ұстаған, пысық болыпты. Жастайынан жұртпен жаудай жағаласып, екі иығын жұлып жеп өсіпті. Мырзаболаттар жағы бұл кісіні аздап ұрлық қылған екен деп те отырады, бірақ ол арасы көмескі. Асқардың өзі бекер сөз деп жолатпайды. «Тегін адам таз бола ма» – Жауқашты қазақтың арғы–бергі заңы мен жарлығын бес саусағындай білетін дауынан жау қашқан атақты даугер болыпты. Жауқашты атануы да осыған байланысты. Буыны бекіп, бұғанасы қатқан кезден бастап, бұл кісі бірыңғай даумен күн көрген. Төңіректі шарлап дау–жанжал іздеп, біреу малын ұрлатып, құнын даулап жүрсе, бұл әлгі адамға мал беріп, дауын сатып алады екен. Кейін сол даудан бәлен есе артық пайда табады. Ол үшін, әрине, бұлтартпайтын дәлел керек, жұрт білмейтінді білу керек, жұрт байқамағанды байқау керек. Бірде Жауқашты ел аралап келе жатса, алдынан сәйгүлік мінген бір мырза кездесіпті дейді. Амандық–саулық сұрасып, жөн білісіп тұрғанда мырзаның сәйгүлігі аузын ашып қатты есінесе керек. Қарсы қарап тұрған Жауқашты аттың таңдайынан бармақтай меңді байқап қалады. Көптен дау табылмай жүдеп жүрген Жауқашты «иә, сәт» деп жаны кіріп, бірақ сыртқа сырын білдірмей, елеусіз ел жағалап отырып, сол елдің биіне келеді.

«Уа, би! Арызым бар. Жоқ іздеген жолаушы едім. Жоғалтқаным сәйгүлік еді, соның ізі осы елге бастап әкелді. Жолда бір мырзаның астынан көрдім. Түсінен таныдым, құдай куә, дәл өзі. Әділ би деген атағаныңыз жер жарады. Малымды қайтарып беріңіз», – десе керек.

Содан дау дауға ұласып, сәйгүлік мінген мырзаны алдырып, дәлелге дәлел, куәге куә тартылып, екі жақ болып, бірін–бірі ала алмайды. Сонда Жауқашты тұрып: «Жарайды, үлкен ел үлкендігін істеп, шоқтығына қол жуытпай отыр. Бірақ соңғы тілегім бар. Жылқымның құлын кезінде таңдайында бармақтай қалы бар еді. Сол болса, сәйгүлік менікі, әйтпесе ат–тон айыбын өзім тартайын», – дейді. Бұған сәйгүлік мінген мырза ештеңе дей алмаған. Малын түстеп танығанмен, қай жылқының аузына басын сұғып қарап жатыр? Жұрт келіп аттың аузын ашып, таңдайындағы қалын көреді. Сөйтіп, Жауқашты, құдай аманаты, бір сәйгүлікті басы бүтін пайда қылып кеткен екен дейді.

Кейін жасы ұлғайғанда да қыс бойы өзінің тұмағымен айтысып дайындалып, жер қарая атқа мініп дау іздейді екен. Содан үлкен билер мұнымен амалсыз есептесетін болып, өздерімен бірге алып жүреді екен. Солардың қатарында жүріп Жауқашты да бірте–бірте би атанып кетеді. Халық арасында: «Құдайдың бәлесінен сақта, Жауқаштының жаласынан сақта» деген сөз бар. «Әлдебіреулердің қарғысы тиді ме екен, әйтеуір, біздің тұқым өспей қалды», – деп Асқар ет жақын туыстың аздығына шағынар еді. Бірақ аз болып Мәмбет тұқымының кісіден қорлық көрген жері жоқ.

Асқар ел қатарына ерте қосылып, жастайынан атағы алысқа кетті. Оның әрідегі атағы әшейін серілік байлатын. Ән айтып, күй шертетін қабілеті бар, сөзге жүйрік әрі атбегі – қазаққа бұдан артық не керек – құдай берген өнерпаз жігіт кезінде осы төңіректі тәуір – ақ дүрілдеткен. Қайқы бел Шегірторы аты алыс–жақында ешкімге бәйге бермейді.

Шегірторыға байланысты ел аузында мынандай әңгіме бар. Алтыбас қыпшақтың атақты серісі ақын Нұрман әріректе найман жақтағы біреумен айтыспаққа өтіп бара жатып, жолай Асқардың үйіне түссе керек. Ел қонағы ерге сын Асқар сыртынан ғана білетін Нұрманды хан көтеріп, қарсы алады. Ат шаптырып, той жасайды. Содан үш күн жатып, төртінші күні Нұрман жүрмек болған. Аттанар алдында қазақтың салтымен Асқар: «Не қалағаның бар?» – демей ме қонағына. Анада да иман жоқ екен: «Сыртыңнан кісілігіңді көп естуші едім. Шегірторы деген сәйгүлігің бар екен, қызығын біраз көріпсің. Қанша қымбат болса да, хайуан ғой, қаладым сол жүйрігіңді», – десе керек… Бұл сынның Асқарға қалай батқанын айтып жатудың да қажеті болмас. Адамнан бетер деп жүрген жүйрігін беруге – қия алмай, бермеуге – жолдан жығыла алмай, ақыры есірік буғандай далаға атып шығып: «Шегірторыны әкеліңдер!» – деп айқай салыпты. Ақын Нұрман наймандармен айтысу үшін емес, әдейі осы жылқы үшін келгендей, «біссіміллә» деп аттың мойнына тұмарын іліп, жетектеген күйінде жүріп кетеді. Содан кейін Асқар үйінен елік шыққандай, жер бауырлап, төсек тартып жатып қалған.

Хош, арада екі күн өткен соң, Нұрман Шегірторыны жанындағы бір жігіттен қайтарып жіберіпті. «Әдейі сынау үшін істеп едім, нар мінезді азамат екен, ризамын», – деп сәлем айтыпты.

«Қуаныштың уыты қайғыдан бетер» деген ғой. Асқар Шегірторысын құшақтап, бүкіл елдің көңілін босатып, балаша жылапты деседі…

Аты аңыз боп тараған сол жүйріктің тағдыры ақыры сәтті болмады.

Қашан да елден асқан артықшылық жан иесіне жақсылық әкелмеген ғой. Сұлудың айыбы – ажары, данышпанның кінәсі – ақылы, жүйріктің басына біткен бәлесі – шабысы. Артықшылық өзгенің жанын жаралап, көңіліне шоқ түсіреді. Қанша жұрттан озсаң, сонша жұрт саған жау болмақ. Сонда бәрінен озу – бәрімен жауласу деген сөз емес пе? Бәрімен жауласқанның жеңген күні бар ма?…

Ұлу жылғы керейлердің асында жергілікті жуандар зорлық қылып, бірінші келген Шегірторыға бәйгесін бергізбей, ұрланған ат деген жаламен Асқардың өзін сотқа берді. Әлдеқайдан аттың «иесі» табылып, жүйрігін танып, хош, соттың үкімі Шегірторыны Күдері деген біреуге тартып әперді. Асқар арызданып, күз бойы қуынып, одан кейін қыстың көзі қырауда ешқайда шыға алмай, жер аяғы қарайысымен тағы да Орынборға барып, адам салып, әрең дегенде істі бұздырып, атын қайтып алатын болған. Бірақ ат қайтпады, аттың құны ғана төленді. Көктемде ұйыққа батып өліпті.

Асқар Шегірторының терісін алып еліне келді.

Сол күндер, міне, елес секілді.

Содан кейін заманның ағымы аяқ астынан күрт өзгеріп, жылқы емес, адам бағы сыналатын басқа бір бәйге басталып кетіп еді. 1916 жылы ел басында күн туғанда: «Ақ патша 18 бен 43–тің арасын оққа байламақ, аруақ, құдай жар, өзі боп, құм бойындағы қалың елді көтерсін», – деп Ұлы Сардар Асқарға дұғай сәлем айтыпты. Бүкіл қосым баласы дүниені өртеп жіберетіндей өре түрегелді. Бұл дүрлігу тек тәуекелге бас тігу, не зорлыққа қарсы тұрған бір ғана зауалшылдық емес күнделікті бақай есептен басқаны ұмыта бастаған күйкі тірлікте адамдарды іштей жаңартып, рухани түлеткен, өмірге өзгеше мән берген ұлы сілкініс болды. Халық қалың ұйқыдан шошып оянып, әлдеқашан ұмыт болған заты есіне түскендей, бұрынғы бейбіт мінезінен жаңылып, дүлей тентек күшке айналды. Және осының бәрі бір ғана июнь жарлығынан туған наразылық емес, ғасырлар бойы жиналып, онсыз да бойға сыймай, сылтау таппай тұрған ашу–ызаның мәнәй себептен армансыз сыртқа ақтарылған көрінісі іспетті. Тегінде, данышпан ақылдың да шамасы жетпейтін, ақ көз ашумен ғана алуға мүмкін қиындықтар болады. Мұндай кездің бір күнін кейін тарихшылар басқа уақыттың ондаған, жүздеген жылдарымен салыстырар еді.

Шілденің ортасында Асқар Ұлы Сардармен дуанда жолықты. Елдің игі жақсылары – болыстар, билер, қажы, молдалар, ірі байлар жиынға әдейі шақырылған екен. Мылтықтың түсіндей түсі суық генерал–губернатор сөз сөйлеп, патшаның жарлығын оқыды. Жарлықтан бас тартқандар әскери сотпен өлім жазасына кесіледі екен. Сол жолы Асқар қаптаған солдаттың алдында басын оққа байлап, Ұлы Сардардан кейін жарлыққа қарсы сөз сөйлеген. Жиын бітісімен солдаттар тұрған елді қоршап алып, Асқарды іздепті, Ұлы Сардарды тұтқынға алуға халықтан қаймықса керек. Бірақ үлкендердің ақылымен сөйлей салып, аттанып кеткен Асқар құдай жар болып бұл кезде қаланың терістігіндегі қалың қопаның арасымен аттың басын қоя беріп, құйындай ағызып бара жатқан.

Наразылықтың аяғы қарулы қақтығысқа айналды. Екі болыс, бір писарь өлтірілді. Списоктар өртеліп, почта бекеттері талқандалды. Уездегі сегіз болыстан шыққан көтерілісшілер үш топқа бөлініп үлкен әскер құрады. Күздің ортасында Ұлы Сардар он бес мың қолмен дуанды қоршады. Одан кейін Тақыр көл, Доңызқопа, Доңғалақ бойында аса қатты қырғын соғыс болды. Бұл бір азаматқа желік біткен аты шулы күндер еді–ау… Сол күндер кейін тірі қалған сарбаздарға үлкен атақ–даңқ әкелді. Ел аузына аңыз, әңгіме тарады. Ақындар мадақтап жырға қосты. Солардың бірі – кәріліктен ұйқысы қашып, таңғы елең–алаңда айшалық болған адамша өзен бойлап, қолын артына ұстап, анау кетіп бара жатқан Бірмағамбеттің Асқары.

Совет жылдары Асқар үкімет шаруасына да біраз араласты. Өйткені көз көргендер арасында бұлардың беделі әлі зор еді. Бірақ бейбіт өмір баяғы қанды торсыққа құйып жүретін соғыс кезінен қиын болмаса, оңай соқпады. Тіпті сол бейбіт күніңнің қалтарыс – қуысы, айла–шарғысы көптеу де шығар. Турашылдық, өрлік, бетке айтар батыр мінез қолданудан шығып қалған ескі қару секілді ешкімге қажет болмай қалды. Әлде Асқардың өзіне солай көрінді ме екен? Кейінгі тірліктің икеміне иіле алмай, баяғы кеудемен босқа арандаған адам Құланбай батыр болды. Өзіне қамшы үйірген милицияны өлімші қылып сабап, жауапқа«тартылып, одан кейін түрмеден қашып, бандыларға қосылып, ақыры өлігі далада қалды. Жарықтық аса жау жүрек адам еді. Атыс–шабыстың ішінде жүріп, құмалақ ашатын, намаз оқитын. Баладай аңқау, аңғал жан өзін әдейі арандатқан жаулардың қармағына ілікті.

Заман шіркін желдей есіп бір орында тұрар емес. Күнде жаңалық, күнде өзгеріс. Жаңа қаулы, жаңа үкім, жаңа заң. Баяғы қадірін білетін үлкен әкімдер кеткен. Қызметке тұрған кейінгі жастардың бірі таныса, бірі танымайды. Сонымен Асекеңдерде бір кездегі үлкен бедел жоқ. Ол аз болғандай, кешегі өзі тәрбиелеген балалар ер жетіп, атқа мінген соң, мұның өзіне де ауыз салып жүр.

Әріректе Есімбектен бұрын туған екі ұл баласы қатарынан шешектен өліп, күйіктен ауруға ұшырап, дінге беріліп, тақуа болып, көзі тірісінде өзіне күмбез салдырған. Қыш кесектен өрілген шағын мазар Жауқараның қырынан қара жол бойындағы өткіншіге алыстан–ақ көзге шалынады. Жер шамасын сөз қылған жолаушы осы күні «Асқардың күмбезінен әрі асқасын» немесе «Асқардың күмбезіне жете бере» деп жол жүрістің өлшемі қылып әңгіме айтар еді. Кейінгі жастар ол Асқардың қай Асқар екенін де айырып жатқан жоқ. Әшейін жер аты секілді. Бірақ сол күмбез бұған кейін бәле боп жабысты. Ауылдың Назар секілді белсенділері мұңы қожа–молдалардың қатарына қосатын көрінеді. Әлгі моладан, әйтеуір, үкіметке қарсы бірдеңе көретін секілді.

Асекең өте сабырлы адам ғой. Соның бірін сыртқа білдірмейді. Білдірмеген соң, іштей үгітіліп, ой меңдеп, ұйқы қашады.

* * *

— Тентекжан–ау, амансың ба? – деп самбырлап, кезек–кезек екі бетінен, маңдайынан сүйді де, енді қай жерінен сүйсем екен дегендей жүзіне үңіле қарап тұрып қалды. – Кеше апама кіріп шыққанда, түс көріп жүрмін, келіп қалар деп отыр еді. Апамның түсі қате кетпейді ғой, өмірі…

Асекең, алдымен үлкен шаһардың жаңалығын, содан кейін аудандағы жекжаттардың қал–жағдайын сұрады. Бәйтеннің аудан басшысына кіргенін, осындағы мұғалімдік қызметке қағаз ала келгенін естігенде: «Бәрекелді, қайырлы болсын!» – деп ризашылық білдірді.

— Неге жүдеусің? – деді Бәйтенге көз тоқтатып. – Ауырған жоқсың ба?

— Жоқ, – деді Бәйтен күліп. – Қаланың күйі осы ғой.

— Оқу деген бәле ғой өзі, – деп қара домалақ шал оқудың азарын көріп қалған адамдай тыжырынып қойды. – Қағазға қарап сарылу деген денсаулықты шыдата ма?.. Баянтаңат Ережептің баласы оқу оқимын деп, ақырында құрт ауру болған жоқ па…

Ұзаққа созылған амандық саябырлаған бір тұста Асқар:

— Ау, Бикен, сен енді шаруашылыққа кіріс, – деді әйеліне.

Бикен аңтарылып:

— Көтек, маған не жоқ! Тіпті жайласып отырып аппын ғой, шығар менен неше түрлі, – деп өзіне–өзі таң қалып, басындағы жаулығын жөндеген күйі үйден асығыс шыға жөнелді.’

— Сен былай қыл, Бәйтен, – деді Асқар төрде отырған қара домалақ шалды көзімен көрсетіп. – Мынау отырған – баяғы молданың тұқымы Оразмағамбет қой…

— Тек, ойбай!.. – деп қара домалақ шал орнынан ыршып түсті. – Қайдағы тұқым?!..

— Жарайды енді, қорықпай–ақ қой, – деді Асқар күліп, – үкіметтің дінге деген қыспағы жоқ көрінеді ғой. Неменеге ат–тоныңды ала қашасың?

— Ойбай–ау, ала қашпағанда… Оспан қожадан аруақты кім бар еді? Соның өзін түрмеге салған жоқ па?!

— Түрмеге салса, елді алдаған, жеген шығар, өтірік емдеген шығар… Құдайға неге сенесің деп салмаған болар. Жарайды, әңгіме онда емес. Сен былай қыл, қалқасы, – деді Бәйтенге қарап. – Елде болмағаныңа қанша уақыт? Одан бері әр түрлі өзгерістер болды. Шетінеген кісілер бар. Бәрінен де қиыны өліктер жолы. Соларға кіріп, көңіл айтып шығу керек. Содан кейін қайда жүрсең де, жүзің жарқын жүреді. Мына Оразмағамбет дұға қылды, ұят қой әйтпесе… Шай қайнағанша сөйтіп барып келіңдер.

Бәйтен мен Оразмағамбет бір–бір кеседен қымыз ішіп, сыртқа шықты.

— Жұрт көзіне түспей, ауыл шетінен бастайық, – деп Оразмағамбет өзен жағасына қарай жүрді.

Шайтанкөңнің тұсында суатқа жақын тігілген қараша үйге тақай бергенде, дауыс қылған әйелдің зарлы үні шықты.

— Мынау әлгі аңшы Құсайынның үйі ғой, – деп Оразмағамбет беліне таянып келе жатқан таяғымен жол көрсетті. – Сиырға бақташы болатын. Былтыр жазда малға тиген ұрылар түн ішінде әйелі екеуін соққыға жыққан. Өзі көп ұзамай өліп кетті, әйелі содан жатқан, көктемнің аяғында қайтыс болды.

— Кімдер екен?

— Қайсысы?

— Өлтіргендер кімдер деймін?

— Кім білген, жұрт осы байлар жағынан көреді. – Оразмағамбет жан–жағына алақтай қарап, мойнын соза, жақындап: – Осы Дәуітбайлардың қатысы бар дейді, құдай сақтай гөр! – деп өзінен–өзі шошына сыбырлады. – Баласы Қарамергенді байқап қапты әлгі қатыны.

Бәйтен «әйелі де қайтыс болса, сонда жылап жатқан кім» деп ойланып келе жатқан. Үйге кіргенде көрді: он екі–он үш жасар кішкентай қыз қара орамалмен бетін бүркеп, белін таянып, керегеге қарап, дауыс қылып отыр екен.

— Әйдік пысық! Қалай зарлайды! – деп сыбырлады Оразмағамбет қыздың дауыс қылғанына риза болып.

Бәйтен Құсайынды жақсы білетін. Зор тұлғалы, қоңқақ мұрын, үлкенмен де, кішімен де ойнай беретін әзілқой, ақ жарқын жігіт еді. Мынау отырған қай қызы екені есінде жоқ. «Мені танып жылап отырғаны – ау», – деді ішінен көзіне келіп қалған жасты сездірмей, төмен қарап.

Оразмағамбет құран оқыды.

— Шырағым, жылама, – деді құран оқылып біткен соң, қайта сыңси бастаған қызға басу айтып. – Балалардың үлкені өзіңсің. Сен жылай бергенде, қалғандары қайтпек. Сабыр қыл, шырағым.

Бәйтен көзінің астымен қызға қарап еді, бойының кішкентайлығы болмаса, түрінде балалықтың нышаны да жоқ, өспей қалған үлкен адам секілді.

Келесі кірген үйлері Өлместікі екен. Шешесі қыста тоқсанға келіп қайтыс болыпты. Іші жиһазға толы алты қанат киіз үйдің ішінде шар айнаға қарап, ұстарамен мұртын басып отырған Өлмес бұларды байқамай, аузын жалғастыра берген. Оразмағамбет әндетіп аят оқи жөнелгенде ғана шошып кетіп, ұстарасын тастай салып, молдасоқынып отырды. Ақшыл сұлу жүзінен әлі нұр таймаған. Адамға жұмсақ қарайтын үлкен қой көздері ойлы, кең маңдайы ірі кесек мінезді адамның кескінін танытқандай. Бірақ жіті қараған адам осынау келісті келбет пен оның ішкі жан дүниесінің арасында жер мен көктей айырма барын, ол үшін бәрі де бас пайданың қамына, тіпті сыртқы көркі де сол үшін саудаға түсетін бұйым секілді сезбей қалмас еді.

— Мына бала Мырзабек марқұмның оқудағы ұлы ғой. Бітіріп келіпті. Өліктерге кіріп шығайын деген соң, еріп шығып едім, – деді Оразмағамбет сәлем–сауқат, көңіл айту біткен кезде. — Осы жаңа келді. Асқардікінде отыр ем…

— Е, бәрекелді, – деді Өлмес Бәйтенге қолын ұсынып. — Ия, ден – қарың сау ма?.. Рақмет, елеп келгеніңе! Өсіп өркендей беріңдер. Қандай оқу бітіргенің?

— Мұғалімдік.

— Бәрекелді, қайырлы болсын, шырағым! – деді пайданың иісін сезген саудагердей елпілдеп. — Айналайын үкімет жеткізді ғой! Азаматтар оқып келіп, ел басқарып жатыр. Жеткізген деген осы емес пе? Баяғы кез болса, не оқу жоқ, не тоқу жоқ, жүрмес пе едік малдың соңында? Анада казитті оқып отырсам, жаппай сауаттандыру жайлы қалай жақсы жазған. Жұрт анау дейді, мынау дейді – үкімет данышпан ғой!.. Солай емес пе, Ореке!

— Әрине, әрине, сөз бар ма? – деп қыбыжықтады Оразмағамбет Өлместің көлгірсіген сөзінен қысылғандай болып.

— Мырзабектің ұлы болсаң бөтендігің жоқ, шырағым, – деді Өлмес сазды қоңыр үнмен. – Сендер – Мәмбет, біз – Дәуренбек. Баяғыда бір аталарың баласы болмай, «қу бас» деген сөз естіп, елден қашқанда, соңынан қуып барып, жаңа туып жатқан қызын құдай алдында сұраусыз деп шаранасымен бауырына салып берген біздің атамыз екен.

Жалпақ бет сары әйел шара көтеріп кіріп, сырлы тостағандарға қымыз құйды. Қымыз үстінде Өлмес баяғыда аштық жылы Жарбиықта отырғанда үйлеріне Бәйтеннің әкесі Мырзабек келіп, бір жеті болып кеткенін әңгімеледі.

Өлместікінен шыққан соң, Бәйтен мен Оразмағамбет Көпеннің көктемде қайтыс болған жалғыз баласы Қуандықтың орнына кіріп шықты. Қуандық Бәйтен шамалас болатын. Өздерінің жақын ағайыны Әмір деген кісі ұрып өлтіріпті. Көпеннің туған інісі Айбек уезде дәрігер болатын. Оның алдында Әмір адам өлтіріп сотталатын болғанда, Айбек. ағайындық қылып, дені сау емес деген қағаз әперіп, аман алып қалған екен. Осы жолы өзі берген сол қағаз алдынан шығып, Әмірге түк істей алмаса керек. Айбек бармағын тістеп: «Өз інімді өлтірдім – ау!» – деп өкініпті дейді.

Үй маңы абыр–сабыр. Екі қазан қатар асылып, ол да жетпей, сереңдеген біреу әйелдермен қылжақтасып, жер – ошақ қазып жатыр. Ауылдың бірсыпыра адамы жиналып қалыпты. Бәрі де үйдің көлеңкесіндегі төсенішке жайғасқан. Әлдекім жұрт естісін дегендей даусын көтеріп:

— Інісі оқу бітіріп келгенде біздің Асқар секілді тай сойып, осындай құдайы қылған қайсың барсың? Әй, жаман Мырзаболаттар, сараңсыңдар ғой… Құдай дәулетті берді, бірақ көңіл тар ғой, көңілді тарғып қойғасын қайтесің, – деп нағашы – жиендік қылып, бет аузы бір уыс кішкентай қара шалды қажап отыр.

Қара шал сөзге шорқақ болу керек:

— Әй, тиыш отыр, тиыш отыр, таяқ жерсің, тиыш отыр… – дегеннен басқа ештеңе айтпайды.

Әлдебір жас келіншек үйге тақап келіп, отырған кісілерге бір тізерлей сәлем берді. Жұрттың бәрі жүндеп отырған әлгі момын шал:

— Көп жаса, шырағым, ұл тап, – деп бата беріп еді, екінші біреуі:

— Оу; алжыған шал – ау, кімге бата беріп жатырсың? – деп тағы да бас салды. – Ол келінің емес, қызың ғой, Бейсенбайдың қызы, ұл табы несі – ей, мынаның?..

Шал көзі бақырайып:

— Ә! Не дейді? – дей берді сасқалақтап. – Қап! Ә! Қазір көзім көрмейді. Осы отырғанда анау отырғандарды шырамыта алмаймын.

Жұрттың бәрі қыран–топан күлкіге батты.

— «Күлсең, кәріге күл» деген, – деді әлдекім жуып–шайып.

Екінді кезінде шөптен Есімбек те оралды. Бәйтенді көріп, анадайдан арсалаңдап ұмтылғанда: «Ал көрейік, екеуі қалай амандасар екен», – десті ерігіп отырған жұрт кеу–кеулеп. Есімбек Бәйтеннің бетінен сүйгенде: «Ой, бәрекелді, екі жас болса да үлкен ғой, ағасы емес пе», – деп риза боп дабырласып қалды.

Бір топ кемпір Бәйтеннің кішкентай кезін еске алды.

— Баяғыда Сарбұлақта отырғанда, онда тіпті кішкентай ғой, – деп бастады көзі сығырайған бүйрек бет кемпір. – Бәйтенжан еңбектеп жүріп, қазандағы сүтке түсіп кетіп, қолы, қарны, шүметегі күйіп қалып…

— Қап, мынау бүлдірді – ау, алжыған кемпір, – деді шалдардың бірі кейіп. – Таста, қайдағыны шығармай! Ұят емес пе, дап–дардай жігітті…

— Е, немене? – деді кемпір қарсыласып. – Маған әлі бала…

Асқардың жайшылықта да кісіден босамайтын киіз үйі кешке қарай адамға лық толды. Асекең пәленше қайда, түгенше қайдамен шақырушы балалардың мазасын алуда.

Ақыры:

— Оу, Шақар қайда, Шақар? – дегенде отырған жұрт қыран–топан күлді.

— Апырай, Асеке, сіз де Мырзағазы секілді елпілдей береді екенсіз. Шақар кімге керек? Келсе келер, келмесе қояр…

— Шақарды да адам іздейтін болғаны – ау.

— Ойбай, Шақарың сұмдық ұры екен, – деді жастардың бірі таңырқаған үнмен.

— Соны жаңа біліп жүрсің бе?

— Анада құдаларымыз келгенде үлкен кісі ғой деп үйге шақырмайын ба? Қонағасымызды ішіп, киітке келген киімімізден алып, кетерінде бас құдамыздың құндыз бөркін ұрлап әкетіпті. Содан сәңкіні салдым – ау бір… Ақыры не болды дейсің ғой? Үйінен құндыз бөріктің сыртындағы, одан бұрын ұрланған бір топ затымды таптым.

— Ойбай, сұрама, одан бәрі де шығады. Құдай сүйер қылығы жоқ. Адамның жексұрыны ғой. Ондайларды елден қуу керек.

— Ау, қойыңдар, – деп басу айтты Асқар. — Қайтесіңдер оны, жүре берсін, бейшара адам.

— Апыр–ай, Асеке, сіздің – ақ жақсыға, жаманға да басалқыңыз бітпейді екен, – деді төрде отырған ауылнай шын кейігендей болып.

— Шырақтарым – ау, Шақар қанша жаман болғанмен, атадан қалған жалғыз еді, – деді Асқар бейбіт үнмен. — Ана шаңырақты құлатпай ұстап отырған сол ғой. Артында балалары бар. Олар өсіп ер жетпей ме?! «Жақсыдан жаман туар бір аяқ асқа алғысыз, жаманнан жақсы туар адам айтса, нанғысыз» деген., Балаларының үлкен азамат болмасына кім кепіл? Шақардың ұрлығы өзімен кетсін, бірақ шаңырақты ұстап отыр, сонысына рахмет.

— Шынында да, солай–ау, – деді әлдекім топ ішінен күбірлеп.

Шай үстінде үйге сеңсең бөркі көзіне түскен, үстінде жыртық шапан, бет–аузын әжім басқан, сирек сақалды, жалаң аяқ, қайыршы пішіндес бір адам кірді. Өзінің алба–жұлба түрінен қысылды ма, әлдекімдердің «жоғары шық» дегеніне қарамастан, босағадағы жынды Қамзаның қасына тізерлеп отыра кетті. Аяғының астынан басқаны көрмейтін секілді – басын көтермейді. Үй иесінің: «Ау, Тоқан, амансың ба, ауылда ма едің», – деген сөзіне де жауап берген жоқ. Оған неге жауап бермедің деп ренжіген де ешкім болмады.

— Өзі дүниеде қырсық, – деп әңгірледі Сағидолла малды әңгіме қылғанда Тоқанды қолымен көрсетіп. – Айтқан сөзіне жауап ала алмайсың. Нанбасаң, қараңдар… Тоқан, әй Тоқан, Тоқан деймін…

Тоқан жауап бермеді.

— Әне, көрдің бе?

— Қой енді, – деді төрде отырған Ботбай Сағидоллаға ұрсып. — Басқа сөзің таусылып қалды ма, нең бар онда? – Содан кейін шайынан бір ұрттап, жанындағы Сүйіндікке қарап. — Ол бір ғаріп, бейшара адам, әйел жоқ, бала жоқ, құдай басқа салғасын қайтсын, – деді даусын ақырындатып.

— Шынында да, жұмбақ жан, – деді Сүйіндік те баяу үнмен бұға сөйлеп. — Ешкіммен араласпайды, сөйлеспейді. Өзінің қайдан келгенін де ешкім білмейді.

— Әйтеуір, бейнетқор кісі. Көктемде бөгетті бекіткенде осыдан үлкең еңбек еткен ешкім болған жоқ. Тастай суда, шіркін–ай, жалаң аяқ жүрді – ау! Өлермен екен.

Тоқан өзі жайлы айтылып жатқан әңгімеге түсінбейтіндей, төмен қарап отырып, екі–үш кесе шай ішті де, алдындағы майлы бауырсақтан қалтасына қос уыстай салып алып, жұрттың «отыр» дегеніне қарамастан:

— Алла риза болсын! – деп шығып кетті.

— Әлгі ренжіп кетті–ау! – деді Асқар қынжылып.

— Ойбай, Асеке, текке әуре болмаңыз, – деді Сағидолла. — Мен білем ғой оны. Өзінің әдеті осы. Екі кесе шай ішкен соң, байласаң, отырмайды.

Осы кезде қайдағы – жайдағыны қозғамаса, отыра алмайтын Күндербек:

— Тоқан кезінде бай болыпты дейді ғой, – деді тақиясын қозғап қойып.

Күндербектің жымысқы қалжыңына үйреніп қалғандар әлгі сөзді мазақ екен деп ду күлді.

— Әзілден тыс, – деді ол жан–жағына ренжігендей түрмен қарап. — Мен естігенімді айтып отырмын. Кәдімгі құл ұстаған бай болыпты дейді.

— Кетші, – деді селкілдей күлген Сағидолла қолын сілтеп. — Өтірік айтпасаң, ішің жарыла ма? Қайдағы бай, қайдағы құл? Тоқан бай деген сөздің мағынасына да түсінбейді.

Күндербектің «депті – мыс» сөзі далада қалды.

Тоқанның Арқа бойындағы ақшамен самаурын қайнатқан аса ірі байлардың бірі болғаның, 1916 жылы үкімет мүшелігіне сайланғанын, ұлы конфескеге бірінші ілігіп, осы аймаққа жер ауып келгенін ешкім білгісі келмеді.

Ботбай қою шайды рақаттана ұрттап қойып, астық налогынан қалай құтылғанын ала тайыншасын қанша пұт астыққа айырбастағанын әңгіме қылды. Налог бұл күнде Ақшоқы бойында әркімнің көкейінен кетпейтін бір–бір шаруасына айналған. Ол жайлы әңгімеге араласпайтын адам жоқ.

Жақында ғана Жарбөгеттегі қайындарына барып келген Қалыбай:

— Налөкті тағы да көбейтетін көрінеді, – деді жанында отырғандарға құпиялап.

— Мынау тағы нені шығарды?

— Түк те шығарып отырғам жоқ, – деді Қалыбай. — Сенбесең, ойдағы елге барып кел. Ит терісі мен мысық терісін тапсыру керек көрінеді.

— Тек!

— Оны қайдан табамыз?

Қалыбай аяқ астынан кергіп, әлгінің бәрі өзіне төленетіндей:

— Онда менің шаруам жоқ, – деді басын шайқап. — Оны өзің білесің.

Алғашқы әңгімеде қолдау таба алмаған Күндербек тақиясын жылжытып қойып:

— Жылан терісі мен ақ сағызға да жоспар бар көрінеді, – деді көзі күлімдеп.

— Кет әрі!

— Жылан асырап отырған біреу бардай…

— Ендігі жетпей тұрғаны сағыз теріп қаңғып кету еді.

— О, қойшы, тәйірі, – деп Шәйкемел күліп жіберді. — Осы–ақ қылжақтамаса, жүре алмайды.

— Күндербекті сөйлетіп қойсаң одан да сорақысын шығарады.

— Комуна құрылатын бопты деген не сөз?

— Ол рас.

Мал мүлік, түп–түгел ортаға түседі дейді. Тамақты бір жерден ішетін көрінеді.

— Ау, артель болып көріп ек қой. Жиған–тергеніміз түп–түгел ортаға түспейтін шығар.

— Түскенде қандай, ештеңе де қалмайды.

— Неге қалмайды?

— Қалмайды.

— Неге, бәтір – ау?

— Қалмайды.

— Неге, бәтір – ау?

— Қалмайды! – Қалыбайдікі текке ерегіс болып шықты, кім не десе де, «қалмайдыдан» басқа сөз айтпады.

— «Аға, шай алыңыз», – деген кесе тасушы балаға да:

— Қалмайды! – деп жекіп тастады.

Күндербек тағы да миығынан жымиып, тақиясын бір қозғап қойып:

— Қалыбайдың обалы не, естігенін айтып отыр, – деді байсалды үнмен. — Естігеніңді айта берсең, одан да сорақысы бар. – Күндербек жанында отырған Ербатырдың құлағына бірдеңе деп сыбырлап еді, анау үріккен жылқыдай шошынып, «сұмдық – ай» деп, жағасын ұстап, өзімен–өзі әлек болып кетті.

— Ay, мынаған не істеп қойдың, айтсаңшы бәрімізге, – деген жұртқа Күндербек қашыртып:.

— Қой, жай әңгіме болу керек, жастар отыр, ыңғайсыз болар, – деп жолатпады. Жұрт қыстап болмаған соң, тағы біреуінің құлағына сыбырлап еді, ол алдыңғыдан да жаман шоршып, жалғыз өзі у–шу болып, елді аң–таң қылды.

Ақыры әбден ынтыққан жұрт Күндербекке құпиясын айтқызбасқа қоймады.

Күндербек миығынан жымиғанын қойып:

— Әйелдерді де ортаға салады екен деген сыбыс бар көрінеді, – деді түсін суытып. – Әйтеуір, өтірік болғай.

— Бос сөз! – деді қатар отырған Қаратай қолын сілтеп. — Әшейін өсек таратып жүргендердің сөзі.

Әңгімені төрде отырғандардың да құлағы шалды.

— Әй, Күндербек! – деп ауылнай шаңқ етті. – Доғар анадағы сөзіңді! Елге теріс үгіт таратқаның үшін, не болатыныңды білесің бе, а? Аяғың көктен келеді.

Үй іші бір сәт тым–тырыс болды. Кенет босағада отырған шұбар бет Қотыр:

— Әкеңнің көрі, не боса, о босын, қатын ортақ болса екен, – деді басындағы тері тұмағын алдына атып ұрып.

— Ой, найсап! – деген Ботбайдың сөзін жұрттың күлкісі көміп кетті.

— Қотырдың несі кетіп бара жатыр.

— Қайтсын енді…

— Қатын керек болса, енді тезірек колхозға кір.

— Ал, немене, мен адам емеспін бе? – деп Қотыр өзеуреп шыға келді. — Мен де адаммын. Маған да қатын керек.

Қотыр өмір бойы кісі есігінде жүрген жалғыз басты жалшы. Әкесі де, әкесінің әкесі де жалшы болған деседі. Атының кім екенін қазір өзі де білмейді. Бетіндегі қорасан дағына қарап, жұрттың бәрі Қотыр деп кеткен. Отыздың толық ішіне енген, сығырайған шегіркөзді, мұрны батыңқы, аласа кісі. Бет аузында емге түк жоқ, тек екі құлағынан ербиіп шығып тұрған ерсі жүндер адамның еріксіз күлкісін келтіргендей. Қотырдың келеке, мазаққа еті үйренген – ыржиып күледі де қояды.

Жұрт бір–біріне басу айтып жатыр.

— Әй, қойыңдар енді.

— Ay, кім, сен қойшы, сен қойсаң қояды ол да…

Бірақ ешкім қоймады. Әркім Қотырды өз әйелінің жанынан көргендей, жан–жақтан жабылып, арадай талады.

— О, албасты, мәжнүн…

— Жынды.

— Жарымес.

— Мынау құртты – ау бәрімізді…

Жұрт әрең дегенде Қотырдан құтылғандай болып, сабасына түскен кезде, Күндербек Батбақдала жақта біреудің өз қызын ұзатқаны үшін, сотқа тартылып, түрмеде жатқанын айтып, тағы бір өсектің шетін шығарды.

— Осының – ақ ойлап таппайтын бәлесі жоқ. Сонда немене, қызымызды үйде отырғызып қоюымыз керек пе? Сандалып, әншейін… – деп қызын ұзатуға дайындалып жүрген Мұқаш Күндербекке дүрсе қоя берді.

— Оны маған айтпа, қызыңа айт, – деді Күндербек. — «Әкем зорлап ұзатты» деп, арыз берген қыздың өзі көрінеді.

— Сосын қайтіпті?

— Қайтсын, әкесін түрмеге алып, қызды сүйгеніне қосыпты.

Қорқып кеткен Мұқаш көмек сұрағандай, алақтап жан–жағына қарады.

— Ұзатып жіберген жерінен бе?

— Иә, иә.

— О, худауанда.

— «Зорлап ұзатқаны рас шығар», «Сүйгеніне қосса, жаман ба», – деп қызды жақтамақ болған жастар жағына Тауман ақсақал зекіп тастады.

— «Сүю» деген қайдан шыққан бәле? – деді ол маңайына ажырая қарап. – Ата–ананың ризашылығымен құтты жеріне қону деген бар. Бала сүю деген бар. Атаң қазақ әлімсақтан бері осы салтпен келе жатыр. – Тауман ақсақал салып жіберетіндей болып, таяғымен алдында отырған бір–екі жігітті иықтарынан түртіп қалды. – Сенің де, сенің де әке–шешең осы салтпен үй болған. Немене содан бір жерің қисық боп туды ма? О, несі ей?..

— Ойбай–ау, енді махаббат деген бар емес пе? – деп қынжылды таяқпен түртілгеннің бірі.

— Ой, махаббатыңның ішін… – деді Тауман ереуілдеп. – Ертең өзің қыз ұзатқанда көрермін, айтқан тіліңді алмай жерге қаратып кетіп жатса. Жаңағы ақылы бір тұтам, шөп желке бетпақ… немене еді әлгі… ия, жаңағы махаббатыңның не екенін «біле ме екен? Ой, әдірем қал! Әдірем қал Махаббатыңның ішін…

Шайдың дастарқаны жиылып, төрдегілер іргедегі жастыққа қисайып, аяқтарын жаза бастаған кезде, белгілі әнші Әбдіғаппар қолына домбыра алды.

— Ой, бәрекелді!

— Иә, манадан бері босқа мылжыңдағанша…

Төрде шалқайып жатқандар бастарын қайтадан көтеріп алды.

— Әнеукүнгі айтқан өлеңіңді айтшы, – деп шулады жастар жағы.

— Тек, құдай сақтай гөр, әнеугүнгі деген не сұмдық! – деп шошынған болды Әбдіғаппар көзін алақ–жұлақ еткізіп.

Әбдіғаппар атаққа шыққан сайқымазақ, әрі әнші жігіт. Біреудің сөзін, біреудің қимылын салып, күлдірмесе жүре алмайды. Комсомолдар қойған өткен жолғы ойын–сауықта Дәуітбайдың тоқалымен айтысы дегенді ойлап тауып, бүкіл жұрттың ішек–сілесін қатырыпты. Соңында Дәуітбай болып бақырып жылағанда, туған інісі Сауытбай да шыдай алмай күліп жіберген екен, содан бері Дәуітбай: «Жұрттың алдында жер қылдың», – деп інісімен араз көрінеді.

Әбдіғаппар домбыраны безілдетіп бір шама отырды да, шанағын бір–екі шертіп – шертіп жіберіп, термеге басты.

«Қу дүние, келеріңде бұлақтайсың.

Сырғыған кетеріңде сынаптайсың,

Жанына жақсылардың аялдамай,

Па, шіркін, қайда барып тұрақтайсың?..»

Ән естуге жиналған кемпірлер, қатындар сығылысып босаға жаққа отырды да, сыймағандары табалдырықтың ар жағына жайғасты. Жастау келіншек қыңқылдай берген баласына кейіп: «Жетпегір, тыңдатамысың жоқ па?» – деп ерсілеу дауыспен жекіп тастады да, қыңқыл үдей берген соң, тағы бір қарғап алып, омырауын ағытып, сиырдың желініндей емшегімен баланың аузын бастыра салды.

Әбдіғаппар термесін аяқтап, домбырасын қайта бұрап алып, қиссаға көшті.

— Ет піскенше әлі көп бар, мынауың тіпті дұрыс болды–ау, – деп жұрт көңілденіп қалды.

«Әкесі жасырғанмен Мамырды ер ғып

Қалқаманжас күнінен біледі екен.

Құдайдан Мамыр қызды кездестір деп,

Сорлы жас арманда боп жүреді екен».

Кемпірлер Тамсанып бір–біріне қарасты.

— Әріректе өстіп ғашық болатындар болыпты дейді ғой.

— А – а – а! Рас шығар. Болмаса өстіп өлеңге айналдыра ма?

Әбдіғаппар қисса айтудың шебері. Өлеңнің сөзін, жүз құбылтып, әр түрлі мақамға салып, кей жерінде көзін қысып, бетін тыржаңдатып, сөз арасына кейбір келіншектердің атын қыстырып, домбырасын қақпақылдап, әйтеуір, тыңдаушысын жалықтырмайды. Бірақ қисса өте ұзақ – ет пісірім уақытқа созылды. Оның үстіне талай естіп, құлағы үйренгендер біраз тыңдағаннан кейін, жастыққа қайта қисайып, ұйқыға кіріседі.

— Ой, бүйтіп өлең тыңдағандарың құрсын!!! – деді Ботпай қорылға кіріскен Сүйінқараны ырғап. – Ау, үйді басыңа көтеріп, тыңдатпадың ғой, тегі.

Сүйінқара шошып оянып, енді аяғына дейін тыңдайтындай түйіліп, зер салғандай болып отырды да, қайтадан қалғып кетті.

— Қайтсын, жұмыстан шаршап келеді ғой, – деді Асқар шақшасының тығынын ағытып жатып»

«Көкеней тағы бітпей жатып алды,

Үш жылдай бітім болмай, жұрт сандалды.

«Қалқаман мен Мамырдың дауындай» деп,

Бұл елде мақал болып сонан қалды».

Есік жақта күні бойы ешкіммен тілдеспей, анда–санда ішінен күбірлеп, өзімен–өзі болып отырған жынды Қамза, кенет айтып жатқан өлеңнің не туралы екеніне жаңа түсінгендей, жақ еттері жыбырлап, шүңірек өткір көздері шатынап, Әбдіғаппар тесіле қарады.

— Мына бейшараның ауруы қозып отыр ма, түрін қарашы, қандай жаман! – деді келіншектердің бірі үрейленіп.

Қамза құйрығымен жылжып, сығылыса, Әбдіғаппарға жақындай түсті.

— Сорлы – ау, қайда барасың, естімей отырсың ба? – деп Қамидолла Қамзаны кеудесінен итерді.

— Кет! – деді әлдекім итке жекігендей.

Құлағы мүкіс Тарғын шал жанында отырған адамға маза бермей: «Не дейді, Қалқаман Мамырды алып қашты ма?», «Мамыр үйіне келем дей ме?.. Дұрыс қой енді, ата–ананың батасын алмаған соң, бола ма?» – деп күбірлеп сөйлеумен отыр.

Ақыры Әбдіғаппар өлеңнің мақамын өзгертіп, өте бір азарлы үнге ауысқан кезде, жұрт бірін–бірі жұлқылап оята бастады. Оянғандар жөппелдемеде ештеңеге түсінбей, көздері қып–қызыл болып, ұйқысырап:

— Немене, Мамырды өлтірді ме? – деп сұрап, зарлы әннің соңынан «Мамыр – ай» деген қайырмасын естігенде, енді бұдан әрі бейжай тыңдауға болмайтындай, түстерін суытып, бешпенттерінің өңірлерін қаусырынып, жинақталып отырды.

«Арманда оққа ұшып өліп кетті,

Жалғаннан жаным сүйген менің жарым,

Жүрмеймін бұл арада енді кетем,

Қош боп тұр енді бақи, құрбыларым».

Мұны айтып, қамшы басып күрең атқа.

Қалқаман жеткізбепті жамағатқа…»

Қисса бітті.

Есік жақтағы әйелдердің бірі қорс етіп жаулығының ұшын бетіне басты. Көздеріндегі жасты көрсеткісі келмегендер төмен қарап тұқжия түседі. Жаулығы қарқарадай қара кемпір жылаған келіншекті тізесінен нұқып қалды.

— Сен қатынға не жоқ, барқылдап? Байың қасыңда емес пе!?

Қиссаның әсерімен тұнжырап, мұңайған жұрт кемпірдің қалжыңынан кейін серпіліп сала берді.

— Жаңағыны айтқан қайсы? – деп сұрады Тарғын шал. – Биғатша емес пе?

— Сол ғой.

— Бәсе, – деді Тарғын Биғатшаның сөзінен бұрын өзінің дәл тартқанына риза болып.

Осы кезде жұртты үркіткен бір оқиға болды. Әлденеге мазасы кетіп отырған жынды Қамза:

— Өтірік! – деп кенет айқай салды, сексеуіл секілді күс–күс саусағымен Әбдіғаппарды көрсетіп. — Өтірік!

Қамзаның ауру екенін білетін жұрт тіксініп, үндемей қалды.

— Өтірік! – деді Қамза тағы да ышқына айқайлап. – Қалқаман өлген. Оқ оның тура жүрегінен тиген. Мен өз көзіммен көрдім…

— Бейшара! – деді әлдекім аяп.

— Шығарып жіберіңдерші.

Әңгі Сағидолла Қамзаны лақша көтеріп алып, далаға шығып кетті. Сыртта Қамзаның қыдығы келген бала құсап, шықылықтап күлген дыбысы естілді.

— Өтірік, өтірік, – дейді өзінен–өзі мәз болып.

— Апыр–ай, бекер шығардыңдар – ау, – деп Асқар әлдеқалай ыңғайсызданған түрмен. – Кісіге зияны жоқ жан ғой. Кірсінші үйге. Сағидолла – ай, кіргізші үйге, дәм ішсін.

Қамза қайтып үйге кірмеді. Аулақта ат байлау үшін ортан белінен жерге көмілген арбаның доңғалағына құйрығын қойып, домбыра тартып отырған адамша қимыл жасап, биік қоңыр үнмен:

— Қызы едің Ақтентектің Ажар атың,

Ешкімнен кейін емес салтанатың.

Алыстан ат терлетіп келіп едім,

Жүр ме екен аман есен перизатым? –

деп әндетті.

Үйде отырғандар сырттағы әнге қайран қалды.

— Мынау кім, жаным – ау?

— Қамза ғой, – деді Сағидолла.

— Апыр–ай, мынаның үні қандай ғажап еді!

— Не дейді?! Кезінде сері болған Қамза емес пе?

— Шіркін, ауырмай тұрғанда жігіттің төресі еді ғой, – деді әлдекім күрсініп.

Қамза өткір сазды үнмен жеті түнді сілкіндіріп, әннің бірінен соң бірін тоғытты.

— Кісіге зияны жоғы рас, – деді Сағидолла сонысына өзінің риза екенін білдіре, төңірегіне басын изей қарап. – Бірақ құрғырдың молаға түнейтіні жаман.

— Қойшы!

— Құдай біледі, өз көзіммен көрдім.

Үйдегі қонақтар дәм ішіп болып, інісінің келуіне осындай үлкен той жасаған Асқарға баталарын беріп, «ал көбейейікпен» у–шу боп сыртқа шыққанда Қамза да әнін доғарып, жұртқа қосылды. Сол дүрмекпен біраз жерге дейін барып, жұрттың бәрі үйді–үйіне кіріп тарап кеткенде, жападан–жалғыз ауылды кезіп, ұзақ жүрді де, бақташы Ерсейіттің үйіне келіп, қостың іргесіндегі тулаққа қисая кетті.

Таң алдында Ерсейіттің әйелі Қатира сыртқа шығып, далада жатқан Қамзаны көріп:

— Байғұс – ай! – деп үстіне есік алдындағы бір шоқпытты жаба салды.

Өмір деген асты ойран боп жатса да, беті күлген ағын судай алдамшы бір нәрсе ғой. Қатира мен Қамзаның бір кезде Қалқаман мен Мамырдай ғашық жандар болғанын бұл күнде тірі пенде мойындамас еді. Тіпті Қатираның өзіне де әшейін бұлдыр елес секілді боп көрінеді. Әсері жоқ. Одан бері не заман!

* * *

— Олар – Кенжетай ғой. Шешеміз өлген соң, Мырзекең нағашыларына кеткен – жастай бөлек өстік. Сол жақтан Қалаған жеңешемді алып келді. Күн көрістің қиын кезі, ағайынның бір–біріне қарасуға шамасы жоқ. Соның алдында үлкен жұт болған. Мырзекең келіншек алып келіп, Қабылбектің қыстауына кіріпті дегенді Сатыбалдының үйінде ауырып жатып естідім. Байғұстар несіне келді екен, күн көре алмай өледі ғой деп ойлаймын. – Жолдың суға жақындаған тұсында жалбыз иісі аңқып қоя берді. Әлдеқайдан су сабалаған құс қанатының дыбысы естілді де, қайтадан тыныштық орнады. Бақалар үні ұйқыдағы табиғаттың бірқалыпты қорылы секілді. Асқар артына бұрылып Қарасу жақтағы қарауытқан қыстауларға қарады. – Сатыбалдының үйі анау бір маңда болатын, – деп бұрылып ілгері аяңдады. – Екіндінің кезі. Мен ауыз үйде тулақтың үстінде жатырмын мешел болып, аяғымды баса алмаймын. Үстіме жамылғаным – жыртық–жыртық ескі шапан. Кенет, – деп Асқар өзі күтпеген бір оқиғаның болғанын білдіре, аңтарылып тұрып қалды. Бәйтен мен Есімбек те тоқтады – Кенет бір жас келіншек үйге кіріп келді. Танымаймын. Кіріп келді де: «Осы үйде Асқар деген бала бар ма?» – деді. «Мен ғой» деймін баяғы. «Ойбұй, ұл – ау, атыңды атап қойдым – ау. Мен жеңгең боламын, атым Қалаған», – деп келіншек қасыма жүгіріп келді. Жеңешемді тұңғыш көруім. Бір кезде астымдағы тулақты көріп: «Ойбай–ау, өлмеген нең қалды мынадан?! Осы үйден бір жапырақ көрпе де табылмағаны ма, құдай–ау?!» – деп айғайды салмасын ба әлгі жерде. Жеңешем жасында өткір еді ғой, – деп Асқар «осылар соны біле ме екен» дегендей Бәйтен мен Есімбекке кезек–кезек қарады. – Содан… үйде ешкім жоқ, бәрі сыртта жүрген. «Әйдә, үйге жүр, кеттік», – деді жеңешем. «Ойбай, қалай барам, мешелмін!» «Жоқ, жүресің». Ақыры… Ойпырмай! – Асқар тағы да тоқтай қалды. – Сонау Қарасудан осы жерге дейін мені жаяу арқалап әкелді ғой, – деді даусы құбылып. – Содан үйге кірген соң, отырып алып жыладым. Өйткені өзім де әбден бітуге қалғанмын. – Осы тұста Асқар даусын бекітіп, ілгері жүрді. – Одан оңалып, адам болам деп ойлаған емеспін. «Жылама, – деді жеңешем, – құдай жар болса, бір қасық суды бөліп ішіп, біз де ел қатарына қосылармыз. Неге жылайсың, жылама», – дейді. Жылағанда өлімнен қорқып жылап жатқан жоқ, тарыққанда, жаны ашитын жақынның табылуы көңілді босатады ғой өзі. Содан үйдегі бар іске татырдың бәрін менің асты–үстіме салып беріп, осы Қалаған жеңешем бір жыл қозғалтпай баладай баққан. Е – е – е, татар дәм таусылмаса, басына не келіп, не кетпейді.

Жол жағадан бұрылып қырдағы қыстауларға тіке тартты. Қара шағыр, жусан, ащы кекіренің кермек иісі мұрынға келеді.

Асқар кідіріп, артқа бұрылды да, кейін жүрейік дегендей қолымен келген жақты нұсқады.

— Мінеки, заман басқа, заң басқа, тіпті адам да басқа болып бара жатыр. Таңертеңгі ақыл түске жарамайтын кез ғой, шырақтарым… Менің жасым алпыстың алтауына келді. Алланың бұйрығымен жақсының да, жаманның да дәмін таттым. Қазір көзден нұр, көңілден жігер қайтты. Тілек, мақсат шығындалды. Бірақ бұған ренжуге болмайды. Тіршіліктің заңы солай. Дүниенің тұтқасы болып жүргендердің басынан бақтың қалай тайғанын кезінде талай көрдік… Сондықтан шүкір құдайға. Иә…

Түн тыныштығын бұзып, ауыл шетінен ит үрді. Онысы үлкен сақтықтан гөрі «мен бармын, жатырмын» дегенді ғана білдіргендей, көңіл жықпас, самарқау шықты.

— Бірмағамбеттен туған екеу едік. Сол екеуден – екеуің ғана, – деді Асқар әңгімесін жалғап. – Азсынып отырғам жоқ, бар аман болсын. Менің ендігі қызығым екеуіңнің шаңырақ болғаныңды көру.

Бәйтен мен Есімбек сөз төркініне енді түсінгендей, жымиып бір–біріне қарады.

— Үміт еткен шырағым ең, – деді Асқар Бәйтенге бұрылып. – Оқыдың, адам болдың. Мырзекең марқұм қызығыңды көре алмады. Бірақ анаң тірі. Ол кісінің сенен басқа тілегі жоқ. Айтайын дегенім,.. шешең қартайды. Енді қанша жасарын бір құдай білсін. Шай қайнатып беретін адам керек. Ендігің балалық болады, үйлен. Көздегенің болса оны айтарсың, болмаса, жеңешем екеуміздің де ойлап отырған жерлеріміз бар.

Үйленетіні өзіне қызық болып көрінді ме, Бәйтен әлдеқалай күліп жіберді.

— Есімбек бар емес пе? Соның кезегі ғой. – Ә, мұны үйлендіреміз, – деді Асқар даусын қатайтып. – Мұның ендігі қиқаңын көтере алмаймыз. Айта–айта шаршадық. Жетеді. Енді құда түсіп, өзіміз әпереміз. Сосын енші бөліп, жеке шығарамын. Содан кейін артеліңе кір, егін сал, мал бақ, өз күніңді өзің көр.

Есімбек кінәлі адамдай үндеген жоқ.

Киіз үйдің есігі ашылып іштен жарықпен бірге шыққан әйел бейнесі жаулығы ағараңдап ілгері бір–екі аттап:

— Ау, барсыңдар ма? – деді ақырын айқын үнмен.

— Бармыз, бармыз, – деп асқар жүрісін тездете түсті.

— Төсек салулы тұр. Сусын ішіп жатыңдар енді. — Бикен қараңғыда әлденеге сүрініп:

— Осы үйдің дүниесі – ай, аяқтың астында жататын, – деп, кейи сөйледі.

IV

Бәйтен бала кезінде көп жұмсалмай, шаруаға қырсыздау, нәуетектеу болып өсті. Марқұм әкесі бала жұмсауды кедейліктің белгісі деп намыс көретін, жалғыз ұлын бетінен қақпай, хан ұлындай ақсаусақ етіп өсіруді арман қылушы еді. Қалағанның өзі де бертінге дейін: «Несін айтасың, ана жерден бір сабақ жіп әперші демей–ақ өсірдік – ау қарағымды», – деп, сонысын өзі мақтаныш қылғандай болып отыратын. Бірақ хан ұлына қанша ұқсамақ болғанмен, тұрмыс тапшылығы Бәйтенге өзінің ешқандай көп шаруаның бірі екенін оп–оңай түсіндірді. Әр шаңырақтың өзінің ғана мұң–мұқтажы, өзі ғана көретін рақаты ия бейнеті болатынын білді. Үйдегі азғантай астықтың таусылғанын, шай, қанттан да қарап қалғанын шешесі шай үстінде әңгіме қылғанда:

— Көкемдерден неге алмайсың, – деген Бәйтен.

— Шырағым–ау, қасқырдың бөлтірігі де бір ауызданғаннан кейін, өз күнін өзі көреді, – деді Қалаған әлдеқалай мұңайған түрмен. – Екі туып бір қалса да, кісінің қолына қараған өз несібеңдей қайдан болсын? Енді сен келдің, қашанғы қолымды жая берейін.

Шешесінің мұңайғаны Бәйтенге қамшы болды. Келесі күні–ақ Шөміштегі Смайылдан қарызға бір пұт тары алды. Ауылнайдың рұқсат қағазымен Қарағаштағы дүкеннен бір тақта шай, үш метр сиса әкелгенде, Қалағанның төбесі көкке екі–ақ елі жетпей қалған шығар.

— Азамат болған қарағым – ай! Осы емес пе, құдайдың жеткізгені? Жеткерді деген осы ғой, міне, – деп мәз болып, әсіресе үш метр сисаны қайда сыйдырарын білмеді.

Аузына дамыл жоқ. Баласы оқып келіп, осылай атқа мінбесе, ауылнай жесір кемпірді қайтсін! Шүкір ғой, шүкір!

Бәйтен шаруашылыққа мықтап кірісті. Шаңырақтың күлдіреуішін жөндеп, сөгілген керегені көктеп, сынған уықтарды жалғап, үйді қайта тіккенде, бір жағына қисайып тұрған қараша үй бетіне шыр біткен адамдай дөңгеленіп шыға келді.

Жерошақ басында күйбеңдеп жүрген Қалаған ағаш шауып, шеге қағып, әлденені қайыспен тұғжыңдап отырған ұлының қасынан өткен сайын:

— Шырағым – ай, қолыңды байқашы, бір жеріңді шауып алып жүрерсің, қоя қойшы, – деп бәйек болады.

— Тағы не бар істейтін? – дейді Бәйтен қолынан келмейтін іс жоқ екен. Асқа салатын тұз – бүкіл ауылдың мұқтажы. Тұз әкелетін көл көрші аудан жақта болғандықтан, сонша жердің түбінен тұз тасуға көбінің мойны жар бермейді. Дүйсенбінің сәтіне Бәйтен мен Есімбек тұзға жүрмек болып келісті.

* * *

Таңертеңгі шайдан кейін Есімбек тарантасқа ұқсатып қолдан жасаған шағын жеңіл арбаға бурыл атты жекті. Асқардың кезінде тұтынған әбзелі ұсталмай шаң басып, шіруге қалған екен, бірақ соның өзінде өрнекті күміс шектеулері ажарын жоғалтпай, ат арбаға айрықша әр беріп тұр.

— Ау, мыналарың не? Қызға барасыңдар ма? – деп айғайлады үй сыртынан өтіп бара жатқан Қалампыр.

— Қайдағы қыз? Тұзға, – деп күлді Есімбек ыңыршықтан өткізген көтермені тартып байлап жатып.

Қалампыр өтіп кеткен жерінен қайтып оралды.

— Қарағым – ай, тұзға барам дейсің бе? – деді ауыз – басы сүйреңдеп. – Нансаң өлгелі отырмыз. Бір қапшық беріп жіберейін, біздің үйге де ала келші.

— Ақысына не бересің? – деді Есімбек қылжақтап.

— Кетші әрі! – деді Қалампыр өтірік ашуланып. – Өліп барасың ба? Қатын ал, керек болса.

Есімбек қарқылдап күліп жіберді.

— Ау, мен сенен не сұрадым? – деді ол әлі де күлкісін баса алмай. – Содан басқа ақыға беретін ештеңең жоқ па?

— О, көгермегір! – деп Қалампыр түтіп тастайтын адамдай тұра ұмтылды.

— Жарайды, болды, енді, жеңеше, – деді Есімбек арбаны айналып қашып, – Қапшығының керегі жоқ, бірақ тұз әкеп берейін. Ал ақысына – жолыңнан қалмай үйіңе бара ғой.

— Сүйтші, шырағым, – деді Қалампыр қайта жұмсарып.

Қалампыр кеткен соң, тұзға қапшық берушілер көбейе бастады.

— Мұнша тұз арбаға сыймайды, оны ат та тарта алмайды, келген тұзды жеткенінше бөліп аларсыңдар, – деп Есімбек бар қапшықты иелеріне қайтарып берді.

Сәске шамасында Есімбек ат арбамен Қарасу бойындағы Бәйтеннің үйінің алдына келіп тоқтады.

— Апыр–ау, – деп дауыстады жерошақ басында от көсеп жатқан Қалағанға, – суат басына қашан көшесіңдер? Мына жер әбден қу тақыр болыпты ғой.

— Айналайын, – деді Қалаған Есімбекке емірене қарап, – көшеміз ғой енді, Бәйтенің келді, көшіреді ғой өзі. – Содан кейін кімді айтқаны белгісіз: – Жарығым, әшейін, – деді қазанның астына қайта үңіліп.

Үйден Бәйтен шықты. Үстінде қайырма жаға қоңыр көйлек, бұтында кең балақ қара шалбар.

— Шалбарыңды бүлдіресің ғой, – деді – Есімбек оның бас–аяғына сынай қарап.

— Барған соң шешіп тастамаймын ба?

— Сонда да… – Есімбек қалайда бір мін табу керек болғандай: – Басына бірдеңе ки, күн ыстық, – деді Бәйтеннің қобыраған шашын иегімен көрсетіп.

Бәйтен басына қатырғы қағаздай сытырлаған сұр қалпағын киді.

— Ойбай–ау кетіп барасыңдар ма? – деді Қалаған. – Сусын ішіңдер үйге кіріп.

Есімбек пен Бәйтен бір–бір кесе ашыған көже ішіп, жолға бір торсық сусын, бір тапа нан алып, арбаға отырды.

Есік пен төрдей көшелі бурыл ат ит бүлкекпен суат тұсынан өтетін қара жолға түскенде, шаруа қамына кірісе бастаған ауыл адамдары ат арбаны танып, жол жүрістің бағытына бал ашып, қауқылдасып қалды.

— Мынауың Асқардың бурылы емес пе?

— Сол ғой, арба да соныкі.

— Тоқтай тұр, бұлар қайда бара жатыр, жаным – ау, таң атпай?

— Арбадағылар кім болды?

— Біреуі Есімбек…

— Қалпақ кигені Бәйтен…

— А – а!.. Ендеше, бұл жүріс тегін болмады, – деп әлдекім күдік білдірді.

— Беттері Суықбұлақ…

— Кім білсін?

— Мұнда бір құпия бар, – деді күдік білдірген кісі.

— Түк те құпия жоқ, – деді жастау біреуі, – Таңертең ат жегіп жатқанда көргем Есімбекті. Тұзға жүргелі отырмын деген.

Ат арба соңғы сөзді растап, Шайтанкөңді айналып, сыртқы жолға түсті. Сыртқы жол Суықбұлаққа да, Қарасуға да соқпай, Төртқұдықтан Бетпақтыға тура тартады. Бетпақты жеке аудан болып бөлінбей тұрғанда, қатынас жиі болатын. Қазір жүргінші аз болған соң, үш ауылдың арасын қосатын жаңа жол салынған. Сондықтан ескі жолға түскен адамның қайда барары белгілі – көрші ауданның өзіне, иә, тұзға.

Ұлы сәскеде жолаушылар Төртқұдықтың табанына ілікті. Дәуітбайлардың бұрынғы жайлауы ғой. Малға сыймай тұрушы еді. Қазір ел жоқ. Киік жыртылып айрылады.

— Біз битейік, – деді Есімбек. – Осы жерден Аманқостың қыстауына апаратын жол шығады. Сәл бұрыстау, бірақ атты суарып, сусын ішіп, бел жазып аламыз. Асығатын не бар?

Қыстауға бұлар түске жақын жетті. Аманқос жалғыз үйдің азарын қанша көрсе де, ескі әдетпен ата – қонысынан шыға алмай отырған момын қазақтың бірі еді. Серіктікке де, артельге де кірген емес. Қимайтындай дәулеті жоқ. Үріккен жылқыдай неге одағайлап жүргені бір өзіне аян.

Жолаушылар жолсызбен төте тартып, қыстау іргесіндегі киіз үйдің өкпе тұсынан шыға келгенде, Аманқос сыртта қатып қалған көнді талқыға салып, жұмсартып отыр екен, ұрлығы ашылған адамдай абдырап, қалбалақтады да қалды.

— Ассалаумағалайкум!

— Әликісалам. Қай баласыңдар? – Аманқос күс–күс алақанымен маңдайын көлегейледі.

— Мынау – Бәйтен, ал мен – Есімбекпін.

Аманқостың жүзі сәл жылығандай болды.

— Е, айналайын, Мырзабектің жалғызы. Ат көлік аман жүрсің бе?.. Осы сен оқып келдің бе?

— Иә, – деді Бәйтен шалдың қолын алып жатып.

— Бәрекелді, қайырлы болсын! Ал үйге кіріңдер. – Айтуын айтса да, осыны неге айттым дегендей, Аманқос сасқалақтап, біресе үйге, біресе жолаушыларға жалтақтап қарай берді.

Бәйтен мен Есімбек аласа есіктен бұға еңкейіп, ішке кіргенде бірінші көргендері – төрде молдасоқынып, есікке шаншыла қарап отырған еңгезердей мұртты кісі. Қос жолаушыдан көзін айырмай, аузын жыбырлатып, сәлемдескен болды. Босағадағы шидің ішінен бірдеңелерді сапырып құйып жатқан кетік тіс әйел де сыбырлай амандасып үйден шығып кетті.

Бәйтен сол қанатқа жайылған көрпенің үстіне жайғасқаннан кейін, төрдегі кісіге тағы бір көз салды. Ол да келгендердің өзіне қарап отырғанын сезіп, ал жарайды, армансыз қарап алыңдар дегендей, жүзін есікке беріп, қыбыр етпей үнсіз отыр. Сазарған аққұба жүзінен ешбір көңіл күйі байқалмайды. Алып күш иесі екенін тұлғасы айтпай танытып тұр. Бірақ жұқалау келген ашаң бет жүзі жаңағы зор денеге үйлеспейді. Тікірейген қияқ мұрты мен шыныдай жылтыраған үлкен шегір көзінде жолбарысқа ұқсайтын бірдеңе бар. Әсіресе шамадан тыс жалпақ салалы қолдары адамның назарын еріксіз өзіне аударады. Алақан еттері тырсиған, саусақтары күректің сабындай әлгі қолдар өз бетінше жаратылған бір жыртқыш хайуан секілді сабырлы да, айбатты көрінеді. Алайда баданадай қалың тырнақтары ақсүйектердің тырнағындай біркелкі, терісі тап–таза – жұмыскер қол емес екені байқалып тұр.

— Қатын – ай, шайыңды қой, – деп Аманқос сырттан дабырлай кірген..

— Шайға қарамаймыз, – деді Есімбек. – Тұзға бара жатыр ек. Бүгін оралуымыз керек.

— Әй, онда сусын әкел, шай ішпейміз дейді, – деп айқайлады Аманқос даладағы әйеліне. Содан кейін келген жолаушыларды төрдегі қонаққа таныстыра бастады. Бірақ қонақтарың кім екенін айтпады.

«Осылардан тезірек құтылайыншы» дегендей іле–шала кетік әйел шараға сусын құйып әкелді.

Екі кесе қымыздан кейін төрдегі кісі:

— Мен бір шеттен келген кісімін, – деді денесіне сай қарлығыңқы зор үнмен.

— Көптен көрмеген жиенім еді, іште тұратын өзімнің жиенім ғой, – деді Аманқос әлдекім сенбей тұрғандай өзін куәлікке тарта сөйледі.

Ауылдағы әр түрлі жаңалықтар, колхоз хабары, астық, алым–салық жайлары сөз болды. Әңгімеге анда–санда бір қыстырылып отырған төрдегі жиеннің сөз саптасынан, қарапайым көп қазақтың бірі емес, әжептәуір сауаты бар адам екені сезіледі. Бұл кім сонда?

Кенет ол жолаушылардың өзіне тым назар аударып отырғанын байқап, «болды енді, доғарыңдар қарауды» деген адамша алара қарағанда, көзінде құтырған аңның жанарындай ессіз өшпенділік ойнады.

— Ал жақсы, – деп жолаушылар қол жайып орындарынан тұрды.

Төрдегі кісі үнсіз қалды.

Бұлар апыл–құпыл аттарын суарып, арбаға отырып, желе жортып, жалғыз үй қыстаудан қозы көш жер ұзап шыққанда барып, әлгінде қабаған иттің жанында отырған секілді бір сезімнен бірте–бірте айыққандай болды.

— Бұл кім? – деді Бәйтен Есімбекке қарап.

— Тіпті білмеймін.

— Аты–жөнін де айтпай қойды ғой.

— Үкіметтің құрығынан қашқан біреу шығар… Түсі қалай суық кәпірдің!

— Тұлғасы да келіскен екен! Апыр–ай…

— Бір саусағының өзі менің екі саусағымнан жуан шығар, – Есімбек өзінің екі саусағын қосып, көзімен өлшегендей болды.

Күн бесінге еңкейгенде шыжғырған күннің аптабы саябырлап, алда қоңыр самал есті. Төңіректің бәрін дірілдетіп көк теңізге айналдырған сағым буы да басылып, көкжиек айқын көрінді. Бірте–бірте жер де өзгеріп, көкпекті жазық беткей таусылып, қыз емшек құм төбелер басталады.

— Көрші ауданның жеріне келдік, – деді Есімбек. – Енді аз қалды.

Көп ұзамай жерге жайған жаулықтай ағарып тұзды көл көрінді. Ортасындағы шағын көк айдын үлкен мұз ойық секілді дөңгеленіп тұр. Мұнда талай келіп жүрген Есімбек:

— Тұзды не де болса, аяқ асты болмаған жерден алайық, – деп жолсызбен тіке тартты.

Бурыл ат аппақ тұзды қаршылдата басып, айдынға қарай жүргенде, Бәйтен қауіптеніп:

— Мынауыңның бір жері түсіп кетіп жүрмей ме? – деген.

Есімбек қарқылдап күліп жіберді.

— Не дейді? Бұл кәдімгі көлдің түбі емес пе, суы сарқылып тұзы ғана қалған.

Арба ізінен қарайып су білініп, ат шашасынан бата бастағанда, Есімбек «др–р–р» деп ақ қардай күнге шағылысқан тұздың үстіне күрп етіп қарғып түсті.

— Кәне, қапшықтарды әпер, – Есімбек аяғындағы етігін сыпырып алды. – Аяғыңды шеш. Жақсы болады. Шуашың бар ма еді?

— Жо–ға…

Бәйтен көктемгі босаған қарды басқандай жалаң аяқ ізінен су шығарып, Есімбектің қасына келді де, жиегін қызыл жіппен тіккен ала қаптың аузын ашты.

Есімбек тұзды күрекпен алып, суын сорғытып қапқа сала бастады. Бес қапты орталап, аузын буғаннан кейін, екеулеп арбаға салды. Арбаның доңғалағы сықырлап тұзға бата түскендей болды.

Есімбек делебені қозғап қалды:

— Шу, шу!

Бурыл ат алғашқы дағдымен ұмтыла берді де, арбаны қозғай алмай, тоқтап қалып, неге олай болғанына түсінбей, құлағын таңырқай қайшылап, қайта шегінді де, қаз мойынданып, шірене тартып, ілгері жылжып кетті. Жағаға шыққан соң, екеуі демдерін алып сусын ішті, аттың басын қара жолға бұрып, делебені қағып қойып, арбаның үстінде отырып нан жеді.

Күн екіндіге ауды. Төңірек мұнартып, аспанды қазбауыр бұлт басты. Арттан соққан жел қатайып, жолаушының өзінің шаңын өз көзіне тықты.

Аршалының тұсында бұлар үстінде түйе жүн шекпені бар, қолына таяқ ұстаған жаяу адамды қуып жетті.

— Уа, қай баласыңдар? – деп елулерден жаңа асқан шоқша сақалды, бадырақ көз кісі бұларға жақындай түсті. – Көтек, Есімбекпісің?.. Дені сау ма? – деді де: – Піштірілмеген орыс құсап отырған мынауың кім? – деп Бәйтенге төнді.

— Мен Мырзабектің баласы Бәйтенмін.

— М – м! – деді мұртты кісі тісі ауырған адамдай оқыс бір үн шығарып. – Мені құдай атты. Өзіміздің Мырзабектің бе? Ойбай, мына қара, қартайды деген осы.

Бәйтен Жамантайдың Сақаның бала кезінде көрген. Бірақ түрін ұмытыпты. Ол кезде сақалы да жоқ болатын. Атақты сайқымазақ, қу тілді адам ғой. Аузы аузына жұқпайды. Бұлар бірдеңе сұрағанша, жауап беріп үлгереді.

— Қазір мына Қоғалыда тұрам ғой, – деді ол тұратын жағына алара қарап. – Жеке аудан болып бөлінгелі қатынауымыз сирек. Қарасуда тұратын қарындасым қызын ұзатам деп, шақыртқан екен, соған келе жатырмын. Иә… Екі аяқтан басқа көлік жоқ. Артельдің көлігі мен түгілі, өзіне жетпейді… Күн кешкіріп кеткен соң, ана төбенің ар жағында бір төлеу отырушы еді, соған бұрылсам ба деп келе жатқанмын. Сендердің кездескендерің қандай жақсы болды, құдай тілеулеріңді бергірлер – ай!

— Біз Қарасуға соқпаймыз ғой, – деді Есімбек делебені қағып қалып. — Мына ескі жолмен кетеміз.

— Ай, қарағым – ай! – деп Сақан сұмдық бірдеңе естігендей жағасын ұстады. — Сен Асқардан туған ұл болсаң, бұлай деуге тиіс емессің. Ескі жол деген не бәле, жаңа жол тұрғанда? Екеуінің алыс–жақыны бірдей… Қарауға соғып мені тастап кетсең, батамды беремін. Одан сенің нең кетеді.

— Жарайды, жарайды, – деді Есімбек Сақанның осынша таусылып сөйлегенін қызық көргендей. — Әуелдегі ойымыз сол болатын. Сіз апарып таста десеңіз, қайда болса да, апарайық, тек ренжи көрмеңіз.

— Алла сақтасын! – деп Сақан тағы да шошына сөйледі. — Түк те ренжіп отырғам жоқ, қалқам. Рақмет сыйлағаныңа, бақытты бол!

Сақан ауылға апаратын көлік табылған соң, көңілденіп сала берді. Қалтасынан шақшасын алып, насыбай атты да, сөйлемесе отыра алмайтындай, жұлқынып, әңгімеге кірісіп кетті. Өзі өте тез сөйлейді екен, арғы–бергі тарихты қазір де асты–үстіне шығарды. Шежірені өлеңмен таратты. Қайдағы бір замандастары жайлы, олардың жаңғалақ мінездері мен бозбалалық әрекеттері, олардан өзінің көрген азары, өзінен олардың көрген қорлықтары тәрізді адам сеніп болмайтын бір хикаяларды қарша боратты. Және солардың бәрі осы қазір болып жатқандай, жанындағыларға аң–таң болып, ажырая қарап, көктен түскендей аяқ астынан өзінен–өзі көшеленіп, жүзін де, даусын да мың құбылтып, Бәйтен мен Есімбектің ішегін қатырды.

Сақаның өзі күлмейді екен. Екі жігіттің есін жиып болғанын күтіп отырады да, аң–таң болған адамдай үкі көзденіп алып, әлгі бір еңкей Қожанасырдан тұратын әңгімесін қайта бастайды.

Есімбек тізгінге ие бола алмай, күлкіден екі бүктеліп жатып қалғанда, бурыл ат «мыналардың дені сау ма» дегендей мазасызданып құлағын қайшылайды.

Бірте–бірте ымырт байланды. Аспандағы мұнар бұлттың арасынан ай сәулесі шымылдықтың ар жағындағы соқыр шырақтай өлімсірей жылтырайды. Қарауытқан қырқа – қырқалармен бірге жол бойындағы ат арба да түн құшағына бірте–бірте сүңги берді.

Әңгімені қиса айтқандай бірінен соң бірін тоғытып отырған Сақан кенет:

— М–м–м! – деді бір бәленің болғанын білдіре санын сарт еткізіп. — Құдай қара бастырды. Жолдан шығып кетіппіз.

Бұлар әңгімеге мәз болып отырғанда, ат көлденең жолдың біріне түсіп кетіпті.

— Енді кейін жүрсек, тіпті адасамыз. Бұл жердің көлденең жолы көп. Не де болса ілгері тарттық. Ал бурыл ат бас аяғыңды! – деп Сақан Есімбектің қолындағы делбені қабаттасып қағып–қағып қалды.

Бұл кезде бурыл ат біршама болдыра бастаған–ды. Әзіл көтермейтін адамдай кейісті турмен басын кегжең еткізді.

Түн қараңғысы әбден қоюланып, жер бедері бұрынғыдан да жаттана бөгделене түсті. Енді жол қуалап жүре бергеннен басқа амал да жоқ. Бағыт–бағдар белгісіз.

Сақан әлдеқалай бір құрбысын боқтап:

— Бақа көзденген албасты неменің әңгімесін қайдан айта қойып ем. Соны аузыма алсам, бір бәлеге ұшыраймын, – деді түнекке тесіле қарап.

Түн ортасы – ау деген шамада алдан иттердің үрген даусы естілді де, көп ұзамай ақ көбік болып терлеген бурыл ат айналасын шыммен қоршап тастаған ескі қыстаудың қақпасына келіп басын тіреді.

Терезеден жарық білінеді.

Шаршаған жолаушылар кирелеңдеп арбадан түсті.

— Құдая тоба, қайдан шыққанбыз? Мынау қайдағы қыстау? – дейді Сақан мұқауды білмейтін сайқымазақ үнмен.

Есік жабық екен. Сақан қолындағы таяғымен екі–үш рет қаққан болды. Ешкім жоқ. Сақан есікті жұдырығымен қатты–қатты соғып қалды. Әлден соң ар жақтан аяқ дыбысы, содан кейін:

— Уа, бұл кім? – деген қарт кісінің үні естілді.

— Құдайы қонақпыз.

— Қонақ болсаң қайтейін. Жолаушы күтер жайымыз жоқ. Қондыра алмаймыз.

— Ойбай, үлкен әкім келіп тұр. Ашсаңшы есігіңді, тілге келейік.

— Әкім түгіл, құдай келсе де ашпаймын, жолдарың, әне.

Үй иесінің әкіммен қаны қас екені сезіліп тұр.

Жолаушылар сасайын деді. Мынау кім өзі, біздің елде осындай адамдар бар ма еді дегендей, бір–біріне қарайды.

— Отағасы, – деді Сақан даусын жұмсартып, – біз адасқан жолаушылар едік. Айыпқа бұйырма. Қазақша үйіңе кіріп, тіземізді бүгейік, сосын отырмай жүріп кетерміз.

Отағасы сәл ойланды да, бұларды кез келген уақытта үйінен қуып шыға алатынына сенімді үнмен:

— Кіріңдер, – деді есікті сықырлата ашып.

Отағасы алпыстың қалың ортасына кірген ұзын бойлы ширақ шал екен, қонақтарға отыр да деместен, пеш түбіндегі күпі жайылған төсегіне қисая кетті. Үй іші әлі жатпапты. Жүдеулеу бала көтерген толық келіншек пен он төрт – он бес шамасындағы балғын денелі ер бала келгендердің бетіне бұрылып та қарамастан, сәлем–сауқатсыз түпкі бөлмеге кіріп кетті.

Бөлмедегі ескі жиһаздар мен төсеніштер бұл үйдің қазір әлім–берім күнкөрісте болғанымен, кезінде үлкен дәулеттің дәмін татқан шаңырақ екенін білдіріп тұр.

Үй иесінде үн жоқ. «Маған сендердің кім екендерің соқыр тиынға керегі жоқ, қажет боп тұрса, өздерің айтыңдар» дегендей жастыққа белін тіреп, күпісіне қымтана түседі.

Сақан сайқымазақтанар кезінде арқаланып алатын әдетімен көзін алақ–жұлақ еткізіп:

— Апыр–ай, жаңағы бала сырқаттанып жүрген жоқ па? – деді шалдың аяқ жағында отырған кемпірге қарап.

— Сырқаттанып жүр, – деді кемпір мұрнынан сөйлеп. — Іші ауыра ма, шалқалап жылай береді.

— Ай, бәйбіше, әкел баланы бері қарай! – деді Сақан әмір ете. — Сәті алладан, мен қарап көрейін.

— Қарағым – ай! – деп бәйбіше абдырап қалды. — Қырықтың бірі қыдыр деп, себесіні тиер ме екен. Жұмабике – ай, әкелші баланы.

Толық келіншек жылап – жылап тынышталған кішкене баланы көрпеге орап алып келді. Сақан түріне бір түрлі құпия рең беріп, баланың ішін, кеудесін басып көрді де:

— Шырағым, бес тиын бақыр әкеле қойшы, – деді одан сайын құпия жүзденіп. Түпкі бөлмеге қайта кірген келіншек, жиырма тиын күміс алып шығып:

— Бақыр таба алмадым, – деді айыпты жүзбен.

— Оқасы жоқ, шырағым. Кәнеки…

Сақан баланың қарынын жалаңаштап, жиырма тиын күмісті етіне батыра, екі–үш рет бұрағандай болып еді, бала қыңқ деп жылаған жоқ.

— Жарайды, апара ғой енді, – деді Сақан күміс тиынды келіншекке қайтарып жатып. – Қолым тисе, тағы бірде соғып, бұрап берермін. Алла сәтін салса, жазылып кетер. Иншалла!

Кемпір үш кесеге құйып шалап әкелді. Сусынға қол іліккеннен кейін, Сақан шешіле бастады.

— Ay, отағасы нешедесің? – деді даусын көтере.

— Алпыстың жетеуіндемін, – деді шал бұған қарамай.

Сақан тағы да көзін бағжаң еткізіп, қуанып кеткендей:

— Өй, аузыңның ішін… – деді шалға бұрылып. – Құрдас екенсің ғой, ит – ау.

Шал бұған сенбеген пішінде көзінің қиығымен ашулана қарады.

— Ойбай–ау, жылыңды айтшы, жылың не? – деді Сақан бастырмалатып.

— Жылым сиыр, ал?

— Ой, құлағыңды ұрайын, менің де жылым сиыр, сиыр да сиыр 61 мүшелім, одан барыс – 62, қоян – 63, ұлу – 64, жылан 65, жылқы – 66, қой – 67. – Сақан өршелене. – Жоқ, 67 болды ма, – деп шалды мақұлдатып алды да: – Әй, ит – ау, сонда саған мен құрдас болмағанда, атаңның басы құрдас бола ма? – деп өзінен көп үлкен шалға төне түсті.

Әлгі сөздерді Сақаңның сенбеске қоймай, өжеленіп айтқаны соншалық, шал жымиып, басын көтерді. Бірақ әлі де біржола жібігені байқалмайды.

— Құрдасымды тауып алып, тіпті рақат болды ғой, – деп Сақан өп–өтірік қуанып жан–жағына қарағанда, екі жігіт күліп жібермес үшін, тістеніп беттерін іргеге бұрды.

Бұдан кейін Сақан шалдан елін, жерін, руын сұрап, өзін де таныстырып, әйтеуір, әңгімені көбейтіп, үй иесін біршама еліктіргендей болды. Бұл ауыл Батпақтының түстік бетіндегі Күйік деген жер екен. Күйіктің халқы кешке қарай тірі жанға есік ашпайды екен дегенді Ақшоқылықтар да еміс–еміс еститін.

Бәйтен қатты қалжырап, ұйқысы келіп әрең отыр. Бірақ қазір жүру керек екені есіне түскенде, бойын жиып алып: «Шал қуатын болса, үйінен тезірек қуса екен», – деп тіледі ішінен.

Сақан әңгімені мүлде атым бар, ат болғанда қандай – деп Сақан тура атты шалдың алдына көлденең тартып тұрғандай масаттана тамсанып қойды. – Күздің кезі ғой…

Үй иесі де әуейілеу ме, манағы ит қырындағанын қойып, әңгімешіге жақындай түсті. Қалың қабағының астынан күлімсіреп, сығырая қарайды.

Ұйқы қысып шыдатпаған екі жігіт сыртқа шығып, атты қарап, күннің райын байқап, үйге қайта кірді де, әңгіме біткенше тыныға тұрайық деп, төр үйге өтпей, ауыз үйдегі қазандық түбіне жайған текеметтің үстіне қисая кетті.

Төр үйдегі әңгіме қызайын деді. Әрегідік Сақан мен үй иесінің даусы жарысып қатар шығады… Екеуі дауласып жатқан секілді… Төбелесіп жатпаса болды… Бірдеңе сартылдайды…

«Ау, болар, тұрыңдар», деген дауыстан екі жігіт үстеріне мұздай су құйып жібергендей шошынып, атып–атып тұрды. Мәссаған! Ұйқтап қалғандары ма? Үй іші жап–жарық. Оятқан Сақан екен.

— Тұрыңдар, шай ішіп алып, жүріп кетейік, – дейді өз үйінде жүргендей шалқақтап.

Кешегідей емес үй иесі шалдың да қабағы ашық. Шай жасалып қойылған. Дастарқан жоқ–жұқана болғанмен үй ішінің ашық қабағымен көңілді байытып тұр.

— Қарағым – ай, өзің әулиенің тұқымы емессің бе? Кешегі еміңнен кейін баламыз жап–жақсы болып қалды ғой! Тфа – тфа! – деп кемпір де ризашылығын білдіріп жатыр.

Шайдан кейін жолаушылар сыртқа шықты. Сақан атты отқа қойып, таңертең суарып, арбаға жегіп, бар шаруаны бітіріп қойған еді. «Жаным – ау, бұл қай кезде үлгеріп жүр» дегендей, екі жігіт бір–біріне таңырқай қарайды.

Жаулықтай орамалымен терін сүртініп, үйден шал шықты.

— Сендер осымен тіке тартасыңдар, – деді ол Қарасуға баратын жолды көрсетіп. – Өзеннің аңғарынан өткеннен кейін, бірден солға бұрылатын ескі жолға түсіңдер. Сонда қара жолды қиып әуре болмай–ақ Бесқопадан бір–ақ шығасыңдар. Ар жағы тиіп тұр ғой…

— Аузыңды ұрайын – ау, – деді Сақан жүрерде оған қолын беріп жатып. – Жолың түсіп, біздің елге келе қалсаң, Жамантайдың Сақаны деген жаман құрдасым бар еді деп, бірден үйге келесің. Ой, аузыңның ішін!.. Ал кеттік.

Бурыл ат әжептәуір тыңайып қалыпты, жүрісі ширақ. Әр жерде бір қисайған он шақты тоқал тамды артқа қалдырып, жолаушылар көптен бері із түспеген ескі жолмен күннің терістік батысына қарай ұзай берді.

— Апырым–ай, Сәке, әлгі шалға түнде дәрі бердіңіз бе, қалай жібіттіңіз? – деді Есімбек кеңк–кеңк күліп.

— Ойбай–ау, бұлар қасық су бермейтін атақты Текелер ғой, – деді Сақан оған ажырая қарап. – Бұлар өздері қазақ емес дейді. Арғы аталары басқа жақтан ауып келсе керек. Қысы – жаз қыстауда отырады. Жұртпен көп араласпайды. Әне, көрдің бе, зираттары да бөлек біздікінен…

— Жоқ, енді соған түнде не айтып мәз қылдыңыз? – деді Бәйтен де әңгімеге шын қызығып.

Сөйтсе, Сақан сараң шалдың әуейілеу екенін байқап, аңшылық жайлы хикаялардың не бір дүриясын тоғытса керек.

— Астымдағы қарагер ат белгілі жүйріктің бірі еді, кейін аяғы кетіп, сойып алғанда көрдік жалғыз–ақ қартасы бар екен. Шіркін, тұлпардың тұқымы ғой, жарықтық! – деп ес жиғызбай бастырмалатпай ма Сәкен. – Сол қарагердің бәйгеге түсіп жүрген кезі. Ойдағы елден қайтып келе жатқанмын. Күздің кезі – ау деймін… Алдымнан бір тайыншадай арлан қасқыр көрінсін. Құдай–ау, саған өтірік, маған шын, тура тайыншадай!

Әңгімеге еліккен шал:

— Апыр–ай, ә! Енді қайттың? – деп жақындай түседі.

— Қайтушы ем, айғайды салып, зәресін ұшыра, қуып кеп бердім.

— Е, бәрекелді!

— Қасқырды Төлектің сайынан оралтып жазыққа түсірейін…

— Міне, тамаша! – деп қасқыр қуғанды тура көзімен көріп отырғандай шал екі білегін түрініп алады.

— Ондағы ойым – өзенге кетсе, жағасы тоғай, құтылып кетуі мүмкін.

— Апыр–ай, зәлім – ай, ә?! – дейді шал да қабаттасып.

Бұрын–соңды бүйтіп кес–кестеп, алдын ораған әуейі тыңдаушыны көрмеген Сақан айтып отырғаным, шынында да, рас нәрсе емес пе дегендей ой кеп, өзінің өтірігі өзіне болған оқиғадай елестейді.

— Содан қарагер де шабысты түзеді, анауың да бір бәле екен, тіпті қажитын түрі жоқ.

— Апырым–ай, айрылып қалмасаң болар еді, – дейді шал қыпылықтап.

— Ақыры қоймадым, есік пен төрдей жерге келдім – ау жақындап.

— Е–е–е, – дейді шал өзі ұратындай оңтайланып.

— Жаны қысылған қасқыр жалт бұрылып, өзенге қарай салды.

— Ойбуй, айрылдың – ау, айттым ғой жаңа айрыласың деп.

Сәкен бұрынғы әңгімелерінде қасқырды өзенге маңайлатпайды екен, әлгі әңгүдік шалмен жаудай жағаласып отырып, өзенге қалай жіберіп алғанын байқамай қалыпты. Енді соңына түсіп қуа бергеннен басқа не амал бар:

— Содан қасқыр өзенге жақындап қалды, – дейді Сәкен әңгіменің немен аяқталарын өзі де білмей.

Шал екі алақанын сарт еткізіп:

— Не деген мәжнүн едің өзің, – дейді ыза болып. – Ау неңді қарап отырсың? Кетті ғой…

Сәкеңе сөз тыңдайтын уақыт жоқ.

— Қасқыр өзенге қойсын да кетсін, – дейді қалай болғанын өзі де түсінбей.

Алдында шалдың көңілін табу үшін суға түсірмей бір амалын тапсам деп ойлаған екен, бірақ әңгіменің қызығымен соны естен шығарып алып, оның үстіне жағаға келіп қалған қасқыр мұны тыңдамай, өзенге қойып кеткенге ұқсайды.

Осы кездегі шалдың түрін көрген Сәкен әлгі байғұсты аяғаннан алды–артына қарамай, өзі де суға қойып кеткен.

— Қасқыр қылт – қылт етіп жүзіп барады. Мен де Қарагерді бүйірлей салдым. Шіркін, жүйрік жылқы жүзгенде де алдына жан – салмайды екен ғой, қасқырды жағаға жолатпай өзеннің ортасына әкелдім…

— Ойбай, не дейді? – деп шал сасып қалады. – Мынауың сенің жылқы емес, бір бәле ғой.

— Айдынға шыққасын қоям ба, бастырмалатып келіп–ақ қалдым. Қасқыр осы сені мен мендей жерде бара жатыр:

— Ойбай–ау, ұрмайсың ба қарақұстан, – дейді шал мұның шынтағынан демеп.

— Ойым – әлде де жақындата түсу.

— Туу, мынау тіпті бала екен ғой!

— Жаны қысылған қасқыр жалт бұрылғанда, су деген мұз секілді болады екен, сырғанап біраз жерге дейін өтіп кеткенім, – дегенде Сәкен әлгі немені буынып өліп қалар ма екен деп қорқыпты.

Сәкеңе енді қасқырдан жаман шал бәле болып, не істеу керегін ойланып үлгерместен, ұзап кеткен арланның соңынан қайта қуады. Бір тұста Сәкен әңгімені кім айтып отырғанын айыра алмай қалады. Бұл емес, керісінше шал бұған: «Әне! Әне! Кеп қалды, ал енді соқ, соқ енді!» – деп отыр екен.

Екеуі осылай жынды адамша таң бозарғанша әңгіме соғады. Ақыры басына бәле тілеп алған Сәкен қасқырды өлтірмей құтылмасын біліп, қаны шын қараяды. (Бұрынғы әңгімесінде қасқыр бұған қарсы шауып, соңында өзі әрең құтылады екен.)

Таң ағара бастаған кезде құдай сәтін беріп, қалың жыңғылға кіре берген қасқырды қақ тұмсықтан қамшымен ұрып құлатады.

Осы тұста шал.

— Не дейді, құрығың қайда? – дейді бұған тура өзі ұстатқандай қолына.

Сәкен:

— Ойбай, менің қамшымның жанында құрығың садаға кетсін. Ұшына қорғасын салып өрген кәдімгі бұзау тіс қамшы ғой, – деп әрең құтылыпты.

Тыңдап отырған екі жігіттің күлкіден ішектері қатты.

— Ойпыр–ай, Сәке, осының бәрін қиыстырып қалай айттыңыз? – дейді Бәйтен көзінің жасын сүртіп.

— Алдында сендер біраз тынығып алсын деп бастағам. Анадай әуейі екенін қайдан білейін, қуғаным қасқыр емес бәле болып шыққан жоқ па, – деді Сақан енді шынға көшіп.

— Оның бәрі дұрыс–ау, – деді Бәйтен бір кезде әзіл–шынды. – Бірақ сіздің баланы өтірік емдегеніңіз жақсы болмады.

Сақан шошып кетті.

— Тек, өтірік емдегені несі? Қазақта баланы ішін бұрау деген бар. Қыдыр дарыған балгер емеспін, бірақ кейде қолымның шипасы тиетін кездері болады. Оның себебін бір құдай білсін. Мен жұрттан көргенімді істеймін.

Әңгімемен у–шу болып отырған жолаушылар Қарасуға қалай келгендерін білмей қалды.

Қарасудың жағасына киіз үйлер екі қатар боп тігілген екен. Жері көкпеңбек. Суға шомылған балалардың ойыны мен желі басында бие саудыраған қыз–келіншектердің кербез жүрістері көңілге әуейі сезім әкеліп «біздің ауылдың сауық–сайраны көп, келіңдер, қызыққа кенеліңдер» деп тұрған секілді.

Алдан у–шу болып, бір топ ит шықты. Желкесі күжірейген тарғыл төбет жұлып алатындай арсылдап, арбаға шапшыды. Есімбек итті беймәлім иесімен қоса боқтап, шыбыртқымен жасқап жүр.

— Сәл солға, солға, – деп Сақан бағыт сілтеп келеді. – Ауылдың үстімен жүріп қайтеміз. Әлі де солға, міне, мынау тұрған үй.

Сақанның қарындасы домаланған толық әйел:

— Қарақтарым үйге түсіңдер, құдайы қонақ болыңдар, – деп жік–жапар болды.

— Ойбай, рақмет, – деді Есімбек күліп. – Осында Жағыпар деген жиеніміз бар., Соған барып түсейік. Әйтпесе жиеннің ашуы қатты болады.

— Жақсы, онда бара қойыңдар, – деп рұқсатты Сақанның өзі берді. – Өркендерің өссін, қарақтарым. Рақмет!

Жағыпардікі Қарасуға жақын тігілген, алдында құрт жайылған сөресі бар қоңыр үй екен. Бұлар арбадан түсе бастағанда үйден Жағыпар өзі шықты. Қызғылт жүзі күлімдеп:

— Ай, мынау жаман мәмбеттер қайдан қаңғып жүр – ай, ә? – деп айғайлай сөйлеп, күресетін адамдай Есімбекті белбеуінен ұстап ырғап – ырғап қойды. Тумысында қылжақбас, жындылау неме, оның үстіне жиен болған соң үлкен кіші демей ойнай береді.

— Ой, тегіңді ұрайындар–ай, ә! – дейді өзінен–өзі мәз болып.

Жағыпардың шешесі көптен көрмеген Бәйтенді құшақтап жылап алды. Бәйтеннің әкесін, тіпті әкесінің әкесін еске алып: «Шіркін, бұрынғы адамдардың несін айтасың, ондайлар қазір қайда», – деп осы жүргендерге көңілі толмайтынын білдіре сөйледі.

Балалары да кісі жатырқамайтын ашық жайдары екен. Жетілер шамасындағы кіші ұлы Есімбектің алдына шалжиып жатып алды. Кекіліне күміс ою салған қамшысын қызықтап:

— Маған берші, – деп жабысты.

— Жиен құрық, жиен құрық, – деп кеңк–кеңк күледі Жағыпар.

Ұршық иіріп отырған әйелі Бәтима:

— Жиен құрығы несі? – деді таң қалып. – Бұларға жиен өзің емессің бе? Балаларың жиен құрықты менің төркінімнен алсын.

— Ойбай, Бәтима – ау, бұдан не сұрап отырсың? Осы мәжнүн соған түсінер деп отырсың ба? – деп Есімбек Жағыпарды әзілдей бастады. – Шатысып, сеңің төркініңнен жиен құрықты өзі сұрауы мүмкін. Бұдан шығады неше түрлі.

— Тұра тұр бәлем, – деді әзілге әзіл таба алмай, – қалған Жағыпар шынға көшкен адам құсап. – Бір күні даладан бір жылқыңды айдап алып кетсем, сонда білерсің кімнің кімге жиен екенін.

— Қазір жылқының бәрі үкіметтікі, айдап кетсең, өзің жауап бересің.

— Жауап берсем беремін, жиенім деймін.

— Ау, сонда сен үкіметке жиенсің бе? – дейді Есімбек селкілдеп күліп. – Осымен сөйлесіп отырған мен мәжнүн.

Шайдан кейін жолаушылар жүрмек болып еді, Жағыпар «дәм ішпей кетпейсіңдер» деп зорлағандай қылып, атты доғартты.

— Кеше Жағыпаржанның қақпанына бір киік түскен екен соның етінен дәм татыңдар, бұйырған шығар. Сендерге соя қоятын мал бізде қайдан болсын, – деп шешесі ақтала сөйледі.

Екі жігіт атты отқа қою үшін Қарасудың жиегіндегі ойпаңға жетектеп әкелді.

— Қап, тағы да кешігетін болдық – ау! – деді еңкейіп аттың аяғына шідер салып жатқан Есімбек күшене сөйлеп.

— Дәм ішкен соң, шығып кетейік. Қайта түн жақсы емес пе жүріске? Салқын.

— Әрине… – Есімбек аттың бауырынан өтіп кететіндей болып емініп, суат жаққа қарай қалыпты.

Бұлар тұрған ойпаң суаттың тура іргесі екен. Су алуға келген қыз–келіншектер ешкімді байқайтын түрлер жоқ, сыңғырлай күліп, әзілдесіп, бірін–бірі қытықтап, алысып, мәз болып тұр.

Есімбек торғай көрген мысықтай бұға түсіп, қатып қалған.

Әлгілер суын алып, қырға шығып көрінбей кеткенде барып, Бәйтенге қарады.

— Мына ауылдың қыздары қандай көп! – деді көзі жайнап.

— Өздері бірінен–бірі өтеді. Тым болмаса, біреуімен тілдеспей кетеміз бе?..

— Қалай тілдесесің?

— Тұра тұр мен қызық айтайын. Күн кештете бастағанда, қыздар су алуға келеді. Тонымызды сыпырып алмас, не де болса осы жерде бір – екеуіне тиісіп көрейік, а?

— Ұят шығар, – деді Бәйтен жүрексініп.

Сүт пісірім шамасында иінағаш асынған көк камзолды қыз шелектерін сылдырлатып жиекке түсті. Суатқа келіп еңкейіп су алды да, екі шелектің ішін шайды. Салбыраған тоқпақтай бұрымы анда–санда мойнын ырғап қалғанда, серпіліп арқасына түседі де, қайтадан сырғып алдына құлайды.

Есімбек жиектегі солқылдақ сазды аңдай басып үн–түнсіз қыздың қасына барды. Қыз ештеңені аңғарар емес, еңкейе түсіп, шелегін толық батырып су алып, енді екінші шелегін ыңғайлай берген. Кенет жердің тесігінен шыққандай дәл жанынан:

— Аман ба, бикеш? – деген дауысты естігенде, жылан басып кеткендей шыңғырып, екі шелегін тастай қашты.

— Ay, ау, мен жай… ау, – дей берді Есімбек өзі де сасып қалып.

— Неғылған бетімен кеткен бейбастық оңбаған немесіңдер! Адамның жүрегін ұшырайын деп пе едіңдер екі кештің арасында? Су жағалап тентіреп, қайдағы – жайдағылар келетін болған екен осы жерге, түге…

— Ау, енді қайдан білейін, – деп міңгірлеген Есімбек «салып жібере ме» деп қорыққандай шегіншектеп жылжи берді.

Қыз қайтадан жиекке түсіп, қалған шелегімен су алды да, иінағашпен иығына салып, «жұрттың зәресін ұшыратын қаңғығандарды» тілдеген күйі бұрқылдай сөйлеп, суат басынан ұзай берді.

Осы кезде Бәйтен тұншыға күліп, селкілдеп жерге отыра кетті.

— Апыр–ай, не деген долы?! – деді Есімбек үрейлене таңырқап біраз тұрды да, Бәйтеннің түрін көріп, шыдай алмай қосыла күлді.

— Мынаны алсаң жетісерсің, – деді Бәйтен күлкіден түйіліп қалған бүйірін сипап.

— Бұл қатын болса, кімге де болса күн көрсетпес. Бірақ осындай қатындар адал болады дейді.

— Қандай қатындар? – деді Бәйтен түсінбей.

— Әлгіндей қатындар, – деді Есімбек қыз кеткен жақты иегімен көрсетіп.

— Ол қатын емес қой…

Жаулықтары қоқырайған екі жастау әйел келіп, суат басында жырқылдай күліп, қалтарыста тұрған екі жігітті көргенде, жым болып, тәлімсіп, сызылған күйі суларын алып, олар да кетті. Одан кейін келген үш әйелдің біреуі түзге отыра жаздап, қуыстан бұларды көргенде, «Көтек!» деп бұрылып кетіп, ұялғаннан бетін жаулығымен бүркеп алды.

— Қой, құрсын! – деді Бәйтен ыңғайсызданып. – Мына тұрысымыз келісіп тұрған жоқ, – Масқара болмай тұрғанда кетейік.

— Тоқтай тұрсайшы. Сенің – ақ бет моншағың үзіледі де тұрады екен.

Бірін–бірі жазғырып, тәжікелесіп тұрған екі жігіт шелегін қаңғырлатып, ырғала басып келе жатқан ересектеу етженді әйелге көңіл аудармай тұрған.

— Әй, неғып тұрсыңдар? – деген дауысқа жалт қарады екеуі. Суат басында тұрған Жағыпардың әйелі Бәтима екен. Бұлар қасына барғанда:

— Өздерін, тұрыстарың жаман, қыз ұрлайын деп жүрген жоқсыңдар ма? – деп самбырлады тісінің қызыл иегін көрсете күліп.

— Қыз қарап жүргеніміз рас, – деді Есімбек «шуламасаңшы енді» дегендей сыбырлай сөйлеп. – Қолғабыс қылмайсың ба, жеңеше…

Бәтиманың көзі жайнап шыға келді.

— Өй, көгермегірлер – ай, шықпайтын бәле шығады сендерден, – деп басын шайқады. – Сонда қатын алатын қайсың екеуіңнің?

— Жалпы қатын екеумізге де керек. Бірақ дәл қазір маған керегірек, – деп Есімбек «рас па» дегендей Бәйтенге қарап қойды. – Мен көп таңдап жатпаймын, он екі мүшесі сау болса, болды.

— Ойбай–ау, сендей жігіт тап болса, кез келген қыз құдайына қой айтар, – Бәтима екі шелек су алып, қатар қойды да жаулығын жөндеп байлады. – Ау қисық бас қайнағаның қызы ше?.. Көтек, – деді іле, – оның құда түсіп қойған адамы бар екен ғой.

— Жақсы қыз ба? – деді Есімбек жымыңдап.

— Жақсы болғанда қандай! Қызыл шырайлының әдемісі. Бірақ амалы жоқ, қайтсін. Әкесі малға қызығып, дуан жақтағы біреуге берейін деп отыр. Өзі менсінбейтін көрінеді. – Бәтима екі шелек суды иығына салып орнынан тұрды да: – Әйда, қазір үйге жүріңдер. Кешке сендерді кілем тоқып жатқан қара кемпірдің үйіне алып барайын. Бүкіл қыз сонда. Өй, көгермегірлер – ай! – деп көзі жұмыла күліп, ауылға беттеді.

Күн бата дәм ішіп болған соң, жолаушылар жүруге асықпай, әлдебір хабар күткендей төрде тістерін шұқып жатып алды.

Бәтима іңір түсе сиырын шала–пұла сауды да, кешкі шайды да апыл–құпыл беріп, «әйда, кеттік» деп екі жігітті ертіп үйден шықты.

Қара кемпірдің үйі ауылдың арғы шетінде екен. Шағын ғана қоңыр үй. Қақ ортасына кілем құрыпты. Толған қыз–келіншек. Бұлар келгенде үйге мал кіріп кеткендей үрпиісті.

— Отырсыңдар ма, ей, жандары шыққырлар? – деп амандасты Бәтима қыздармен.– Иттен қорқып мына Ақсуаттан келген екі құда баламызды ертіп келіп ем. – Бүгін келді өздері… Әйда отырыңдар мына жерге. Сендерді де бір пайдаланып қалайық.

— Әй, қатын – ай, – деді самбырлап, – сен айналдырма анадағы баланы! Өй, тажал! Қарашы қозы қасқырдай жұтынып отырғаның!

Қыз–келіншек қыран–топан күлкіге батты.

Бәтима әңгімесін қайта жалғады.

— Содан Жырақ қайнағаның өзі келді. Құда анадай жерде отыр. Құдағи мынадай жерде…

— Жайша жүрсіңдер ма? – деп сыбырлады Қоңырша.

— Жайша.

Бәтима аузын сылп еткізді.

— Анадай киіт көрсем көзім шықсын. Өліп бара ма екен, жарымаған немелер.

— Қыз қарап жүргеннен саусыңдар ма? – деп сыбырлады Қоңырша.

Бәйтен «ия» дегендей жымиып Қоңыршаның жүзіне қарады.

— Қайсың?

Бәйтен Есімбекті көзімен көрсетті.

— Құдағи құрбақа құсаған бір албасты екен… Жырық қайнаға біл дейді…

— Әп–әдемі жігіт қой. Ата–анасы бар ма?

— Бар.

— Әлгі жерде Жырық қайнаға тас–талқан болсын. Не керек, құданы да, құдағиды да сойып салды…

— Өзің қашан аласың қатынды?

— Тап қазір емес…

— Ойбуй, бетім–ай, әлгі албасты құда не дейді дейсің ғой? Бій дейді…

— Құда бала – ау, мен саған бір әңгіме айтайын…

Киіз үйде отырғандар әлденеге ду күліп, Қоңыршаның сыбырын естіртпей жіберді.

— Мен саған бір әңгіме айтайын. Менің қайын сіңлім бар. Бүгін мұнда келе алмады. Көрік те, ақыл да бар. Мінезі аздап тіктеу. Ол енді жүре түзеледі ғой. Бәріміз де қыз кезімізде оңып тұрғанымыз шамалы болатын. Иә… Соны әкесі малға беріп отыр. Өзі атастырған адамын ұнатпайды. Жіңішке ауру көрінеді. Қашып кетейін десе, сөз байласқан ешкімі жоқ. Сөйлесем десеңдер, бүгін кездестірейін.

— Есімбекке айтайық та…

Үйдің іші тағы да у–шу болып кетті. Бәтима самбырлап отырып бейбастақтау бір сөз айтып қойса керек, қыздар қып–қызыл болып, беттерін баса күліп, бір ауық кілем тоқуға шамалары келмей қалды.

Бәтима:

— Кет әрі, жырқылдамай, естімей жүрген сөздерің шығар? – деп жұрттың өзін кінәлады.

Бәйтен әлгінің арасында кілем тоқуды біршама үйреніп қалды. Қиын ештеңесі жоқ. Жаңылып бара жатса, Қоңырша қолынан ұстай алады. Дымқылдау алақаны қытықтаған секілді әсер береді.

Бір тұста Қоңырша орнынан тұрып, Бәтиманың құлағына әлдене деп сыбырлады да, үйден шығып кетті. Бәтима екі жігітке «қызық басталғалы тұр» дегендей, жымыңдап қарап қояды.

Түннің бір уағы болып, әзіл–оспақ, ойын–күлкі саябырлай бастағанда Бәтима орнынан тұрды.

— Ойбуй, мына құда балаларды шаршатыппыз ғой. Амандық болса, тағы да келе жатар. Әйда, кеттік.

Сыртқа шыққан соң, Бәтима екі жігітке жөн сілтеді.

— Анау жерошақтағы отты көрдіңдер ме? Соның оң жағындағы жаңағы Қоңыршаның үйі. Күйеуі жоқ көрінеді. Қызды шақырып алам деп кеткен. Байқаңдар! Әкесі бір жынды неме.

Бұлар үйдің сыртына келіп, жөткірініп дыбыс берді. Үйден лып етіп Қоңырша шықты.

— Тез, ойбай, үйге кіріңдер. Біреу–міреу байқап қалар.

«Тез, тезбен» үйге ит қуғандай боп кірген олар оң жақта отырған қызды көргенде сасқалақтап не істерін білмей босағада тұрып қалды. Манағы… су әкетіп бара жатып, екеуін де тілдеп кеткен қыздың өзі. Бұлар қысылды екен деп, айылын жиып отырған ол жоқ: «Төрге шығыңыздар», – дейді жымиып. Ажарлы екені рас болды. Ақ сары. Сүйірлеу келген жұқа мұрнының етегінде тарыдай меңі бар. Еріні сәл–пәл бұртиып, өкпелеген бала секілді рең береді. Көзі тік. Мінезі шадырлау болса, болар.

— Ал, кәнеки, жоғары шығыңдар, – деді Қоңырша киіз есікті түсіріп жатып.

Есімбек пен Бәйтен аяқ киімдерін шешіп,. төрдегі қызыл жолақ ұзынша көрпеге келіп отырды.

Қоңырша дастарқанның шетін кеңейтіп, бауырсақ төкті. Қант тастады. Содан кейін шай құйған кесені қызға ұсынып:

— Шырақжан, қонақ балаларға қол жалғап жібер, – деді көзі күлімдеп. – Осы елге құда көрінеді, несіне ұяласың?

— Түк те ұялып отырғам жоқ, – деді қыз әуелі жеңгесіне, сосын қонақтарға бажырая қарап.

Екі жігіт қыздың мұнысын ерсі көргендей қыбыжықтап, бауырсақ шұқып үндемей қалды.

Қоңырша шай ішіп отырып, қайын сіңлісі сезсін дегендей «иә, үлкен құда бала – ау» деп, Есімбекке қарап әр нені бір сұрап қояды.

— Үлкен құда бала – ау, сонда сендер мырзаболат боласыңдар ма, жоқ әлде мәмбетсіңдер ме?

— Біз мәмбетпіз ғой.

— Әке–шешең қай шамадағы адамдар?

— Әкем Асқар деген кісі, алпыстың алтауында.

— Көтек, әлгі жұрт айтып жүрген Асқар деген кісі сенің әкең бе еді?

— Сол шығар. Біздің ауылда басқа Асқар жоқ.

— Ойбай–ау, онда белгілі кісінің баласы болдың ғой, – деп Қоңырша көзінің қиығымен қайын сіңлісіне қарап қойды.

Шай ішіліп болғанша, түннің бір уағы өтті. Төңіректегі бейсауат дыбыстың бәрі басылып, жерошақтағы оттар сөнді. Осы кезде ыдыс–аяқтарын жинай бастаған Қоңырша сыртқа шығып, қостың маңын түрткілеп жүріп, іштегі Бәйтенге дыбыс берді.

— Әй, кіші құда, маған көмектесіп жіберші.

Бәйтен сыртқа шығып, Қоңыршаның қайда екенін айыра алмай, аңтарылып тұрып қалды да, ашық қостың ішінен шыққан дыбысты аңғарып, әлі де қараңғыға көзі үйренбеген қимылмен еңкейіп жақындай түсті.

— Кіре бер, кіре бер, – деп сыбырлады Қоңырша. – Атамдар үйінен біреу шықса, көріп қап жүрер. – Бәйтенді қолынан ұстап, өзі отырған төсеніштің шетіне отырғызды. Бір жағынан жүк секілді бірдеңе тірелген аядай ғана қостың ішіне адамның өзі әрең сыйғандай екен, Бәйтен Қоңыршаның бір жамбасын баса, сығалап әрең орнықты.

— Өздері оңаша қалып әңгімелессін. – Қоңырша дәл жанынан сыбырлап, құлағына жел толтырып жіберді. – Шырақжан жыламай, теңін тапса екен деймін – дағы… Жігіттің әп – әдемісі екен. Шырақжанға да ұнар деп ойладым.

Бәйтен жауырын тұсынан тіреліп тұрған жұп–жұмсақ бірдеңе әйелдің емшегі екенін сезгенде, жүрегі дүрсілдеп, тынысы тарылғандай болды. Жан – тәнін бір сиқыр күш балқытып, баурай түсетін секілді. Сол тұңғиыққа балқыған күйі, елтіген күйі бата бергісі келеді.

Қоңырша қолын созып, әлдеқайдан жастық алды.

— Белім шыдамай барады, сүйеніп отырмасақ…

Екеуі шалқайған кезде бастары тым төмен кетіп, бір төсекте жатқан секілді болды да қалды.

Отау үйден бір келкі күңгірлеген дыбыс естіледі.

— Мына жігіт сонда саған аға бола ма?

— Иә.

— Айттырған адамы жоқ па еді?

— Бар болатын. Байдың қызы еді. Әкесі кәмпескеге ілігіп, бәрі жер ауып кетті.

— Сен ше?

— Нені айтасыз?

— Айттырған қызың қайда деймін? Ол да жер ауып кетті ме?

— Жоқ, айттырған адамым жоқ. Әкем кедей адам болған. Өскесін өзі сүйгенін алар деп, құда түспепті.

— Әкең қандай жақсы адам. Қыздарға да неге сөйтпейді екен, – Қоңырша бір қырындап жатқан кезде былқылдаған қос анары Бәйтеннің кеудесіне тірелді.

— Құдай–ау, мына араға тығыламыз деп, тегі жабысып қалдық қой, – дегенде Қоңыршаның демі түгіл, ерні тигендей Бәйтеннің бетіне. Бәйтен безгек тигендей дірілдеді. Қоңырша бір қолымен жайлап Бәйтенді құшақтады да, бетіне бетін тигізіп:

— Неге дірілдейсің? – деп сұрады.

— Жәй… – деді Бәйтен алқынып.

Қоңырша қолын созып, әлдеқайдан көрпе секілді бірдеңе алды.

— Ауырып қалып жүрерсің, түн салқын ғой.

Үстеріне көрпе жапқан кезде Бәйтен Қоңыршаның толық санын, жұп–жұмсақ ішін сезді. Бойын билеген таңғажайып жан рақаты, өлермен құмарлық, беймәлім қорқыныш көңілінде құйындай үйіріліп, өкпесін аузына тықты. Әзәзіл сезімдер басшысынан ұрысты талап еткен солдаттар секілді: «Бол, бол енді, тезірек баста» – деп әлденеге асықтыра түскендей болады. «Қайтып бастау керек, не істеу керек?», оған Бәйтеннің ақылы да, батылы да жетпеді. Әлдекім ішінен бір тізгінді жібермей тұрғанға ұқсайды.

— Бұрын әйел көріп пе ең? – деді Қоңырша да сәл ентігіп.

Бәйтен кекештеніп «жоқ» дегенді әрең айтты.

Қоңырша үндемей қалды. Әлден соң:

— Жаныңдағы жігіт болмаса, біздің Шырақжанға нағыз лайық жар болғандай екенсің, – деді аузын Бәйтеннің аузына тигізе. – Бірақ құдайдың жазуынан артық не болсын.

Әйел бүкіл денесімен жабыса жігітті қатты құшақтап, ернінен сүйді. Бәйтенде қарсыласар қуат қалмады. Әйелдің жұп–жұмсақ тілін сезгенде, шашының түбіне дейін шымырлап қоя берді.

Осы кезде сырттан:

— Ay, Бәйтен, қайдасың? – деген Есімбектің баяу даусы естілді.

Екеуі де шошынып, бастарын көтеріп алды. Бәйтен қолға түсіп қалған қылмыскердей, апалақтап, жан–жағын сипалай берді. Басы ұйып қалған секілді.

Қоңырша Бәйтенді қайта жатқызып:

— Ештеңе етпейді, іздей тұрсын, – деп сыбырлады. – Осылай болғаны дұрыс болды.– Өкініп отырсың ба? Өкінбе. Кейін түсінесің… Жүрегіңді бас… Бұл не тарсылдап тұрған?.. Жүрегің бе сенің?.. Құдай сақтасын.. Қалай қатты естіледі? Ал тұра ғой.

Қостан шыққан соң, Қоңыршаның: «Қош», – деуге шамасы әрең келді – үйге зып етіп кіріп кетті. Бәйтен анадай жерде қарақшы құсап состиып тұрған Есімбектің қасына келді.

— Оу, қайда жүрсің? – деді Есімбек таң қалып.

— Сендерді күтіп қоста отырдық қой.

— Жүр кеттік.

— Не болды?

— Не болсын, – деді Есімбек қуанышты үнмен, – алатын болдым.

— Келісті ме?

— Келісті.

Екі жігіт Қарасудың ойпаңынан бұрын атты жетелеп әкеліп, арбаға жекті. Сырт қараған адамға тұн жамылған ұрылар секілді. Бурыл ат жол жүрісті сезгендей, құлағын қайшылап оқыранып қояды.

— Ақырын, ақырын, жануарым, – дейді қуанышы қойнына сыймаған Есімбек аттың мойнынан елжірей құшақтап, – Ауылға асықпай–ақ барамыз, түн ұзақ. Сосын көп ұзамай, бір адамды алып кетуге осында тағы келеміз. Түсініп тұрмысың, жануарым, ақжолтайым менің?!

Бурыл ат түсініп тұрғандай тағы да құлағын қайшылады.

— Үйге кіреміз бе? – деп сыбырлады Бәйтен.

— Ұйықтап жатыр ғой, оятпай–ақ қояйық.

— Қамшың қалды ғой.

— Қала берсін.

— Жарайды, қалса, қалсын, – деді Бәйтен де Есімбектің көңіл күйін түсініп.

— Кел отыр. Шу, жануарым!

Үй ішінде жалғыз ояу жатқан Бәтима әлден соң бешпентін жамылып, сыртқа шыққанда, ұзап бара жатқан арба доңғалағының шиқылы түнгі тымық ауада ап–анық боп естіліп тұрды.

V

Арқа бойын жайлаған Қосым баласында жылқылы бай көп болған деседі. Беріректе тас мешінде жұт болып, мал азайып, кешегі ұлы конфискеге атақты Көтенші мен Сары Ербол ғана ілікті. Бірақ қанша малды болса да, солардың ешқайсысы Жарасбай тұқымынан әлді болған жоқ. Жұрттың айтуына қарағанда, бұлардың арғы атасы осы елге бодауда келіп, мырзаболатқа сіңіп кеткен кірме саудагер екен. Ата кәсіп тұқымға дарып, Жарасбайдың өз әкесі Таңат та саудамен байыпты. Жарасбайдың өзі болса, ел билігіне араласып Қосымның қос тіреуінің бірі атанды.

Жарасбайдың үш ұлы — Әубәкір, Дәуітбай, Сауытбай үш әкеден туғандай – бөлек–бөлек. Үлкені – Әубәкір басын жерден көтермейтін момын жан, бірыңғай малдың соңында кетті. Кішісі Сауытбай жастайынан ойсыз, қамсыз серілеу болып өсті. Ал Дәуітбай әкесіне тартқан тілді, тентек, түрі де әкесіндей – сопақ бет, дөңес мұрын, қалың қабақты, өңкиген, денелі адам. Өте менмен. Онысы тек байлықтан, биліктен туған өрлік емес, жастайынан қара күшке еркелеп өскен, тұлғалы адамдардың тоңмойын, дүлей ірілігі еді. Дәуітбай мал жағын көп жиған жоқ, дүниеге жақындау болды. Соның арқасында көзге де түспей, ұлы конфискеге ілікпей қалды. Ағайын арасындағы бұрынғы беделінің әсерімен әр кез әр істен аман қалып жүр. Қалың мырзаболат әлі күнге дейін басына іс түссе, осыны паналайды. Сондықтан Дәуітбай заманның ағымын жіті бақылап, күнделікті тірліктен көзін жазбайды. Алғашқы серіктікке жұлқынып қарсы шыққанда, мырзаболаттың шалдары: «Қарың көтермес шоқпарды беліңе қыстырма, үкіметке ештеңе істей алмайсың», – деген еді. Ақыры серіктік құлады. Мырзаболатқа қараған кедей шаруаның біразы арыз беріп артельден шықты. Астық қоймасы өртелді. Осының бәрі Дәуітбайдың көңіліне үміт шырағын жаққандай болады. «Ұра берсе, құдай да өледі» дейді қазақ. Үкіметті жек көретін жалғыз, Дәуітбай емес шығар. Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарса, қу кедейден құралған өкіметсымағың құламағанда қайтушы еді.

Дәуітбай көк атласпен тысталған құс жастықты құшақтап аппақ жейде, дамбал. Жұмулы көзін анда–санда сығырайтып ашып, ашқан сайын алдындағы қаңылтыр түкіргішке шырт түкіреді.

Қаусырма есікті сықырлата ашып, дөңгелек жүзді, кішкентай жастау әйел кіріп келді.

— Сусын ішпейсің бе? – деді арам өлген мал құсап теңкиіп жатқан күйеуіне таңырқай қарап.

Дәуітбай жауап берген жоқ. Онысы сусынды ішер, ішпесін білмегендіктен емес, тоқалына жауап беруді міндетім деп есептемегендіктен еді. Кенет көзін сығырайта ашып, ерніндегі насыбайды алып тастау үшін, басын көтере берген:

— Ойбай–ау! – деп бір жері үзіліп кеткендей, баж ете қалды.

Сылқ етіп жастыққа қайта құлады.

— Ойбай! – деді тұншыға дыбыс шығарып. — Қап!

Дәуітбай бір қолымен белін ұстады.

— Не болды? Тағы да белің бе? – деді қасына жүгіріп жеткен тоқалы.

— Иә, – деп Дәуітбай бетін тыржитты. – Осы бәле соңғы кезде жиі ұстайтын болып жүр. Ойбай, әне…

Тоқалы ұзын жейденің етегін түріп жіберіп, күйеуінің белін алақанымен қатты–қатты ыса бастады.

— Уһ! – деді әлден соң Дәуітбай саябырлағандай болып. – Апыр–ай, тіпті қимылдауға шамаңды келтірмей тастайды… Иә… иә… кішкене қаттырақ… батырсаңшы…

— Шамам келмесе, қайтейін.

— Немене жаның жоқ па? Қаттырақ, былай… үзбейсің бе?

— Қолымның әлі келмей жатыр ғой.

— Ендеше, аяғыңмен басшы.

Кішкене тоқал отыра қалып, құрым мәсісін шешті де, баланың аяғындай аппақ аяғын жарқыратып, күйеуінің жалаң арқасына шықты.

Дәуітбай үстінде адам тұр екен деп елейтін емес, рақаттана ыңыранып:

— Е–е–е, кішкене төменірек, өкшеңмен бас… белге, белге қарай… Іі–с–с… ойбай–ау, салмағың қайда кеткен? – деп арқасындағы әйелінің кішкентайлығына кейіп қояды.

Осы кезде есік сарт етіп ашылды да, үйге ұзын бойлы қара жігіт ентелей басып кіріп келді. Шошып кеткен тоқал күйеуінің үстінен құлап түсе жаздап, керегенің басынан ұстап қалды. Бірақ жерге түсу есіне келмеді. Күжірейген мойыны қыртыстана, басын бұрған Дәуітбай өзінің ұлы Қарамергенді көрді де, мына жатысына ыңғайсызданып, денесін ырғап, тоқалына түс дегендей белгі беріп еді, анау оған түсінбеді.

— Әй, түс деп тұрмын ғой, иттің қатыны! Қыстаушы ма едің менің арқамда.

Кішкене тоқал күйеуінің дөңкиген биік жотасынан сандықтан секіргендей, секіріп түсті де, мәсісін жолай іле – міле, далаға шыға жөнелді.

Дәуітбай аударылып шалқасынан жатты.

— Иә, не болды?

— Ауданнан өкіл келіпті.

— Иә?

— Қазір жиналыс өткізетін көрінеді.

— Иә?

— Адамдар Қызыл отаудың алдына жиналып жатыр.

— Келген адам кім екен?

— Белгісіз бір жас жігіт.

— Жарайды, қазір мен де барамын.

Дәуітбай қоңыр ши барқыт шапанын иығына желбегей жамылып, шайқақтай басып, Қызыл отаудың алдына келгенде, жұрттың біразы жиналып, шалдар шөптесіндеу жеріне қисайып, ауылдың ешкі – лағы төңірегінде кәкір–шүкір. әңгіме айтып отыр екен. Шет жақта бала көтерген әйелдер, кемпірлер. Күннің ыстығында тұмақ киген біреу аттың үстінде отыр.

— Ау, Қозыбай, аттан түссеңші, жиналысты ат үсті тыңдауға болмайды ғой, – дейді біреу қалжыңдап.

Қозыбайда жауап жоқ, танауы жалпиып күле береді.

— Әй, ағайын, ығысып жол беріңдер, бір бейшара ғаріп келе жатыр, – деген Әбдіғаппардың сампылдаған даусы естілді, – өкіметтің осы байғұсқа неге көңіл бөлмейтініне түсінбеймін.

Әбдіғаппардың қалжың сөзіне күліп үйреніп қалған жұрт, әйтеуір, кісі күлетін бірдеңе айтқан шығар деген жобамен алдын–ала дуылдап күліп алды да, содан кейін бәрі бұрылып, шынында да, кісі аяғандай болып, басына жыртық тұмақ, үстіне ескі шоқпыт шапан киіп келе жатқан Жалақ байды көріп, тағы да ду күлді.

Жалақ кезінде ірі бай болғанмен, мешін, тауықта жұтап қалып, орташаға ілікті де, ұлы конфискеден аман қалған. Өз дүниесін өзінен аяйтын атаққа шыққан сараң адам. Малдан басқа о кісіде әңгіме көп болмайды. Жатса да, тұрса да, айтатыны – мал, мал. Жалғыз ұлы да өзінен безіп, енші алмай, бөлек үй болып кеткен.

Жалақ жұрттың өзін сөз қылып жатқанын сезді де, таяғымен жерді ойын жіберетіндей нұқып қойып, көзі шапыраштанып, шетте тұрған жігіттің біріне дүрсе қоя берді.

— Немене жын қағып кетті ме, жырқылдап? Көргенсіз неме?

— Ойбай, жалғыз мен бе екем?…

— Немене көтім ашылып қап па менің? Ашылмаса да, соған жақын, – деп қалды біреуі көптің ішінен.

Жұрт тағы да ду күлді.

— Ау жолдастар, – деді осы кезде партия ұясының хатшысы Байдәулет. – Ауданнан адам келіп отыр. Сөз тыңдайық. – Соны айтып өзі қол соғып, жұртқа да қол соқтырып, ал енді сөйлей бер дегендей бұрылып өкілге қарады.

Өкіл аң–таң. Біреуден көмек сұраған адамдай қолын жайып:

— Жолдастар – ау, жиналыстың шарты бар емес пе? Президиум сайламаймыз ба? – деді.

Байдәулеттің партия ұясына секретарь болып сайланғанына көп болмаған – жиналыс тәртібін біле бермейтін.

— Кәне, кімді сайлаймыз? – деді қызарақтап.

Өкіл тағы да сөзге араласты:

— Алдымен неше адам екенін анықтап алайық. Мәселен, үш адам болсын деп ұсыныс қоюға болады.

Байдәулет одан арман шатасып:

— Үш адамнан болсын, – деп ұсынысты өзі айтты.

— Жоқ, жұрт айтсын.

— Онда Қамидолла сен айт.

Өкіл Байдәулеттің шалалығына реніш білдіріп, «болмас, болмас» дегендей, шарасыз түрмен көзін жұмып, басын шайқады.

Қамидолла көзі бақырайып, тақпағын ұмытып қалған баладай:

— Тұяқбай… – деп тұтығып тұрып қалды.

Өкіл мойнын созып:

— Айтыңыз, айтыңыз, кім ол? – деді.

— Саркөтіп…

— А – а! – деп өкіл жаңа түсінгендей күліп, шегініп отырды.

Арт жақтан серейген біреу түрегеліп:

— Маған сөз беріңдерші, – деді ұрысатын адамдай аузы қомпылдап.

— Иә, иә.

— Иә болса, мен Шәйкемелді сайлаймын.

— Дұрыс – ақ.

— Болсын.

— Немене, Шәйкемелдің пәмилесі жоқ па? Пәмилесін айтпайсың ба?

Әлгі серейген орнынан апыр–топыр қайта түрегеліп, ұзақ сөйлейтін адамдай теңселіп біраз тұрды да:

— Бестайлақұп, – деді.

Өкіл Байдәулеттің құлағына аузын тақап:

— Мыналардың ішінде жиналыс басқара алатын көзі ашық біреу бар ма? – деп сыбырлады.

— Жоқ.

Өкіл тағы сыбырлады:

— Оқыған біреу болғанда дұрыс болатын еді.

— Айтпақшы, мұғалім бар. Мырзабектің баласы – Бәйтен.

— Ендеше, өзіңіз ұсыныңыз.

Байдәулет орнынан ұшып тұрып:

— Осында мұғалім бала бар ма? – деді ұрсатын адамдай көзі шақырайып. – Кәне, бері кел!

Өкіл күрсініп, басын шайқады.

Сайланған жолдастар президиумға – көрпенің үстіне жайғасты. Өкіл енді Бәйтеннің құлағына аузын тақап:

— Сіз жиналысты ашып, маған сөз беріңіз, – деді үлкен құпия айтқандай естілер–естілмес сыбырлап.

Аяқ астынан сасып қалған Бәйтен орнынан тұрғанда – ақ өзінің қызарып кеткенін сезіп, одан арман қысылды.

— Жолдастар, тынышталыңыздар, – деді шет жақта даурығып сөйлесіп тұрған топқа қарап. – Рұқсат болса, жиналысты ашық деп жариялаймын.

Байдәулет «менің міндетім осы» дегендей екі алақанын сартылдата соғып, бүкіл жұртты өзіне ілестіріп әкетті. Қол шапалақтау басылған кезде Бәйтен де сабырға келіп, жүрегін басқандай болды.

— Жолдастар, – деді нық дауыспен. – Ортамызда ауданнан келген өкіл отыр. Енді сол кісіге сөз береміз.

— Пәмилесі кім, пәмилесін айт, – деп талап етті әлдекім.

Ұмтыла түскен өкілдің аузына Бәйтен құлағын тосты да:

— Бошаев Әлжан, – деп хабарлады жұртқа.

Өкіл сауатты да тілді жігіт екен, біреу оған «жоқ, олай емес» деп тұрғандай, екіленіп, қолын сермеп Совет үкіметінің түбегейлі орнағанын, кедейлердің бостандық алғанын ешкім естімеген жаңалықтай айырықша бір қуанышты сезіммен баяндап еді, Байдәулет Совет үкіметі жаңа орнағандай сартылдатып қол соғып, оған жұрт қосылып, біразға дейін өкілді сөйлеттірмей тұрып алды.

— Қазір елімізде жаппай коллективтендіру кезеңі жүріп жатыр, – деді өкіл у–шу саябырлаған кезде. – Бұл үкімет пен партиямыздың алға қойып отырған негізгі міндеті. КазЦИК пен Совнарком колхоз қозғалысын өрістету және байлар мен кулактарға қарсы күрес туралы арнайы қаулы қабылдады. Ал біз ол қаулыны, шынымызды айтсақ, орындай алмай отырмыз. Казкрайкомның Наркомзем мен Колхозсоюзге берген декретінен бері қанша уақыт өтті. Кей жерде коммунаға дейін құрылып жатыр. Ал Ақшоқы бойы құлаған артельдің орнында әлі отыр. Неге артель басқа жерде емес, именно осы жерде құлайды. Неге? Себебі мұнда үгіт–насихат жұмысы дұрыс жолға қойылмаған. Кедейлердің көбі әлі күнге дейін байлардың ықпалында. Ымырашылдық, ағайынгершілік басым.

Өкілдің сөзіндегі орысша атауларға, мекеме аттарына шалдар жағы түсінген жоқ, бірақ түсінбеген сайын орындамауға болмайтын бұйрықты істей, ызғарлы да міндетті көрінеді.

— Қысқасы осы ауылдан тағы да артель ашамыз, – деді өкіл біреу қарсы келер ме екен дегендей жан–жағына күдіктене қарап.

Жалақ сақалы шошайып, «иә, жетісерсіңдер» дегендей кекесін түрмен көзін жыпылықтатты.

— Жолдастар, колхоз ісіне қарсы болу – совет үкіметіне қарсы болу деген сөз. Яғни қаулыны орындамау деген сөз. Мен арнайы нұсқаумен келіп отырмын. Әрине, зорлық жоқ. Бірақ Ақшоқы бойынан колхоз ашу – міндет. Түсініп отырсыздар ма? Колхоздастыру жұмысы көрші ауданда жетпіс бес процентке дейін жетіп отыр. Ал бізде алпыс процентке жеткен жоқ. Сондықтан жергілікті кедей батырақтардың өтініші бойынша, бұрынғы «Қарабидайық» артелін қайта құру қажеттігін жариялаймын.

Ауыл белсенділері бастаған бір топ адам өкілдің сөзіне ду қол шапалақтады.

— Ендеше, қазір осы жиналыс үстінде артельге кіретіндердің тізімін жасаймыз, – деді өкіл Бәйтен мен партия ұясының хатшысына кезек–кезек қарап.

Байдәулет киіз қорапшасының ішінен қағаз, қарындашын шығарып, әскерге адам жинағандай ызбарлы жүзбен:

— Кәнеки, кімнен бастаймыз? – деді қарындашын изеңдетіп.

Әлгінде ғана сартылдатып қол соққан жұрт іркіліп тұрып қалды.

Назар бастаған үш–төрт белсенді тізімге бірінші болып жазылды.

Бірақ жұрттың көбі әрі–сәрі.

Осы кезде Дәуітбай топ ішінен ілгері шығып, тамағын кенеп алды да:

— Шырағым, қазақтың баласы екенсің, – деді өкілге тура қарап. – Айыпқа бұйырмасаң, бір сұрақ қояйын. Ақшоқының адамы артелдің машақатын бір рет көрді ғой. Онда да өзің секілді бір жігіт ауданнан келіп, дәл осылай көрші ауданнан қалып барамыз деп, апай–топай артель ашқан. Кірмегендер өкіметтің жауы болады деген соң, амалсыз бәрі кірді. Ақыры не болды дейсің ғой? Ферма ашып; сегіз жүз ешкіні бір жерден бақтырам деп тең жартысын қолдан қырып алды. Апыр–ау, бір үйлі жан бес–алты ешкісін әрең бағып отырғанда, бір адам сонша ешкіні қайтып бағады?.. Қазір соны тағы қайтала деп отырсың. Ал енді үкімет елге еркіндік, бостандық әкелді дейсіңдер, егер әркім өз еркімен күнін көріп жүре алмаса, әлгі еркіндігің, қай еркіндік? Осыны бір түсіндіріп берші маған, шырағым.

Өкіл жігіт шикілеу болды:

— Бұл жөнінде КазЦИК пен Совнаркомның қаулысы бар. Сіздің айтып отырғаныңыз оңшылдардың сөзі, ал біз екеуіне де, яғни солшылдарға да қарсы күрес ашамыз, – дегеннен басқа дәйекті жауап айта алмады.

Дәуітбай өкіл жігітті тықсырып барады.

— Өзің бір иман жүзді бала екенсің, сосын айтып отырмын, басқа біреу болса, артымды қысып тыныш отырам ғой, – дейді төңірегіне өзін мақұлдатып қарап. – Осы Ақшоқы бойынан «артель – ай» деп ынтығып отырған бір адам көргем жоқ. Өйткені артельдің шын мәнінде не екенін әлі ешкім білмейді. Білмеген нәрсеге қайтіп ынтығады? Сонда осы артель дегенің кімге керек? Мен осыған түсінбеймін. Әлде жоғарғы жақта. біреуге керек пе? Керек болса, өзі құрып алып, қызығын көріп отырмай ма? Мына жұрттың жазығы не? – Дәуітбай басын қисайтып, жұртты көзімен көрсетті.

Ауыл адамдары үріккен қойдай ұйлығып тұр. Оларды Дәуітбайдың сөзі емес, өкіл жігіттің үндемей қалғаны шошытты. «Дегенмен бір шикілігі болды ғой, әліптің артын бағалық» деген ой тұрған секілді әр қайсысының көзінде.

Өкіл мұндай сұрақты күтпеген болуы керек, тілімен саусағын сулап, әкелген қағазын қайта–қайта атқара береді. Ұя хатшысында да үн жоқ. Осы тұста қалай да бірдеме айту керегін сезген Бәйтен көрпенің шетін ысырып, орнынан тұрды.

— Жолдастар, – деді ол «қызарып кетер ме екем» деген оймен жүрексіне сөйлеп. – Мен мынаны айтқым келеді… Төңірекке көз салып қарайықшы. Бізден де басқа ел бар, жұрт бар. Бүкіл дүниені бір Ақшоқы халқымен өлшеуге болмайды ғой. Ойдағы елді алыңыз, қазір артель болып, облысты шулатып отыр. Егер жөнінен бүкіл аудан бойынша алдыңғы қатарда. Газет бетінен бір түспейді. Үкіметке өнім беріп, табыс тауып жатқан көрінеді. Сол үшін облыстан трактор сыйлайтын болыпты. Мектеп, клуб салыныпты. Бұдан артық не керек, жолдастар – ау! Ендеше, Ақшоқы бойына орнай алмағанына артель кінәлі емес, дұрыстап орната алмаған өзіміз кінәліміз. Егер басқа біреулер осы жолмен жетіліп, тойынып жатса, бізге неге сол жолды қумасқа? Ал енді Дәукең түсінбепті деп артельге кірмейтін болсақ, онда бұл кісінің көзі жұмылмай біз төңіректен артель аша алмаймыз.

Жұрт ду күлді.

— Мына балаң тым қатты кетті ғой.

— Айтпа деймін…

— Дәуітбай қайтер екен?

Дәуітбай үнсіз сұрланып, «біздің елде осындай кісі бар ма еді» деген адамша Бәйтенге көзінің қиығымен сығырая қарады.

— Екіншіден, – деді Бәйтен сөзін жалғап. (Ол өзінің ешқандай жүрексінбей, емін–еркін сөйлеп тұрғанын сезініп өзіне–өзі таңырқағандай болды.) – Екіншіден, колхозға енгендер толып жатқан салықтан босатылады. Өнім малына салынатын ауыл шаруашылық салығы да жеңілдейді. Мен мұны газеттен өз көзіммен оқыдым. Керегі күн көріс болса, ал бұл жаман ба, сіздерге? Үкімет колхоздарға қыруар қаражат бөлуде. Олар кім үшін? Колхозшылар үшін. Ендеше, біз неменеден тайсақтаймыз? Еркіндік керек болса, ғасырлар бойы келдік қой еркімізбен өмір сүріпті. Содан шыққан мүйізіңіз, кәне, Дәуке? – Бәйтен түк саспай жымиып Дәуітбайға қарады.

Дәуітбай, жүзі күреңтіп, аяғының астына шырт түкірді.

Атақты палуанды ешкім білмейтін біреудің алып ұрғанын көріп, таң қалған секілді түрмен жұрт бір–біріне қарап, бастарын шайқасты. Бәйтен көрпенің шетін жазып, орнына отырды.

Өкіл жақындай түсіп:

— Молодец! – деп сыбырлады Бәйтенге.

Жұрт тағы да тым–тырыс.

— Кәне, кім жазылады? – деді Байдәулет сенімсіздеу бір үнмен.

Кенет:

— Мен? – деген қыз баланың даусы естілгенде, жұрттың біразы селк ете түсті.

— Мен, – деді тағы да әлгі дауыс әйелдердің арасынан.

— Кәне, бері шық, ал кім өзі?

Көйлегінің жамауы көрініп, кең қамзолы тізесіне түскен он үш – он төрт шамасындағы қыз суырылып ілгері шыққанда ғана жұрт оның кішкентай Қатира екенін таныды.

— Әйдік қасқыр, – деді орта тұста отырған Оразмағамбет жанындағы адамның тізесінен түртіп. – Қаршадай боп дауыс қылғанда тіс қаққан әйелдерден асып түседі.

— Неге дауыс қылады? – деді жанындағы адам түсінбей.

— Ойбай, не деп отыр, қайтыс болған ұста Құсайынның қызы емес пе!

— А–а–а! Опырым–ай, бәлесін – ай!

Өкілдің екі езуі екі құлағында. Мәз болып, «міне, көрдіңдер ме, осыдан кейін де ұялмайсыңдар ма» дегендей қолын жайып отырғандарға қарайды.

Көрпеде отырған Шәйкемел орнынан атып тұрып, үлкен бір қауіпті іске бел буғандай:

— Осыдан айдалып кетсем де, жаз мені, – деді қатуланып.

Отырғандар қарқылдап күліп жіберді.

— Ойбай–ау, неге айдаласың? Мына шал бүлдірді – ау.

— Артельге жазылғандар айдалып кетіп жатыр ма екен?

— Жоқ, енді сөзімнің мәтелі ғой, – деп ақталды Шәйкемел қайтадан отырып жатып.

— Бүйткен мәтелің құрсын, – деді әлдекім.

— Жарайды, жарайды, айтысты қояйық. Тағы кім жазылады? – Бәйдәулет тізерлеп маңайына мойнын соза қарады. – Ау, ана жақта… Бөкен, сен не? Басқа басқа, саған не жоқ, а?

Бөкен күліп:

— Жазсаңдар, жазыңдар, – деді басын бұлғақтатып.

— Е, бұлардікі зорлау екен ғой, – деген дауыс естілді топ ішінен.

— Бәке, – деді Бәйтен парторг жаққа қолын созып. – Асқаров Есімбекті де жазыңыз.

— Өзі қайда?

— Өзі шөпке кетті. Жаза беріңіз, жауабын мен беремін.

Осы кезде Назар қолын көтеріп:

— Жоқ, мен қарсымын, – деді өкілге қарап. – Қашаннан бері колхозға би тұқымы кіретін болған? Үкімет оларға қарсы күрес жүргіз деп отырса, біз оларды артельге мүше қылғымыз келеді. Мұның бәрі Асқардың істеп отырған қулығы. Осы мұғалім баланың өзінің мәселесін қарау керек, байлардың құйыршығы болып жүрмесін.

Емен–жарқын бейғам отырған Бәйтен жөппелдеме не дерін білмей, қаны бетіңе теуіп шыға келді.

— Жолдастар, сендер мынаны байқаңдар. – Өкіл қарындашын бұлғақтатып Назарға қарап сөйледі. – Бұл жігіт үкіметтің адамы, яғни үкіметтің кадры. Өзі оқытып тәрбиеледі, бала оқытсын деді. Оны байдың құйыршығы деуге ешкімнің правосы жоқ. Үкіметтің кадры ғой, жолдастар – ау!

Үкіметті айтқанда Назардың да үні өшті. Отырғандардың біразы бұрын қалай байқамағанбыз дегендей Бәйтенге қызыға, әрі күдіктене қарады.

— Өте дұрыс! Бәйтен үкіметтің қадірлі адамы! – деп айғай салды Олжабай «кадр» деген сөзді өзінше түсініп. – Ойбай–ау, – деді сосын одан сайын айғайлап, – жыртық үйлі жесір кемпірдің баласы емес пе менімен бірге өскен?! Ойбай–ау…

— И, шырағым, осынша әңгірлеп, немене, адам құсап отыра алмайсың ба? – деді оған Жалақ кіржиіп.

— Е, аузыма қақпақ боласың ба? Менің әңгірлегенімде қанша шаруаң бар? Оңбаған тап жауы.

— Қой, әй, Олжабай, ұят болады, – деді әлдекім ара ағайын болып. – Үлкен кісіге сүйдей ме екен?

— Өй, мәжнүн неме! О несі? – деп ұрысты біреуі.

— Қой, ақымақ болма…

Олжабай алғашында шынымен қара басып ақымақ болып отыр екем деп, үндей алмай, басылып қалған. Артынан өкіл:

— Жоқ, жолдастар, бұл болмайды. Бұл жерде ағайыншылық жүрмейді. Жиналыста бай, кедей деген тап мәселесі сөз боп отырғанда, үлкен адам, кіші адам деген ауыл сыйластықты қоямыз. Мына жігіт… кім атың?.. Иә, Олжабай кедейлер атынан сөйлеп отыр, – деуі – ақ мұң екен. Олжабай қайта даурығып, төбелесетін адамдай түрегеліп, Жалақтың үстіне төне түсті.

— Менің әңгірлегенімде қанша жұмысың бар? Жоқ, қанша шаруаң бар?

— Ойбай, көксоққан, әңгімелесең, одан арман жынданып кет. О несі, маған шүйліккені? Мендегі ақың не, ә?.. – Жалақ желіккен неме, шынында да, ұрып жіберер ме екен деп қорыққандай көзі жыпылықтап күмілжіп қалды.

— Ау, мені жазбайсыңдар ма? – деп ортаға алба–жұлба боп Қотыр шыққанда, шет жақта тұрған қатындарға дейін күліп мәз болды.

— Білеміз Қотырдың неге кіріп отырғанын, – деп айғай салды сайқымазақ Әбдіғаппар. – Оған керегі ортақ қатын ғой.

Жайшылықта әзіл–қалжыңды құлағына қыстырмайтын Қотыр берекесі кетіп, абыржыды да қалды. Ыржиып күлген болып еді, онысы тіпті сөлекет болып, адам аяғандай бір түрмен жылыстап, топтан шығып кетті.

Жиналыстың аяқ жағында артельге жазушылар көбейе бастады.

— Енембаласынан осынша жазылғанда, азғантай ата – төлеуден неге екі–ақ адам жазасыңдар? – деп дауласты Молдаш деген кісі.

Әлдекімнің:

— Төлеуге со да жетпей ме? – деп қалуы мұң екен, жиналыстың соң нағашылы – жиенді қызыл кеңірдек айтысқа айналды да кетті.

— Өй, жаман енембаласы, сендердің әкелерің еме пе, Сырға барып, қауын сатып, тентіреп кеткен, қайдан келген әулиелік сендерге?! – деп Молдаш арғы тарихты қопаруға кірісті.

— Сен бар ғой, үй деп шатаспа!! Талқан жеген төлеуде оңған адам көрсем, кө… – деп қызып кеткен парторгты өкіл әрең тоқтатты.

— Ау, Бәке, сізге не жоқ? Сіз осы ауылдың партия ұясының секретары емессіз бе? Мұныңыз қалай?

— Жоға, – деп Байдәулет іркіліп қалды. – Қарап отырмай адамның аузын қыздырып…

Ауданнан келген әкіміңнен әкетіп бара жатқан үлкен білім көрмедім – ау, осы, – деп жиналыстағы әңгімені қайта жандандырады. – Ақыры енді өзіміздің Бәйтеннің айтқанын айтып бере алмады ғой.

— Оттамай отыр! – Дәуітбайдың талағы тарс айрылды. – Атаңның басына мәз боласың ба? Сол Бәйтен ертең үкімет болса, бірінші сен құрисың. Ол балаға жиналысты текке басқартып отырған жоқ. Көзге түссін, жоғарғы жаққа айта барсын деп, әдейі істеп отырған Асқардың саясаты. Көресінің көкесін содан көресіңдер.

— Ол баланы текке оқытты дейсің бе? Келгенде тай сойып, той жасап қандай болды? Саясат бар ғой, – деп Тұршабай Асқардың қулығын одан арман тереңдетті.

— Ендеше, сол баладан сақ болу керек. Әйтпесе мына жүрген жаман Жақаймен ертең жылап көрісесің. Мұның, әйтеуір, өзі жаман болса да, сүйегі мырзаболат қой.

— Е, Жақай деген жүрген бейшара ғой. Дуаннан біреу келіп, үйінен ас ішіп кетсе, соған мәз.

Жүкке арқасын сүйеп отырған Күндербек тақиясын кейін ысырып қойып:

— Асқардың ұлы Есімбек қатын алайын деп жатқан көрінеді, – деді үнемі сырқырап жүретін тізесін уқалап отырып. – Анада Бәйтен екеуі Қарасуға барып, бір қызды алып қашатын боп, келісіп кепті. Оның қайтіп алып қашатынын кім білген – зорлау ма, алдау ма? Назарға айтып, арыз жаздырту керек. Болды.

— Иә, соны шаптаңдар, – деді Тұршабайдың қатыны да сөзге араласып.

Дәуітбай күбірлеп Тұршабайдың құлағына сыбырлағандай болды. Тұршабай көзі мелшиіп ойланып қалды.

Бұларға жақынырақ отырған Естайлақ шал:

— Әй, Дәуітбай–ай, – деді ыңырана басын шайқап. – Мен сенің сыбырыңнан шошып отырмын. Құдайдан қорық.

— Ақсақал, сізге сөздің керегі не? – деді Дәуітбай орнынан тұрып жатып. – Құдайға тәуба қылып отырмайсыз ба үнсіз ғана…

VI

Кешқұрым мезгіл. Таңертеңнен бері күн жауардай тұтасқан қорғасын бұлттар ауық–ауық күркіреп айбат қылғанмен бір тамбай, ақыры алақаншықтап ашыла бастады. Көкжиектің көбісінен шоқтай қызарып батар күннің жиегі көрінді.

Ауыл іші қарбалас. Сиырлар, қой–ешкілер өрістен қайтып жатса, сауыннан ағытылар құлынды биелер жөңкіліп, қыр асып кетіп барады. Қиқу салған бақташының, үй арасында малға кейіген әйелдердің дауыстары тымық ауада жаңғырып тым алысқа естіледі. Бұл кезде ауылға кештетіп құлаған бейсауат жолаушыны өз үйінде шай ішіп отырып–ақ, түрулі есіктен жұрттың бәрі көрер еді.

Бірақ ауылдың теріс жағымен баяғының барымташыларындай бір атты бос жетектеп, ұры сайға түскен қос жүргіншіні ешкім де байқаған жоқ. Бұлар Есімбек пен Бәтен болатын. Есімбектің үстінде су жаңа жұқа қоңыр бешпент, белін қызыл мата белбеумен әлденеше қабат орап алған, басында құндыз жиекті, шымқай көк барқыт бөрік. Астындағы Күреңтөбел жараған бәйге атындай жып–жинақы өмілдірік, құйысқаны шылдыр қағып, тойға баратындай малынып тұр. Бәйтен қаланың әкімдерінше басына қалпақ, үстіне иығы тікірейген орыс шапан киген. Мінгені есік пен төрдей бурыл ат.

Сай табанына түскен соң, екі жігіт аттан түсіп, көліктерін шоқ талдың түбіне әкеп байлады да, қыраттан бастарын қылтитып, Қарасу бойындағы ауылға көз тастады.

— Апырым–ай, шыға алмай қалса, қайттік? – деді Есімбек өзінен–өзі үрейленіп.

— Неге шыға алмайды? – Ол бір тұтқында отырған адам емес қой. Өткенде су алуға шықты ма, шықты. Содан бері қарай екі–үш аттаса, сайдың табанына түседі. Шықты деген сол емес пе? – Бәйтен осы сөзді жүрек тоқтату үшін әдейі сымбырлап айтса да, іштей өзінің де қобалжулы екенін сезіп тұрды.

Біртіндеп Қарасу бойын қараңғы түн басты. Жерошақтағы от сәулесімен сиыр сауған әйелдердің бейнесі көлбең қағады. У–шу саябырлап әркім өз орнын тапқандай мал да, адам да бірте–бірте тыныштала бастады. Осы кезде ауыл жақтан әлдене қараң етті.

— Мынау не, мал ма, адам ба? – деді Есімбек қашатын адамдай түрегеліп.

— Кәне, кәне? – Бәйтен қанша үңілсе де ештеңе көре алмады.

— Әлгінде біреу сай табанына түскендей болды.

— Жарайды, сабыр ет. Күтейік.

Есімбектің жаны байыз Таппады. Бір отырды, бір тұрды. Алдындағы бидайықтың сабағын жұлып алып, не істеп отырғанын өзі де білмей, аузына салып, тістелеп, жерге түкіре берді.

Кенет аяқ астынан шар ете қалған дауыстан екеуі де шошып кетті.

— Бұл кім? – деді Есімбек үрейленіп – Бәтима?!

— О, жандарың шыққырлар, жүрегімді жарасыңдар ма?!

— Сенің жүрегіңді жарайын деп жатқан кім бар? Өзің ғой бажылдап жұрттың зәресін ұшырдың.

— Бажылдамай қайтейін, дымдарың шықпайды.

Бәтима ентігін баса алмай, біраз тұрды.

— Әй, екі көгермегір, – деді бір кезде. – Қыз қазір шыға алмайды. Ел жатқанша күтесіңдер. Осы жерден қозғалмаңдар. Әкесі бірдеңе сезіп қалған ба, қызды үш күн болды кілемге де жібермей қойды. Үйінен қонақ кетпейді. Қой кеттім. Тағы келем. Байымнан да қорқып жүрмін. Білсе, өлтіреді мені. Жынды емес пе… Ал кеттім, ит қауып алар ма екен, құдайым–ай.

Бәтима кеткен соң, Есімбек аттарды отқа қойып, Бәйтеннің қасына келіп, көк шөптің үстіне қисайды.

— Егер қуғыншы болса, сен Шырақжанға кете бересің, мен кейін қаламын.

— Неге? – деді Бәйтен түсінбей.

— Адастырып кету үшін.

— Мен де адастырып кете аламын, бурыл аттың шабысы Күреңтөбелден кем емес.

— Әңгіме шабыста емес.

— Енді неде?

— Қуғыншы тек қыздың төркіні болмауы мүмкін… Мұндайда бәле іздеген көлденең қуғыншы да болады.

— Е, ондайлар болса, ауыз бастырық беріп, құтылармыз. Есімбек үндеген жоқ.

— Жыртық киімдей жалбыраған ала бұлттар терістікке қарай ығысып, күміс теңгедей жарқырап ай көрінді. Тозаңытқан ай сәулесі төңірекке ақ мұнар жарық шашып, ауыл шетіндегі қопа, қалың зират қайта көрінді.

Жерошақтағы оттар да өшті. Бейсауат дыбыстың бәрі басылып, анда–санда шіңк еткен түн құстарының болымсыз үні мен шегірткелердің біркелкі шырылы ғана естіліп тұр.

Түн құшағында мүлгіген ауыл бір түрлі қорқынышты. Жақындай берсең, өре түрегеліп, бас салатын секілді.

Екі жігіттен сабыр кетті.

Түн ортасы кезінде ауыл іргесінен бүкеңдеп бері жылжыған бірдеңе көрінді. Жылжығаны құрсын, тұсаулы аттай кібіртіктеп, жетіп болмады. Қылт етіп біресе көрініп, біресе жоқ болып кетеді. Ақыры жетті – ау!

— Бәтима! – деді Бәйтен қарсы жүгіріп.

Бетін жаулықпен тұмшалап байлаған әйел Бәйтеннің иығына асыла кетті.

— Жоқ, мен Қоңыршамын.

Үрейі ұшқан әйелдің әлсіреп асылған денесі мен бетін шарпыған ыстық демі жігітті абыржытып тастады.

— Бәтима, Бәтима қайда? – дей берді сонау Ақсуаттан осы жерге Бәтима үшін келгендей.

— Бәтиманы күйеуі сабап, талдырып тастады. Біреуден бірдеңе естіген секілді. Жарықбас қайнаға болмағанда өлтіретін түрі бар көрінеді.

Екі жігіт дағдарып, «апырау, енді қайттік» дегендей, Қоңыршаға төне түсіп, жәрдем тілеп үнсіз тұр.

— Сендер шыдай алмай, ауылға келіп қала ма деп зәрем ұшқасын… – деді келіншек демін зорға басып. – Әрең шықтым. Аңдып отыр. Әлде де әрірек барып тұрыңдар. Аттарың дайын тұрсын, Иә, алла, жақсылығыңды бере гөр…

Есімбек жүгіріп аттарға кетті.

Қоңырша Бәйтеннің қолынан тас қып ұстап:

— Мен енді қайтып келе алмаймын, құда бала, – деді одан жаман ентігіп. – Қош! Аман бол… Қош!..

— Қалайша? Ау, неге? Сонда қалай? – дей берді Бәйтен жүрегі атша тулап.

Қоңырша құшақтайтын адамдай жақындап келіп:

— Шырақжан саған ғашық боп қала ма деп қорықтым, – деді тұншыға сыбырлап. — Сенің де ұнатып қалуың мүмкін ғой… Ал қош!.. Жасаған қайда жүрсең де, өзіңді аман қылсын! Ғайып – ерен қырық шілтен… – Қоңырша даусы дірілдеп, жаулығының шетімен бетін басты – Қош, қарағым!.

Қоңырша кетіп бара жатып, артына бұрылып:

— Шырақжанды ренжітпеңдер, – деді де, жүгіре басып, сайдың екінші қабатына түсіп көрінбей кетті.

Сілейіп тұрған Бәйтенді Есімбек ұйқыдан оятқандай түрткілеп, өзіне әрең қаратып алды.

— Ау, мынаған не болған? Жөніңді айтсаңшы? Бірдеңе деп кетті ме әлгі?..

— Жоқ, ештеңе деген жоқ, – деді Бәйтен әлі де «ұйқысынан» ояна алмай.

Содан кейін бас жоқ, аяғы жоқ:

— Қош! – деді өзіне–өзі.

Есімбек шошып кетті.

— Сен немене деп тұрсың?

— Ештеңе де…

— Жүр кеттік, ендеше. Аттарды дайындап қойдым. Әрірек барып тұрайық.

— Жүр.

Ет пісірім уақыт өтті. Шегірткелердің де шырылы басылды. Тыныштық. Адам өз үнінен өзі шошитын өлі тыныштық.

— Шықты! – деді Есімбек жан даусы шыға сыбырлап. – Шықты ғой деймін…

Қараңдаған қос бейнені Бәйтен байқады. Қашқан қыз секілді емес, асықпай, тоқтап – тоқтап жылжиды. Мына қалыптарымен бір бәлеге ұшырайтындай көрініп, көңілге одан сайын үрей толтырды.

— Апыр–ай, жетіп болмады – ау! – деді шыдамы таусылған Есімбек даусы қалтырап.

— Тш–ш–ш…

Үстеріне шапан жамылған екі әйел жалп етіп бұрылыстан шыға келгенде, аттар үркіп кейін шегінді:

Алдыңғысы Шырақжан екен, бұрын жеткен Есімбекке қолындағы түйіншегін ұстата салды.

— Ойбай, көгермегірлер, тез кетіңдер енді! – деді артқысы.

Бәйтен таңырқап:

— Бәтима! – деді өзіне–өзі сенбей.

— Ойбай, немене?

— Сені күйеуің сабап талдырып тастады дегені қайда?

— Талдырса, талдырған шығар. Өлтіріп тастаған жоқ қой, әйтеуір.

— Өй, сабазым – ай! – деп Бәйтен риза көңілімен еңкейе түсті де, Бәтиманың көнектей болып ісіп кеткен бет–аузын көрді. – Өлуге қапсың ғой, жеңеше – ау? Дәтің жетіп қалай келдің?

Бәтима ісіктен сығырайған көзімен кісі күлерліктей жыртия қарап:

— Не дейді, бәтір – ау, қыз алып қашу оңай деп пе ең енді, о несі? – деді кінәлай сөйлеп.

— Тірі болсақ, жақсылығыңды ақтармыз.

— Жаның шықсын, мен саған жақсылығымды бұлдап отырмын ба? О несі?

Есімбек алдымен Шырақжанды қара жорғаға мінгізіп, өзі лып етіп атына отырды да, қалтасынан орамалға түйілген ақша алып, Бәтиманың қолына ұстатты.

— Жеңеше, ырым, ырым болсын. Жоралғы ғой…

Бәтима:

— Жолдарыңды алла оңғарсын! – деп бетін сипап, түйіншекті қалтасына салды. – Бақытты болыңдар!..

Түн жамылған үш атты сау желдіріп сай табаннан жазыққа шықты да, көкпекті қыратты бөктерлеп, Ақсуат қайдасың деп терістікке ат басын қоя берді.

Шырақжан атқа шаншылып әдемі отырады екен, құйрық жалы сүзіліп, көсіле шапқан қара жорғаның үстінде атпен бірге жаралған мүсіндей қатып қалған. Бес–алты шақырым ұзағаннан кейін, жүргіншілер атты қыстамай, ауыздыққа сүйеп шоқытып қана отырды. Қара жорға дөңгеленіп жорғасына басты.

Қу шоқының тұсында Есімбек қолын көтеріп, «тоқтаңдар» деп белгі берді. Өзі атынан түсіп, Шырақжанның қасына келіп, қара жорғаның шап айылын, төс тартпасын қайта тартты. «Ауылға жеткенше жарай ма» дегендей бусанып, пысқырына бастаған аттарға көз жүгіртіп қарап шықты.

— Ауылға жарық түскенде барамыз, – деді қалыңдығының қолын аттың жалымен қосып ұстап. – Мына түріңмен қашып келе жатқан қыз екеніңді жұрт бірден біледі. Үстіңді жеңілдет. Басыңдағы бір орамалыңды алып таста. – Содан кейін Бәйтенге қарап. – Сен андағы орыс бешпентің мен қалпағыңды маған бер, – деп, сырт киімін шеше бастады. – Сен менікін ки.

— Неге?

— Бол, енді. Бізге кімнің кім екенін жұрттың айыра алмай жатқаны керек қой. Болсаңшы енді.

Екі жігіт киімдерін ауыстырып, атқа отырды. Есімбек алда. Сүт пісірім уақыт шоқырақтап отырды да, Қоймырет жарығының тұсына келгенде, тағы да аттың басын қоя берді.

Бір қабат тері алынып, бусанып алған аттар таңғы салқынмен жел тұрғызып көсіле шапты. Қос қапталдағы қырқалардың төбесінен қылтиған обалар көрінді. Қоймырет жарығы шұқыры көп жыра – жыра терең сай. Бәйтен қауіп қылып, жан–жағына қарап: «Апыр–ау, Есімбектікі не, осынша шапқылап, аттың аяғын сындырады – ау», – деп ойлап үлгергенше болған жоқ, әлдеқайдан мылтық даусы гүрс ете қалды. Бәйтеннің содан кейінгі байқағаны – алда келе жатқан Есімбектің ат–матымен омақаса құлаған. Астындағы бурыл ат қатты шошынып, әл бермей ала қашып, тізгінді сыңар езулеп тартумен қырқаның төбесіне жеткенде әрең тоқтатты. Кері бұрылған Бәйтен әлдеқалай қалың обалар тұсынан сайда тұрған жабулы атты, оған қарай ақсаңдай басып, жүгіріп бара жатқан бір кісіні көзі шалды. Ештеңе пайымдауға мұршасы келмей, «өлді, өлтіріп кетті» деген ойдан есіріктеніп, құлап жатқан Есімбектің қасына қалай жеткенін білген жоқ. Онсыз да ытырылған атын үсті–үстіне қамшылап, Шырақжан да жетті. Шала есті күйде шауып келе жатқан аттан қарғып түсуге дайындала берген Бәйтен қалпағын қолына ұстап, өзіне қарай қарсы жүгірген Есімбекті көріп аңырып қалды. Есімбек қатарласа бере, ердің артқы қасына қол тиер – тиместе аттың артына қарғып мінді.

— Тарт! – деді жанталаса айғайлап.

Артына бір қарағанда Бәйтен басы қан–қан боп, дір–дір етіп жатқан күрең төбелді көрді. Атты аяудың орнына, өзінің неге қуанып тұрғанына түсінбей қалып, Есімбектің «иә, ақсары бас, құдай сақтады» деген даусын естігенде барып, қуанған себебін есіне түсіріп, соған көзін жеткізгісі келгендей, арт жағынан қапсыра құшақтаған қос қолды өз бүйіріне қыса түсті.

Үш жолаушы мінген қос ат ышқына шауып, Қоймырет жарығынан ұзай берді. Сол шабыспен олар Ақсуатқа жеткенде бір–ақ тоқтады.

Қан сорпа болған аттар демдерін баса алмай, бастарын төмен салып пысқыра береді.

Есімбек жерге қарғып түсіп, Бәйтенге бешпенті мен қалпағын шешіп беріп:

— Сен барып хабарлай бер, – деді де, әлі де құп–қу болып, оңала алмай тұрған қалыңдығының бетіне қарап: – Жеттік, – деді жымиып.

Жол жүріс пен үрейден, уайымнан әбден қажыған Шырақжан жан жүйесі аяқ астынан босап салған кезде, өзіне–өзі ие бола алмай, екі иығы селкілдеп, орамалымен бетін басып, тұншыға жылады. Қатты жылағаннан әлі кетіп, былқ–сылқ еткен қалыңдығын Есімбек аттың үстінен жансыз бірдеңені аударғандай, құшақтап жерге түсірді. Қызды зорлықпен алып қашып, бәлесіне қалған адамдай екі жігіт абдырап бір–біріне қарады.

— Шырақжан, қоя қойшы, – деді Бәйтен бала еркелеткендей арқасынан қағып. – Біреу–міреу көрсе, ұят болады…

— Сорлы анам… – деп сөзінің аяғын айта алмаған Шырақжан қайтадан көз жасына тұншықты.

Қыз мінезі балаға ұқсас. Шырақжанның көз жасы қуанышты күлкіге араласты.

— Ал мен кеттім, хабарлауға, – деді Бәйтен осы кезде атына қарғып мініп.

Желе жортып, үйге тақай берген кезде әлдебір жаманат күткендей үрейленіп Бикен шықты.

— Не болды, не болды? – дей берді анадайдан.

— Алдынан шығыңдар, Қамысбай түбегінде тұр. – Бәйтен бұрылып, түбекті қамшысының сабымен көрсетті.

Бикен тап бұлай боларын күтпегендей:

— Көтек не дейді?! – деп абдырап, кейін жүгірді.

Үйден бір топ адам шықты. Түнімен ұйықтамай, күткен секілді.

— Ау, қуаныш па? Не, не? – дейді біреулер түсінбей.

— Алып кепті ғой. Түбекте тұрған көрінеді…

— Ой, бәрекелді! Қуаныш құтты болсын!

— Ұзағынан сүйіндірсін!

Бір топ әйел шымылдық алып, түбекке қарай жүгірді.

Бәйтен жамыраған жұрттың арасынан:

— Көке, бері келіңізші, – деп Асқарды шетке шығарып алды.

— Не болды? Қуғыншы болды ма?

— Жоқ! Бірақ жолда біреу бізді мылтықпен атты.

— Тек!

— Оқ Есімбектің астындағы атқа тиді.

— Не дейді?! – деді Асқар шүберектей боп–боз болып.

— Мінгесіп қашып құтылып кеттік. Ат қалды.

— Қай жерде.

— Қоймырет жарығында.

Асқар Қоймырет жарығын іздегендей жан–жағына алақтап қарап:

— Апыр–ай, апыр–ай! – дей берді. – Ол кім болды сонда? Апыр–ай, құдай сақтаған екен!

— Аттың өлігі далада қалды, жаныма біреуді алып өзім барайын.

Асқар әлденеге ойланып қалды.

— Жоқ, сен барма, – деді үзілді–кесілді. – Басқа біреуді жіберемін.

Көп ұзамай у–шу болып, шымылдық көтерген әйелдер де жетіп, тұс–тұстан қаумалап қалыңдықты отауға кіргізді. Жаулығы қоқырайған домалақ кемпір сары майды отқа жақты да, табалдырықтан аттай берген қалыңдықтың бетіне жағып, «Ата–енеңе жұмсақ бол», – деп айтып үлгерді.

Осыдан кейін қазақтың белгілі үйлену тойы басталды да кетті. Шаруашылық жағындағылар абыр–сабыр: біріне–бірі кедергі болып, бірінің айтқанына бірі түсінбей, іздеген заттарын таппай, күйіп–пісіп, ақыры бәрі де табылып, айтылған сөз, істеген іс орын–орнына келіп, қызықты думан бас білген көліктей кідіріссіз жүріп кетті.

Түске қарай «қайырлы болсын» айтуға ауылдың үлкен адамдары келді. Кемпірлер жағы анадайдан «Үйлеріңнен той кетпесін, ұзағынан сүйіндірсін, білдің бе, шаңырақтарың көбейсін білдің бе» деп, батасының өзін ұрысқандай қылып, құм шашқан тентек балалар секілді, шашуын есік жақта тұрған адамдарға лақтырып, жұртты қыран–топан күлдіріп, мәз қылуда.

Келесі күні алыстағы Сарбұлақ, Өлеңді, Шағырлы, Жаман қопадан да қонақтар келді. Олар жеке тігілген отауға түсті. Іштерінде бейтаныс кісілер де бар. Елдің бәрі Асқарды таныған соң, бір–біріне «сен кімсің» деп жатқан ешкім жоқ, той–думанның қызығымен танысып–білісіп–ақ араласып кетті.

Бәйтен қостың ішінде ет дайындап жатқан әйелдерге келіп, есік жақта отырған ауыл жігіттеріне жеке табақ жасау керектігін түсіндіріп тұрған, «Ау, тағы да қонақтар келді ғой», – деген дауысты естіп естіп, сыртқа жүгіріп шықты. Ендігі қонақтар жаңа үйге түсуге тиісті еді. Бәйтен алғашқы тоқтаған біреуін атынан түсіріп, көлігін кермеге байлап, «былай, былай қарай» деп, жол көрсетіп жүр. Кенет алдындағы кісіге қарап, қорқынышты бір мақұлық көргендей, шошына аңырып, қалшиды да қалды. Жаңа ғана өзі аттан түсірген адам ақсаңдай басып, үйге кіруге беттеп барады. Кеше таңертең Қоймырет жарығында қалың обаның қасынан көрген адамның жүрісі. Жаңылысу мүмкін емес. Денесінің төртбақтығы, шойнаңдаған дене қимылы… бір қарағанда – ақ есінде ұмытылмастай сақталған. Бұл кім сонда?!

Кешегі қорқыныш бойына қайта оралған Бәйтен жүрегі өрекпіп қоя берді. Ақсақ кісі үйге кірген кезде жүгіріп Есімбекті іздеді. Есімбек қостың ішінде екен.

— Сыртқа шықшы, – деді ентігіп.

Есімбек мұның түрінен шошығандай болып, далаға атып шықты.

— Немене?

— Қоймырет жарығында бізді атқан адам осында келді, – деді Бәйтен үрейлене сыбырлап.

— Оны қайдан білдің?

— Сен құлағанда оба жақта сайдың ішінде тұрған атты көргем. Атқа қарай бір кісі дәл әлгіндей ақсаңдай басып, жүгіріп бара жатты. Танып тұрмын, дәл өзі.

Есімбек жүгіре басып, қонақтар түскен үйдің қасына келді де, босағадан сығалады.

— Анау бұрышта отырған ба?

— Дәл өзі, – деді Бәйтен сыбырлап. – Ол кім?

Есімбек ойланып қалды да:

— Тоқтар, – деді сыбырлап. – Жанылмапсың. Соның өзі болды… Тек енді ештеңе сездірме.

Жаңа отаудағыларға қызмет қылуға Бәйтен үйге кірген соң, өзіне әзірейілдей көрінген Тоқтарға қарамауға тырысты.

Еттен кейін жұрт тамақ баспақ болып, қалталарынан бір–бір тіс шұқығыш аршаларын алып, іргеге шалқайған кезде белгілі өтірікші Тайшық әңгіме бастады. Әңгімесі секірген кезде сүрініп құлап, аяғын сындырған киікті қалай ұстағаны жайында екен. Онысы рас та болуы мүмкін, бірақ Тайшық айтқан әңгіменің бәрі қалайда өтірік болуға тиіс деп ойлаған жұрт сенбей, оны мазақ қылып күле бастады.

Көп дабырдың ішінен:

— Ойпырмай, Тайшеке, мына жұрт не боп кеткен?

— Сіздің әңгімеңізге менен басқа ешкім сенбей қойды – ау, – деп әзілдей саңқылдаған ашық зор дауыс айрықша естілді.

Бәйтен әлгі дауыстың кімдікі екенін айыра алмай біраз отырды да, шыдай алмай Тоқтар жаққа көз салды. Шынында да, жаңағы ғажап зор дауыс соныкі болып шықты.

— Ойпырмай, Тайшеке, не істейсіз енді, қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қан деген осы емес пе? – дейді ап–ашық үнмен сақ–сақ күліп. Кенет ол өзіне тесілген көзқарасты сезіп, Бәтенге жалт қарады. Жүзін бұрғанда анық көрінді – мұрты тікірейген жалпақ бет сары кісі екен. Бақырайған көкшіл көздері қалтырап, арсыз жымиып, шімірікпен қарайды. Аңшының аңға қызыққаны бір көзқарас…

Бәйтеннің жүрегі дір еткендей болды.

— Қуаныш қайырлы болсын, балалар бақытты болсын, Асеке! – деді Тоқтар онсыз да зор үнін көтере сөйлеп.

— Айтқандарың келсін! – деді Асқар. – Әумин!

VІІ

Көшпелі тұрмысты қосым баласы жайлаған Ақшоқы өңірінен қайтадан үш артель ашылды. Орталықтары – Ақсуат, Үшқарасу, Шығыралы. Бұл кезде жаппай отырықшыландыру саясаты барлық жерде жүріп жатқан–ды. Отырықшыландыру комитеті мен комиссиялары құрылды. Ойдағы елде мал шаруашылығын ұйымдастыратын пункттер ашылды. Алғашқы тракторлар келе бастады. Жаңа құрылған шаруашылықтарға трактордың келуі – садақ, қылышпен соғысып жатқан екі әскердің біріне көмекке зеңбіректің келгені секілді әсер етті. Аудандық атқару комитеттерінен облыстарға колхоздастыру жұмысын жетпіс – тоқсан процент орындадық деген ақпарлар ағылып жатты.

Әйтсе де бір шаңырақтың астындағы адамдардың да бөлек–бөлек мұқтажы болатыны бар еді. Атам заманғы қоныстарын ен жайлап, көшіп–қонып жүрген қазақтарды бір жерге жинау – тұрғын үй, мал қораларын салу, қысқа жем–шөп дайындау, тағы сол секілді толып жатқан қыруар шаруашылық жиындарда айтуға оңай болғанмен істеуге оңай болмады.

Біріншіден, құба тал, ешкі тал, үшқат, жыңғыл, тобылғы, арагідік сексеуіл өсетін бұл өлкеде үй салуға қажетті бөрене, тақтай табылмайтын, қолы жеткендер ағашты дуаннан, болмаса, Әулиекөлден тасиды.

Екіншіден, Ақсуат бойының су түсер табаны осынша елдің сығылысып кетіп, шөп шауып, егін салуына жетпейтін. Бұрын мырзаболат ішінде бір атаға ғана қараған қыстау емес пе?..

Қазірдің өзінде артельге елу үй кірді. Ауданнан әкім үзілмейді. Артель басқармасының жиыны былайғы жұртқа қызық той секілді. Өкілдер келіп, әлі жасалмаған шаруашылықтың жоспарын айтып және көріпкелі бардай, келесі жылғы өнімнің қаншасы өкіметке, қаншасы колхоз мүшелеріне қалатынын қолмен қойғандай санап берген кезде, жұрт ертек тыңдағандай, ауыздарын ашып, мәз болып, қуанысып қалады.

Шілденің ыстығында ауданнан басына ескі сабан қалпақ киген, мұртсыз жирен сақалды ұзын бойлы сары орыс келді. Сары орыс – су инженері Юрий Иванович Семенов еді. Көмекші болып жүрген бұйра бас қазақ жігітін ертіп алып, өзен бойын бір апта аралады. Әлдебір құрал–саймандарын алып, жер бедерін, су деңгейін өлшеді, топырақ қабатын зерттеді.

Содан кейін ауылдың белсенділері мен ақсақалдарын жинап алып, жиналыс өткізді.

Су инженерінің шешімі мынау еді. Ақсуат бойына елді қоныстандыру үшін, ең алдымен шабындық пен егістік жерді кеңейту керек. Көбейтудің жалғыз жолы – өзен суын арық арқылы табанға шығару. Жуалы түбектің ар жағында арық қазуға лайық бар. Тегінде, ертеректе өзен арнасы осы ойпаңда болған тәрізді. Кейін су азайғанда жағалаудағы саздауыт қыратқа су тіреліп, бірте–бірте құм жаққа қарай ойысқан. Егер сазды жағалауды орып, табанға дейін арық қазса, көктемде тасыған су сонау Ақжанға дейін жайылып, бір шеті Көбектің сайына жалғасады. Сонда төңіректе екі артельге жететін шөп шығады.

Ауылдық советтің жиналысында осы шешім бір ауыздан қабылданды да, көп ұзамай арық қазу жұмысы басталып кетті.

* * *

Алғашқы күндері бүкіл ауыл тайлы – тұяғымен жиналған. Екі–үш күннен кейін ескі сырқаты барлар жұмысқа шыға алмай, арық басында отызға жуық адам қалды. Олардың көбі әйелдер. Инженердің көмекшісі (инженердің өзі ауданға кеткен) әркімге ұзыны мен көлденеңін өлшеп жер бөліп берді де, тереңдігін әлсін–әлсін өзі қадағалап отырады.

Жағалауға жақын тұстағы биіктеу дөңесте өңкей атан жілік кісілер – Байбақ, Олжабай, Сағидолла, Қарағұл, Әбдіғаппарлар – жердің шаңын аспанға шығарып, көбірек істеп, көбірек шулап жатқандар – солар. Әсіресе Сағидолланың айқайы жиі–жиі естіледі. Еңгезердей қарулы неме жайшылықта күші бойына сыймағандай, қойқалақтап бір орында тұра алмайтын; енді сол күшін жұмсайтын жер табылғанына қуанғандай, қиқулап қойып, ұзын сапты жалпақ кетпенін құлаштай сермейді.

— О, әңгі! – дейді ой жақтағы әйелдердің бірі. – Мынаны жын қағып кеткен шығар.

— Қайтсін енді, – дейді екінші біреуі астарлай сөйлеп, – қатын жоқ, қуаты бойында…

— Қатын жоқ болса, құтырып кету керек пе? Жүр ғой мына Қотырлар тып–тыныш.

Қотыр өз атын естіп, жұмысын тоқтатып, келіншектерге қарайды.

— Не деп өсек айтып тұрсыңдар – ау?

— Сені мақтап отырмыз. Сағидолла секілді жынды емес деп.

— Құр мақтағанша, біреуің тимейсіңдер ме?

Өмірде болмайтын бірдеңе естігендей, келіншектер ду күледі.

— Бейшара – ау, қатын–балаңды қайтып асырайсың? Отыздан асқанша, не үйің жоқ, не күйің жоқ.

— Үй деген, қатын алған соң болмай ма? Жалғыз өзіме үйдің керегі не?

— Ал қатынның керегі не?

— Қатынның жөні бөлек, – дейді Қотыр маңдай терін жеңімен сүртіп. – Қатын бала туып береді.

Әйелдер беттерін жыртып, бір–біріне қарап, сылқ–сылқ күледі.

— Әй, албасты!..

— Осыған сөз шығындап…

— Сен бала тудырып жарытпассың, – дейді сайқымазақ әйелдердің бірі.

Қотыр ұзақ айтысқа кеткен адамдай, кетпенін тастап, арықтың жағасына шығып отырды.

— Жабай деген шешеннің елуге келгенше баласы болмаған екен, – деді тізесінің шаңын қағып қойып, мақамды үнмен. – Сол елдің ақсақалы, әрі биі Таусардан қу бас деген сөз естіп, назаланғанда айтқан екен:

«Жаның күйіп кейігенде, Жабайды қу бас дейсің, Басыңа іс түсіп қысылғанда, Жабайдай ұл тумас дейсің, Құдайдың маған берейін десе, баласы жоқ па, Сенің балаңды алайын десе, бәлесі жоқ па», – деп. Сол айтқандай… – Қотыр онымен не айтқысы келгенін ұмытып қалғандай, ойланып отыр.

— Байғұс–ау, баланы құдай береді, ал қатынды өзің алмайсың ба? Құдай саған көктен қатын тастай ма? – деді жаулығын көзіне түсіре ораған егделеу әйел.

— Күш жетсе, мал беріп, баяғыда алар ем. Әйтпесе, осы жүргендердің, – Қотыр жан–жағына бұрылып жұмыс істеп жатқандарды көзімен көрсетті. – Бір жері менен артық па?

— Қап бүлдірді – ау! – деді еркектердің бірі күліп жіберіп.

— Бір жері… дегені несі – ей мынаның? О, мәжнүн! – Күлегеш Қамидолла селкілдей күліп, қалтасынан жаулықтай орамалың алып, жылап отырған адамша бетіне басты.

— Күліңдер, күліңдер, – дейді Қотыр өзіне–өзі сенімді үнмен. – Жанымды жалдасам да, келесі жылға дейін қатын аламын. Сосын байимын. Қараңдар да тұрыңдар… Айтпақшы, әңгіменің аяғын ұмытып барады екем ғой, жаңағы Таусардың ақыры бес ұлы тегіс өліп, дүниеден қу бас болып өтіп, Жабай бала–шағалы іргелі шаңырақ болған екен. Сондықтан «бармын деп мастанба, жоқпын деп жасқанба» деген. Өмір қашан да алдамшы. Солай емес пе? – деді Қотыр жанындағы Тоқанға күле қарап.

Тоқан неге екені белгісіз өзі қазып жатқан арықтың түбіне тізерлеп отыра кетті де, – солқылдап жылап қоя берді.

Мәз болып күліп тұрған жұрт сасып қалды.

— Есіне бірдеңе түсіп кетті ғой. Жарайды мазаламаңдар, – деді әлдекім дабырлай берген жұртты басып.

Біразға дейін өзіне–өзі келе алмай, булыға өксіген Тоқан жұмысқа қайта кіріскенде ғана түйнектей қадалған беріш қайғысы бірте–бірте саябырлап есін жиғандай болды. Бірақ әлгінде Қотыр айтқан әңгіме жүрегінде инедей қадалып тұрып алды.

Тоқанның Арқа бойын шулатқан атақты бай болғаны рас еді. (Бұл күнде бұтына тері шалбар киген, қолы басы күс–күс, ерні жалақ алым–жұлым Тоқанды атақты бай күйінде көзге елестету мүмкін емес секілді.) Өздері үш ағайынды болатын. Бірінші ағасы сегіз жыл болыс болған; он алтыншы жылғы тізім кезінде көтерілісшілер өлтіріп кетті. Екіншісі би болды. Өзі болыс, иә би болып көрмесе де, абырой атағы солардан кем болған жоқ. Бүкіл Егіндібұлақ, Жарқамыс, Астауқопа – ата жайлаулары, шөбі шүйгін, суы мол – нағыз жылқы өсіретін жер. Тегінде, жарық дүниеге шыр етіп түскеннен бастап, Тоқан үшін тіршілік тауқыметі деген ұғым болмаған секілді. Баланың кішісі болып, ерке өсті. Жорға мінді, жастықтың желігімен сауық–сайран құрды. Оқу оқыған жоқ, ешқайда тырысып ұмтылған жоқ. Жан–жағы тірелген дәулет, рақат, қызық болған соң, тіпті не үшін тырысып, неге ұмтыларын білмеді. Одан бергі өмірі – жайлау қызығы, жақсылар бас қосқан жиын той, қысқы соғым, жазғы қымыз… Байлық не істеткізбейді – үш әйел алып, үшеуін үш отауға қойды. Қайда жүрсе де, құрмет, асты–үстіне түсіп, оратылған қошеметшілер. Баяғы ұлы жәрмеңкедегі жиында Арқаның талай ірі байлары ығысып, бұдан бір тізе төмен отырар еді.

Опасыз дүние бір күнгідей болмай өтті де кетті. Әшейін бір көрген түс секілді.

Ағасы ұрланып мал–жайымен Қытай асты. Екі ұлы қарап жүрмей, партия құрамыз деп әуре болып, ақыры үкіметтің құрығына ілігіп, айдалып олар кетті, өлі, тірілері белгісіз. Кенжесі үкімет тәрбиесіне ілігіп, өзіне қарсы шығып масқара қылды. Оның да өмірі ұзақ болған жоқ – бандылармен соғыста қаза тапты.

Ақыры жалғыз қалған Тоқан соқа басын сүйретіп, қаңғып жүріп, осы ауылдан бір–ақ шықты. Елден тым жырақ кеткен себебі – жақсы ит өлімтігін көрсетпес деген ой еді. Бірақ бұйрықсыз өлім келмеді. Өмір шіркін бір үзім нанға тіреліп жіңішкерген сайын, тәттірек көрінетін секілді. Таңертеңнен кешке дейін салпылдаған бейнетке де еті үйренді. Белі талып, көзі қарауытып, қу тірліктен күдер үзген шағында, есіне бір кездегі өзінің отымен кіріп, күлімен шыққан жалшылар түседі. Түседі де, жарық дүниенің жан білмейтін бір құпиясын ашқандай, әлденеге қайран қалып, өзімен–өзі күбірлеп сөйлескендей болады. «Апыр–ау, – дейтін ол ішінен, – солардың қалай күн көріп жүргенін сол кезде назар салып байқамағаным ба? Олар маған солай болып туған, солай болып өлетін секілді, және сол тірліктеріне өздері дән риза секілді көрінетін. Киген киім, ішкен астарына қарап, тым болмаса, бір рет өзімді солардың орнына қойып неге көрмедім екем?» Енді, міне, солардың қатарына өзін құдай әкеп қосқан кезде, жақсы мен жаманның, қайыр мен қиянаттың мән–мағынасы мүлде басқаша болып көрінеді. Көк еті жыртылған сайын, жоқшылық пен жалғыздықтың азабын татқан сайын, сол жарлы–жақыбайларға жақындай түсетін секілді, әлгілерге деген, бір кезде есіне келмеген, жанашыр сезім жүрегіне оралғандай болады. Солар өзіне тап қазір кездесе қалса, тең құрбыдай отыра қалып сырласқысы келеді. Сырласса жан дүниесі тазаратын секілді… Тоқанның өз ғұмырында зердесін қинап, бірінші рет ашқан құпия жаңалығы осы еді. Өзінен басқа ешкім білмейтін осы шындық (әйтеуір, өзіне солай көрінетін) барған сайын, түсінген сайын жан азабын жеңілдетіп, жүрегін жылытқандай болады. Сол себепті еті қызып жұмысқа кіріскен кезде қабағы жазылып, Ақсуаттың халқы ғана білетін бейнетқор, мұңсыз Тоқанның қалпына түседі.

Түс әлетінде ауылдан сусын келіп, жұмыскерлер қамыстан жасалған жаппаның көлеңкесінде дамылдап жатқанда, Тоқанның жүзінде манағы қайғының ізі де жоқ еді.

— Осы Тоқан бір қызық адам, – деді Қамидолла тіл білмейтін мақұлықты әңгіме қылғандай тура Тоқанның өзіне қарап тұрып. – Әлгінде ғана жылап, есімізді шығарып, енді мына қарашы, түк болмағандай жымыңдап қымыз ішіп отыр.

— Қойыңдар, әй нелерің бар Тоқанда, басқа әңгімелерің құрып қалды ма? – деген жанашыр дауыс қайта шықты.

Сусын тасып жүрген майда балалардың арасында жалғыз бой жеткен қыз қозы–лақтың ішіне кіріп кеткен ірі қара малдай айрықша көзге түседі. Өзі тым ажарлы; ақ құба жүзі, үнемі таңырқап тұрған секілді көрінетін кең жанары, әсем жымдасқан қалың балаң еріндері кісі назарын өзіне еріксіз аударғандай. Бірақ жұрттың көңілін баураған нәрсе – қыздың ақ жарқын ашықтығы еді. Әркімге сусын ұсынған сайын емін–еркін сыңғырлай күліп, жолда бір баланың сүрініп құлап қалғанын, одан төтелеп жүреміз деп темір тікенге тап болғандарын, тағы сол сияқты жол бойында көрген қызықтарын мәз болып баяндайды.

Бәйтен тілі құрғақсып қатты шөлдеген еді – алғашқы кесені бір–ақ ұрттағандай, қағып салды.

— Ішіңіз тағы да, – деді бойжеткен қиыла өтініп. – Қымыз әбден өліп пісілсін деп жол бойы секіріп жүгірдік. Тұп – тұщы шығар?

— Тұщы болғанда қандай!.. – деді Бәйтен қатты жұтқаннан ентіге сөйлеп.

— Мыналар менің жүгіргенімді мазақ қылады. – Бойжеткен серіктеріне қарап, жоп–жорта ашуланған болды.

Бәйтен екінші кесені қағып салды да:

— Олар мазақ қылса, бізге қосылыңыз, арық қазамыз, – деді жол–жөнекей үнмен. – Кішкентай балалардың арасынан не аласыз?

— Онда мен қалайыншы сіздерменен бірге, – деді бойжеткен балаша қиылып.

Бәйтен қыздың жүзіне қайта қарағанда, оның көзінде әлгі айтқан өтінішінен әлдеқайда артық, әрі мағыналы тілектер тұрғанын көрді.

Өзі жайнаң қағып, жарық дүниені жаңа ғана көріп тұрғандай мәз. Мынау ашық аспанды, күнді, қазылып жатқан арықты бәрін де білгім келеді, сізбен де танысқым келеді деп тұрған секілді.

Балалар бос ыдыспен ауылға өздері қайтты да, бойжеткен жаппа іргесінде жатқан кетпендердің бірін алып, жұмыс басында – қалды.

Табиғатында қағылез, сезімтал Шырақжан болғалы тұрған, бәлкім, басталып та қалған әлдебір құбылысты елден бұрын сезіп, жақсы бұйымға көзі түскен базаршыдай айналшақтап, әлгі қыздың қасынан шықпай қойды.

— Қалғаның дұрыс болды, қарап жүргенше, еңбек – күн табасың. Атың кім?

— Хадиша.

— Сен біздің қасымызға кел. Шаршасаң, мыналар көмектеседі. – Шырақжан Бәйтенді көзімен көрсетті де, бикештер ғана түсінетін бір көзқараспен Хадишаның жүзіне күлімсірей қарады.

Хадиша Бәйтеннің қатарынан жер алды. Кетпенді қызық көргендей, әрі–бері айналдырып, күліп қояды.

— Түк те етпейді, бір–екі күннен кейін үйреніп кетесің. Мен де алғашында шыдай алмаспын деп ем, қазір, міне, өз үлесімді орындап жүрмін… Әй, Тетелес, – деді сосын Бәйтенге жақындай түсіп (Шырақжан жеңге болғаннан бері Бәйтенге «Тетелес» деп ат қойған), – сен енді екі адамның орнына жұмыс істейсің.

— Хадишаны өзім шақырып едім жұмысқа, енді жұрттан қалмау жағын өз мойныма алайын, – деді Бәйтен естісін дегендей әдейі даусын қатайтып.

Хадиша басын көтеріп, бұған тура қарады да:

— Рақмет! – деді маржандай тістерін көрсетіп, жадырай күліп.

Бәйтен, шошып кеткендей болды. «Тәңірім–ау, мына қызың сұмдық сұлу ғой, – деді ішінен, – бұған тең болуға мен жарамаймын ғой»…

Хадиша бір көрінсе еркектей көрінгенмен, жұмысқа соншалықты орашолақ емес екен, кетпен сілтесі өзгелерден кем түспейді.

Бәйтен қыздан көзінің қиығын алмайды: жұмысқа кіріскеннен бастап, байсалды бола қалған әдемі жүзін, ентіккен кезде танауының сәл делдиіп, бұрынғыдан да әдемі болып кеткенін, бусанып терлей бастағанын, кетпенін құлаштап жерге қадағанда дір ете қалатын толықтау қос анарын – бәрін, бәрін көріп тұр.

«Қой мынау маған тең емес, – дейді сосын күдерін үзіп. – Әшейін ерігіп қылмыңдап тұрғаны да».

Шырақжан күрекпен топырақты лақтырып жатқан Есімбекті тоқтатып алып, құлағына сыбырлайды. Есімбек «мазамды алмашы» дегендей иығын қиқаң еткізіп, жұмысын істей береді. Шырақжан еркелеп күйеуінің арқасынан салып қалды да, онысы жұртқа ерсі көрініп, бәрі де байқамаған түр білдіреді.

Арықтың жиегінде насыбай атып тұрған Сонарбай қисық қолын Ақжан жаққа сілтеп:

— Қолтықтан бастамаңдар деп құдайдың зарын қылдым, ана шығанаққа жақындап қазғанда, осы төңіректе су алмаған жер қалмас еді, – деп білгішсінді.

— Осының – ақ сәуегейлігінен өлдім – ау! – деді Әбдіғаппар күйіп–пісіп, – Ау, жер–дүниені су алып кетсе, өзің соның бетінде қалқып жүрмексің бе?

— «Шығанақ өте биік, қырға су шықпайды» деді ғой инженер, арықты шыңырау қылып қазбасаң? – деді Ботбай күліп.

Сонарбай – белгілі даукес:

— Әкел қолыңды, осыдан су шықпаса, мен жауап берейін. Бәс тігемін, – деп даурықты.

Бригадир Ораз жұмыскерлерді аралап әркімнің қазған жерін өлшеп, қағазға түсіріп жүр. Алғашқы күндері жерді ойып жіберетіндей болған Сағидолла қазір аздап тоқырай бастаған.

Еңбек көрсеткішінен (бұл сөз ауылға осы арық қазу жұмысына байланысты енген еді) бірінші орында – Байбақ, одан кейін – Тоқан.

Байбақ білектері тырсылдап жейдесінің жеңіне сыймай тұратын, денесі тым жалпақ болғандықтан аласа көрінетін, мұрты тікірейген, боз көз, қызыл күрең кісі. Баяғы 1916 жылғы көтерілісте, жұрттың айтуына қарағанда, аса үлкен ерлік көрсеткен адамдардың бірі. Атағының үлкендігіне қарамастан, өте момын, көп сөйлемейді. Анда–санда сөйлесе, даусы – жіңішке, жағымсыз. Бір кездегі ерлігі әлі асырап жүргендей – жұрт өзін әлі де құрметтейтін секілді, өзінен аздап қорқатын да секілді, өйткені бұл кісінің екінші атағы – жердің сілкінгені секілді, анда–санда бір рет болатын және тежеуге өзінің де шамасы келмейтін ашуының қаттылығы.

Тоқсан болса, өмірге келгендегі бар мақсаты осы арық қазу секілді, жан–жағына бұрылып та қарамастан, жұмысын істей береді, әрі соған өзі әбден көндігіп алған.

Екі үш күннен кейін, Байбақ пен Тоқанды қуып жетіп, үздіктер қатарына Бәйтен қосылғанда, бұл жаңалыққа жұрттың бәрі қатты қайран қалды. «Апыр–ау, туғалы жер қазумен келе жатқан апталдай кісілер ере алмай жатқанда, мына мұғалім баланы қай сиқыр көтеріп кеткен. Бәлкім, өтірік шығар?»

Бірақ өтірік болуы мүмкін емес. Бригадир Ораз әкесі тіріліп келіп жалынса да, екі елі жер ешкімге артық қоспайды…

VІІ

Бәйтен кешкі шайын асығып ішті, апасының әңгімесі қашан бітер екен деп әрең отыр.

— Баяғыда, – дейді Қалаған шай ішіп отырған көк жолақ кесесін ақырын шайқап қойып. – Сенің бірге де толмаған кезің. Онда Шөміште отырамыз. Әкең арғы бетте Жалақтың жылқысын бағады. Бұрын өзімен–өзі аң аулап жүретін адам, сол жылы жылқы бағам деп болмады өзі. Сен туғанда әйдік қуанып еді… Содан жазғытұрым су тасып жатқан кез. Сені емізіп үйде отырғам. Ауылдың адамдары әлденеге шу ете қалды. Жүгіріп сыртқа шықсам, тасып жатқан судың ішінде бір атты адам бір батып, бір шығып жанталасып жүр, сонда да кері қайтар емес. Жұрт «өлді – ау, өлді – ау» деп шулап тұр. Ақыры құдай жар болып, әлгі байғұс бір тұстан жағаға шықты–ау. Жүгіріп барсақ, – Қалаған осы тұста бір масқара болғандай «Ойбуй, ойбай–ай» деп бетін жыртты, – әлгі атты адам – сенің әкең! Әлгі жерде отыра қалып дауыс қылайын. Мұның не, ойбай–ау, бізді жетім қалдыруға асығып жүрсің бе деймін ғой баяғы… Сөйтсем… «Бәйтенжанымды сағынып кеттім, бетінен сүйейін деп едім», – дейді әлгі шіркін… Е – е, балаға деген ықылас не істетпейді. Ықылас шіркін!..

— Мен Қызыл отауға кеттім, – деді Бәйтен босағада бәтеңкесін киіп жатып. – Сауатсыздарға беретін сабағым бар.

— Бара ғой, құлыным, – деді Қалаған кішкентай баланы еркелеткендей еміреніп. – Ит қауып алып жүрмесін.

Бәйтен киіз есікті серпіп ашып, сыртқа шыққанда қас қарайып ауылдың абыр–сабыры басылға шақ еді. Сонау Шайтанкөң тұсындағы оттары жылтыраған киіз үйлерден көңілді қытықтап күлген дауыстар естіледі. Шешесінің «ит қауып алмасын» деген сөзі есіне түсіп, Бәйтен жерден таяқ алды. Сарыбас, Байдәулет, Әусағиттардың үйінің сыртымен жүріп отырып, Қызыл отауға келді. Қалтасынан кілтін алып, есік ашты да, сипалап жүріп, шам жақты. Көшкелі жатқан үйдің сұрқындай жалаңаш керегелер көзге бірден шалынады. Жерде қошқар мүйіз ою салынған қара текемет. Оның үстіне іргелете көрпе төселген. Баяғы конфискеге іліккен Ерманның киіз үйі ғой. Күтімі шамал болса да, сынын бір жоғалтпайды. Ортада бұл елдің салтында жоқ аласа дөңгелек стол. Стол үстінде – газет, журналдар, оқулық кітаптар. Керегеде екі плакат, қаулы басылған газеттің қиындысы, қабырға газеті. Оң жақ керегенің басына шағын қара тақта ілінген. Стол үстіндегі ескі газеттерді аударыстырып отырып Бәйтен Хадишаны ойлады. «Апыр–ай,и – деді ол ішінен, – бүгін де келмес пе екен? Әлде келгісі келмей жүр ме? Тым болмаса сабаққа неге келмейді?.. Менің жағдайымды түсінетін кезі болған жоқ па?..» – Даусы қаттырақ шығып кеткен Бәйтен шошынып есікке қарады.

Бие сауым шамасында сауатсыз келінін ертіп Ділдабай шал келді.

— Түн қараңғы, балам қорқатын болған соң, ертіп келдім… Шырағым, онда отырма, мұнда отыр. Мына бір қағаздарды былай ысыра салшы, – деп өзі оқытқандай билеп–төстеп жүр.

Әлден уақытта қалбалақтап, маңдайшаға төбесін соғып, көзіне түскен жалбайын кейін ысыруға болмайтындай, төңірекке шалқалай қарап, Әбәйілда шал кірді.

Бәйтен аң–таң:

— Әбеке – ау, сіз де оқиын деп келдіңіз бе?

— Жоқ, ойбай, қызымның орнына келдім.

— Оқитын қызыңыз ғой?

— Иә, иә.

— Ендеше, ол бала қайда?

— Шырағым – ай, қолы тимей жатыр. Шешесі ауру, шай қайнататын адам жоқ.

— Ал сонда, сіздің не керегіңіз бар?

— Қайдан білейін, тізімге жазып қойған соң, біреу келу керек шығар деп…

Әліпті таяқ деп білмейтін Ділдабай өзінен де надан біреудің табылғанына қуанғандай:

— Әй, сана жоқ–ау сенде, сана жоқ, – деді оған кеңкілдей күліп. – Байғұс–ау, бұл оқу ғой, кәдімгі оқу. Оған сенің миың жете ме? Ал жарайды, қызыңның қолы тимеген – ақ шығар, енді албасты басып, өзіңнің келгенің не? Мен болсам, серік болып келіп отырмын. Ал сен ше? Әй, мәжнүн…

— Жарайды, Әбеке, сіз қайта беріңіз, – деді Бәйтен Ділдабайдың сөзін бөліп.

Әбәйілда Ділдабайға мысқылдап қарап:

— Ал енді отыр солай көзің көгеріп, – деп далбайы көзіне түскен күйі шалқақтай басып шығып кетті.

Көп ұзамай ауылдың сауатсыз әйелдері жинала бастады. Өңкей жас келіншектер еркек пішіндес ат жақты әйел емшектегі баласын ала келген, біреуінің қолында ұршық, екіншісінің қолында білтегеш – әшейін әңгіме айтып, бос отыруға келген секілді.

Саужой пунктінің ашылғанына жарты айдан асса да, ауыл әйелдері сабаққа түгел жиналып көрген емес. Бір күні келсе, бір күні келмейді. Келе қалса, біреудің шаруасын істегендей, риза болмай, кейіп отырады.

— Бізге дегенде жұрттың бәрі құдай, – деді мұрны қаусырылған көк беттеу келіншек. – Отқа, суға айдауға жарлы – жақыбайдікі жетеді дейтін шығар. Әйтпесе, түк бітіріп отырған жоқ, ана Алакөз қайнағаның келіні неге келмейді.

— Смайылдың қатыны ше?

— Бәсе, ине жұтқан қаншықтай бұратылып, оған не жоқ? Оның да көзінің еті өсейін дегені ме?

— Қайнағаң әкім болса, сенің де көзіңнің еті өсер.

— Сәленге «сабаққа жүрмейсің бе?» деп едім, – деді басына үкілі тақия киген сары қыз Бәйтенге көзінің астымен қарап. – «Сен – ақ оқып әкім бола ғой», деп үйіне кіріп кетті.

— Оның әдеті ғой, бірдеңе айтсаң, ыңғай кері шаптырып сөйлейтін…

— Кімді айтасың? – деді осы кезде баласын емізіп болған еркек пішіндес әйел. – Сәлен бе? Ол көк долы үйіндегі қайын енесін тілдегенде аузынан ақ ит кіріп, көк ит шығатын көрінеді.

— Тәйірі, күйеуінің жамандығы да мұрнын тескен өгіз құсап…

— Өзінің паңдығын қайтерсің. Су алуға барса, киік мінезденіп, оқшауланып тұрғаны.

— Әдірем қал! – деді көк бет келіншек ерні түріліп. – Кісіге жалданып күн көргені кеше ғана емес пе?

— Сәлен ол күнді ұмытқалы қашан!

— Өзі… – Көк бет келіншек кенет ұры көздене жымыңдап, арт жағында отырған балалы әйелдің құлағына әлденені сыбырлай бастап еді, анау әйел от басып алғандай:

— Қойшы әрі! – деді шошынып. – Обалына қаларсың, бекерге күйдіріп. Ондайды айтпа. Қолыңмен ұстап алған жоқсың, қайдан білесің?

— Ойбай–ау!.. – деп көк бет келіншек қайта сыбырлай берді де, есікке қарап жым болды.

Жұрттың бәрі есікке қарады. Қызыл отауға тойға баратындай малынып киінген, дөңгелек жүзді бір әйел кіріп келді.

Бәйтен жұрттың жиналуын күтіп, оқу кестесін жазып отырған. Әйелдер тым–тырыс болған соң, басын көтеріп алды да, кірген әйелді ол да көрді.

— Жоғары шығыңыз, – дей беріп, әйелдің тайсалмай қарайтын, әр қилы ұятсыз жанарына шыдай алмай, төмен қарап, қызарып қоя берді.

«Құдай атқыр осы мінез қашан қалар екен, – деді ол өзіне–өзі ыза болып, – қарадан–қарап, қылмысы бар адамдай қызарып шыға келем. Неге? Мынау әйелге менің қатысым қанша?» Бәйтен түк кінәсі жоқ адамның түрімен іштей өзіне–өзі қайран қалып отырды да, әлгі кірген Бибәтиманың жеңіл жүріспен атағы шыққан әйел екенін, ауылдағы бүкіл келіншек күйеулерін содан қызғанатынын, Бибәтиманың еркекті арбап алатын бір сиқыры бар деген өсек әңгімелерді көп естігенін, сол әңгімелер өзінің нәпсі сезімін қытықтағанын есіне алып, өзінің ой күнәсінен қызарып отырғанын мойындағандай болды.

Әйелдердің де аяқ астынан жым болып, ит көрген мысықтай жиырылуы да өз күйеулерінің көрікті жесір әйел Бибәтимадан үмітсіз емес екенін білгендіктен еді.

Бибәтима өзгенің қызғанышына айызы қанатындай, қыр көрсете, аяғын кербез басып, дәл төрге кесірлене отырды.

Бәйтен оған қарамауға тырысты. «Оны ойламас үшін, тезірек сабақ бастауым керек», – деп ойлады ол.

— «С» әрпі сандық дегенде келеді, – деді ол жұртты өзіне қарату үшін, дөңгелек столды тықылдатып. – Оны еске сақтау үшін сандықтың құлағын көз алдарыңа елестетіңдерші? Ұқсай ма?

— Ұқсайды, – деді еркек пішіндес әйел еркек үнмен.

— «Т» әріп тырнауыш деген сөздің басында келіп тұр. Тырнауышты бәрің білесіңдер ғой?

— Өзің білсең, біз білеміз ғой, – деді арт жақтан әлдекім.

— Сол тырнауышты көзге елестетсеңдер «Т» әрпін естеріңе жақсы сақтайсыңдар.

Ол тағы бір мысал келтіргісі келіп, төңіректегі құрал–сайман, дүние–мүліктерді есіне түсірмек болып еді, ойына ештеңе келмеді. Өйткені өзіне тесіле қараған Бибәтиманың өткір көзін денесімен сезіп отыр еді. Оған бір қараса – ақ, бүкіл ар–ұятын жоғалтып алатындай, жанарын алып қашып, іштей бір арпалысқа түсті.

Осы кезде сырттан әлдекімнің аяқ дыбысы естілді де, іле табалдырықтан Хадишаның әсем балғын денесі көрінді.

Бәйтеннің осылай отырып Хадишаны күткеніне, бәлкім, бір апта, бәлкім, он күн. Сондықтан күн сайын арық басында көз қарасып, тіл жетпейтін құпия сезімдер жайында үнсіз әңгімелесіп жүрген екі жастың бір жолығуы кісі таң қалатын да нәрсе емес. Бірақ қуанышты сәттер адамға қашан да күтпеген жайт секілді болып көрінеді де және қуанышты болуының өзі сол күтпегендіктен болып отырғандай сезілер еді. Бәйтен де өзінің қазіргі күйін аяқ астынан алтын тауып алған адамның ойда жоқ қуанышы секілді бірдеңеге теңеді.

Хадиша сүйінші сұрай келгендей, қарақат көздері жайнаң қағып, жымың–жымың етеді. Бәйтен әлдебір қауіп–қатерден біреу өзін аман алып қалғандай сезінді. Содан кейін өзінің құтқарушысына алғысы мен рақметін тек көзімен білдірді.

«Енді мен ештеңеден қорықпаймын, – деді ішінен Бибәтимаға әшейін бір сандыққа қарағандай қарап. – Енді маған ешқайдан қауіп жоқ.

Сабағын одан әрі жалғастырып, әркімнің қағазға жазған әріптерін тексеріп жүрген Бәйтен кенет бір затқа қайран қалды. Хадишаның сауаты бар екен! Жанына келіп, әріптерді басынан бастамақ болып, «А» мен «Б» – ны екі жолдың басына жазып көрсетіп еді, қыз өзінің қарындашымен моншақтай тізілтіп «Бәйтен» деп жалғастыра жазып шықты. Оның астына «Хадиша» деп өзінің атын жазғанда, Бәйтен аяқ астынан тағы да қызарып кетті.

Өзі біреу мазақ қылғандай ыңғайсыз халде тұрған жігіт

— Қайнағаң әкім болса, сенің де көзіңнің еті өсер.

— Сәленге «сабаққа жүрмейсің бе?» деп едім, – деді басына үкілі тақия киген сары қыз Бәйтенге көзінің астымен қарап. – «Сен – ақ оқып әкім бола ғой» деп үйіне кіріп кетті.

— Оның әдеті ғой, бірдеңе айтсаң, ыңғай кері шаптырып сөйлейтін…

— Кімді айтасың? – деді осы кезде баласын емізіп болған еркек пішіндес әйел. – Сәлен бе? Ол көк долы үйіндегі қайын енесін тілдегенде аузынан ақ ит кіріп, көк ит шығатын көрінеді.

— Тәйірі, күйеуінің жамандығы да мұрнын тескен өгіз құсап…

— Өзінің паңдығын қайтерсің. Су алуға барса, киік мінезденіп, оқшауланып тұрғаны.

— Әдірем қал! – деді көк бет келіншек ерні түріліп. – Кісіге жалданып күн көргені кеше ғана емес пе?

— Сәлен ол күнді ұмытқалы қашан!

— Өзі… – Көк бет келіншек кенет ұры көздене жымыңдап, арт жағында отырған балалы әйелдің құлағына әлденені сыбырлай бастап еді, анау әйел от басып алғандай:

— Қойшы әрі! – деді шошынып. – Обалына қаларсың, бекерге күйдіріп. Ондайды айтпа. Қолыңмен ұстап алған жоқсың, қайдан білесің?

— Ойбай–ау!.. – деп көк бет келіншек қайта сыбырлай берді де, есікке қарап жым болды.

Жұрттың бәрі есікке қарады. Қызыл отауға тойға баратындай малынып киінген, дөңгелек жүзді бір әйел кіріп келді.

Бәйтен жұрттың жиналуын күтіп, оқу кестесін жазып отырған. Әйелдер тым–тырыс болған соң, басын көтеріп алды да, кірген әйелді ол да көрді.

— Жоғары шығыңыз, – дей беріп, әйелдің тайсалмай қарайтын, әр қилы ұятсыз жанарына шыдай алмай, төмен қарап, қызарып қоя берді.

«Құдай атқыр осы мінез қашан қалар екен, – деді ол өзіне–өзі ыза болып, – қарадан–қарап, қылмысы бар адамдай қызарып шыға келем. Неге? Мынау әйелге менің қатысым қанша?» Бәйтен түк кінәсі жоқ адамның түрімен іштей өзіне–өзі қайран қалып отырды да, әлгі кірген Бибәтиманың жеңіл жүріспен атағы шыққан әйел екенін, ауылдағы бүкіл келіншек күйеулерін содан қызғанатынын, Бибәтиманың еркекті арбап алатын бір сиқыры бар деген өсек әңгімелерді көп естігенін, сол әңгімелер өзінің нәпсі сезімін қытықтағанын есіне алып, өзінің ой күнәсінен қызарып отырғанын мойындағандай болды.

Әйелдердің де аяқ астынан жым болып, ит көрген мысықтай жиырылуы да өз күйеулерінің көрікті жесір әйел Бибәтимадан үмітсіз емес екенін білгендіктен еді.

Хадиша ештеңе жазған жоқ, қарындашын бұлғақтатып отырып: «Ендеше, келуімнің басқа бір себебі болғаны ғой», – дегенді көзімен айтты.

Аяқ астынан үнсіз әңгіменің басталғанына қуанған Бәйтен қайтадан қарындашын алып: «Ендеше сауатсыз әйелдерді екеулеп оқытатын болдық», – деп жазды.

«Жарайды».

«Саған үлкен білім алу керек».

«Басқа жаққа қуғаның ба?»

Бәйтен шошып кетті:

«Жоқ, жоқ. Сен үлкен білім, үлкен бақытқа лайық жансың… Сосын айтқаным ғой». Хадиша Бәйтеннің асығыс жазған сөйлемін әрең оқып шықты.

«Үлкен бақыт деген не?» – деп жазды сосын өзі.

«Бақыт деген арманға жету».

«Арман деген не?»

«Арман деген…» – Бәйтен айбақ – сайбақ жазумен беті толған қағаздың қай жеріне жазарын білмей сәл тұрды да, екінші бетін аударып: «Жүрегіңді билеген биік мақсат», – деп жазды.

«Сенің жүрегіңді билеген мақсат қандай?»

Бәйтен осы жерде тура айтып жазсам ба екен деп бір тұрды да, жазсам, қызарып кетем – ау деп жүрексініп:

«Оны қазір жазуға батылым бармайды», – деп жазды. Бірақ Хадишаның өзіне күлімсірей қараған әдемі қарақат көздерін көргенде бойына әлдеқалай еркіндік бітіп: «Сабақтан соң шығарып, саламын», – деп түйді ішінен.

Бүкіл әйелдердің өздеріне көңіл аударып отырғанын осы кезде байқаған Бәйтен орнынан тұрып, тақтаның қасына келді. Қолына бор алып, әріптерді айқындап, қайта жазып шықты да, әркімнің жазғанын жеке–жеке тексере бастады. Әйелдердің жазуы әртүрлі. Кейбір әріптердің сұрқы кісі күлерлік: біреуі сопайып, біреуі тырбиып, енді біреулерінің не екенін адам айырып болмайды. Бір қағаздағы әріптердің бәрі теріс жазылған.

— Мынау кімнің жазғаны? – деді Бәйтен әлгі қағазды жоғары көтеріп.

Ешкім үндеген жоқ. Бәйтен сұрағын екінші рет қайталады.

— Мен, – деді бала ұстаған әйел.

— Әріптерді неге теріс жазғансыз.

Әйел неге олай болып шыққанына таң қалғандай, қасын керіп бір ауық үнсіз тұрды да:

— Мен теріс қолыммен жазам ғой, – деді сол қолын жоғары көтеріп.

Бәйтен еріксіз күліп жіберді.

— Сен оны теріс деме, сол қол деп айт.

Әйел үндеген жоқ.

— Неге үндемейсің?

— Айта алмаймын, атам аты кетіп қалады.

— Жарайды, айтпай–ақ қой. – Бәйтен әйелдің қасына келіп, қолына қарындашын ұстатып: – Міне, былай қарай жазасың, – деді. – Былай қарай жазуға болмайды, көріп отырсың ба, әне?

Бәйтен әйелдерге үйде орындайтын тапсырма беріп, сабақтың біткендігін жариялады.

— Бүгін тым көп ұстадың ғой өзі? – деді көк бет келіншек Әтира шығып бара жатып. – Қанша шаруа қалды, құдайым–ай, оқу не теңім еді менің?

Жұрттың бәрі сыртқа шыққан соң, Бәйтен Хадишаны шығарып салмақ болып, есікті асығыс кілттеп жатқанда, бір топ адам у–шу боп «Қызыл отаудың» алдына жетіп келді. Біреуі Бәйтеннің құрдасы – Қаратай, тағы біреуі тығыршықтай жалпақ бет келіншектеу қатын, қалғандары ауылдың бойжеткен қыздары. Келіншектің кім екені Бәйтеннің есінде жоқ, түнді көшіріп жіберетіндей самбыр – самбыр етеді.

— Ойбай, қайным – ау, бізді оқытам деп бірдеңеңе тіркеп ап, өзің қайда кетіп барасың?

— Сабақ бітті ғой, ертерек келмейсіздер ме?

— Шырағым–ау, шаруаны кім істейді? Өзің қатын көрмегесін, қайдан білейін деп ең.

Қаратай күліп жіберді:

— Бұл зар жақ қатынды айтысып жеңе алмайсың, салғыласпай–ақ қой…

— Салғыласса, қайным ғой, осы сен көгермегір араға түспеші.

Манадан бері ұстаздық етіп, өзін үлкен адамдай сабырлы, салмақты ұстап жүрген Бәйтен, аяқ астынан біреу өзін қаңбақша жеп–жеңіл домалатып ала жөнелгендей сезінді.

Беймәлім жеңгесі шыдатар емес:

— Қыз–келіншекке үйрететінің қандай нәрсе, өзің ашып айтты? – дейді.

— Сауатсызды ашамын.

— Көтек, не бәлемді ашам дейді?

— Ойбай, сауатыңды ашады, басқа неңді ашушы еді, – деп килікті Қаратай.

— Сен кіріспеші – ей, осы, аша ма, жаба ма, өзі біледі ғой.

Бәйтен бетінің дуылдап қызарып кеткенін сезді. «Түн болғаны қандай жақсы, – деп ойлады ішінен. – Апырмай, мынау маған ертең сабақ жүргізбейтін шығар, не деген сайқымазақ!»

— Үлкен білімге, әрине, көп уақыт керек, – деді даусына үн беруге тырысып. – Менің міндетім сіздерге хат танытып, хат жазуды үйрету.

— Қыз – қатынға хат жаза алмай, қор боп жүр еді, мына байғұсқа дұрыс болған екен, – деп келіншек Қаратайды арқасынан салып қалды.

— Қап, мына қатынды – ай, ә? – деді Қаратай басқа сөз таппай.

— Еркектердің сабағы бөлек қой, Қаратайдың неге келгенін қайдам? – деді Бәйтен де әзілге көшіп.

— Келмеймін деп едім, мына Ұрқия қойды ма, сен бармасаң дүние маған қараң деп тұрып алды ғой…

— О, көктемегір, өтірікті неге айтасың – ей, – деп ұрқия өтірік ашуланып, Қаратайды қуып берді.

Қаратай Бәйтеннің артына тығылды.

— Осы жаныңды шығарайын ба, көктей солғыр! – деді Ұрқия кіжініп. Қаратайды ұрам деп бір рет Бәйтенді салып қалды.

— Ойбуй, қайныма қолым тиіп кетті–ау, мына жер жастанғырдың қырсығынан, – деп жон – жорта ыңғайсызданған болды.

Жұрт үйді–үйіне тарай бастады.

— Қой сендерден түк шықпайды екен, мен де қалдым, – деп, Ұрқия сыңғырлай күліп, Бәйтенге қарады. – Мына қайнымның қызығын енді ертең көрерміз.

Екі жігіт қайда барарларын білмегендей, ауылдың қақ ортасында дағдарып тұрып қалды.

«Қап, тағы да сөйлесе алмай қалдым–ау, мен де бір талантсыз жан екенмін», – деп, Бәйтен өзін Хадишамен жолықтырмай қойған қыз–келіншектерге, әсіресе Қаратайға іштей ыза болып тұрды.

— Жүр, сені шығарып салайын, – деді Қаратай өз кінәсін сезген адамдай кері бұрылып.

— Мейлің…

Ай бұлтқа жасырынып, төңіректі қараңғылық басты. Өзеннің арғы бетінен соққан жел қатая бастаған секілді.

Әлдеқандай үюлі тұрған тезектің тасасынан шыға келген біреу «Өй, өк, қайда барасың» деп ұмтыла берді де, бұларды көріп, аңырып тұрып қалды.

— Көтек, бұ қайсың? – деді әлгі адам жақындай түсіп. – Қаратаймысың? Өй, көксоққыр, қыз–келіншек жағалап жүрсің – ау, а?

— Өлеміз бе? – деді Қаратай қуақы үнмен. – Сіз де жас кезіңізде етегіңізге намаз оқымаған шығарсыз…

Әлгі кісі қарқылдап күліп жіберді. Онысы «Қайдағы намаз, жастықтың қызығын кім көрмеді дейсің» дегенді білдіргендей болды.

— Дұрыс, – деді сосын риза болып. – Жас кезде осылай болу керек. Өзіміз бүкіл жаз бойы ұйқы көрмейтінбіз… Дұрыс, бәрекелді, – деп тезектің тасасына қайта кіріп көрінбей кетті.

ІХ

Бригадир Ораз күндегі әдетімен кекілі көзіне түскен мәстек торы аттың үстінде тұрып:

— Ау, бұ не жатыс? Бұ не жатыс? Күн шыққанша, ұйықтайсыңдар ма? Жұмысты кім істейді сонда, ойбай? Қырылып қалғандай болып жатқан түрлерін қарашы, – деп айқайлағанда, аспанның күн шығыс беті ағарып таңның әбден атқан кезі еді. Ауыл жыбырлап ояна бастады. Ерте тұрып, сиыр сауып жүрген бірлі жарымды әйелдер Оразбен ұрысып жүр.

— Әңгүдік албасты! Балаларды оятар ма екен.

— Бригадир болам деп, бишара азғантай есінен айрылып қапты.

— Ибәй, тұқымымен жынды емес пе шаш ал десең, бас салатын.

Жұрт мына түрімен ешқашанда оянып бітпестей көрініп, жеке–жеке үйлерге кіре бастайды. Ол кірген үйден:

— Е, немене, артельдің жұмысы маған ғана қарап па? Басқаларды неге оятпайсың? Көрпемді жұлқылап, бұл қай басынғаның? – деген дауыс шығады.

Басқа үйдің ішінде де осындай ұрыс–керіс.

Ұйқысы қанбаған ауылнай үйінің сыртында тұрып:

— Құдай төбеңнен қос қолдап ұрсын, Ораз. Ауылды жалғыз өзің жау шапқандай қылдың ғой, – дейді күліп. Онысы «менің ешқандай қарсылығым жоқ, осылай жасай бер» деген секілді естілді.

Оразада шаршау жоқ. Кейбір үйлердің түндігін өзі ашып, киіз есігін көтеріп өзі байлап, қожалақ етіп жүр. Бірақ айқай–шудан аздап беті қайтқан.

— Тұрсаңдаршы, жұмысқа баратын кез болды. Әнеки, басқалар да оянды. Ұят емес пе? – дейді даусын жұмсартып.

Бәйтен төсегінде маужырап біраз жатты да, қазір жұмыс қасында Хадишаның көретіні есіне түскенде, ұйқысы шайдай ашылып, орнынан атып тұрды. Сұр галифе шалбарын, тұмсығы бола бастаған етігін киіп, сыртқа шықты да, есік алдындағы қара шәугімді алып, беті–қолын жуды. Шайтанкөң жақтағы үйлерге көзінің қиығымен қарап қойды. Үйге кіріп шешесінің дайындап қойған дастарқанынан май жағып, екі тілім нан жеп, бір тостаған ашыған көже ішіп, сыртқа қайта шыққанда, арықшалардың алды қозғала бастаған екен. Бәйтен аяғын жылдамдата басып, сол топты қуып жетті.

Сағидолла Қотырды қажап келді. Осы Қотыр менен артық жұмыс істей алады дегенге адам сене ме? Бірақ абырой осыныкі, қабырға казитінен бір түспейді, – деп Бәйтенге қарап көзін қысып қойды. Әй, Бәйтен – ай, казитті шығарып жатқан өзіңсің, осыны сен Мәмбетке жиен деп әдейі көтересің ғой деймін…

— Әрі жиен болса, әрі жұмысты өзгелерден артық істесе, неге көтермеске? – деді Бәйтен күліп.

— Әй, қайдам, – деп Сағидолла әңгірлей тусті. – Қалжасының түрі мынау. – Сағидолла өзінің иығына да жетпейтін Қотырдың бойын шамалап қолымен көрсетті. – Бұты бір тұтам. Құлағын қараңдаршы, құлағын… – Сағидолла Қотырдың ербиген құлақ жүнін ұстағысы келіп, онымен алысып кетті.

— Сен анадағы түйенің жарты етіндей болған денеңе сенесің бе? – деді Қотыр Сағидолланың қолын өзіне жақындатпай. – Тамақ ішуден басқаны білмейтін боқ дененің қажеті не? Күресесің бе өзің?…

Жұрт кеу–кеулеп Сағидолланы итерді.

— Қане, қане, күресіңдер енді.

— И, мынау қорқып тұрғаннан сау ма? – деді әлдекім Сағидоллаға ыза болып.

— Қане, Қотыр, алдымен өзің ұсташы.

Бұрын күреске шығып жүрген Шәйкемел делебесі қозып, жұлқынып:

— Қане, қане, болды, ұстасыңдар енді, – деп Сағидолланың қолын сілкіп қалып, жай бір жіпті байлай салғандай, Қотырдың белбеуіне қыстыра салды.

— Ал, кәне?..

— Қап, бәрекелді!

— Жанбасқа сал.

— Ау, сен белден ұстасаңшы, шаптан неге тірейсің. Қотыр, саған айтам…

Сағидолла мен Қотыр жұрт зорлаған соң, амалсыз ұстасып, енжарлау қимылдап жүрген, бірақ осының арты көп ұзамай шын күреске айналды.

Әпербақан Сағидолла қазір–ақ алып ұратындай, апыр–топыр қимылдап, Қотырды оңды–солды айналдырып, дедек қақтырды. Қотыр бұқамен сүзіскен тайыншадай көткеншектей қағысып, қаша түссе де, шымыр неме жығылар емес; Сағидолла жерден тулақша көтеріп алғандай судан шыққан бақадай екі аяғы тырбиып, жабыса қалады да, қалай соқса да, дік етіп аяғымен жерге түседі.

— Қотырым, жарайсың, – деді топ ішінен біреу риза болып.

Көп ұзамай екі палуанның екеуі де шаршап, жығыса алмайтын дәрежеге жеткенде:

— Ау, болды енді, жұмысқа барайық, – деді Байбақ жұртты ілгері бастап. Содан кейін бір жері ауырғандай бетін тыржитып, өзінің сүйкімсіз жіңішке даусымен:

— Тұла бойымның құрысып келе жатқанын қарашы, – деді қатар келе жатқан қисық қол Сонарбайға.

— Күшің тасып келе жатқан шығар, – деп қылжақтады Сопарбай. – Қазір жұмысқа кіріскен соң, тарқайды.

Байбақ әзілге мән берген жоқ.

— Қайдағы бір жыным ұстап, бір бәлеге ұрынар кезде үстуші еді, – деді тағы да кіржиіп.

Байбақтың мінезін жақсы білетін Сонарбай шошып кетті:

— Кет – ей, мына дүлей не дейді? Ойбай, менен аулақ. – Соны айтып, ойын – шынды ығысып, топтың келесі қабатына шықты.

Алғашқы топ арық басына келгенде күн тұсау бойы көтерілген еді. Бәйтен алдымен Хадишаға бөлінген жерді қазуға кірісті. Екі басы тереңдетіп, топырағын сыртқа шығарғаннан кейін барып, өз жеріне кірісті. Осының бәрін ешкім білмес үшін, тез кетіруге тырысып, кетпенін құлаштай сермеп, жанын сала қимылдады.

Көп ұзамай Хадиша да келді. Үстінде шыт көйлек, аяғында мәсі мен шоңқайма кебіс – тойға баратын адамның түріне көбірек ұқсайды. Құлағына сырға салыпты. Бәйтен қарап:

— Сәлем, – деп маржандай тістерін көрсетіп жымиғанда, түрінен әлдебір жасандылық, әдейі ұнасам деген бикештік қылымсу байқалып тұрды. Бірақ сонысы Бәйтенге қатты ұнайтын. Өйткені әлгі жасандылықтың балалықтың, бикештің тәжірибесінің жоқтығынан екенін және үстіне киген киімдері де, құлағындағы сырғасы да, шалғайлау шығып жатқан бикештік қылықтары – бәрі–бәрі бір өзіне арналып жатқанын іштей сезетін.

Хадиша жұмысына кірісе берді де, өз жерінің әжептәуір қазылып қалғанын аңғарып, Бәйтенге көзінің қиығымен білдірмей қарайды. Білдіріп алса, Бәйтеннің қысылатынын сезіп, өтірік екенін байқамаған болады.

Жұрттың ең соңынан Есімбек пен Шырақжан келіп жетті.

Қаратай жұмысын доғарып, жеңімен маңдай терін сүртіп, белін жазды да:

— Апыр–ау, Есімбек пен Шырақжан кешіксе, оқасы жоқ… Жаңа үйленген адамдар, күндіз де, түнде де жұмыс істейді. Сонда осы Төлеміске не жоқ? Әлдебір ұрлығы бар ма?

— Кетші әрі, көгермегір! – деді Шырақжан қып–қызыл болып.

Жастар жағы ду күлді.

Төлеміс те бір жағынан қабаттасып:

— Мал жоғалтып, атаңа нәлет жалғыз бұзау жер–көкке тұрмайды, – деп ақталып жатты.

Арық басында жұмыс қыза түскен.

Терістіктен соққан самал арықшаларға шаң қаптырды.

— Ит – ау, жын ұрған адам құсамай, топырағыңды байқап лақтырсаңшы. Жер–дүниені шаң қылдың ғой.

— Бұдан артық не істеймін, қолыммен апарып қоям ба?

— Ay, жұртқа ақыл айтқанша, сен өзің байқап істемейсің бе? Көзімізге топырақ кіріп өлетін болдық, – деген сөздер жиі естіледі.

Сәскеден әрі әйелдер жағы божырай бастады.

Шырақжан арықтың жиегіне шығып жайғасып:

— Біз үшін осылар істемегенде кім істейді? Кел, демалып ал, – деп Хадишаны қасына отырғызып алды.

— Неғып отырсыңдар? – деді бригадир жандарынан өтіп бара жатып.

Шырақжан көзімен Есімбекті көрсетеді. Онысы – «мен үшін істеп жатқан адам бар, бөлінген жерді қазып бітірсек, болды емес пе» дегені.

Ораз Хадишаға бұрылып:

— Ал сен неменеге отырсың? – дейді.

Хадиша да көзі күлімдеп, қылық көрсете Бәйтенді нұсқайды. Нұсқайды да, өзінен–өзі қызарып кетеді. Сосын осынысы өзіне қызық болып көрінгендей, мойынын ішіне тығып, Шырақжанға қарап, тұншыға күледі. Шырақжан балалық тентектігі ұстап, кетіп бара жатқан бригадирдің ту сыртынан тілін шығарады.

Сүмектей болып терлеген екі жігіт демалуға арықтың жиегіне шығып отырады. Осы кезде Шырақжан не істесе, Хадиша да соны істеп, Бәйтенге терін сүртуге орамалын беріп, торсықтан сусын құйып ұсынып, бәйек болып жүргені. Қара жұмыстан тұла бойы балбырап, ағыл–тегіл терлеген кезде Бәйтен өзінің әу бастағы табиғи қалпына келгендей, орынсыз ұялшақтығын жоғалтып, Хадишаның оттай шарпыған жанарына тура қарап, әзіл айтып, өзін емін–еркін ұстайды.

«Егер өзімді ыңғай еркін ұстай алсам, Хадишаға баяғыда–ақ сөз айтқан болар ем ғой, – деп ойлады ол. – Оның өзі де кет әрі емес. Бірақ осының бәрін біле тұрып, неге жүрексіне беремін? Жалпы менің қазіргі көңіл дертімнің аты не? Үйлену қажетінен туған әшейін табиғи сезімдер ме, әлде дүнияның ұғымға сыймайтын махаббат деген құдіретті күштің өзі ме? Әлде сол екеуі бір–ақ нәрсе ме?» Осы тұста Бәйтеннің есіне Сейіттің махаббат жайлы өлеңдері түседі.

«Періштедей тәнім таза, арым мөлдір көзімнен,

Перғауынның мазарындай мызғымайтын төзіммен.

Ант ішерде айтылатын сезіммен

Сүйіп едім…

Жылдар жылжып, айлар өтіп, ойсоқты боп күні–түні,

Нәр тамбаған нәзік гүлдей сауласа да үмітім,

Есім ауып, арымнан да, жарымнан да сескенбей,

Данышпанның жаны ашыған ақылыңа еш көнбей…

(«Жарымнан да?».. Сонда қалай? Әйелі болғаны ма? Яғни махаббаттың үйленуден да басқа түрі болғаны ғой…)

Өзгені ұқпас тас меңіреу тілін кескен үнсіздей,

Эшафотқа қарсы жүріп қасарысқан дінсіздей,

Кесірленіп сүйген едім мен сені..?

Сейіттің орысша да жазған өлеңдері болатын. Өлеңдерінде сүйіспеншілік жайлы жан тебіренте сыр ақтарып, ал ауызекі әңгімеде соның бәрін жоққа шығарады. Қорықсаң, махаббаттан қорық деп отырар еді әр сөзінде. Ұлы махаббат ешқашанда адам баласына бақыт әкелген емес дейтін ол. Махаббат деген қырық пышақ болып жатқан қан майданға өз еркіңмен кіру деген сөз. Сол майданның ішінен біреудің атқан оғы не сілтеген найзасы тимей, аман–сау шыға қоям деп ойлау – балалық. Олай деп сүйіспеншілік шалығына ұшырап, көзі қарауытқан, ақылын тұман басқандар ғана айта алады. Қозы мен Баян, Жібек пен Төлеген неге бақытсыз болды? Біз оны Қодар мен Бекжаннан көреміз. Олар да махаббат дертіне шалдыққан жандар. Олардың орнында өзің болсаң, сен де соны істер едің; Қозы да, Төлеген де сенің ең асыл сезімдеріңді, армандарыңды аяққа таптаушы қатыгез жандар болып көрінер еді. Сондықтан жасалған қиянаттың себебін адамдардан емес, махаббаттың өзінен іздеу керек.

Жо–жоқ, Сейіт, қателесесің. Олардың көрген азабы бақытсыздық емес. Мәселен, анаң үшін, балаң үшін от пен суға түспейсің бе? Бірақ сол жолда көрген азап, сен үшін лай көңілдің өткінші рақатынан әлдеқайда артық емес пе? Немесе сол көрген азабыңды анаңа, балаңа деген махаббаттан көруге бола ма? Әрине, жоқ. Қайта парызымды өтедім деп өз ерлігіңе өзің сүйінер едің.

Егер махаббаттың айрықша бір қадірі болмаса, неге атпалдай азаматтар сол үшін ғұмырларын құрбан етіп, ұлы ерліктер жасайды. Неге атпалдай азаматтар арларын жоғалтып, сол үшін жан түршігерлік қылмысқа барады. Яғни оның үлкен бір мәні болғаны… Меніңше, махаббат деген адамды дүние, малдың есебінен шыға алмайтын құмырсқа сезім, күйкі тірліктің қамауынан босатып, аспан әлем, мәңгілік дүниесіне көтеріп шығаратын бір ұлы күш. Мәселен…»

— Қой, жұмысқа кірісейік, – деген Есімбектің даусы оның ойын бөліп кетті.

— Сіз не ойлап отырдыңыз? – деді Хадиша Бәйтеннің жеңінен тартып. Түрінде кішкентай баланы қызықтағандай ересек жымиыс бар. Бәйтен әлденеге қызарып кетті де, соны білдірмеу үшін кетпенін ала салып, жер қазуға кірісті.

Түс кезінде жұмыс басына Жақай бастаған бір топ салт атты сау ете қалды. Іштерінде су инженері Юрий Иванович Семенов бар. Артель бастығы Сұлтан қолтығынан демеп, аттан түсіргеннен кейін, Семенов арық басына келіп, қазылған жерге көз жіберіп, басын шайқап көңілдене ысқырып жіберді.

— Молодцы, аксуатовцы! Значит план перевыполняем. Здорово! В следующем году здесь будет не артель, а рай. Сулай ма? – деді Семенов қасында тұрған Сұлтанға қарап қазақшалап.

— Сулай, – деді сасып қалған Сұлтан да Семеновтың сөзін сол күйінде қайталап.

Жұрт ду күлді.

— Біздің басекең қазақшаны ұмытуға айналған ба, қалай? – деді әлдекім күле сөйлеп.

Жұртқа қосылып Сұлтанның өзі де күлді.

— Сулай, сулай, – деді енді әдейі айтқан болып көріну үшін.

Семенов қазақ тілін бұза сөйлесе де, ештеңеден қысылмай жұрттың бәрін күлдіріп, әңгіме айтып тұр.

Жұмыскерлер тегіс соның қасына жиналды. Семенов әркіммен жеке-жеке сөйлесіп, жан – күйін, шаруашылығын, тіпті қанша малы барына дейін сұрады.

— Шырағым – ай, екі ешкіден басқа түгіміз жоқ, оның өзін не сойдырмайды, не саттырмайды, – деп әлденеден дәме қалғандай, Шәйкемел зарлап қоя берді.

— Все будет, ақсақал, бәрі шулады. Су болады, шу болады, мал булады. Солай ма?

— Солай шығар, – дейді Шәйкемел көзі жыпылықтап.

Семенов әйелдер жағымен тіпті көңілді әңгімелесті, әрқайсысының қолын алды. Әйелдер, әйтеуір, күлуіміз керек шығар деп ойлағандай, ол не айтса, соның бәріне күле берді. Семенов Бәйтеннің қасында тұрған Хадишаның қолын алып тұрып:

— Да, настоящая красавица! – деді басын шайқап таң қалып. – Просто прелесть! – Содан кейін қазақшалап: – Келин, келин, – деп Бәйтенге қарады. – Семенов «мынау сіздің үйдегі келін бе» дегенді айтқысы келіп еді.

Оған жұрттың бәрі түсініп, бір түрлі ыңғайсызданып қалды да, бірақ Семенов енді басқа әңгімеге көшетін шығар деген оймен бәрі байқамаған, аңғармаған түр байқатты, Бәйтен де иығын көтеріп ештеңе ұқпағанын білдірді.

Семенов енді Хадишаға төніп, қолымен Бәйтенді көрсетіп:

— Саған күйеу, – дейді, солай ғой дегендей өзі басын изеп. – Тоже хороший.

Хадиша күп–күрең болып жерге қарады.

— Юрий Иванович, вы смущаете девушку, – деді Бәйтен осы тұста сөзге араласып. – Она ко мне не имеет никакого отношения. Разве, что вместе работаем.

Семенов сасып қалды да, Хадишаның қолын қайта алып:

— Прости, дорогая, прости, қарындас! – деді жалынғандай бір үнмен. Семеновтың ақ жарқын мінезі жұртты баурап алғаны соншалық, ол не айтса да, кешірмеу мүмкін емес еді.

Әйелдер жағы жармасып:

— Оқасы жоқ, оқасы жоқ, білмей қалды ғой, енді қайтсын, – деп Семенов пен Хадишаны бірдей жұбатып жатты.

Хадишаның жүзі жылыған кезде Семенов бір бәледен құтылып шыққан кісідей көңілденіп, алғашқы жайдарылығына қайта оралды.

— Все таки, казашки очень красивые, – деді сосын Бәйтенге қарап. – Сколько женщин здесь? Все они красивые, посмотри… – Семенов осы айтқаным рас па екен дегендей әйелдердің жүзіне қайта қарап шықты. Жаль, что я женат, а то объязательно женился бы на казашке.

Орысшаға түсінетін екі–үш адам күліп жіберді. Қамидолла да күлді, бірақ ол Семеновтың не айтқанына түсінген жоқ, жұрт орысша түсінеді екен деп ойласын деп әдейі күлді. Әйелдер жағы Қамидоллаға жармасты.

— Айтшы, жетпегір, не деді жаңа?

Қамидолла қыбыжықтап ештеңе айта алмады.

— Мәжнүн – ау, ендеше, неге күлдің?

— Е, жұрт күліп жатқан соң…

— Албасты!

Семенов әйелдердің әңгімесін түсініп:

— Переведи, – деді Бәйтенге.

Бәйтен әйелдерге Семеновтың сөзін түсіндірді:

— Юрий Иванович қазақ әйелдері қандай сұлу деп таң қалып отыр. «Әттең, үйленіп қойдым, әйтпесе міндетті түрде қазақтың қызын алар едім», – дейді.

Әйелдер не күлерін, не күлмесін білмей бір–біріне қарады.

Әлдекім: «Қой, құрсын, ойбай» деп еді, себеп табылғанына қуанып, бәрі сол сөзге ду күлді.

— Жаным – ау, мынауың бір ғажап адам ғой, – деді Ботбай Сонарбайды түртіп. – Ауданнан келген басқа өкілдер оқтау жұтып алғандай аяғының астына әрең қараушы еді. Мына кісі тура өзіміздің ауылдың адамы секілді.

— Айтпа, деймін, – деп Сонарбай көзін жұмып басын шайқады. Бірдеңеге қатты таң қалғанда бұл кісі өстуші еді.

Семенов жаппаның астында отырып, жұмыскерлермен бірге тамақ ішті. Далада отырып, осылай тамақ ішкенді жаны жақсы көретінін айтты. Кетерінде Бәйтеннің қолын жібермей:

— Слушай, ты женись на этой девушке. – Семенов абайлап Хадишаны көзінің қиығымен көрсетті. – Она тебя любит. Это я заметил по ее глазам, – деді манадан бергі сөзім бір бөлек, осы сөзім бір бөлек дегендей байсалды пішінмен.

Ауылнайлар атқа қонды. Есепші Қали еңбеккүн жазуға жұмыс басында қалды. Бұл өзі қайыстай қатқан шадыр жігіт еді. Есепші болғалы тіпті шайпауланып алған. Әкімдер кетісімен, осы мәз болғандарың жетер дегендей:

— Ay, не тұрыс, жұмысқа кірісіңдер. Әр әкім келген сайын жарты күн тұрсаңдар, биыл бітірмейсіңдер, – деп күндегі әдетімен зеки жөнелді.

— Апыр–ай, – деді Ботбай жанындағы Сонарбайға қарап. – Жаңағы инженермен салыстыршы мынаны. Осы немелер жұрттың апшысын қуыра келмесе, дәреті жүрмей қалады ғой деймін.

— Айтпа! – деді Сонарбай басын шайқап. Қали Оразды ертіп алып, қазылған жердің көлемін, тереңдігін өлшеп, өлшеген жерін ұнатпай, кейи сөйлеп, әркімге бір тиісіп манадан бергі ойын–күлкіні су сепкендей басты. Өзі қабағын түйіп алып, мен өзіме берілген жұмысты әмәнда осылай істеймін, басқаша істетем деп әуре болмаңдар деген бір түрмен сазарып, кісіге қарамай сөйлейді.

Мұның бәрі күнделікті жайт, сондықтан оған мән беріп жатқан ешкім жоқ.

Бірақ осының аяғы жақсылыққа апармады. Күн екіндіге ауып, жұрт ауылға әне қайтамыз, міне қайтамыз деп отырғанда өзен жақ беттегі арықшылардың арасынан шу шықты. Жарыса айғайласқан бірнеше дауыс, түсініксіз ашулы сөздер бірыңғай боқтасуға ұласты да, кенет Сонарбайдың біреу бауыздап жатқаннан жаман бақырған жарықшақ үні жұрттың бәрін селк еткізді. Әйел, еркек тегіс солай жүгірді. Бірнеше адам апыр–топыр, кімнің кіммен төбелесіп жатқанын айырып болар емес.

— Сонеке, не болды? – деді Бәйтен Сонарбайды көріп. – Мен сізге бірдеңе болды ма десем…

— Ойбай–ау, төбелесіп жатқан жоқ па! – деді Сонарбай үкі көзденіп.

Арашашылардың көбі Байбақты ұстап жүр екен. Қалғандары есепшінің төңірегінде. Байбақ өзінің жіңішке жалынышты даусымен:

— Әкеңнің аузы… – дегеннен басқа ештеңе айтпады.

Ал Қали құлақты жарғандай ащы үнмен шаңқ–шаңқ етіп:

— Әкеңнің аузын мен де… – дейді осы бір сөзді айту парыздай, Байбақтың әр сөзінен кейін мүлтіксіз қайталап. – Аяғының көктен келгенін білмей қаларсың! Мұрныңмен жер тіретемін, білдің бе, мұрныңмен!

Байбақтың жіңішке даусы жұрттың дабырының арасына көміліп кете береді. Бір тұста:

— …өлтіремін, – деген үні, біреу қылғындырып жатқандай булығып шықты.

Бәлкім, төбелес осымен тоқтар ма еді, егер есепшінің артық кеткен бір ауыз сөзі болмаса. (Кейін жұрттың бәрі осы пікірді айтып жүрді). Ол сөзді анықтап естіген адам жоқтың қасы. Екі–үш әйелдің айтуынша, Қали Байбақтың қызына тіл тигізген. Жалғыз қызы Байбақтың жалғыз күйігі еді. Күйеуге бергелі отырған жерінен екі қабат болып қалып, өз үйінде отырып бала тапты. Оған Қалидың не деп тіл тигізгенін бір құдай білсін, әйелдер: «Құрысын, өзімен кетсін», – деп әлгі сөзді естеріне де алғысы келмейді. Осы бір жұрт ести алмай қалған құпия сөз есепшінің аузынан шығысымен төбелестің сипаты аяқ астынан өзгерді.

Байбақтың төңірегіндегі арашашылар шоқ ұстап алғандай серпіліп жан–жаққа қашты. Ортада пышақ ұстаған Байбақ жалғыз қалды. Ұмтыла берген Бәйтенді Сағидолла тоқтатты.

— Ол қазір ешкімді танымайды, – деді ол өзі ілгері шығып.

Байбақ құтырған аңдай есірік көзденіп, әлдекімді іздегендей болды. Қалиды ұстап тұрған кісілер де шошынып кейін шегінді.

— Әкеңнің аузын… – деді Байбақ түсі қара күрең болып, қырылдаған бөтен дауыспен.

Қали арбалған бақай қалшиып тұрған орнынан қозғалмайды.

Осы кезде кісі өлімі болғалы тұрғанын анық сезген Бәйтен Байбақтың қасына өзінің қалай жетіп келгенін байқаған жоқ. Артынан «Бәйтен» деп шыңғырған үрейлі дауыстың Шырақжандікі екенін, иә Хадишанікі екенін айырма алмады. Келе Байбақтың пышақ ұстаған қолына жабысты. Байбақ Бәйтеннен жұлқына босанып, тұра ұмтылғанда, Қали өлсем түріне қарап өлейін дегендей көзін Байбақтан алмай, тәлтіректеп шегіне түсті. Бәйтен артынан қуып жетіп, пышағын сермей берген Байбақтың қолына қайта жармасты. Пышақ Қалидың жеңіне тиді. Осы кезде барып, есі кірген Қали жан ұшыра жүгіріп, жаппаның іргесінде тұрған атына мініп үлгірді.

Байбақ жемінен айрылып қалған аңдай аласұрып, қан түленіп, бір кезде Бәйтеннің өзіне тап берді. Қарсыласпай жай тұрған Бәйтенге пышағын көтере берді де, кім екенін танып қалып, қалт тоқтап, енді өзінен басқа қару жұмсайтын адам таппағандай долданып, пышақты өзінің төбесіне салды. Екінші рет сермегенде Бәйтен оның қолына тағы жабысты. Бірақ әулетті қолды ұстап қала алмады, пышақтың төбе сүйекке қалай қадалғанын дәл жанынан көрді. Осының бәрі қас пен көздің арасында болғаны соншалық біреу біреуге аузын ашып сөз айтуға үлгере алмады.

Қатар жеткен Есімбек пен Сағидолла Бәйтенмен қабаттасып үшінші рет сермеген пышақты тигізбей, Байбақтың қолын ұстап қалды.

Басын қан жауған Байбақ ыңыранып, денесі босап, шөге берді.

Өлді, өлді, – деп бір әйел шыңғырып жіберді.

— Шуламаңдар! – деп жекіді Ботбай. – Құрым киіз күйдіріп басу керек. Біреуің тез ауылға жетіңдер. Кімде көлік бар?

Мына оқиғаны көріп, атымен қайтып оралған Қали әлгі сөзді ести салысымен, ауылға шапты.

Есінен танып қалған Байбақты сұлатып жерге жатқызып, Бәйтен мен Сағидолла қан саулаған басын жерге тигізбей қолдарымен ұстап тұр. Ботбай орамалын алып жараның аузына басты. Көп ұзамай ауылдан киіз келді. Ботбай киізді отқа күйдіріп, есін жия бастаған Байбақтың төбесіне салып:

— Тағы да киіз күйдіріңдер, – деп от жағып жатқан әйелдерге әлсін–әлсін айғайлап тұрды.

Жарадан аққан қан тоқтап, абыр–сабыр саябырлаған кезде Шырақжан Бәйтенді құшақтап жылап жіберді.

— Майып болсаң қайтесің, – деді әрі ренжіген, әрі қуанғандай бір үнмен. – Масқара бола жаздадық қой.

Осы кезде Хадишаның да көзі жасаурап тұр еді.

Келесі күні жұрт көңілін сұрауға Байбақтың үйіне барды.

Байбақтың жүзінде кешегі жан шошытқан дүлейлік жоқ, көзіндегі от сөнген, мүсәпір пішінде құдайға сыйынғаны, амандасқаны белгісіз – анда–санда аузын жыбырлатып қояды.

— Әйтеуір, аман қалдың, ақыры қайырлы болсын! – деп келгендер көңіл білдіріп жатыр.

Байбақ соның өзін дәтке қуат қылғандай, риза болып басын изейді.

Бас жағында кимешек киіп отырған әйелі кім келсе де:

— Құдайдың өзі сақтаған ғой. Әйтпесе не деген сұмдық! Апырым–ау, қалай ғана… – деп басын шайқап тұтығып, күйеуін басқа біреу пышақтап кеткендей әлдекімге реніш білдіре сөйлейді.

X

Үйге келген кісілер әлгінде ғана тарап, Бикеш шайдың дастарқанын жинастырып жатқан. Асқар жастыққа қисайып, іргеден домбырасын алды. Әлдебір жан рақатын тілегендей, өзі шерткен мұңды әуенге өзі елтіп, көзін жұмды.

— Үйіңе келген қонақтарыңа шай берумен – ақ шаршадым, – деді Бикен кеселерді аяққапқа салып жатып. – Қанша шаруам қалды. Құдай–ай!

— Ренжіме, бәйбіше, – деді Асқар көзін жұмып отырып. – Үйге келген қонақ та бір ырысың. Үйіне ешкім бармайтындардың күні не екен десеңші!..

— Құдайдың құтты күні топырлай бергенде, бірдеңе шыға ма?

— Әй, бәйбіше, ақылың бар еді ғой.

— Е, қойшы, – деді Бикен шын кейіп. – Қашанғы ақылды боламын…

Асқар көзін ашып, күліп жіберді.

— Не дейді мына, шіркін?

— Әрқайсысына шай қайнатып таңертеңнен кешке дейін отыруға уақытым бар ма, шырағым–ау? Басқа да жұмыс жетеді үйде. Оның үстіне өзім ауырып, өлейін деп жүрмін. – Бикен ауруынан шын қорқатынын білдіріп, көзіне жас алды. – Екі қадам бассам, демігіп шыға келем… Тіпті біреуге сөйлесем де, ренжісем де, жүрегім аузыма тығылады, – деді шалына таңырқай қарап. – Үйде көмек беретін адам жоқ. Жалғыз ұлды қуанғандай қылып, бөлек үй етіп оны жібердің. Қартайғанда келін жұмсап қызығын көрмейтіндей құдайға не жаздым?..

Асқар домбырасын қайта дыңылдатты. Бұл кісінің домбыраны ақырын қағып отырып сөйлейтін әдеті бар еді.

— Жалғыз ұлдың жаны қымбат па, қара басыңның рақаты қымбат па? – деді күрсініп.

Мына жұмбаққа түсінбей Бикен оған тағы да таңырқай қарады.

— Жаман айтпай, жақсы жоқ, – деді Асқар басып отырған пернесіне көзінің қиығымен қарап. – Бір күні басыма бәле келсе, оған баламды ортақ қылып қайтейін. – Содан кейін домбырасын доғарып: – Бізден де жамандар бар, бәйбіше, – деп көңілдене дауыстады. – Босқа уайым қылма, басың аман, бауырың бүтін, болды емес пе?..

Бұдан кейін сөйлегенім асылық болар деп қорыққандай Бикен үндемей қалды.

— Бүгін бір жиналыс бар деді ме? – деді Асқар әлгі әңгіме сонымен бітсін дегендей бір үнмен.

— Қайдан білейін, ауданнан адамдар келіпті ғой… Жөндеп те ести алмадым.

Асқар домбырасын дыңылдатып отырып қалғып кеткен еді, әлдекімнің сәлем берген даусынан оянды – күлегеш Қамидолла екен. Дамылсыз күлгеннен бет–аузы қыртыстанып, көзі жасаурап, қызарып жүреді. Күлуге себеп іздегендей жан–жағына жалтақтай қарап:

— Жиналысқа шақырып жатыр ғой, аға – ау, – деді босағада тұрып.

— Не жиналыс екен, білдің бе?

— Білмеймін, аға.

Асқар киініп сыртқа шықты. Басына барқыт тақия, үстіне қара көк матадан тігілген жұқа бешпент, аяғына жаздық құрым етік киіп, бойындағы ауруы мен кәрілігін білдірмей, денесін тік ұстап, кетіп бара жатқан шоқша сақалды ажарлы кісінің жүрісіндегі кербездік пен тәкаппарлық кісінің назарын өзіне бірден аударады.

Осы жүрісі мен киім киісі бой басына жарасатынын өзі де білетін секілді, және өзі соған әбден үйренген болуы керек, бұл кісінің шаруа киімімен жүргенін ешкім көрген емес. Шынына келгенде, баяғы жастық шақтың серілігінен қалған жалғыз белгі осы сыпалық қана еді.

— Шіркін–ай, жігіт кезінде қандай болды екен! – деп таңырқайтын жастар жағы.

Ал келіндер оны Кербез қайнаға деп атайтын.

Асқар келгенде жиналыс басталып кеткен. Соның алдында ғана тазартып, ақтап қойған клубтың іші сірескен адам: көбі жастар, қатын–қалаш, бірлі–жарым шалдар да отыр.

Төрдегі столда отырған бейтаныс екі кісінің мұрттысы сөзін бітіріп:

— Енді осы діннің зияны деген тақырыпта лектор Тынышбаев Сақтаған баяндама жасайды, – деп қасындағы шашы тікірейген сары жігітке сөз беріп жатыр екен.

Асқар әлгі сөзді естігенде, мынау мен тыңдайтын әңгіме емес екен–ау деп, кетуді ойлап тұрды да, стол басында отырған Байдәулет: «Асеке, бері, бері, төрге шығыңыз», – деп өзіне жұрттың бәрін қаратқан соң, қыр көрсеткендей болмайын деген оймен шет жақтағы Оразмағамбеттің қасына отыра кетті. Ол да қипақтап:

— Қап, мұны білгенде… – деп жан–жағына қарап қояды.

Жиналыс басқарушы мұртты жігіт қарындашымен столды тықылдатты.

— Жолдастар, тыныш отыруларыңызды сұраймын. – Содан кейін біреу шығып кетпесін дегендей: – Жауып қойыңыздаршы, – деді есікті қарындашымен көрсетіп.

Баяндамашының айтқаны мынау болды. Дін адам санасын улайтын апиын. Үстем тап халықты қанау үшін дінді өзіне қару етті. Құдай қаһарымен қорқытып, елді өзіне бағынышты, кіріптар қылды рухани кемтарлыққа итерді. Октябрь революциясы халыққа әлеуметтік азаттық қана әперіп қойған жоқ, оның ақыл–ойына да бостандық әперді. Бірақ ескіліктің қалдығы әлі де аяққа оралғы болуда. Елден құдайдың сыбағасын жинап, әлі күнге дейін қожа, молдалар семіруде. Надан бақсы–балгерлердің емінен талай аурулар құрбан болуда. Мәселен, Жарбөгеттегі Оспан қожа ішірткі жазып, үшкіріп, дем салып адам емдеген, соған ақша алған. Жазылған бір адам жоқ, өлсе құдайдың бұйрығы деп қазекең кешіре салады. Келін–кепшік, жастар жағы Оспан қожаның сарқытына таласады екен… әулие деп. Ал ол кісінің өзі туберкулез болып шықты. Сонда қанша адамға ауру таратқан десеңізші?! Большевик» колхозындағы Зарлық бақсы ыстығы көтеріліп сандырақтап жатқан әйелдің «иектеп тұрған жынын қуамын» деп, зікір салып, көк ала қойдай қып сабап, өлтіріп алған. Мінеки, дінге сенушілердің хал–жағдайы осындай. Ендеше, дін біздің социалистік құрылысқа күні бүгінге дейін зиянын тигізуде. Біз оған қарсы жұмыс жүргізуіміз керек.

Сақтаған баяндамасын аяқтап, орнына отырды.

— Баяндамашыға қоятын қандай сұрақтарың бар? – деді жиналыс басқарушы өзіне керегі жоқ сөзді амалсыз айтқандай, немқұрайды үнмен.

Өзі Сақтағанмен сыбырласып кетті.

— Жаңағы Оспан қожа мен Зарлық бақсыны не істедіңдер? – деген дауыс шықты.

— Екеуі де тиісті жазасын алды, – деді Сақтаған.

Жұрт оның қандай жаза екенін білгісі келіп, тағы бір сөз күтіп аңтарылып тұр.

— Сотталды, – деді жиналыс басқарушы тұрпайылау бір үнмен, сосын «бұларға осылай демесең, түсінбейді», – дегендей жымиып лекторға қарады.

— Дәрігер жоқ болса, не істейміз?..

— Иә, десейші…

— Өлеміз бе енді…

— Әлмәмбет молда жазып берген ішірткі, мінеки, қалтада жүр, – деді әлдекім «дәрігеріңді тезірек жібермесең, ішем де салам» дегендей бұлданып.

— Дәрігер болады, – деді жиналыс басқарушы (даусы тағы да зекігендей болып шықты). – Бұл мәселе ауданда шешілген. Ал әзірге ауданға келіп емделесіздер.

Қаратай қол көтерді. Байдәулет мұртты жігіттің құлағына сыбырлап:

— Белсенді комсомолдарымыздың бірі, – деді Қаратайды көрсетіп.

Өкіл мойнын созып Қаратайға қарады.

— Немене, жігітім, сұрағың бар ма? Әлде сөйлейсің бе?

— Сөйлеймін.

— Ал сөйлей ғой.

Қаратай жүрексініп, алабұртыңқырап ортаға шықты.

— Баяндамашыға қарады. (Сақтаған күлімсіреп басын изеді.) – Шынын айтсақ, діннің зардабын айтып сынағанда мықтымыз, бірақ осымен іс жүзінде күресіп жүрген жоқпыз. Өйткені өзіміз әлі сол діннің ықпалынан шыға алмай жүрміз. Әлі күнге дейін отау көтергендердің некесін молда қияды. Ауылда құран оқыту, құдайы жасау, шек беру, құрбан шалу жалпыға бірдей міндет секілді. Және содан коммунистердің өздері де қашпайды. Мәселен, өткен жолы парторг Бәкеңнің өзі баласын піштіртіп, құдайы жасады…

Қызарып кеткен Байдәулет құлағынан шерткен мысықтай басын шалқайтып:

— Ау, енді… сен тіпті… – дей берді сасқалақтап.

Өкіл оған қарап күліп жіберді. Осы кезде тым–тырыс отырған жұрт та «е, күлуге болады екен ғой» дегендей ду күлді.

Қаратай ыңғайсызданып, Байдәулетке қарады.

— Айта бер енді, – деді Байдәулет зілсіз кейіп. – Болары болды. – Сосын жұртқа қарап: – Айтып отырғаны – шындық, амалым қайсы, – деп өзі де күлді.

— Мәселен, – деді Қаратай сөзін жалғап, – өткенде Қамидолла екеуміз суға түсіп…

Байдәулет «осы неме тағы бірдеңені бүлдірер ме екен» дегендей оған қадала қарады.

— …Сонда көрдім, мойында тұмар жүр. Тұмардың құдіреті шын болса, баяғы Тәжібай молда неге сотталды. Кім көрінгенге жазып беріп жатқан тұмары өзіне жетпей қалды ма екен?.. Мінеки, күресіміздің түрі. Жаңағы Қамидолла өзі комсомол, өзі тұмар тағады. Біз дінге қарсы күресу үшін ескі наным–сенімнен алдымен өзіміз арылуымыз керек.

— Жаным – ау, мынауың суырылып тұр ғой, – деді Оразмағамбет оң жағындағы жағы сопиған егде қара кісінің тізесіне қолын тигізіп.

— Ағасы ағаш белсенді Назар емес пе, – деді анау күңк етіп, – соған тартқан шығар.

— Бірақ сөзі әндемді… Қиыстырып–ақ айтады. «Ойымыз бір жерден шықпайды екен» дегендей анау адам үндемей қалды.

Қаратайдың сөзінен кейін жұрт бір–бірімен сөйлесіп, гуілдеп кетті.

— Молдаңа да ынсап жоғы рас қой.

— Айтса, айтқандай…

— Бізде өзі ұстасатын молда қалды ма?

— Әлмәмбет молда – қорқақ, ұстасқанға дейін өліп кетуі мүмкін.

— Саспаңдар, молда табылады, – деді Назар жұрттың күлкісін баса, даусын көтеріп. – Көзінің тірісінде өзіне мазар салдырып, шалқақтаған діндарлар да бар.

Жұрттың бәрі Асқарға қарады. Асқар түк естімеген адамдай сабырлы жүзін өзгертпестен, отыра берді.

Мұртты жігіт қуана жымиып Сақтағанға бұрылып:

— Байқайсың ба, осы жолғы жиналысымыз жақсы өтіп жатыр, – деп сыбырлады, тап бір ең маңыздысы – айтылып жатқан мәселенің өзі емес, жиналыстың жақсы өтуі, өтпеуі ғана секілді. Содан кейін басын көтеріп:

— Бәлкім, тағы да сөйлейтіндер бар шығар, – деді отырғандарға қайта–қайта көз жүгіртіп. – Кәнеки…

— Шырағым, мен бір ауыз сөз айтайыншы, – деді алдыңғы қатарда отырған Өлмес орнынан түсіп.

Бойы ортадан биік, қыр мұрынды, үлкен қой көзді, ақыл мен парасатты білдіргендей сәл қайқылау кең маңдайы өзіне әдемі жарасқан Өлмеске өкіл қызыға қарады. Өлместің ажарында айрықша құбылмалы қасиет болатын. Бұл кісі қажет жерінде сабырлы ой иесі, немесе тура айтатын өткір, кейде сақ, кейде елгезек кішіпейіл де болып көріне алатын. Соның ішінде тума қасиеті қайсы екенін өзі ұмытып қалған секілді. Бұл жолы ойшылдығына басып, қой көздерімен төңірегіне тұнжырай қарап біраз тұрды.

— Бәлкім, менің сөйлейтін жөнім де жоқ шығар. Бірақ «сөйлемесе сөздің әкесі өледі» дейді екен. Сондықтан бір ауыз өз пікірімді айтайын. Айтпағым… – Өлмес «қазір сені мақтайын деп отырмын» дегендей, баяндамашыға қарады. – Жаңа мынау… – Жорта есіне түсіре алмай ойланып: – Иә, Сақтаған інімнің сөйлеген сөзін естіп, өзім қатты риза болып отырмын. Қандай терең, құлаққа қонымды! Ақпа құлақ біреу болмаса, түсінетіндей қылып–ақ айтты. Қазақтың осындай білімді жастарын көргенде ішіңнен шүкіршілік қыласың. Айналайын… – Сақтағанға тағы қарады. – Мерейің өсе берсін, біз секілді надан қазақтың сана–сезімін өстіп оята бер. Рақмет! Ал енді мына жігітім… – Жиналыс басқарушы жігітке қарап: – Әпен деді ғой деймін… Кешір қалқам, жас келген сайын адам ұмытшақ болады. Иә… ел қамын жеген азаматтың бірі екенсің, сенің де бақытың өрлей берсін! Жаңағы дәрігер туралы айтқаның бізді шын қуантты.

«Біз осындай екенбіз ғой» дегендей екі өкіл бір–біріне қарады.

— Ал енді жаңағы айтылған әңгімеге келсек… – Өлмес тағы да ойланып қалды. – Мен өзім бала кезімде Әкетайдың Сармолдасынан оқыдым. Маған он жеті мың ғаламды жаратушы – хақ тағала деп үйреткен сол кісі. Ол кісі ешқайда бармаған, өзіміз секілді ғана молдадан оқып молда болған көп дүмшенің бірі еді. Ал біздің айтып жүргеніміз солардың сөзі. Әйтпесе, құдайды көріп келген біреу бар дейсің бе? Ал енді қазір үкіметтің арқасында дамып, заман озып жатыр. Бұлардың білетіні бізден көп, оқығандары көп. Енді осылар дін деген жалған, ойдан шығарылған нәрсе деп тұрса, мен қайсысына сенуім керек. Дүмше молдаға ма, әлде қилымының сөзіне ме? Әрине қилымға, оқымыстыға сенемін. Өз бетімізбен ақыл жеткізе алмаған жерде білгеннің тілін алғаннан адаспаймыз, жолдастар. Сондықтан әлгі сөзден шошымайық. – Өлмес сөзін аяқтайтынын білдіріп, стол басындағыларға тура қарады. – Сендер халықтың санасын ояту үшін еңбек етіп жүрсіңдер. Сендер айтқан келелі әңгімеден кейін, санасы оянған ағаларыңның бірі мен деп білерсіңдер, қарақтарым. Сол еді айтайын дегенім.

Өкіл жігіттер қатты риза болып, қол шапалақтап жіберді.

— Мұндай жиналыс еш жерде болған жоқ, – деп Әпен Сақтағанның құлағына қуана сыбырлады.

Жұрт тым–тырыс. Шалдар жағы қара бет болған адамдай бастарын жерден көтермейді. Жастар Өлмеске таңырқай қарайды.

Осы кезде Асқар баяу қимылдап орнынан тұрды да, өзіне тән сырбаз кейіппен:

— Құлдан да бір сұрау, – деді ыңырана сөйлеп.

Әпен жиналыстың ажарын енгізетін тағы бір сөз күтіп:

— Сөйлеңіз, сөйлеңіз, – деді елпілдеп.

— Мен сіздердің әрқайсыларыңызға Өлмес құсап көпшік қойғалы отырғам жоқ. – Асқар даусын кенеп қаттырақ сөйледі. – Сіздер айтқан сөзге қарсы дау да айтқым келіп отырғам жоқ. Өйткені әр заманның заңы бөлек, діні бөлек… Іске, саясатқа зиян келтіретін нәрсеге қарсы шығу, былайша айтқанда, парыздарың. Оған ешкім де өкпелей алмайды. Жаңағы Оспан қожа, Зарлық бақсы секілді дүмше, алаяқтармен күрескендерің – халық үшін қажет. Бірақ мына бір затты ескерген жөн. Егер Зарлық бақсы ауру әйелді өлтіріп алса, құдайдың жоқтығынан, діннің жалғандығынан емес, өзінің надандығынан өлтіріп алып отыр.

Өңдері кірмей отырған шалдар, «е, сөз жаңа түзелді ғой» дегендей бастарын көтеріп, Асқардың аузына қарады.

— Оспан қожа елді алдаса, оған да дін кінәлі емес, діннің шариғатын сақтай алмай отырған Оспан қожа кінәлі. Екеуін шатастыруға болмайды. Шариғаттың үкіметке қарсы жерін көргем жоқ. Өтірік айтпау, ұрлық қылмау, байлыққа құнықпай, кедейге қайыр, ғаріпке көмек – осының бәрі шариғатта бір нәрсе. Ал мұның қай жері бұрыс? – Асқар сөзіне жауап тілегендей жұртты көзімен шолып шықты. – Ал енді құдайдың бар, жоғын жиналысқа салып шешулерің тіпті артық. Бұл – адамның сенімі. Сенім жүректе болады. Жүрегі сенген адамға құдай – бар, жүрегі сенбеген адамға – жоқ.

— Ақсақал, сіз тіпті теріс үгітке кеттіңіз ғой, – деді Әпен түсін суытып.

— Бұл теріс үгіт емес, жарқыным. Жанымды қорлаған соң, жауабымды айтып отырмын. Мен сендерге «құдай жоқ» деп жақсы атты көрінгенмен, жүрегім құдайға сеніп тұрса, мен өтірік айтқан болып шықпаймын ба? Мен шынымды айтып отырмын. Шындық үшін жазғыру бекер. Енді қалған азғантай ғұмырымда дінімнен жаңылдырма деп тілеп отырған кемпір, шал да бір қауым ел. Олар қаңғып келген қаймана қазақ емес, осы елдің ата–анасы. Ал енді басқасын айтсақ, осы үкіметті орнатуға қатысқандардың бірі біз боламыз. (Бұл кісі «мен» дегенді кейде «біз» деп сөйлейтін).

— Енді қалай би болғаныңды айт, – деп күлді Назар.

Асқар Назарға қарамай:

— Саудагерден сөз сұрасаң, бергені мен алғанын айтады, – деді тақпақтап: – Жиһанкезден сөз сұрасаң, қайдағы мен жайдағыны айтады.

Ақымақтан сөз сұрасаң, сайқымазақ қылжағын айтады, Ақылдыдан сөз сұрасаң, ойыңдағының ар жағын айтады, – деген екен бұрынғылар. Сенің білгенің сайқымазақ – қылжақтан бір аспай қойды – ау, Есенбайдың Назары. Тағдырдың тәлкегіне ұшырап, өмірі күдер үзген шағымда, жаным күйіп, өзіме күмбез тұрғызғаным рас еді. Сол шіркін сенің мазаңды ала берді. Қызығын берейін деп салған жоқпын, өлгенде жатайын деп салдырып ем соған өзің – ақ барып жата ғой…

Оразмағамбет мырс етіп күліп жіберді де, өзі сонысынан шошып кетіп, көзі жыпылықтап, сақалын сипай берді.

Бірдеңе дей берген Әпенді Сақтаған түртіп тоқтатты.

— Мына кісі тегін адам емес, – деді сыбырлап. – Басқаларға сөзіңді бұған айтуға болмайды.

— Бірақ Назарға да өкпелемеймін, – деді Асқар бір қалыпты ыңыранған үнмен. – Менің жүрегімді ұшырған – Өлместің сөзі болып отыр. Апыр–ай, іші–сыртыңда біз білмейтін ештеңе жоқ – елде өстің. Өмір сүруге ыңғайлы ең, дүние – түлкіні тазы болып қалай шалғаныңды талай көрдік. Бірақ пайғамбар жасына келгенде ұжданыңды саудаға салар деп ойламап едім. Сенің атыңды Өлмес деп дұрыс қойған, сірә да, өлмессің. Бірақ құдайыңды сатып күн көрген тірлігіңе қызықпай–ақ қояйын… – Асқар сөзін доғарып, өзіне–өзі, сабырлы қимылмен орнына отырды.

Жұрт тағы да тым–тырыс. Жиналысты бұлай аяқтауға болмайтынын сезген Сақтаған қорытынды сөз сөйледі.

— Ақсақал, біз сізге діннен без деп отырған жоқпыз, – деді де сөзінің аяғында Асқарға қарап тұрып. – Діннің қазақ халқына тигізген пайда, зиянын таразыға салып отырмыз. Айтқанымыздың бірі өмірде болған оқиғалар. Сіз көзіңіз ашық адамсыз, ал қарапайым халық үшін дін дегеніміз – Оспан қожа, дін дегеніміз – Зарлық бақсы. Сондықтан оларды біз діннен бөліп қарай алмаймыз…

— Осы сөздің де жаны бар–ау, – деді біреулер жиналыс тарқаған кезде клубтан шығып бара жатып.

* * *

— Ел басына талай бәле төнгенде осының бір қылшығының қисайғанын көргем жоқ, – деді Ботбай жастықтан басын көтеріп алып. – Баяғы тас мешінде малы қырылмаған осы ғана болатын.

— Ойбай–ау, тауық ше, тауық? Нағыз ақ сирақ жылдың өзі емес пе еді? Содан да аман шықты ғой.

Асқар домбырасын доғарып:

— Оны қойшы, аман қалса шаруақорлығы шығар, – деп әңгімеге араласты. – Мені таң қалдыратын бір нәрсе – баяғы бүкіл елді ойран қылған атты қазақтардың жылқы іздеп осының аулына түсіп, қалың жылқысына тимей тып–тыныш аттанып кеткені. Бұл бір жұмбақ…

— Мен білсем, осының көз байлайтыны бар, – деді Сонарбай бұлтартпайтын дәлел келтіріп отырғандай, саусағын шошайтып: – Айтпады демеңдер.

— Шынында да, өзінің бір бәлесі бар, – деп Малдыбай әлгі сөзді құптағандай болды. – Бірдеңе сұрағанда басыңды қалай айналдырып алғанын білмей қаласың.

* * *

Өлмес осы кезде екі өкілмен бірге Байдәулеттің үйінде шай ішіп отырған. Оның өзін де, сөзін де ұнатып қалған Әпен мен Сақтаған әңгіме үстінде Өлмеске «жағдайыңызды айтып, хабарласып тұрыңыз» деп ықылас көрсетті. Өлмес сұрастыра келе, Сақтағанға жиен болып шықты. Ал Өлместің:

— Жақсыда жаттық жоқ, шырағым. Қарға тамырлы қазақпыз деп қазбалай береміз. Әйтпесе, осы отырған қай – қайсысың да бір – біріңе бөтен емессіңдер, – дегенін жұрттың бәрі өте орынды, тауып айтылған сөз деп ұйғарысты.

* * *

Өлместің әкесі Жаманқұл әлім–берім күн көрген кедей адам болса да, елге сыйлы, абыройлы кісі болыпты. Өлместің азан шақыртып қойған аты – Ержігіт. Бала кезіндегі пысықтығына қарап, жеңгелері Өлмес деп атап, кейін бірте–бірте бұрынғы есімі ұмытылып, біржола Өлмес болып қалды. Ата мекені Шағырлы болатын. Суының тұщылығы болмаса, қара шағыры мен көкпегі көп, жайылымы аз, малға жайсыз жер еді. Өлмес әкесінің құда түсіп, үйлендірмек болған ниетіне көнбестен, жалғыз балалы жесір әйелге үйленіп, соның азғантай малымен тұрмыс құрды. Шаруақорлығының арқасында кейін әжептәуір мал бітті. Жақсылармен жанасып, бедел жинады.

Рас, Өлмес жақсы мен жаманды өзінше түсінуші еді. Кімнің тасы өрге домалап тұрса, сол – жақсы адам деп есептейтін.

Біреуден біреудің басы артық дегенді бұл кісі мойындаған емес. Оған өмірден келтіретін мысалы да көп еді және осы ойды бойына сіңірген сайын, байлаулы қолы босағандай, бір еркіндікті сезіп, істеген ісіне өкінбейтін мінез тапты. Қажет адамға кішілік көрсетіп, қызмет қылуға намыстанбайтын болды. Адам бойындағы ең айбатты қару – жағымпаздық, және айтпағаны болмаса, осы жұрттың бәрі біледі деп ойлайтын. Бірақ Өлмес жағымпаздықты шынайы көңілдің риясыз пейілі құсатып шебер жасағандықтан, анау адамның өзі де бұл жайында әмәнда жақсы пікірде жүруші еді. Ол естіп адам мен заманның ыңғайын елден бұрын танығыш болып өсті. Қиын–қыстау кездерде құтқармастай болып кезіккен тауқыметтен Өлмес елдің бәрін айран–асыр қылып, оп–оңай құтылып кете беретін. Жұрттың бәрі ақ таяғын ұстап қалған ұлы жұтта Өлместің дәулеті шайқалмай қалды.– Ал атты қазақ тұсында аман қалуының азғантай сыры бар еді. Ол кезде Өлмес Шағырлының қырында отырған. Бұларды сағалап жүрген бес–алты қоңсы үй болмаса, қалғандары өзінің туған–туыстары. Үлкен баласының үйленгеніне бір жылдай болып қалған, ол да жеке шаңырақ. Шілденің аяғы болатын. Ұлы сәскеде ауылға отыз шақты атты әскер сау ете қалды. Бастық ажарлы жас жігіт екен, жерошақ басында жүрген қатындарға қайта–қайта қарап қойып, қасындағы тілмашқа орысшалап бірдеңелерді айтты.

— Бұл кісі ақсүйек қауымынан шыққан, мәдениетті адам – деді тілмаш қазақша мен татаршаны араластыра сөйлеп. – Айтқанын орындаған адамды зәбірлемейді.

— Апырым–ай, алла разы болсын, шырағым, – деп Өлмес батасын берді. – Өзің де мұсылман баласы екенсің…

— Әрі қарай тыңда, – деді тілмаш «сенің бос сөзіңе уақыт жоқ» дегендей үнін қатайтып. – Бізге ат керек. Тап қазір бар жылқыңды айдап әкел. Таңдағанымызды алып кетеміз. Ақысына – жаның садаға.

Өлместің маңдайынан мұздай тер бұрқ ете қалды.

— Апырым–ай, тақсыр – ай, бізде жылқы қайдан болсын, – деді жыламсырап.

— Сөзді қой! – деп тілмаш ақырып қалды.

— Тақсыр – ай! – деді Өлмес енді бастық жігіттің өзіне қарап. – Бізде қайдан мал болсын, кедей адамбыз. Мына жерде, қашық емес, Шошқакөл деген жерде… – Өлмес көзі алақтап Шошқакөл жақты қолымен қайта–қайта көрсетті. – Әжібай деген байдың аулы бар. Жылқысы көп. Соған неге бармайсыздар?

Тілмаш Өлместің сөзін бастық жігітке жеткізді. Сосын екеуі орысша сөйлесіп біраз тұрды.

— Әй, қазақ, – деді бір кезде тілмаш бұрылып, – тез жылқыңды жина! Айтқанды орындамасаң, өз обалың өзіңе.

Егер орындамаса, не істейтінін айтқан жоқ, бірақ даусының ызғарынан сұмдық бірдеңе екені сезіліп тұрды.

— Тақсыр – ай, жарайды, – деп Өлмес басы жерге жеткенше иілді. – Қазір адам жіберейін, қазір… Тек өздерің үйге түсіп, дәм ауыз тиіңдерші…

— Рақмет, – деді тілмаш кекеткендей бір үнмен. – Орыс әскерін үйге түсіріп алып, қазақ аулының қалай қырып жатқанын естіп келе жатырмыз.

— Алла сақтасын! – деп шошынды Өлмес. – Ондай бәлеге араласқан емеспін. Алла сақтасын…

Өлмес сасқалақтап әр үйге бір жүгірді.

— Әй, Садыр! Садыр қайда деймін, Садыр, – деп айқайлады жаны шыға. – Садыр!

Үйінен шыққан Садырды Өлмес жүгіріп келіп, құлақ шекеден салып жіберді. Садыр Өлместің үлкен ұлы еді:

— Ойбай–ау, сізге не болған? – деді түкке түсінбей.

— Не болған дейді ғой, ақымақ. Тез жылқыны әкел осында! Тез! – деп қалшылдады Өлмес.

Садыр неге таяқ жегеніне ақыры түсінбеген күйі жылқыға аттанып кетті. Аласұрған Өлмес әскер бастығының жанына қайтып келді.

— Тақсыр – ай, үйге түсіңізші, құдай үшін, – деді жалынып. – Тым болмаса қымыз ішіңіз.

Жылқыға кеткен адамды көзімен көрген әскер басы солдаттарына әлдене деп айқай салды да, өзі аттан жеп–жеңіл қарғып түсті. Қалған әскерді екі үйге бөліп, өзі бес–алты жігітімен Өлместің үйіне кірді. Өлмес жан ұшырып жүгіріп жүр. Шарамен қымыз әкеліп, өзі бір кесесін ішіп, содан кейін қонақтарға құйды. Көп ұзамай қуырдақ та дайын болды. Әскер басы да Өлместің құрақ – ұшып қызмет қылғанына бірте-бірте жіби бастады.

Осы кезде Өлмес босаған шараны алып сыртқа шықты. Әлдеқалай жүрегі тарсылдап, екінші отауға кірді. Үлкен ұлының келіншегі Рахима кілемнің артында тығылып жатқан – сығалап атасына үрейлене қарады.

— Балам, қонақтар отырған үйге барып, ыдыстарды жинап ала ғой, – деді демікпесі бар адамдай ентігіп.

Рахима айтқан сөзге түсінбей, көзі бақырайып отыра берді.

— Бара ғой, қалқам, олар саған тимейді. Ыдыстарды жинап ал. Олар да кетейін деп жатыр. Сүйте ғой…

Рахима басындағы жаулығын көзіне түсіре байлады да, құлап кететіндей екі қолын жазып, қайта–қайта сүрініп, ақыры үлкен үйдің есігін ашып, ішке кірді.

Өлмес қонақтардың үстіне кіруге асықпады, киіз үйге арқасын тіреп, жүрелей отырды да, қалтыраған қолымен насыбай атты. Ұрлап атып отырғандай, алақтап жан–жағына қарады.

Осы кезде үлкен үйден шар ете қалған әйел даусы шықты. Өлмес өзінің қалай атып тұрғанын сезген жоқ. Ұмтыла беріп, есіне әлдене түскендей, қалт тоқтады. Әйел даусы тағы бір тұншыға шар етті де, басылып қалды. Өлмес үйге кіруге бата алмай, сенделіп біраз тұрып, не де болса байқайын деген оймен, жабықтан сығылады. Ештеңеге түсінбей, жабықты кеңірек ашты. Әлдекімнің жауырыны қалқалап тұр екен, әлгі былай кеткен кезде, болып жатқан уақиғаны көзі шалды. Өз төсегінің үстінде шашы жайылып келіні шалқасынан сұлық жатыр. Үстінде теңкиген біреу бет–аузы тыржиып, сөлекет қимылмен тырбаң–тырбаң етеді. Қолына наган ұстаған біреу есікті арқасымен басып тұр. Манағы әскер басы, жұмысын бітірген болу керек, қып–қызыл боп жымиып терін сүртіп, әлдекімнің құлағына сыбырлап қояды. Кенет жаңағы теңкиген неме өліп қалғандай қимылсыз қалды да, іле шалдарша тоңқаңдап орнынан тұрған кезде, адамның жүзі шыдамайтын бір көріністі көзі шалған Өлмес жабықты түсіріп жіберді.

Жан қинаған тыныштық жылға созылғаннан кем болған жоқ. Өлмес ұлының отауына кіріп, істің ақырын күтті. Бір заманда дабыр–дұбыр сөйлескен дауыстар естіліп, Өлмес сыртқа шықты қонақтар көңілді. Әсіресе әскер басы жас жігіт жайраң қағады.

Бүкіл ауылды басына көтере бірдеңе деп айқайлап еді, басқа үйге орналасқан солдаттар далаға шығып, асығыс атқа қонды.

Тілмаш Өлместің қасына келіп:

— Айттым ғой мен саған, – деді өзінің біліп сөйлейтініне риза болған үнмен, – бұл жігіт зиялы қауымның адамы деп, көрсеткен сый–сияпатыңа түсінді. Басқалары болса, түкірмес те еді. Біз енді сенен ештеңе де алмаймыз, жылқың өзіңе олжа болды. Айттым ғой.

Әскер басы ат үстінде тұрып, Өлместің арқасынан қақты. Әлдене деп орысшалап, бұған көзін қысты, содан кейін тілмаш екеуі ауыл шетінен үдере аттанған солдаттарының соңынан бұрқылдатып шаба жөнелді.

Өлмес өлі мен тірінің ортасында меңірейіп ұзақ тұрған.

Үрейі ұшқан Рахима содан айықпас ауруға ұшырады. Қызылобадан бір тәуіп кемпір алдырып, қыс бойы емдетті. Бірақ ем қате болды ма, ауру үстіне ауру жамалды. Оның не ауру екеніне ешкім түсінген жоқ. Жаз шыға келіні қайтыс болды.

Ал Шағырлыдан аттанған әскердің Шошқакөлдегі Әжібай аулын ойрандап кеткенін Өлмес екі күннен кейін естіді. Соның алдында Әжібай Өлместі атты қазақтардан сақтандырып, өз аулын Шошқакөлге апарып жасырғанын айтып кетіп еді.

Жаңа өкімет орнағаннан кейін де, Өлмес өз есебінен жаңылған жоқ. Малды азайтты. Қалғанын мылқау ағасы Иманғалиға жаздырды. Ауыл белсенділерінің аузын алды, уездегі ұлықтармен болдым. Ал жұрт болса, «қырық жыл қырғыннан қылшығы қисаймайтын Өлмес» деп мұны аңыз қылды.

Өлместің арқасына бататын екінші жүк – кіші ұлы Қамзаның тағдыры. Қамза ән айтып, домбыра тартып, бәйгеге ат қосып серілікпен ел көзіне түсті. Өлмес сол кездегі ауылнай Кенжеғұлдың үлкен қызына құда түссем деп ойлап жүрген. Кенжеғұлдың дүрілдеп тұрған кезі. Түу деген түкірігі жерге түспейді. Онымен құда болуды кім арман қылмасын?! Бірақ Қамзасы құрғыр, қас қылғандай, мырзаболат Сүйментайдың шөп желке қызымен шатасып масқара болды ғой. Жастайынан ерке өскен тентек жігіт айтқан сөзді тыңдамай, «оны алмасам өлемін» деп, қасарысып тұрып алды. Сүйментайдың бай тұқымы екені рас. Бірақ көлеңкесінен қорқып аллалап отырған адамның баяғыдағы байлығы кімге керек?.. Өлмес енді басқа амалға көшті. Жамағайын туысы Әйештің баласына «қысылсаң қалың малын өзім төлеймін» деп, Сүйментайдың қызын бір түнде алып қашып әперді. Әйеш тақыр кедейдің өзі еді. Араға белсенділер араласқан соң, Сүйментай аузын аша алмады.

Бірақ іс мұнымен таман болмады. Олай болар деп кім ойлаған? «Ол қыз басқа біреуге қашып кетіпті, енді Кенжеғұлдың қызына құда түскелі отырмын» деп баланы шын айналдыруға кіріскенде, әлгі неме жын ұрған адамдай еліріп, басын жерге ұрып, киімін жыртып, масқара болмасы бар ма!.. Аласұрып, ұстағанға көнбей, пышаққа ұмтылғанда отырған елден зәре қалмады. Шкаф үстінде тұрған өткір лөкетті алып далаға қашты. Мерт болар ма екен деп қорқып, Өлмес соңынан қуды. Сыртта баласының жан серігі – күрең ат байлаулы тұрған. Құлынынан осы ұлына атап еді. Күрең ат десе Қамза ішкен асын жерге қоятын. Баласы құлайтын адамдай, қалбалақтап күрең атқа жүгіргенде, Өлмес ештеңеге түсінбей тұрып қалған. Қамза қолындағы пышақпен күрең атты сағағынан орып жіберген кезде, Өлмес айқайлауға үні шықпай, тізерлей құлады. Қанға малынған ат қорқырап, секіріп барып, тоңқалаң асты. Әлдекімдер келіп, Өлместі ұстады. У–шу… Жылаған әйелдің даусы. Бауыздаған ат жаны шықпай, ұзақ арпалысты, ақыры қансырап барып біржола құлады.

Баласы талып жатыр екен. Есін жиған кезде, бөтен адамдай түсі өзгеріп, өзінен–өзі күле берді. Бірақ Өлмес баласының ауырғанына сенген жоқ. Қыстауға көшерде тағы аласұрып, далаға қашқан соң, қатты ашуланып, баласын қамшымен жосадай қылып сабап, киізге орап байлады да, жұртқа тастап кетті. Өлместің айбарынан қорыққан жұрт Қамзаның қасына жолай алмады. Күрең аттың күйігінен әрең жүрген Өлмес астындағы атын борбайға бір салып, «тарт, кәне» деп көштің басын қыстауға бұрғызған. Әрине, ішінде «әке ашуын сезіп, сабасына түссін, артынан қайтып келіп, алып кетерміз» деген ой тұрды. Бірақ қыстауға жеткеннен кейін, жіберген адамы: «Арқан мен текемет қана жатыр, Қамза жоқ», – деп түн ішінде қайтып келді. Енді міне… бір кезде ойын–сауықтың көркі болған сол Қамза қазір бір ауылдың белгілі жындысы болып, жаяу қаңғып, далаға түнеп, тентіреп жүр. Анда–санда үйге соғады. Қолында қағазы мен қарындашы бар, әр үйге кіріп, адамдардың санын алып, «салық салып», сандырақтап сөйлеп, бала–шағаның ермегіне айналған.

Осының бәрі Өлместің жанына батпайды десек, шындыққа сыйымсыз болар еді. Бірақ Өлмес «адамның ары сырт киім секілді» деп ойлайтын. Мәселен, жападан жалғыз тыр жалаңаш тұрған адам өзінен–өзі ұялмайды, ал осы күйінде жұрт көзіне түсуден ұялар еді. Яғни ұят сырт көзге ғана байланысты. Немесе, басқа біреудің әйелімен ашына болу масқара емес, масқара – соның жұртқа жария болуы ғана. Ендеше, жұрт білмейтін іштегі дүние ар емес, ол – адамның сыры. Іштегі сырға сот жоқ. Тек соны көтеруге өз белің жараса жетіп жатыр.

Өлмес бала кезінде құм арасында кесіртке қуып көп ойнап еді. Қуып жетіп, құйрығынан басқанда, кесіртке құйрығын тастай қашатын. Сонда денеден айрылған құйрық жаны шықпай біразға дейін жеке мақұлық құсап шоршып жатар еді. Қу тірліктің құпиясы осындай садақа заңына құрылған секілді. Қауіп–қатерден садақа бермей құтыла алмайсың. Өлмес кейде өзін кесірткеге, ал өзінен қиянат көрген адамдарды өзінің құйрығына теңейтін, сонда жаңағы кішкене жәндікше бұл да жаратушының ықтиярымен іс қылғандай болып, сотталған адамның біржола ақталып шыққанындай бір сезімге келетін.

Бірақ барша мақұлық пен барша заттың бір көрім көрінісі ғана бағаланатын ат үсті тіршілік тұсында Өлмес те бір киер кісілік шапанын жарқыратып киіп шығудан ешкімге ақысын жіберген емес. Өлмеспен жұғысқан адам оның кішіпейіл, ақ көңіл мінезіне, қонақжайлығына риза болып, осы елдің ат басын тіреуге болатын азаматы деп жүрген жерінде әңгіме қылып, айтып жүрер еді.

XI

— Тетелес – ау, жүр, ақсүйек ойнаймыз. Біздің жаққа адам кетіспей жатыр. Бол! – Екі көзі оттай жанып, балаша еліріп алған Шырақжан екпіндей кіріп, жартылай қарап: – Әже – ау, бәрі сонда. Рахия апам да жүр, – деді асығыс тауықша жұтынып. Содан кейін өзінен–өзі ішегі қата күліп, қалай келсе, солай үйден қауырт шыға жөнелді.

Қалаған ернін зілсіз сылп еткізді.

— Менің осы келінім еркек – шоралау ма, қалай? Тапырақтап басып кете жаздайды. Тіпті бала! – деп езу тартып жымиды да: – басқа–басқа, Рахияға не жоқ? – деді онша жақтырмай.

Қолын жайып, ас қайырған соң, нанды шараға салып, дастарқанды жиып алды.

— Барсаң барып кел, бір уақ бой жазып, – деді онсыз да киініп жатқан баласына қарап.

Бәйтен қара сәтен көйлегін киіп, белін буды да, бәтеңкесінің бауын мұқият байлап, шешесінің «үстіңді бүлдіріп алма» деген сөзіне жауап бермей, далаға шықты.

Ай сүттей жарық. Түбек жақта ауыл жастары у–шу болып, бірін–бірі қуалап ойнап жүр. Мәз болып айқайлаған еркек даусы, қыз даусы. Әлдекім күрпілдетіп өрістен кеш қайтқан сиырын сауып жатыр.

Бәйтен келгенде жастар екі жақ болып, әлденеге келісе алмай, айтысып жатыр еді.

— Бізге Ерболдың керегі жоқ. Оны қайтеміз?

— Бізге де керегі жоқ, – дейді әлдекім шіңкілдеп.

Ешкімге керегі жоқ Ербол ыржиып ортада тұр.

— Жарайды Ерболды біз – ақ алайық, бірақ сендер Сақышты аласыңдар.

— Сақыштың керегі жоқ, онан да Ерболды бізге беріңдер.

— Жоқ, Ерболды өзіміз аламыз.

Бағасы артқан Ербол онан сайын ыржияды.

Біреу Бәйтенді танып:

— Ойбай, мынау Бәйтен бе? Кел, бізге кел, – деді айғайлап.

Әлдекім Бәйтенді қолынан жұлқып қалды. Шырақжан екен.

— Неғып омалып қалдың? Мана айтқан жоқпын ба?..

Тасқынға ілескен жаңқадай Бәйтен ырду – дырдудың ішіне қосылды да кетті. Ай сәулесінен қыздардың осынша сұлу болып кететінін ол бұрын байқамаған еді. Күлкіден ішегі қатқан бір жандар, неге күліп жүргенін бір құдайды? өзі білсін! Бәйтен мойнын созып жан–жағына қарады. Хадишаның даусын естіген секілді еді, бірақ өзін көре алмай тұр.

— Кәнеки, қатарға тұрыңдар! – деп айқайлады ойын басқарып жүрген толық қара жігіт. – Ал, кәнеки! Көлденең қосылған ешкім жоқ па?

Бірін–бірі қуалап, қыр асып кеткендер аһылап–уһілеп қатарға тұрып жатыр.

— Мен ақсүйекті мына жындыда екен деп, соңынан қуа бермеймін бе, – деді ұзын бойлы жас келіншек тазы секілді жылмақай жігітті қолымен көрсетіп. – Өліп–талып ұстасам, көгермегірдің қолында түк жоқ.

— Өзім ғой тоқтаған, әйтпесе қайдан ұстайсың? – Жылмақай жігіт намыстанғандай болды.

Кішкентай сары қыз әлдекіммен ұрсып қалды.

— Оңбаған, арам, ыңғай қаралық жасайсың!

— Не қаралық жасадым?

— Ұстағаннан кейін неге бермейсің ақсүйекті?

— Ой, жоқ болса, немді беремін?

— Иә, жоқ! Көрмеді дейсің бе, шалбарыңның ішіне салып жібергеніңді.

— Көрсең, сол жерден неге алмадың?

— Оңбаған, жынды, албасты!..

— Ау, қойсаңдаршы! – деді ойын басқарушы айқайлап. – Ұлбосын, қойшы, шырағым. Кәне, тұрдыңдар ма? Біреу, екеу, үшеу…

Ойын басқарушы екі жақтың адамын санап болды да, ауылға желкесін беріп, төрт–бес қадам ілгері шықты, қолындағы ақ жүннен істелген жұдырықтай киіз Допты бар пәрменімен құлаштай лақтырды. Сол сол–ақ екен, ойыншылар тобы бәйге аттарындай андыздап, у–шу болып, ақсүйек түскен жаққа жарыса жүгірді. Алға түскен бес–алты ересек жігіт осы – ay деген тұсқа келгенде, тоқтай қалып, жан–жағына алақтап, күдіктілеу жерді қолымен сипап, аяғымен түртіп, ақсүйек деп аталатын киіз допты іздеуге кірісті. Кейде бұл ойынды ақсүйектің өзімен де ойнайды. Бірақ көлденең табылған сүйектер жұртты шатастырып, дауды көбейткен соң, бұл төңіректе көбіне ақ жүннен істелген киіз доппен ойнайтын. Біреулер ақсүйек іздеп жүрсе, біреулер қарсы жақтың адамын аңдып жүр. Кенет әлдекім тапырақтап тұра қашты да, оны төңіректегілер қаумалап ұстап алып еді, әлгінің сүйек тапқаны өтірік болып шықты. Бұл қарсы жақты алдау, шын тапқан адамға жол ашу үшін жасалған айла. Оны әккі жігіттер жақсы біледі. Ал у–шу болып босқа жүретіндер – қыз–қырқын, келіншектер жағы. Оларға ойынның жеңісінен у–шуы қызық секілді. Жұрт шашырап сирей бастады. Ақсүйекті біреу тапқан болуы мүмкін. Бірақ ұшқыр балалар мен ересек жігіттердің тобы сөре жақты бөгеп, тосқауыл жасап жүр.

Бәйтен одағайлау өскен қара шағырдың түбіне жүрелеп, шөптің арасын қолымен сипалай бастап еді, мұның қасына біреу ентелеп жүгіріп келді. Оның Хадиша екенін Бәйтен қарамай–ақ біліп тұр. Манадан бері бір–біріне қалай жақындаудың ретін таба алмай жүрген. Хадиша қарсы топтың адамы болғандықтан:

— Шыныңызды айтыңыз, таптыңыз ба? – деді бұл арада танктың жүрмейді дегендей даусын көтере.

— Жоқ, Хадиша, – деді Бәйтен сыбырлап, – тапқан жоқпын, тапқан жоқпын…

Бәйтен осы сөзді мағынасыз қайталап, Хадишаның көзіне тура қарады. Оның бөтен сөзді әдейі ынтық көңілдің мақамымен айтып тұрғанын, ал, шын мәнінде, бар мағына сөздің өзінде емес, мақамында ғана екенін қыз сезбей қалмады. Хадиша жақын келіп, қара шағырды тасалап, құмға тізерлей отырды. Ай сәулесімен мәрмәрдай бозарған жүзінен алып – ұшқан қуаныш – күлкі лезде жоғалып, «әлгінің бәрі жалған қуаныш, ал, шын мәнінде, көңілім осындай ғаріп, мұңды» деп тұрғандай тұнжырай қалды. Осы бір үнсіз қарас сөз құдіретінен әлдеқайда биік еді. Екеуі де бір–бірінің тіл қатпағанын тіледі. Бірақ мынау жын – ойнақтың ішінде бүйтіп ұзақ тұру мүмкін емес еді.

— Мұнда біреулер отыр ғой, – деп әлдекім дәл қастарынан айқай салды. – Дәуде болса, тегін емес…

Іле бұларды төрт–бес жігіт қоршап алды. Олардың өз адамдары екенін таныған Хадиша:

— Ақсүйек осында, маған бермей қойды. Тезірек ұстаңдар, – деп жар сала, орнынан атып тұрды.

Бірнеше адам Бәйтенге бас салды.

— Дұрыстап тінтіңдер, – дейді гүжілдеген біреуі.

— Қолында тұрмасын…

— Шалбар жағын жақсылап…

Жігіттер қанша тінтсе де ештеңе таппады.

— Мүмкін емес, осында, – дейді Хадиша өп–өтірік өршелене.

Бәйтен еріксіз күліп жіберді, іштей Хадишаның әлгі ісіне сүйсініп тұрды. Жұрт шашырап тағы да бет–бетімен кетті. Осы кезде қарсы бетте жер сипап жүрген ақ жейделі жалаң аяқ бала Бәйтенге жақындап келіп, басын көтерместен:

— Аға, ақсүйек менде, – деді сыбырлап. – Мен сізге беремін де, өзім мына жаққа қашамын. Сіз мына жақпен жүгіріңіз…

Бала өте беріп, киіз допты Бәйтеннің қолына ұстата салды. Өзі еңбектеп жылыстаған күйі жиырма қадамдай ұзап барды да, сөреге қарай бар пәрменімен зымырай жөнелді. Жан–жақтан қаумалап бір топ жігіт баланы қоршай қуды.

— Ұста, ойбай, ұста!

— Жіберме!

— Мына жүгірмек қайтеді – ей!

Бәйтен енді кешіккенім болмас деп, орнынан тұра берген еді, қайдан келіп қалғаны белгісіз, біреу ту сыртынан бас салды. Қапелімде қауқар қыла алмай, етпетінен түсті де, ұшып тұрып, жаңағы жабысқан бәлені үстінен үйіріп лақтырып жіберді. Бірақ сол сәтте–ақ әлгінің Хадиша екенін танып, қайта оралып, жаны ышқына, құшақтай алды.

— Қарағым – ай, бір жерің аурып қалды ма? Не болды?

Оны елеп жатқан Хадиша жоқ, Бәйтенге тағы жармасып:

— Мында, мында, – деп түнді басына көтеріп шыңғырды.

Өзі мұнша тарамыс болар ма, бір қолы ажыраса, екінші қолымен жармасып, айрылар емес. Сол екі ортада тобымен жүгірген аңдар секілді он шақты жігіт жалаңдап жетіп келді. Келе ұмар–жұмар екеуінің үстіне құлады. Бәйтен қолын қайыртқызбай ұзақ арпалысты. Киіз допты өз адамдарының біріне бере салмақ боп, тырысып еді, бірақ мына нөпірдің ішінен кімнің кім екенін ажырату мүмкін болмады. Бір кезде әлдекімнің әлуетті қолы Бәйтеннің қолын артқа қарай қайырып әкетті. Одан әрі қарсыласуға шамасы келмеген Бәйтен киіз допты қоя берді де, опыр – топырда біреу жазым қылмасын деп, Хадишаны денесімен қорғап, екі қолымен жер тіреді.

Киіз доптың кімде екені белгісіз, екі жақтың ойыншылары бірін–бірі әрең танып, ырсылдаған, қырылдаған, күлген, күшенген – әр түрлі дыбыстар шығарып, бірін–бірі жібермей жұлқысып жатыр. Бәйтен:

— Ау, бізді жіберіңдер, – деп айқайлап еді, оны ешкім естіген жоқ.

— Ананы ұста!

— Жіберме дедім ғой, жіберме!

— Онда жоқ, өтірік.

— Мынада, мінеки…

У–шудың арасынан Хадишаның: «Басым, басым…» – деген даусы шықты. Бәйтен оны бауырына қысып:

— Не болды? – деді шошына.

— Біреудің аяғы тиді…

Бәйтен Хадишаны құшақтаған күйі, үстіндегі адамдарды итере – митере, топтың арасынан сытылып шықты.

— Қане, қай жеріңе тиді?

Хадиша қарақұсын көрсетті. Бәйтен қыздың шашының арасына саусақтарын батырып, қарақұсын сипай бастады. Сипап отырып өзінің шын қорыққанын сезді. Оны Хадиша да байқады.

— Ауырғаны басылды, – деді ол біраздан кейін бұрынғыша қайта күлімдеп.

Бәйтен де жымиды. Әлгі бір қорқыныш екеуін бұрынғыдан да жақындастырып жіберді. Беймәлім оспадардың Хадишаны басынан теуіп жібергеніне енді екеуі де риза секілді мәз болып отыр еді.

Алыстағы мәреден екі–үш баланың айқайы қатар шықты.

— Мында, мында. Ақсүйек мында.

Ойын басқарушы оң қолын көтеріп, ұпайдың оң жақтағы топқа берілетінін көрсетті.

— Бері келіңдер! Қайта бастаймыз.

Бірін–бірі илектеп алысып жатқан топ түкке түсінбей, аңтарылып қалды.

— Ау, қалайша?

— Біз сонда ақымақ болып, неменеге таласып жатырмыз?

— Қап, атаңа нәлет, әне бір жүгірмектің алдап кеткенін көрмейсің бе? Мана айттым, біреуің содан көз жазбаңдар деп… Тыңдадыңдар ма?

Жұрттың бәрін жер соқтырған «жүгірмек» – ең алғаш ақсүйекті тауып алған ақ жейделі жалаң аяқ бала екен. Ақсүйекті жанындағы біреуге берген болып жұрттың бәрі соған жабылғанда өзі мәреден бір–ақ шыққан. Талапайға түскен жігіт:

Маған бергені мынау ғой, – деп кішкентай ақ орамалды көрсетті.

Біреулер оны қаралық деп тапты. Бірақ ойын басқарушы айтқанынан қайтқан жоқ, «қолыңнан келсе, сен де жаса» деді.

Ойын алма–кезек жеңіспен өтіп жатты. Екі жақтың да жүйріктері, жер соқтырғыш әдісқойлары, жабылған қыз–қырқын, балаларды сол күйі сүйреп жүре беретін қарулылары бір–бірімен тең түсуде.

Бәйтен ойынның дырдуына енді араласқан жоқ. Хадиша екеуі қосақтасқан малдай бір–бірінен ұзамай қойды. Бәйтен жұртқа сездірмей қыздың қолынан ұстаса, ол да мұның қолын қысып, жауап бергендей болады. Әйтсе де Хадиша ойынның қызығынан да құр қалғысы келмейтін секілді, анда–санда әлдекімдерге жармасып, жақтастарын көмекке шақырып, шыңғырып, өзін домалатып кеткен ересек баланың соңынан «көгермегір, жынды ғой мынау» деп бір қарғап, үстінің шаның қағып, орнынан тұрып жатады.

Бәйтен көп ұзамай кеудесі тырсиған аласа қара қыздың қыр соңынан қалмай жүргенін сезді.

— Бізді аңдып жүр, – деді ол Хадишаға сыбырлап.

— Білем, – деді Хадиша басқа жаққа қарап тұрып.

— Мен сені арықтың жиегінен күтем. – Бәйтен де басқа жаққа қарап тұрып сөйледі. – Естіп тұрсың ба?

Хадиша жауап берген жоқ. Бәйтен тарыдай шашылып, қымғуыт болып жүрген елірме топтан жылыстап, арыққа қарай беттеді. Айқай–шу бірте–бірте алыстап, өзен жиегінен бақалардың түнгі шұрылы айқын естілді. Қамыс арасындағы құстардың барқылдаған, қанатымен су сабаған, тез–тез таңдай қаққандай тақылдаған әр түрлі дыбыстары бұлардың өз қызығы өздеріне жетіп жатқанын байқатқандай. Қарасудың өзенге тақаған етегінен жайылған жылқылар көрінеді. Шілденің мамыражай айлы түні.

Бәйтен жиектегі майда құмға жүрелеп сәл отырды да, арықтың ішіне қарғып түсті. Мұрнына шаң иісі келді. Ол ойын жаққа қарамауға тырысты. Кейде айқайлаған дауыстар дәл жанынан естілгендей болып, селк ете қалады.

«Бәлкім, келмес», – деп ойлады ол. – Бәлкім, бәрі де әзіл болар. Жаңағы бір көзқарас, жібектей толқыған қолаң шаш, жұмсақ алақан, бәрі де әшейін елес шығар…» Уақыт өткен сайын, аштыққан көңілі бірте–бірте суынып, егер ол келмей қалса, (келмей қалуы енді анық ақиқаттай көрінді,) соған іштей дайын болуым керек деп ойлап, Хадишаның келмейтініне өзін сендіре бастады. Кенет құрғақ жусандар сытырлап, жақын маңнан адам аяғының дыбысы естілді. «Келді! Келді ғой!» Әлгі күдік лезде көлге ұшқандай жоқ болып, манадан бері келетініне кәміл сеніп отырғандай, «айттым ғой келеді деп, айтқаным келді ме?!» деген бір қуанышты сезім жүрегін атша тулатты. Бәйтен сабырдан айрылып, жалт қарағанда, шилердің арасымен бұға түсіп, келе жатқан Хадишаны көрді.

— Хадиша! – деді әлдебір түйіншек тамағына кептеліп.

Хадиша шошынған адамдай тоқтай қалды, ойын жүріп жатқан жаққа бір қарап, шапшаң басып арықтың жиегіне келді.

— Бері, бері… Қолыңды бер, түсіріп алайын.

Бәйтен қолын беріп, арыққа қарғып түскен қызды, қуаныш қызуымен құшақтай алды. Қыз қарсылық жасамады, бірақ өзі ыңғай білдірген жоқ. Көңілімен тау құлатардай болған Бәйтен тап осы арада не айтарын білмеді. Асау малдың бойын үйреткендей, еппен сипап, шашынан иіскеп, болмашы аймалаған болды. Бетіне бетін тигізді. Қыз «кім екеніңді өзің де көрсетерсің, байқайық» дегендей, қозғалмай үнсіз тұр. Жігіт «не құрыдым, не бақытты болам» деген екі ұшты тәуекелмен қыздың ерініне қарай жақындады. Қарсылық білінбеді. Қыздың дымқыл ерінін сезді. «Айтқаным келді ме, келді ме!» деген қуанышты сезім тағы да атой қалды. Таңғажайып бір толқын бойға тарап өмірінде білмеген бір жан рақатын сездіргендей болды. Қарсы емес! Қозғалмай тұр. Рас болды… Рас…

Қыз тұншығып басын шалқайтты. Аузын ашып, терең дем алды. Содан кейін «ойының ба, шының ба» дегендей, жігіттің көзіне тура қарады.

Ақсүйек ойнағандардың айғай–шуы толастар емес Ауыл жақтан әлдекімді атын атап шақырған, кейіген дауыстар естіледі. Қарасу жақта жайылып жүрген жылқылар оқыранды.

Арық ішінде құшақтасқан екі жаста әлі үн жоқ. Ғасырлар бойы ешкім байқамаған бір қисапсыз қазынаның үстінен шығып, қыруар олжаға батқан жандардай екеуі де әрі таңырқап, әрі қуанып, әрі абдырап тұр еді. Аспандағы жұлдыздар «сендерге дейін де талай адам талай қазынаның үстінен шыққан, шыға да береді, сендер бірінші де, соңғы да емессіңдер» дегендей бұларға қарап жымың қақты.

XII

Сауытбай ағасының үйіне екінді шамасында келді. Дәуітбай төсегінің үстінде қара сұр жүзі қабарып, ойсоқтылау болып отыр екен. Інісінің сәлемін көңілсіздеу алып, «үйдемісің» дегеннен басқа ештеңе айтқан жоқ. Ағасының текке шақыртпайтынын онсыз да білетін Сауытбай бұл жолы да бір хабардың болғанын және оның жайлы хабар емес екенін сезгендей.

— Үшқарасудағы Шораның Мақаты ұсталыпты, – деді Қарамерген өз білгенінің ішінен осы бір хабар кәдеге жарап қалар деген үмітпен әкесіне қарап.

— Кімнен естідің? – деді Дәуітбай тіксініп.

— Сол ауылдан Омардың күйеу баласы келген.

— Томайлардан ағайынды Есқара, Досқаралардың ұстағаны рас болды ма?

— Рас.

Дәуітбай «естіп отырсың ба» дегендей Сауытбайға қарады.

Сауытбай үндеген жоқ. Ол Есқараны да, Досқараны да жақсы білетін өмір бойы ұрлықпен кісіге кісіні айдап салумен күн көрген пысықтар еді ұсталғанына ренжіген жоқ, бірақ табалағысы да келмеді.

Дәуітбай жөткірініп, сөйлеуге дайындала беріп, сырттан күбі көтеріп кірген Қаратазды көріп, үндемей қалды. Қаратаз осы үйдің бір адамы болып кеткен асыранды баласы, бірақ істейтіні – малайдың қызметі. Дәуітбай содан көзін алмай отырды да:

— Барар жер, басар тау қалмады, – деп әлгі шығып кеткен соң, әңгімесін бастады. – Аудандағы арқа сүйер үлкен жиен Ахметбек қызметтен босапты… Бұл бір үлкен жағдайсыз іс боп тұр. Қосымның қос тіреуінің бірі атанған Жарасбайдың ұрпағы ек, тәңірім несібесіз қылған жоқ. Бірақ мына балапан басына, тұрымтай тұсына кеткен заманда атадан қалған абырой түске де кірмейтін болды. Ел бұзылды. Екі ауыз сөздің басын қоса алмайтындар елге билік айтып, қатынға тілін алдыра алмайтындар елдің қожасы болып отыр.

Дәуітбай қайта кірген Қаратазға қарап тағы да үндемей қалды.

— Енді бүйтіп отыра беруге болмайды, – деді Қаратазды көзімен шығарып салып. – Әрекет, қам жасау керек.

— Қам қылғанда не істейміз? – деп Сауытбай ағасына таңырқай қарады.

— Осы отырысымыздың өзі қам қылғанның арқасы емес пе? – деді Дәуітбай кейи сөйлеп. – Әйтпесе баяғыда кетер ек… Мен жақсымын дегеннің бәрі қойдай көгенделіп кетіп жатыр. Ал сен әкең Жарасбайдың тірі көзіндей ойсыз, мұңсыз жүрген жүрісің мынау… Тым болмаса, артымызда қалатын мыналардың қамын ойламаймыз ба? – Дәуітбай жалғыз ұлы Қарамергенді қолымен көрсетті.

Сауытбайдың жүрегі шым ете қалды – ұл баласы жоқ еді. Бірақ сездірмеуге тырысты.

— Үкіметтің құрығы ұзын, қарсы тұрып абырой таппайсың.

— Абырой тілеп жүрген мен жоқ. Туласам, арқама ер батқан соң тулаймын. Ал арқасына ер батқан – жалғыз мен бе екем? Батпақты жақтағы байлар бас қосамыз деп жатқан көрінеді… Әлгі жер ауып жатқан кісілердің бәрі ертең сонда барады. Түбі біздің де барар жеріміз – сол, есіңде болсын.

Ал баралық… Сонда не бітіреміз?

Не бітіретінімізді алланың жазуы біледі. Ондағылар да ақымақ жандар емес.

Сауытбай күрсініп үнсіз басын шайқады.

Дүние, малыңды тартып алып, өзіңді қаңғытып жіберсе, сол ғой керегі саған шамасы? – Дәуітбайдың көзі бағжаң еткен онысы шын ашулана бастағаны.

— Мені қаңғытқанда үкіметке не түседі? Алатын малын, дүние керек болса, оны да алсын. Айдап жіберетіндей мен не істеппін?

— Ана жақтағы үлкен үкімет сенің кім екеніңді де білмейді. Сені құртатын осындағы белсенділер. Анау Назар, Ботбай секілділер. Солардың бәріне Жарасбай әулетінің тізесі батқан. Енді олар саған тізесін батырады… Кешегі Қамбардан әулие кім бар? Түнде кекірігі азып, алдындағы сары қымыздан бір ұрттауға ерініп отыратын. Ақыры айдалада қаңғып жүріп, аштан өлді оның кебін ки демексің бе?.. – Дәуітбай інісіне тағы да бағжаң етіп бір қарады да, оның үнсіз қалғанын райынан қайтқаны деп ұғып: – Құдайдың бос сөзін сөйлейсің, – деді даусын жұмсартып. – Онан да… деп отырғаным – сол. Осыны айтайын деп шақырттым. Екіншісі, Әукеңе хабар беру керек. Ол да өз қамын жсасын. Қарақұмға кеткелі әлі хабар жоқ. Соған өзің бар.

— Таңертең жүрейін, – деді Сауытбай мына хабардан шын шошығандай болып.

— Шай іш, – деді бәйбіше қайнысының тұра бастағанын көріп.

— Жоқ.

Кебеже, сандықтардан шыққан затта есеп жоқ. Құндыз тон, cap жаға шапан, топ–топ мата, бөріктің неше түрі. Дәуітбай әлгілердің бәрін керегі жоқ мүліктей көрпенің үстіне шашып тастады да, өңкей асыл бұйымдарды бір бөлек жинады. Асыл бұйымдар әр сандықтың түбінен бір шығады мүйізді бұрама алтын сырға, аяқты сырға, ай сырға, жапырақ сырға, күмістен жасалған көгілдір өрме білезік, жалпақ білезік, оюлы білезік; алтын–күмістен қосып жасаған алқа, қаусырмалар, тебінгідей шолпы, шашбаулар…

Асыл тастан көз салған сақина, жүзіктерді көргенде жас тоқалдың мүлде есі шықты.

— Алла – ай, осынша дүние қайдан келген? Не деген сұмдық!

Дәуітбай шыдай алмай мырс етті:

— Пері тастап кеткен! – деді зілсіз кейіп. – Көктен түсті деп пе ең? Ата–бабадан қалған дүние–мүлік. Ешқайдан ұрлап алған жоқпыз.

Дәуітбай әлгі заттың бәрін үлкен қобдиға сыйдырып, оның үстіне күміс кісе, екі–үш ескі медаль, ақ сары ноқаларды қоса салды да, аузын жапты. Содан кейін шынжыр баулы қалың былғары тұмарды қолына алып, дұға қылып, мойнына асты.

— Жарылқай гөр аруақтардың киесі, желеп жебей гөр, қасиетті қара тұмар, – деді қайта–қайта жалбарынып.

Тұмар әжептәуір салмақты еді, оның ішінде атадан қалған өсиет бойынша үш бұрышты алтын сауыт, оның ішінде әлдебір асыл тас болуға тиісті, Ал өз әкесі Жарасбай бір сөзінде «асыл тас емес, бір атым насыбайдың көлеміндей күшті у бар» деген еді. Бірақ оның ішін ашып тексеруге ешкімнің батылы жетпейді. Қара тұмар киесі бұл үй үшін құранмен бірдей.

Жуан бәйбіше де, тоқал да, Қарамерген де қара тұмарға мінажат қылғандай телміре қарап қалыпты.

— Мұның үлкен тарихы бар, – деді Дәуітбай тұмарды кеудесіне басып. – Ұлы атамыз Шәкірден қалған жалғыз мұра. Әулетіміздің құты ырысы… – Осыны айтқанда Дәуітбайдың мейірімсіз кесек жүзі аса бір жұмсақ діндар адамның кейпіне түскендей болды. – Шәкір атамыз мойнынан тастамайды екен. Талай шапқыншылықта қатын–бала, үй – орманнан айрылғанда да, осыдан айрылмапты. Кейін бір таршылық заманда алтын тұмарды сарт саудагерге сатып жібереді. Арада бірнеше жыл өткен соң, әлгі тұмарды қайтадан сатып алайын десе, сарт бермейтін көрінеді. Өйткені осы тұмарды алысымен, ол да қатты байыса керек. Тұмар кеткен соң, атамызға да бақ қонбаған. Өлерінде баласы Қасымға: «Пәленше деген сартта киелі бой тұмарың бар, дәулетіңнің иесі – сол, соны қалайда өзің ал», – деп өсиет қалдырған. Қасым сол тұмарды… ақыры алтын беріп сатып алыпты… – Дәуітбай осы тұста ойланып үндемей қалды. Өйткені тұмардың арттан қайтуы жайында тағы бір әңгіме естіген еді. Осыдан көп жыл бұрын атақты әңгімеші Орақбай шал келіп. Қасымның серуенде жүріп қанша тоналса да, байлықтан арылмай қоюы киелі алатын тұмардың арқасы көрінеді, ал ол тұмарды бір сарт саудагерді өлтіріп қолға түсірген екен деп аңыз – өсектің шетін шығарды. Оның рас, өтірігін бір құдай білсін. Бірақ алтын тұмар Қасымның әке – мұрасы. Өз мүлкің – өз балаң секілді. Ол үшін тер төгу қылмыс емес. Осы ой өзіне өте дәлелді болып көрінген. – Содан кейін–ақ атамыз ырысы тасып, байып жүре берген екен, – деді даусын көтеріп. – Бақ–дәулеттің киесі болған қара тұмар, енді сені мен асайын мойныма. Жар бола гөр!..

Тұмарға сыйынған әлгі сөздер бір жағынан көңілге медет қылса, екінші жағынан әлдебір улы қатердің тым жақын келгенін шақырып үй ішіне үрей әкелді.

Түннің бір уағында Дәуітбай мен Қарамерген атқа отырды. Қымбат бұйым салған қобдиды Қарамерген алдына өңгерді. Беттері – Жарасбай түбіндегі ескі қыстау. Жол бойы Дәуітбай әулие – әмбиелерге сыйынумен болды. Алыстан әлде бірдемелер қараңдаған секілденіп, Қарамергенге: «Көзің бар ғой, дұрыстап қарашы, бізді аңдып жүрген біреулер болмасын», – деп үрейленді.

Жолаушылар Жарасбай түбегіне жатар мезгілде жетті. Төбесі опырылып ішіне түскен ескі қыстау дәурені өткен, бағы тайған тіршіліктің белгісіндей болып түн құшағында мүлгіп тұр. Дәуітбайдың жүрегі шымырлап ауырғандай болды. Онысы бір мезгілде осы үйде өткен бақытты күндердің азасы ма, әлде қыстауды соңғы рет көріп тұрған жоқпын ба деген жымысқы ойдың қорқынышы ма – ол арасын өзі де толық айыра алмады. Қыстауының дәл іргесіне келіп, атынан түскен Дәуітбай:

— Кәнеки, шұңқыр қайда? – деді ентігіп. Қарамерген ескі үйдің екінші қабатына тоқтады.

— Мында, мында.

Дәуітбай Қарамергеннен қобдиды алып, шұңқыр жиегіне келді тағы да дұға оқыды. Содан кейін көрге адам салып жатқандай, қолы қалтырап, қобдиды шұңқырға түсірді де, жан–жағына тақтай тіреп, бетіне де тақтай жауып, нығарлап көме бастады.

— Жаратқан құдай, – бір өзіңе сыйындым. Өзімізге бұйырта гөр!

Дәуітбай жерді тегістеп, бетіне ескі қорда да төкті де, төңірекке көз жүгіртіп, өзі тұрған жерді іштей межелеп тұрды.

— Қарамерген, – деді бұрынғыдан да ентіге түсіп, – жадыңа сақта, ұмытып қалма, жаным, үйдің күн шығыс іргесі ғой… Менің көзім жұмылған күні осы қазынаға өзің не боласың.

Діні қатты әкесінің жүрегін төсеп, осынша елжірегеніне Қарамерген іштей таң қалды.

* * *

Сауытбай жұрт көзіне түскісі келмей, ауылдан таң алдында шыққан еді. Сол күні Шолақсайдағы лақ қыпшақ Үкетайдың үйіне келіп қонған. Ол үйден таң алдында аттанып, ақсора, теріскен, е бөлек, селеу, жүзген өскен шексіз–шетсіз шөл даламен суыт жүріп отырып, Жалғызбейітте аз ғана аялдап, аттың белін суытып, түс ауа ақ сары, қызғылт жасыл белдеулері сағым толқынымен теңселген Ақирек тауының етегіне жетті. Сауытбай тауға тіке көтеріліп, жолсызбен тартты. Дәл жанында тұрған ауылды көрсетпейтін ұры сайлардың арасымен айнала адасып, күн бата ойпаңда тұрған жалғыз киіз үйдің үстінен шыққанда Сауытбай есі бүтін адам келмейтін мынау елсіз мекеннен шын қорқа бастаған еді.

Киіз үй иесіз қалған секілді, қыбыр еткен пенде жоқ. Құдық төңірегі толған мал – жылқы, сиыр, әрегідік қой–ешкі. Сиырлардың өкірген даусы бір жайсыз оқиғаның хабарындай естіледі.

Сауытбай желе жортып, үйдің іргесіне бір–ақ тоқтады да, қарғып түсіп атын белдеуге байлады. Әлдеқалай жүрегі тарсылдап, аузына тығылып, не де болса жаманатпен тезірек жүздескісі келгендей, жүгіре басып үйге кірді.

Оң жақта көрпе жамылып іргеге қарап жатқан Әубәкір жүзін әрең бұрып, інісін көрді де:

— Сауытбаймысың? – деді сыбырлап. – Жеттің бе, жан бауырым… жарығым… – Әубәкір кемсеңдеп, одан әрі сөйлей алмады.

Сауытбай төсектің қасына тізерлей еңкейіп, ағасының қолынан ұстап, үнсіз жұбатып, бір ауық отырды. Ағасы орамалымен көзінің жасын сүртіп, өзіне–өзі келген кезде:

— Халдарың қалай? – деді еңкейе түсіп. – Бұл не, ауырып қалғансың ба?

Әубәкір тағы кемсеңдей берді де, өзін–өзі тоқтатып, бірақ онысы оңайға түспегендей, уһілеп терең күрсінді.

— Халдің түрі осы, – деді бір кезде әлсіз үнмен. – Бала кеткен әйелімен… Айдалада аузыма су тамызатын адам таппай… – Осыны айта беріп, Әубәкір әлденеге селк ете түсті де: – Қалқам, тез, тезірек, – деді үні ширап. – Үш күн болды малдардың су ішпегеніне… Суаратын адам жоқ. Өліп те жатқан шығар. Тезірек су құйшы астауға… қарағым… Сосын сөйлесерміз.

Сауытбай сыртқа шыққанда: «Байқа, малдың бәрі тағы болып кеткен ғой, қолыңа бір таяқ ал», – деген ағасының даусын естіді. Қолына ұзын құрық алып, өкіріп жүрген сиырларды айғайлап қуалап, құдық басына келді. Шөлден қаталап, қарындары қабысқан малдар иін тіресіп, бірін–бірі тістеп, теуіп, мүйізімен жайқап, астауға ұмтыла түседі. Сауытбай құдықтан қауғамен су тартып, алғашқы шелекті астауға құйғанда қой–ешкілер жылқылардың аяғының астында қалды. Оларды құтқаруға шамасының келмейтінін сезген ол қауғаны бар күшімен құлаштай тартып, суды құя берді. Лездің арасында үсті–басы сығып алғандай тер төкті. Жүрегі тарсылдап, көзі қарауытса да, бір сәтке оқтаған жоқ. Шөлдері қанса да, астау басынан кеткісі келмей тұрған құрықпен қуалап, қой–ешкілерге жол берді. Мал суарумен ет пісірімге жуық уақыт арпалысты. Шала–жансар қалған екі тоқтыны бауыздап, үйдің қасына апарды. Қазанға ет салып, шай қойып, үйге кіргенде, түн жарымы болып қалған мезгіл еді.

— Сауытбайжан, осы үйде шам жоқ, – деді Әубәкір ыңырсып.

Сауытбай кесенің түбіне тоңмайдан шырақ жасап жақты. Дастарқанды екі бүктеп, ағасының алдына жайып, шай жасады. Бір–екі кесе шай ішкеннен кейін ғана Әубәкір әңгіме айтуға жарады.

— Баланың қайда жүргенін білмеймін, – деді ол уһілеп отырып. – Бір түннің ішінде жоқ болды да шықты. Әйел мен баласын сенімен бірге ала кетті. Оның алдында қайта–қайта: «Мына иесіз қалада тұрғанша, қайыршы боп елде жүргеніміз артық», – деп жүретін. Ақымақ неме. Өмір бойы еңбек қылып жинаған мал–мүлкің көрінгеннің қолында кетсе, қайтып күн көрем деп ойлайды екен? Құр жер басып жүрген ит тірлік кімге керек? Бейнетім іңген шағын дәулетті сақтау үшін, елден безіп, елсіз Қарақұмға келдім… Апыр–ау, – деді сосын әлденеге таңырқап, – үкімет боп, кедей боп, біреудің мал–мүлкін біреуге тартып әперіп жатса, біріне дәулет керек болғандықтан емес пе? Әйтпесе біреудің атын – баласы біреуге қажет боп жатқан жоқ қой… Оны біздің бала түсінгісі келмеді. Қайтейін, құдайдың басқа салғаны шығар… – Даусы құбылып тағы да үнсіз қалды.

— Құдайберген қайда? – деді Сауытбай, ағасының ол туралы ештеңе айтпай отырғанына іштей қайран қалып.

— Мына қу тіршілікте не болып жатқанын білу үшін, Майлытөбе жаққа жіберіп ем. Былтыр бір рет өзім барып қайтқам. Қазір ауру меңдеп… Төсектен тұра алмаймын. Тұла бойым көтертпейді. Жүрек қағады… Апыр–ай, жаныма батқаны жайы болды. Шөлге шыдамай, өліп кетер ме екен деп ем.

Сөзінің арасында қайта–қайта көзі жасаурап, көңілі бұзылып отырған ағасына қарап: «Апыр–ай, бұл кісі де қартайған екен», – деп ойлады Сауытбай.

Әубәкір өз тұқымына тартпаған, шағын денелі, шоқша сақалды, аласа жалпақ мұрыны күлгенде бетімен бірдей болып кететін қызғылт жүзді, жұмсақ шырайлы кісі. Үнемі тұқжиып төмен қарап жүретін, енді жоғары қарауды тіпті қойған адам секілді, сөйлегенде басын жерден көтермейді. Елдің амандығын да көп сұраған жоқ. «Дәуітбайдың не ойлағаны бар?» – деді де, өз сұрағына өзі жауап күтпей, басқа бір әңгіме бастап кетті. Осы жер мал бағуға таптырмайтын қолайлы жайылым екен. Қысы, жазы, – бірдей, жауған қар сол күйінде еріп кете береді. Құр қауыл, ауыл» деп бүкіл жұрт ақымақ болып жүрген секілді. Өйткені мұнда мал тез отығып, тез семіреді. Қора салып, шөп шауып әуре болмайсың. Мал қаңғып кетпейді, келетін жері құдық, басқа жерде су жоқ. Қандай рақат. Мұны білгенде, Әбекең осында баяғыда көшіп келгендей екен.

Сауытбай ағасының сөзінен қатты шошынды. «Өзі сау ма» дегендей бетіне барлай, ұзақ қарады. Малдан басқа әңгімесі жоқ. Айналып келіп, осы төңіректің шөбін мақтайды. Әубәкір мыңды айдаған бай болып көрген емес. Мешінге дейін үш жүз жылқысы болған. Содан жұтай – жұтай азайып, қазір қолында екі айғырдың үйіріне жетпейтін жылқы қалыпты. Сол үшін бүкіл адам баласынан безіп, келіп отырған жері мынау. Өзінің осы тірлігінде енді ешқандай мағына қалмағанын өзге сезбейтін секілді.

Құдайберген келесі күні түсте келді. Азғантай қант–шайы, сөгі бар. Өзі ашық жайдары жігіт болыпты. Денесі балқаш, баяғы қозы соңында жүретін жалаң аяқ Құдайбергенге ұқсамайды. Сауытбаймен терезесі тең адамша сөйлесіп, жаңалығын сұрап, өзінің әр неден хабары бар екенін білдіріп қояды. Осы үйдің иесі секілді. Әубәкірге де батыл сөйлейді. Оның кір киіммен отырғанына намыстанып, сандықтан жаңа киім алып киіндірді. Екі тоқтының өлгенін естігенде: «Әттеген–ай. Майлытөбеде не әкемнің ғана құны бар еді, өзім болғанда, мұның бірі де болмайтын еді, өзім болғанда, әттеген–ай…» – деп, әлдекімді кінәлай, жазғыра өкінді. «Мынауыңның малжандылығы Әбекеңнен асып түспесе, кем емес қой», – деп Сауытбай ішінен таң қалды.

Әубәкір өз бетінше ойлауды қойған секілді. Сауытбайға соятын малды да Құдайбергенмен ақылдасты.

Көп ұзамай жапандағы жалғыз үйдің іші гу–гу әңгімеге кенелді. Қарқылдап күлген дауыстар естілді. Құдайберген екен. Майлытөбеге барған сапарында жұрт мақтаған жомарт үйге барып, аш қалғанын, одан кейін бір атақты сараң үйде етке әбден тойғанын айтып ағайынды екеуін күлдіріп отырды. Әлгі сараң үй мұны ауданнан келген өкіл деп ойласа керек. Өйткені соның алдында ғана қондырмай жіберген бір адамы үлкен өкілдің өзі болып шығыпты. Құдайбергеннің айтуынша, ол жақтағы колхоздардың шаруасы да, тұрмысы да жақсы. Шөпті трактормен жинап жатқан көрінеді. Әубәкір оған сенген жоқ, себебі трактордың не екеніне, қанша айтса да, түсінбеді.

Сауытбай ағасының үйінен күн шыға аттанды. Жол бойы ауыр ойдың құшағында болды. Ағасы айықпас дертке ұшыраған адам секілді. Оның санаулы–ақ күні қалғанын өзінен басқаның бәрі біледі. Ал өзі ақылы жетілмеген жарымес бала секілді ештеңе де сезбейді. Бір кезде ойдағы тасы қырға домалап, іргесі шайқалмас – ақ деген ұлы шаңырақтың ғұмыры осылай боп бітетін болды. Он сегіз мың ғаламның тереңіне қанша сүңгісең де, маңдайың тірелетін бір ғана құпия бар, ол – қу дүниенің баянсыздығынан басқа түк те емес… Басқа түк те емес… Бақ та, дәулет те өткінші… Өлім ғана хақ…

Келесі күні шаңы шыққан борбас құмның бойымен атын сары аяңға түсіріп, қалың ойдың құшағында келе жатқан Сауытбайдың көңілінде күтпеген бір күдік пайда болды. «Апырау, – деді ол ағасының жағдайын көз алдына қайта елестетіп, – осы Құдайберген маған тым пысық көрінді, өзі үкіметпен байланысы бар нағыз жансыздың өзі болып жүрмесін?.. Колхозды айтқан кезде аузының суы құрып мақтайды. Білмейтін жаңалығы жоқ… Осы күні біреуден бір сабақ жіп ала алмайсың, ал сонда қант–шай мен ақтаған сөкті ол қайдан алып жүр?..» Құдайбергеннің әр сөзін, әр қимылын есіне түсірген сайын, ойға алған күдігінің дәлелі көбейе түскендей болды. «Сорлы, Әбекем! – деді ол күйзеле күңіреніп, – тұзаққа біржола түсіпсің ғой. Аңғал байғұс – ай… Баладан да, басқадан да айрылып, елден безіп, сая тапқан жеріңнің түрін қарашы. Апырым–ай, не деген бақытсыз едің?..» Сауытбай қайта баратындай атын бұрып, келген жағына қарады. Бір күндік жол өтіп кетті. Қайта жету мүмкін емес. Сауытбай дағдарып ұзақ тұрды. Көңіліндегі күдікті тағы да іштей таразыға салды. Ал жақсы, қайтып барып, күдігін айтып, ағасының көзін ашты. Жанындағы – жаны ашыр жақының емес, мал–мүлкіңді торып жүрген тонаушың деді. Сонда не болмақ? Әлгі тұзақтан ағасын құтқарып шыға ала ма?.. Бәрібір оның барар жер, басар тауы қалған жоқ. Кемпірі өлді, бала кетті. Ел–жұрт алыста. Енді оған кеудесінен жаны шыққанша, қасында отыратын, жаны шыққан соң, апарып көметін бір адам керек. Бауырдың да, баланың да қолынан келмей отырған осы бір істі жаңағы Құдайберген атқарып отырған жоқ па? Қала берді, көзін ашқалы сол үйдің отымен кіріп, күлімен шыққан, ана малдың бәрін бағып–қаққан сол емес пе? Тап қазір Әубәкірге содан жақын ешкім жоқ. Ендеше мұрагері Құдайберген болмағанда, кім болады? Одан кейін ол оны колхозға тапсыра ма, қалаға тапсыра ма – өзінің шаруасы.

Осы бір ойға тірелуі мұң екен, Сауытбайға ағасының жағдайы тіпті өзінен әлдеқайда жақсы болып көрінді. Анадай жаны жұмсақ адамның тап болуы – байғұстың талабы шығар. Өлерде осындай бір ризашылық сезім өзіңмен бірге кетсе, одан артық не арман бар?

«Ал мен ше? – Ағасының жағдайы бірыңғайланғандай болып көрініп, ол енді өзі туралы ойлауға көшті. – Өлер алдымда жұбаныш етер нем бар?..» (Ол осы ойды бұрын да көп ойлайтын). Осы тұста Сауытбай тісі ауырған адамдай көзін жұмып, қабағын түйді. Ағасының тағдырын сарапқа салып отырып, өзінің жан жарасының үстінен қалай шыққанын білмей қалды. Сауытбайдың жан жарасы – ұл баласының жоқтығы. Жас келген сайын осы уайым үлкейіп, көңіліне үрей әкелетінді шығарды. Бұл дүниеден кетер шағыңда бауыр етің балаңның қолынан ұстап, көзіне қарап, арыздасып, түтін түтеткен шаңырағыңды соған тастап кетуден артық бақыт бар ма? Сонда ғана жаныңмен жаның жалғасып, о дүниеге тек тәнің ғана кеткендей, арман–мақсатың аман қалғандай немесе мәңгі ғұмыр кешетін бір дүниеге тап болғандай болмас па ең? Өлмеу деген осы емес пе?..

Тағы да тісі ауырған адамдай қабағын түйе берген Сауытбай қалт тоқтап, әлденеге таңырқағандай болды. Бұлаң құйрықпен отырған Сауытбай төрт құдықтың тұсына келгенде аттың басын күн шығысқа бұрды. Көп ұзамай сор көл, одан кейін өзен жиегінде отырған шағын ауыл көрінді. Бұлар басқа ауданға қарайды. Рулары – таз. Ежелден кедей ел. Ауыл шетіндегі әне бір ескі қыстауда алты ай жаз бүргеге жем болып, тігінші Естек отырады. Осынша шалғай жерден Сауытбайға ат басын бұрғызған да – сол үй..

Естектің әйелі Дәметкен Жарасбайдың Даңғыл деген жалшысының қызы еді. Жас күнінде көзі күлімдеген дөңгелек жүзді, қара торының әдемісі болып өсті. Өзінің көрікті екенін сезген соң ба, әйтеуір, жалшының қызы екенмін демей, емін–еркін жүретін. Ол кезде Сауытбайдың жігіт шағы. Атастырған қалыңдығы аяқ астынан қайтыс болып, үйлену тойына жасалған қам – әрекет тоқтап қалған. Танымайтын, білмейтін бір қыздың өлгеніне Сауытбай қуанбаса, ренжіген жоқ. Дәл осы кезде Дәметкен екеуінің арасында азғантай уақыт бір құпия тамаша өмір басталып, қыз екі қабат болып, елге өсек тарады. Осы оқиғаны естіген күні Жарасбай қатты ашуланғаннан қаны тасып ауырып қалған еді.

— Ой, шірік неме! – деп қалшылдады баласын алдына шақыртып алып. – Шірік неме! Есігіңде жүрген күннен басқа ештеңе таппай қалдың ба, шірік неме?.. Ойнап күлгенің өз алдына, енді аламын дегенің не, тәңірі қарғаған ит? Жоғал, көзіме көрінбе! Енді сол сайқал туралы бір ауыз сөз айтсаң, екеуіңді де өз қолымнан өлтіремін, білдің бе? Өз қолымнан… – Әкесі ұмтылып алдындағы таяғын алғысы келіп еді, қолы жетпеді. Жарасбай өмірінің соңғы кезінде тым семіріп кетіп еді. (Үлкен дәретке қолынан бір балаға ұстатқызып қойып отыратын). Онсыз да күйіп–пісіп отырған шал таяққа қолы жетпегеннен кейін, енді қалай ашулансам да еркім бар дегендей, боқтық сөздің бірінен соң бірін тоғытты. Ашуланғаннан көпке дейін қалшылдауын қоймады.

Әкесі бұдан кейін уақытты көп созған жоқ, атақты Әлшораз байдың Күләйім деген қызына құда түсіп, апыл–құпыл үйлендіре салған. Ал Дәметкенді ата–анасы екі қабат күйінде қатыны өлген тақыр кедей Естекке қосты. Сөйтіп жастықтың желігі біржола ұмытылды.

Сауытбай атын тебіне түсті. Кешеден бері қалың ойдан жаны жадап, жалғызсырап келе жатқандікі ме – осынау ескі қыстауға бір соғып кетуді өзіне парыз санады.

Үйде Естек жоқ екен. Дәметкен пеш түбінде жүн түтіп отыр. Сауытбай кіріп келгенде ауыл адамының біріне амандасқандай, ісін тоқтатпастан, аузын жыбырлатып отыра берді.

— Мал–жан аман ба, Дәметкен? – деді Сауытбай төрге жайылған ескі қиықша көрпеге отыра беріп.

Дәметкен естілер–естілмес бірдеңе деді – «шүкір» дегені болу керек.

— Есекең бір жаққа кеткен бе?

— Қисық мойын қайнағаның аулына кетіп еді. Былтыр сол үйдегі Домалақ енеме қамзол, баласына ішік тігіп берген. Соған бір тұсақ атап еді. Әлі берген жоқ. Одан бері бір жыл өтті. Қарызданып, қауғаланып біттік. Қызылсырап өлетін болған соң, мана кеткен… Не жарылқар дейсің? – Дәметкен ағарған самай шашын жаулығының астына тығып, қайтадан жүн түтуге кірісті.

Сауытбай бәлен деп сөз қыстырудың ретін таппады да, ақырын көзінің қиығымен барлап, Дәметкеннің жүзіне қарады.

Көзінің айналасына, маңдайына әжім түсіпті. Үстіндегі киімі – әдейі киген шаруа киімі ме, әлде бары сол ма – жүдеу. Жарылып кеткен қолдары бүкіл ғұмырының бейнетпен келе жатқанын білдіріп тұр. Тіпті осы әйел бір кезде бүлдіршіндей жап–жас қыз болып, әлдекімге еркелеп, ойнап күлді деуге сену қиын секілді.

Әлдеқалай жарымжан көңіл болып отырған Сауытбай осынау жабырқау тіршілікті өткен өмірдің бір елесімен серпілткісі келгендей;

— Есіңде ме, Дәметкен, – деді даусы жарықшақтанып, – екеуміздің бір кездегі жастығымыз?.. Ол да бір дәурен екен–ау.

Сауытбай осыны өзі үшін айтқан жоқ, өмірден шаршаған бақытсыз әйелдің көңілін көтеру үшін айтты.

Дәметкен мұның сөзіне түсінбей, басын көтеріп, көзін жыпылықтатты:

— Нені айтып отырсың?

— Екеуміздің арамызда болған сонау бір оқиғаны айтып отырмын.

Дәметкен әлі де толық түсінбей, шаралы қоңырқай көздерін кең ашып, Сауытбайға тура қарады.

— Тағдырдың жазуы ғой… Бірақ, құдай куә, мінеки, соның бірін ұмытқам жоқ… – Біреуді сөзбен ерітпек болып отырған Сауытбайдың осы арада өз көңілі бұзылып, даусы құбылып шықты.

— Не дейді? – деп Дәметкен осы кезде даусын шығара күліп жіберді. – Қой таста, қайдағыны айтып… – Айтылған сөзден бұрын, Сауытбайдың ақылсыздығына, шалалығына күліп отырған секілді. – Бұл не айтып отыр деп ойлаймын… Құрысын таста…

— Имандай шыным, – деді Сауытбай қамығып.

— Қой деймін, – деп Дәметкен жалынған адамдай қолын созды. – Ұят болады. Қашанғы нәрсе ол… – «Мынау әлі бала екен ғой» дегендей тағы күлді. – Құдай осы жаман Естектен жарылқасын. Басқаның маған керегі жоқ.

Сауытбай не дерін білмей қалды. Әлдекім өзін жазықсыз келеке қылғандай, тіпті қорлағандай бір әсермен іштей суынып, сабасына түсті. Бекер айттым – ау әлгі сөздерді деген өкініш тұрды көңілінде.

— Апыр–ау, бала ше? Бала бар ғой арамызда – деді ақырында шарасыз үнмен.

Дәметкен үндеген жоқ. Ештеңе естімегендей, жүнін түтіп отыра берді. Сауытбай қалтасынан шақшасын алып, насыбай атты. Содан кейін манадан бергі сөздің әшейін сандырақ екені өзіне де шүбәсіз көрініп, түсін суытып, жолаушының жол–жөнекей үнімен:

— Баланың аты Шөмішбай ма еді, – деп сұрады.

— Иә.

— Не істеп жүр? Өзі… үлкен жігіт болған жоқ па?

— Бала оқуда ғой.

— Ә–ә?

— Баяғыда осында келген Төре қайнымызға қосып орыс мектебіне жібергенбіз. Соны бітіріп, сол жақтан әлгі немене еді…екі жылдық совет – партия мектебі дегенге түскен. Жаңағы қайнымыздың арқасы шығар… Оқуы біткен көрінеді. Енді қашан келеді деп күтіп отырмыз. Сол келіп, бірдеңе болмаса… күйіміз осы.

— Кімге жазылады?

Дәметкен Сауытбайға ажырайып таңырқай қарады.

— Кімге жазылушы еді? Естекке! – деді сондай сұрақ бола ма дегендей даусын жіп–жіңішке қылып.

Тіпті баланы Сауытбайдан тапқанын шын ұмытып қалған секілді. Әлден уақытта «ойбай» деп шойырылыңқырап орнынан тұрды да, қазандық жақтан беті жабылған меске мен тостаған әкеліп, сусын құя бастады.

— Жұрт секілді байлаған биеміз жоқ. Кедей адамбыз, бізде қымыз болмайды. Ашыған көже іш.

Қанша шақырса да, баласы өзін танымай қойған ананың сезіміндей бір әсерде отырып, Сауытбай сусын ішті. Бала туралы тағы да сұрағысы келіп еді, ол ойынан тез қайтты. Өйткені Дәметкен сөйлеген сайын жаттанып, алыстай берді. Енді кішкенеден кейін Сауытбайдың өзін есіне түсіре алмай қалатын секілді. Дәметкеннің осынша бөтен болып кеткеніне, әрі өзінің бейшара күйге түсіп күлкі болғанына күйінген ол айналасын сипалап, қолына қамшысын алды да, орнынан тұрды.

— Ал, қош.

Дәметкен бір сәт жүн түткенін тоқтатып, көрші үйдің адамымен ертеңге дейін ғана қоштасқандай, аузын жыбырлата салды.

Сауытбай тұнжыраған күйі атқа отырды. «Апырым–ай, түрін бір көрер ме едім, – деді жол бойы тек Дәметкеннің баласын ойлап. – Түрі кімге тартты екен? Ал егер менен айнымай қалған болса ше?..»

Сауытбайдың жүрегі дүрсілдеп қоя берді. Кешеден бері еңсесін басқан шырғалаң ойдан шығар жолдың шеті көрінгендей қуаныш оты көкірегінде маздап қоя берді. Жылдар бойы аңсаған, бірақ не екенін өзі білмеген беймәлім жалғыз мұраты аяқ астынан өзі шыға келді. «Шіркін, көрсем, айтпай–ақ таныр едім, – деді ол тағатсыздана күбірлеп, – Әйтеуір, он екі мүшесінде бір жері маған тартатыны хақ қой… Жаным–ай, жалғызым – ай, үлкен жігіт болдың–ау, ә? – деді көріп тұрғандай таңырқап. – Мені ғой білмейсің?.. Білсең де, бәлкім, кешірмейтін шығарсың?.. Бірақ қанша кешірмесең де, сенің кеудеңде саялап тұрған шыбын жанның менікі екеніне құдай куә. – Сәл қолын созса, ғажап бақытты болып кететіндей әсерде тұрған Сауытбай өз арманына өзі елтіп, тебіреніп, күбірлей берді. – Жаным–ай… бұл дүниеде енді сенімен табысар күн болса… басқа ештеңе тілемес ем… Жүзіңді бір көрсем…» – іштей айналып–толғанған Сауытбайдың баласына деген ғайыптан пайда болған әкелік махабатты жан дүниесін тегіс шарпыды.

Расында да, оның жүрегін жылытқан нәрсе баласының дүниеде барлығы емес, өзінің сол баланы іштей мойындауы болатын. Мойындауы мұң екен, бүкіл дүние аяқ астынан құлпырып шыға келді. Осы бір аңсаған тілегіне тезірек жеткісі келгендей, шылбырын жинап:

— Шу, – деді ол атын тебініп қалып.

XIII

Тамыз айының басында, шөп науқанының қайнаған кезінде Ақсуатқа Нияздың Нұрбегі келді. Нұрбек қойбағардың аз атасының біріне жататын. Әке–шешесінен ерте айрылып, апасы Райханның қолында жүрген жерінен үкімет жетімханаға алды. Сол жақтан сауатын ашып, одан дуанға барып оқыды. Ауданға қызметке тұрғанына көп болған жоқ.

Баяғыда біреу мүсіркеп басынан сипаса, жылап жіберуге дайын тұратын жасқаншақ әлжуаз баланың орнына мұнтаздай киінген сымбатты жас жігітті көргенде ақсуаттықтар ауыздарын ашып таң қалды. «Жас өспей ме, жарлы байымай ма» деп мақалдады шалдар.

Нұрбек артель шаруашылықтарын тексеруге келген екен, жақын туысқандарының үйіне кіріп шыққаннан кейін, қасына ауылдық кеңестің төрағасын алып, «Бостандық» пен «Бірлікті» аралауға аттанып кетті.

Ол кетісімен ауыл адамдарының әңгімесі – Нұрбек болды.

— Апыр–ай, қандай әдемі болып өскен…

— Қандай сабырлы…

— Мінезін айтсайшы, қыз мінезді…

— Өте тәрбиелі бала болған екен.

Бірақ Нұрбек жайлы әңгіме екі күннен кейін басқаша сипат алды.

Нұрбек Ақшоқы бойын аралап келгеннен кейін, ауыл активтерін Қызыл отауға жинап, жиналыс өткізді. Сөзі мірдің оғындай. Түсі сұрланып, «ағайыншылық өз алдына, ал мына тұста мен ешкімді де аямаймын» деп тұрғандай, төңірегіне суық қарайды.

Берілген жоспарлар орындалмаған, әсіресе сүйек жоспары. Артель шаруашылығының жайы жақсы емес, қысқа дайындық жасалмай жатыр. Шөп науқаны сылбыр. Мал қоралары салынбаған. Бай–кулактарға қарсы күресте табандылық жоқ. Ымырашылдық басым. Ауыл адамдары, бұрынғы атқамінерлердің ықпалында жүр. Ауылдық кеңес жұмысы нашар.

«Өзіміздің бала ғой» деп іштей жақынсырап қуанып жүрген Жақайдың жан тері шықты. Қылмысы ашылып, қолға мықтап түскен адамдай басы салбырап, үмітсіз күйде отыр.

— Көктемде тұқымдық астық жинау кезінде Ақшоқыда тағы да жоспар орындалмады, – деді Нұрбек түсін жылытпай. – Мінеки, бүгін үшінші күн болды, нансыз отырған бір үй көрген жоқпын. «Бостандықта» тақыр кедейдің бірі деген соң, Әшір деген кісінің үйіне барып ек, бір табақ қылып еттің нанын алып келді. Астық жоқ болса, оның бәрі қайдан келіп жатыр? Ендеше, кезінде дұрыс ақпар берілмеген. Қаулы бойынша жұмыс жасалмаған. Ауыл басшылары ағайынгершілікке, көңіл жықпастыққа салынған, тағысын тағы.

Шашын шалқасынан қайырған, (жымдасқан жұқа еріндері қатал да, қайсар мінез танытқандай) бет – пішіні жұқа, қара торы өңді Нұрбек әр сөзін қадап, салмақтап, зілмен, ызамен айтты. Онсыз да қаршығадай шымыр, жинақы жігіт ашуланғанда мүлде тас түйін болып алады екен. Бірақ осы бір жинақылық пен шымырлықтың ар жағында «жұрттың бәрін таң қалдырсам» деген мақтан сүйгіш сезімнің де жоқ емес екені байқалады, және сонысы өзінін жастығына, албырттығына үйлесіп, жарасып та тұрған секілді.

— Мына жігіттің сілтесі мүлде бөлек қой, – деп сыбырлады әлдекім арт жақтан.

— Айтпа деймін.

— Апырмай, тілдісін – ай.

— Оқу көп қой, – деп аңғарымпаздық көрсетті тағы бірі. – Әлгінің бәрін айтқызып тұрған оқу ғой…

Нұрбек бүкіл республикадағы коллективтендіру жұмысына тоқталып, жартылай көшпелі мал шаруашылық аудандарында 272 840 мал шаруашылықтарын біріктірген 2 745 колхоз бар екенін, тағы сол сияқты толып жатқан цифрларды айтып, жұртты одан арман таң қалдырды. «Сонша колхоз жер бетіне сыюшы ма еді?» – деп біреу күңкілдеп сенбегендей болды.

Кенет Нұрбек ауылнайға бұрылды да:

— Жәке, сіз ауылдың төреағасысыз, бәрін де білуге тиіссіз. Айтыңызшы, бүгін түнде осы ауылда қандай оқиға болуы мүмкін? – деді жүзінен кекесін күлкі білініп.

Жақай түкке түсінбей:

— Қайдан білейін, – деп жерге қарады.

— Ендеше, көңіліңізге келсе де айтайын, ауыл өмірінен бейхабарсыз. Кімнің жау, кімнің жау емес екенін білмейсіз. Білмегеннен кейін, партия мен үкіметтің тапсырмасын орындауға шамаңыз жетпейді. Ал мен білемін… – Нұрбектің ызғарлы үні осы тұста жұмсарып, ешкім білмейтін хабарды өзі ғана білетініне насаттанғандай бір нышан пайда болды. – Ауданнан келгеніне екі–ақ күн болған адамның білгенін сіздің білмеуіңіз… – Нұрбек сөзін аяқтамай доғара салды, өйткені «білмеуіңіз ұят» дегісі келіп еді, ол сөз өзіне тым жеңіл, зілсіз болып көрінді, ал одан өткірірек сөз қапелімде аузына түспей қалды.

Нұрбек түнде болатын оқиғаның не екенін айтпастан, жиналысты жапты да, шығып бара жатқан топтың арасынан Бәйтенді тоқтатты.

— Сіз кідіре тұрыңыз.

Қызыл отаудың ішінде Нұрбек, Жақай, Байдәулет, Бәйтен, Қаратай бесеуі қалды.

Мәселенің анығы мынау болды: Қорған түбектегі ескі қорымға ұра көмілген. Бірақ дәл қай жерде екені белгісіз. Бүгін түнде сол ұра ашылады. Ұраны да, ұра көмген адамды да қолға түсіру керек.

— Мен өзім барамын, – деді Нұрбек осындай бір қатерлі істің табылғанына қуанғандай жүзі жанығып. – Айтқан хабарымның растығын өзім дәлелдеймін. Ал өзіммен бірге… – Ол жұқа еріндерін жымқыра түсіп, қалған төртеуіне барлай қарады да, Бәйтенге тоқтап: – Сізді әкетемін, – деді «осыған дәтің жетер ме екен» деген кекесін үнмен.

— Қалқам, Бәйтенді қайтесің, мен өзім барайын, – деді Жақай қазір баратындай қопаңдап. – Сосын, жаман айтпай жақсы жоқ, үш жігіт ала кеткеніміз жөн.

— Сіз сол екі–үш жігітіңізбен осында қаласыз, – деді Нұрбек үзілді–кесілді. – Ал мен Мырзабеков жолдасты ертіп Қорған түбекке барамын. Мылтық бар, қанша адам болса да, ұстаймыз.

Бәйтен басын көтеріп қатерқұмар Нұрбектің жүзіне қарады. Нұрбектің сәл томпақтау келген өткір көздері өзіне тесіле қарап тұр екен, «мен өлімнен қорықпаймын, басымды бәйгеге тіккен адаммын, ал сенің жаның тәтті, сондықтан сен мен жасаған ерлікті ешқашанда жасай алмайсың» деп тұрған секілді. Бәйтен төбелесқұмар адамға тап болып, енді содан қалай құтыларын білмегендей, дағдарып есікке қарады. Нұрбек оған сүймейтін мезгіл, жақпайтын ас секілді әсер етті. Бірақ ол қойныңдағы жарыңдай, көкірегіңдегі арманыңдай, қашан да өзіңмен мәңгі бірге болатын, қатеңді кешірмейтін, сыртқы өмірді былай қойғанда, жан дүниеңдегі әр қадамыңды қалт жібермейтін, бірыңғай бейнетіңе көрінген, өмірлік жұлдызы қарсы жанмен жүздесіп тұрғанын ол әлі сезген жоқ еді.

Нұрбек пен Бәйтен ішіне тал өскен төрт құлақ тамның ішіне орналасты.

— Мә, мынаны сен ал, – деді Нұрбек мылтығын Бәйтенге қарай жылжытып, – мен оларға мылтықсыз барамын. Сен осында қаласың.

— Неге?

— Қашырып алуымыз мүмкін. Не қақтығыс болып, қан төгілуі мүмкін. Ал мен ең болмағанда, түстерін танып қаламын. Одан кейін көкке ұшса да, құтыла алмайды.

— Жазым қылса қайтесің?

Нұрбек иығын қиқаң еткізді.

— Бұдан қиынды да бастан кешкенбіз. Жаныңды шүберекке түймесең, ешқашанда ерлік жасай алмайсың. Ал қазір бізге алыс–жақынды білмейтін темірдей принцип пен көзсіз ерлік керек.

Ала бұлттың арасынан ай қылтиып, төңіректі лезде жарық қылып жіберді де, Нұрбектің әлденеге тістенгендей жұқа еріндерін жымқырып алған ерегіспе сұп–сұр жүзі жақын жерден ап–анық көріңді.

— Темірдей тәртіп өткір қару секілді. Өткір қаруды жанға көп серік қылуға болмайды…

Нұрбек Бәйтеннің сөзін бөліп жіберді:

— «Сөз сіздікі, жолдас Маузер», – деген пролетариаттың бір ақыны.

— Өте ұрыс, – деді Бәйтен басын изеп, – сөздің маузерге берілуі дұрыс еді, өйткені тарихи мәселелердің маузерсіз шешілмейтін кездері болады. Бірақ маузерге сөз беру, енді өмір бақи тек маузер сөйлесін деген сөз емес қой. Екіншіден, маузер жауға жұмсалғанда ғана жақсы, ал өзіңе бағытталған кезде соншалықты сүйкімді емес.

— А – а, уағыз, насихат дейсің ғой? – Нұрбектің қатты шыққан үнінде «кім екеніңді жаңа білдім ғой» деген астар жатты. – Үкіметті үгітпен орнатпақсың ғой, қан төкпей, ешкімді ренжітпей, ағайыңды араздастырмай… – деді кекесін үнмен. – Жо–жоқ. Ондай үгітпен шын зұлымдықтың маңына да бара алмайсың. Оны тек қару ғана ала алады… Қамалды қалай алуға болады? Зеңбірекпен ғана. Ал ішіне ұрланып еніп, үгіт таратып соғыстың олар тарапынан әділетсіз екенін айтып, он солдатты, тіпті елу солдатты өз жағыңа шығарарсың. Бірақ қамалды онымен ала алмайсың. Сен тек уақыт өткізесің Ал бұл кезде қарсы жақ зеңбіректерін түгел оқтап үлгіреді. Түсінемісің, бауырым.

— Түсінемін, – деді Бәйтен бейіттің қабырғасына арқасын тіреп. – Әрекет етуге қанша қайрат керек болса, ұстамдылыққа да сонша қайрат керек… Күрестің бәрі қамал алудан тұрмайды.

Мен өз бойымдағы кемшілікпен де күресуім керек. Сонда оған да маузер жұмсаймын ба?..

— Мемлекеттік заңды бұзу мен өз бойыңдағы кемшілік – екі бөлек нәрсе. Ал әңгіме заңды бұзушылар жайында. Мен, мәселен, өзімнің мұғалімімді ұстатқан адаммын… Айтуға қандай жаман… Бірақ мен оған өкінбеймін. Өйткені ол біздің идеяның адамы емес еді. Тура биде туған жоқ. Әркім өзінің жақыны үшін өмір сүретін болса, ғасырлар бойы аңсаған қоғамға ешқашанда жетпейміз. Пендешіліктен қол үзіп, қоғамдық мүддеге біржола бағынған кезде ғана кез келген жауға тойтарыс беретін қуатты мемлекет жасай аламыз. Ал мемлекет дегеніміз – заң. Белгілі бір заңмен өмір сүру. Заңды бұзған адам өзінен–өзі жазалануға тиісті. Оған бас қатырудың қажеті жоқ. Ал жер бетіндегі барлық қылмыстың, тәртіпсіздіктің пайда болуы – әлгі заңды мойындамағандықтан. Ал жанашырлық ағайынгершілік, көңіл жықпастық – қазақтың ежелден келе жатқан маңдай қырсығы – мемлекеттік дағдының жоқтығы, заңды білмейтіндігі.

Бұл жігіт заңды мойындап қана қоймайды, заңды жанындай жақсы көреді деп ойлады Бәйтен Нұрбектің жүзіне тесіле қарап. Адамды аяу және сол бойынша әрекет жасау, оны тіршіліктің басты саясатына айналдыру, бұлар үшін, мемлекеттің жоқтығынан сақталып қалған қоғамдық кертартпа дағды. Өйткені заңның статьясында ондай пункт жоқ. Мұндай адамды әдетте төңірегіндегілер жақсы көрмейді. Бірақ одан қара үзіп те кете алмайды. Адамның үй салуына, одан қала тұрғызып, ақыл–ой қабілетінің өсуіне себепші болатын қатал табиғат секілді бұлар да жанға жайсыз, жағымсыз. Бұлар мазасыз жандар, сол себепті жұртқа да маза бермейді. Адамның қарақан басының мүдделерін түгелдей жоққа шығарады. Бұлармен өмір сүру қиын. Бірақ осындай қатал да принципшіл адамдар қоғамға керек. Адамның өмір сүру қабілетін шыңдауға тағдырдың қаттылығы қандай қажет болса, бұлар да сондай қажет. Ұнамсыз, бірақ қажет. Не істейсің?..

— Меніңше… – деді Бәйтен даусын соза ойланып, – адамдар мемлекет үшін жаралмайды, мемлекет адамдар үшін жасалған. Ал сен адамдардың сана–сезімін, әдет–ғұрпын, тарихын бір–ақ сызып, бірінші орынға мемлекеттік принциптерді қоясың. Ақшоқы халқы ғасырлар бойы өз ғұрпымен, өз заңымен өмір сүріп келді. Қоғамдық меншік дегеннің не екенін білген жоқ. Өз маңдайына біткен малды өз балаларына неге сойып беруге болмайтынына өлтірсең де түсінбейді. Қорыққанынан соймауы мүмкін, бірақ түсінбейді, өйткені сауаты жоқ, надан. Ұра қазған қазақтар да сондай. Астықты байлар ғана емес, кедейлер де, орташалар да жасырады. Олар оның қазіргі жағдайда қылмыспен тең екенін түсінбейді. Бала–шағаны қалайда асырау керек – сосын құстың ұя салғанда ойланбайтыны секілді ойланбастан астығын жасырады. Ал олардың көзін жеткізіп, көкірегін ашып алмай, бірден жазалау біздің ісімізді ілгері бастырады деп ойламаймын. Мәселен Африкада, бір оқымысты жігіттен естіп едім, жыныстық қатынасты ашық жасау әдепсіздік емес, ал ашық тамақ ішу әдепсіздік боп есептелетін ел бар екен. Сонда біздің заңмен сол адамдарды соттауға бола ма? Немесе жұрт көзінше тамақ ішетін мәдениетті елдің адамын сол елдің заңымен соттауға бола ма? Меніңше жоқ. Жерден егінді өндіріп алу үшін алдымен егінді себу керек. Заңды талап ету үшін алдымен заңды бойға сіңіру керек. Сол себепті әлеуметтік сананы көтеру қазіргі біздің жағдайда ең үлкен мәселенің бірі болуға тиісті.

— Сен өзің қауіпті адам екенсің, – деді арқасын талға тіреп отырған Нұрбек Бәйтенге еңкейе үңіліп. – Осы кезге шейін бізбен соғысқан тап жауларының бәрін де, бәлкім, ақтап алу керек шығар. Олар да біздің заңымыздан бейхабар болатын…

— Жо–оқ, ол күрес – таза соғыс болатын. Соғыста ешқандай ереже, заң болмайды. Ал қазір жағдай басқа…

— Құйыршық! – Нұрбек ысылдап, төбелесетін адамдай жұлқынып Бәйтенге төне түсті. – Мен сенің көкейіңде не тұрғанын білмейді деп ойлайсың ба? Мен бәрін де білемін. Кімдерге бүйрегіңнің бұратынын, кімнің сойылын соғатыныңды – бәрін де, бәрін де… Мен сені бекер алып шыққам жоқ, тексеруге алып шықтым. Мінеки, енді кім екеніңді өзің де көрсетіп отырсың.

— Нұрбек, – деді Бәйтен іштегі қайнаған ашуын әрең басып, – сен ең алдымен совет үкіметі бір өзіңе әкеңнен қалған мұрадай иемденіп сөйлеуіңді қой. Үкімет халықтікі, оған екеуміздің қатысымыз бірдей. Ал түбі қайсымыздың еңбегіміз көбірек сіңеді, оны уақыт көрсетеді. Екіншіден, шындықты мойындату үшін, қорқытпайды, дәлелдейді. Дәлелі жоқ адам ғана зорлыққа көшуі мүмкін. Сенің қорқыту тәсіліңнен адам санасындағы прогресс қанша жылдарға кейін шегінетінін түсінесің бе? Социализм қалалар мен далаларда ғана емес, адамның санасында да орнауға тиісті. Ал сен санадағы социалистік құрылысқа зиян тигізушісің…

Нұрбек басқа амалы қалмағандай Бәйтеннің жағасынан ала түсті. Төртқұлақ тамның іші апыр–топыр болды. Екі жігіт ырс–ырс етіп, бірін–бірі ала алмай, теке тіресті де қалды.

— Өмірдің сипаты өзгергеннен кейін, сана өзінен–өзі өзгереді, – деді Нұрбек осы күйінде дауды жалғастырып. – Ал мен өмірдің сипатын өзгерту үшін күресемін…

Бәйтен күліп жібере жаздады. Өйткені төбелесіп жүріп, саяси тақырыпқа әңгімелесу тым қолайсыз еді.

— Ал сен… – деп Нұрбек тағы бірдеңені айта берген еді, осы кезде ат тұяғының дүбірі естілді. Бірінші қоя берген Нұрбек болды.

— Келіп қалды, – деді ол ентіге сөйлеп. – Сен осында қаласың. Мен қыстаудың маңына жасырынамын.

Нұрбек там сыртына қарғып түсіп, жүгіре басып, шеткі моланың тасасына тығылды.

Дүбір басылды, бірақ аттылар көрінбейді, шамасы өзен жағасындағы жарқабаққа жасырынған болу керек. Әлден уақытта зираттың екінші қабатынан дыбыс білінді. Ашықта қалған Нұрбек еңбектеп, дыбыс шыққан жаққа қарай жылжыды. Ешкім көрінбейді. Апырау, ұра қай жерде болуы мүмкін, су бармайтын қырат жер жалғыз осы емес пе? Әлден уақытта қорым шетіндегі қазық қағылған тұстан (мана Нұрбек «осы қазық тегін қазық емес» деп қолымен ырғап көріп еді) қараңдаған адам бейнесі көрінді де, іле жоқ болып кетті. Нұрбек қайда жылжырын білмей дағдарып, бір шеті опырылып ішіне түскен моланың тасасынан басын қылтитып, жан–жағына қарай бастады. Қарай бастады да, қайта бұғып, молаға жабыса қалды. Осы кезде қараңдаған адам бейнесі екінші рет көрініп, күрекпен жерді қаза бастаған еді. Нұрбек моладан молаға жасырынып жақындай түсті. Бәйтен «жалғыз адамның жарасы жеңіл ғой» деп жүрегінің дүрсілін басып, көңілі жайлана бастаған, кенет Нұрбектің ту сыртынан шекпеннің етегі жер сыза бүкеңдеп, сойылын кезеп, келіп қалған біреуді көргенде, шошып оянғандай селк ете түсті. Бір сәт есінен танған адамша қалшиып тұрып қалды да, енді бір секунд кешіксе, қапы қалатынын аңғарып, қасында сүйеулі тұрған мылтыққа жармасты. Гүрс ете қалған дыбыстан мылтықты өзі атқанын сезіп, қосауыздың ұңғысын жоғары қаратқан күйі екінші шүріппесін басып қалды. Үсті–үстіне екі рет атылған мылтықтың үні бүкіл Қорған түбекті дүр сілкіндірді. Бәйтен есін жиған кезде атылған мылтықтың кімдікі екенін біле алмай жарты молаға жабысып жатқан Нұрбектен басқа ешкімді көрмеді. Әлгі екі адам көрген түс секілді зымқайым жоқ болып кеткен. Өзен жақтан шапқан аттың дүбірі естілді.

Бәйтен бейіттің қабырғасына атша мініп, жерге қарғып түсті де Нұрбектің қасына келді. Нұрбек басын көтеріп, аң–таң болып, Бәйтенге қарады.

— Мылтық атқан кім? – деді ол әлі де ештеңе ұға алмай.

— Мен.

— Неге аттың? – Нұрбектің үрейден бозарған жүзіне ашу ызғары үйіріле бастады.

— Неге аттың деймін?

Бәйтен Нұрбектің ашуын қызықтағандай бетіне үнсіз қарап тұра берді.

— Сен не істегеніңді түсінемісің? – деді Нұрбек атып тұрып. – Сен әдейі істедің…

— Мен екі секунд кешіккенде, – Бәйтен алты–жеті қадам жерде жатқан ұзын сойылды көрсетті, – басың мылжа–мылжа болып, осы моланың түбінде қалатын едің.

Нұрбек ағарып жатқан сойылға аңтарыла қарап тұрды да, қасына барып, өзіне қандай зақым жасай алатынын тексергісі келгендей, қолымен салмақтап көрді.

— Екеу екен ғой? – деді жағдайға түсінгенін білдіріп.

Бәйтен құптап басын изеді.

Екі жігіт молалардың үстін баспай, айналып өтіп, болмашы қазылған ұраның басына келді. Күрек жас топырақтың үстінде қалыпты. Бәйтен күректі алып жерді қаза бастады. Көп ұзамай ұраның беті ашылды. Бетінде екі қапшық, жан–жағы қоғамен қымталған. Тары көк иістеніп қыза бастапты, ептеп бу шығады. Бар–жоғы екі–ақ қапшық астық екен.

— Сорлы кедейдің тыққаны болды ғой, – деді Бәйтен соңғы қапшықтың аузын байлап жатып.

— Оны қайдан білдің?

— Екі қапшық астықты осынша жерге кедейден басқа кім тығушы еді…

— Кедейдікі болса, оқасы жоқ, бәрібір өзіне бұйырады, – деп күлді Нұрбек.

Нұрбектің күлгенін Бәйтеннің бірінші көруі еді, бетінің ұшы шұқырайып, балаша сүйкімді болып кетеді екен. Бірақ ол әлгі райынан тез қайтып, өзінің кім екені есіне түскендей, әу бастағы сазарған кейпіне қайта түсті. Тал арасына байланған аттарды алып келіп, қапшықтарды ердің артқы қасына тең артып, қанжығадағы қайыспен буып байлап, аттың белін майыстыра ерге отырып, сары аяңмен Ақсуаттың топырағы бұрқыраған қара жолына түскенде де, екі жігіт бір–біріне ләм–мим деп тіл қатпады.

— Сен мені бір қатерден құтқардың, – деді ақыры Нұрбек жұқа еріндерін жымқыра түсіп. – Рас. Мен де осылай істеген болар едім… Бірақ… айтпады деме… түбі сені әшкере қылатын адам мен боламын.

Бәйтен күліп жіберді.

— Менің немді әшкере қыласың?

— Күлме, күлме. Мен саған күлетін сөз айтып отырған жоқпын.

— Ендеше, тап қазір неге әшкере қылмайсың?

— Асықпасаң, кезегің келеді… Біз алдымен революция жауларын, одан кейін Совет өкіметінің жауларын құрттық. Одан кейін бай–шонжарларды құрттық. Енді кулактарды құртып, үкіметтің негізін бекітіп алсақ, содан кейін партияны сен секілді либералдардан тазартамыз. Өйткені ендігі істі таза пролетариат қана жалғастыруға тиісті, сендермен одан кейін бір табаққа сыя алмаймыз, солай бауырым.

— Табақтың ішінде кім, сыртында кім қалатынын уақыт көрсетер, – деді Бәйтен әлі де ойнақылау үнмен әзілге сайып. – Оған күні бұрын бал ашпай–ақ қой.

— Көлгірсіме, қайтесің, – деді Нұрбек даусын қатайтып. Өзіңше мені көп белсендінің бірі көретін шығарсың. Есіңде болсын, қоғамдық мақсат жолында мен қандай іске де бара аламын. Мен солдатпын. Біздің принципшілдігімізді сендер қатыгездік деп ойлайсыңдар… Мейлі, ойлай беріңдер. Біз үшін, ең керегі – ойға алған мақсатқа жету.

Бәйтен Нұрбекпен бұдан әрі таласқысы келмеді, өйткені оны сөзбен жеңе алмасын біліп отыр. «Тек қана мақсатқа жету ме? – деді енді ол әлгі таласты іштей жалғастырып. – Қалай жету дегенді қайда қоясың? Мәселен, осы жүрген кедейлер бірнеше жылдан кейін не ішем, не жеймін дегенді ойламайтын болады. Тұрмысы жағынан қазіргі кулактардан асып түспесе, кем болмайды, бірақ айырмашылығы сол байлыққа қайсының қай жолмен келуінде емес пе…?» Бірақ бұл ойын ол сыртқа шығармады, өйткені Нұрбектің де осындай бір көңілге қонымды мықты дәлел тауып айта алатынына оның күмәні жоқ еді.

XIV

Келесі күні Ақсуат бойында таң атпай әбігершілік басталды. Түнімен ауырып, бет–аузы ісініп кеткен ауылнай бүкіл белсенділерді жинап алып, жоспар мәселесін талқылады.

Ең алдымен – астық дайындау кезінде жіберген кемшіліктерді түзеу, ол үшін комиссия құрып, үйлерді тексеріп, ұра тінту, малды кісілерге жеке салық салу қажет. Екінші міндет – шикізат дайындап, сүйек жоспарын орындау. Мұны бүгіннен қалдыруға болмайды. Ауылнай осы тұста: «Кеше өмірімде естімеген сөз естідім, енді былқылдағанды, қоямыз, ағайын, білдің бе», – дегенді қайта–қайта сөзінің арасына қыстырумен болды.

Шешім қабылданды, үш ауылдағы байлардың бәріне малына қарап, жеке салық салынды. Сүйек мәселесі де шешілді. Жарбидайықта тұратын Тоқмырза деген кісінің арық кәрі түйесі ауылдық кеңестің рұқсатымен сойылып, сүйектері өкіметке тапсырылды.

— Ауылнай, тегі, іске мықты кірісті ғой, – десті ауыл адамдары бастарын шайқап.

— Қайтсін жаны қысылғасын.

— Ауданнан келген басқа әкімдерге қыңқ демеуші еді, осы жолы Нұрбек қатты қысты – ау өзін.

— Нұрбек өзіміздің бала ғой, көз қылып айтатын шығар.

— Көресіні осы өзіміздің баладан көрерміз.

* * *

Он–он екілер шамасындағы жалаң аяқ екі бала ауыл үйді жағалап хабар таратып жүр. Екеуі де ұялшақ. Бірін–бірі итеріп, бірін–бірі түртіп:

— Әусағитттың үйі шілдеханаға шақырып жатыр, – дегенді әрең айтады.

Әусағит бір әулеттен жалғыз, мырзаболаттың ішіндері аз атаның бірі. Әкесі Жалақтың қойын баққан, өзі бертінге дейін кісі есігінде жүріп, совет үкіметі орнаған соң, белсенді болып, одан қосшы одағына сайланып ел қатарына қосылды.

Кешкілік көлеңкеге көрпе төсетіп, салқындап отырып әңгімелескенді ұнататын қолы бос шалдар өтіп бара жатқан балаларды тоқтатып алып, қайта сұрайды:

— Әй, тоқташы, не деп кеттіңдер?

Балалар түсініксіздеу міңгірлеп, алғашқы айтқандарын қайталайды.

— Не дейді? – деп шал түсінбей ажырайып маңайына қарайды.

— Әусағит бар емес пе? – деп әлдекім сөзге араласты.

— Иә.

— Соның әйелі ұл тауыпты, шілдеханаға шақырып келіп тұр.

— Ибіжардың Әусағиты ма? Ол да ел шақырып, шілдехана жасайтын болғаны ма?

— Е, не бопты, – дейді әлдекім шамданып. – Шілдехананы да құдай Қозған әулетінің маңдайына жазып қойып па?

Шал шақшасын шығарып жатып:

— Үкіметтің арқасында, неше түрлінің бәрі адам санатына қосылды ғой, – дейді әлде әзіл, әлде шын.

Күн бата жұрт шілдеханаға жинала бастады. Әусағитқа бәленбай атадан қосылатын Жоламан соңғы кезде үйлерін қатар тігіп, туыс боп, қатты араласып жүрген, бүгін той иесі өзі болып, шалдарды бір бөлек отырғызып, жастар жағын өз үйіне жіберіп, әлдекімдерді қайта–қайта жұмсап, жерошақ басындағы әйелдерге тапсырма беріп, бәрін өзі билеп жүр.

Жоламанның бес қанат боз үйінің қақ төрінде – Нұрбек отыр, әдейі үлкендер жағына бармай, бойдақ болған соң, қыз–қырқынға көз салу үшін осында келген, бұрынғы әкім қалпына ұқсамайды, көзі күлімдеп, елмен жылы ұшырап сөйлеседі. Оған таяу – ауылнайдың хатшысы Қамидолла, жақында комсомолға өткен жастар – Торғай мен Қайырбек, төрдің шет жағында – Бәйтен. Шымылдық тұсына өңкей қыздар жиналған, араларында бірлі–жарым келіншектер бар. Төменгі жақта – Әбдіғаппар бастаған бір топ бозбала. Әбдіғаппар домбырасын безілдетіп, бір екі ән салды. Қыздар барынша әдепті болуға тырысып, сыбырласа сөйлесіп, тәлімсіп, көздерінің астымен анда–санда Нұрбек жаққа қарап қояды.

Ортаға ойын бастаушы Қамидолла шықты. Жұртты күлдіргісі келіп айқұлақтанып, әркімге бір әкіреңдейді.

— Қане, көрші ойнаймыз, – деді сосын ұратын адам іздегендей, қол тоқпақ орамалын білемдей түсіп. – Мына отырыс болмайды. Қыздар араласып отырсын. Кәне, Биғайша… Бол, тез.

— Ибай, ешқайда бармаймын.

— Неге бармайсың? Тұр дедім ғой. – Қамидолла ожарланып, айтқанын орындай қоймағандардың бәрін ұл демей, қыз демей, томпылдатып сабай бастады. (Неғұрлым сабаған сайын, ойын қызық бола түседі деп ойлайтын секілді.)

— Ойбай, мына мәжнүн өлтіре ме?..

— Аямайды ғой адамды…

— Қой кеттік…

— Ойбай… – деген дауыстар шықты.

Ойын басқарушы қыз–қырқынды қой–ешкідей топырлатып қуғанда, Хадиша Бәйтеннің жанына келіп отырған.

— Жоқ, сен төрге отыр, – деді оған Қамидолла Нұрбектің қасынан орын көрсетіп.

Хадиша басын шайқады.

— Болмайды, болмайды. Кәне! – Қамидолла қол тоқпағын кезене бастады.

— Неге мен онда баруым керек? – деп Хадиша оған таңырқай қарап.

— Көп сөйлеме, барасың! – деп күш жұмсай берген Қамидолла әлдекімнің:

— Ау, әлі талай ауысамыз ғой, оның неменесіне шүйліктің, – деген сөзінен кейін ғана райынан қайтты.

Нұрбек қасына келіп отырған, қайқы мұрын, жалпақ бет қызға көзінің қиығымен қарады да, көңілі толмай, жұқа еріндері жымдасып, сазара қалды.

Төменгі жақта әлденеге таласып опыр–топыр болған бозбалаларды ойын басқарушының қол тоқпағы лезде жөнге түсірді.

Жастар тегіс қосарланып, көршілерін тапқан кезде (қыз жетпей, көршісіз қалған екі жігітке ойын басқарушы «біреуің қыз боласың» деп бастарын қосып, бірге отырғызды) Қамидолла алқа–қотан отырған «көршілерге» шетінен бастап сұрақ қоюға кірісті.

— Көршіңмен аразсың ба, татусың ба?

— Татумыз, – деп жымиды бітік көз қара жігіт жанындағы қызға қарап.

Қыз тымырайып үндеген жоқ.

— Татулығыңды немен дәлелдейсің?

— Дәлелдеу деген немене? – деді жігіт жорта түсінбей.

Қамидолла оны қол тоқпақпен жон арқадан салып өтті.

— Бол тез.

Жігіт бұйрыққа көніп, татулықтың белгісін білдіру үшін, көршісінің бетінен сүймек болып еді, қасындағы қызы бас білмейтін жылқыдай шапшып, қол тигізбеді. Қамидолла оны да қол тоқпақпен сабырға келтіріп, екеуінен не айрылысуды, не ойынның шартын орындауды талап етті. Ақыры жігіт асау қызды ту сыртынан құшақтап, сүйген боп ырымын жасады.

— Немене, міндетті түрде беттен сүю керек пе? – деді әлдекім ойынның шартына риза болмай.

— Ол өз еркің, – деді Қамидолла келесі көршіні тергеп жатып.

— Сүйгің келсе, сүй, болмаса дүре қабылда.

Торғай көршісін менсінбей, Әміртайдың көршісін сұрап, ол: «Көршімді оған бергенше, қолымды төбеме қойып қаңғып кетермін», – деп күмпілдеп, бірақ тартатын жазасы – ортаға шығып, өлең айту болған соң, өмірінде әу деп көрмеген байғұс: «Дәм жазбаған шығар, қалқам, бара ғой», – деп көршісімен амалсыз қоштасты.

Ойын барған сайын қызып, қыран–топан күлкі үдей түсті. Біреулер ортаға шығып өлең айтты, домбыра тартты, енді біреулер алақандары білеудей болып, дүре жеді, өзінің шынтағын тістеп, тілін мұрнына жеткізбек болғандар да бар. Ойынды көруге жерошақ басында жүрген келіншектер де келді.

Қамидолла Нұрбекке жақындап:

— Көршіңмен аразсың ба, татусың ба? – деді жұмсақ үнмен.

— Удай аразбын, – деді Нұрбек көзінің қиығымен қасындағы қызға қарап.

— Кімнің көршісін қалайсың?

— Бәйтеннің көршісін.

Қамидолла Бәйтенге бұрылды:

— Көршіңді бересің бе?

— Бермеймін.

— Бермеймін дейді, – деді Қамидолла енді Нұрбекке қарап.

— Бермесе, жиырма дүре.

Бәйтен қолын тоса берді. Қамидолла түрпідей қатты боп ширатылған орамал тоқпақты құлаштай сілтеді.

— Бір… екі… үш…

— Ау, шамаласаңшы, – деді шет жақта отырған Қаратай, – жүн сабап жатқан жоқсың ғой.

— Алты… Сенің шаруаң емес. Жеті…

— Мынауың қайтеді – ей?..

— «Соқырдың қолына, саңыраудың астына түспе деп»…

— Ал мынаның астына түссең де, үстіне шықсаң да, оңбассың, – деді Әбдіғаппар Қамидолланы иегімен көрсетіп.

Жұрт ду күлді.

— Он сегіз… он тоғыз… жиырма.

Бәйтен нарттай қып–қызыл болған алақанын сипап, осының бәрі сен үшін дегендей, жымиып Хадишаға қарады, бірақ өзінің әрең шыдағанын сездірген жоқ.

Келесі айналымда Нұрбек Хадишаны тағы сұрады.

— Бермеймін, – деп безерді Бәйтен.

— Отыз дүре.

Жастар шулап, кеу–кеулеп, екеуінің арасындағы ерегістің немен бітерін күтуде.

Бәйтен тағы да қолын созды.

— Бәлкім, өлең айтып берермін.

— Керегі жоқ, – деп кесіп тастады Нұрбек.

Қамидолла қол тоқпағын өршелене сілтейді. Бәйтен оның әдейі жанды жері – білегіне тигізе ұрып жатқанын білсе де, үндемеді. Дүре біткен кезде қолының домбығып ісіп кеткенін көрді.

Нұрбек Хадишаны үшінші рет сұрағанда, бұл ойынның астарында шын ерегіс жатқанын жұрттың бәрі аңғарды.

— Мен Бәйтеннің көршісін қалаймын, – деді Нұрбек өтінішін қайталап. – Бермесе неге бермейтін себебін айтсын, сосын тиісті жазасын алсын.

Ойын басқарушы қол тоқпағын бұлғақтатып:

— Көршіңді неге бермейсің? – деді Бәйтенге.

— Татумыз, сосын бермеймін.

— Ендеше, қырық дүре.

— Ау, сендердің мыналарың не? – деді Қаратай Нұрбекке қарап.

— Мынау ойын емес қой…

— Сен ақырын ұрсаңшы, – деп қыздардың бірі Қамидолланың етегінен тартты.

— Сенің шаруаң емес. – Қайқая керіліп, қолындағы орамал тоқпақты енді сілтей берген Қамидолла алдынан Хадишаның сүйрік саусақты кішкентай алақанын көріп, қалт тоқтады.

— Ұра бер, ұра бер, – деді Хадиша екінші қолымен Бәйтеннің қолын ұстап тұрып. – Бұл жолғы кезек менікі… Соқ дедім ғой.

Ойын басқарушы абыржып, Нұрбек пен Бәйтенге кезек–кезек қарады да, артынан өз міндеті есіне түскендей, қайта күжірейіп:

— Маған бәрібір, қайсың болсаң да, – деп қыздың нәзік алақанын аяусыз соққының астына алды.

Бәйтен мен Хадиша алақандарын бірінен–бірі асыра, кезек–кезек тосып, қырық дүренің бәрін де өтеп шықты.

Шет жақта отырған келіншектер:

— Онысы несі, жұрттан ұялмай ма? – деп Хадишаның әлгі қылығын ерсі көрді.

Есіктен тақиясын ұстап еңкейе кірген Жоламан үйге қанша табақ тарту керек екенін анықтау үшін, мал түгендегендей қолын шошайтып, күбірлеп отырған адамдарды санай бастады.

Кенет Нұрбектің керегеге басын тіреп отырғанын көрді де:

— Әй, мынау қайсы? – деді есік жақта отырған біреуді танымай. – Бергіні айтам… Отарбаймысың? Тұр. Нұрбектің артыңа тағы бір жастық тасташы. Бол. Осы күнгі жастар кісіге қызмет қылуды білмейді. Әй, нағашың Мұси ғой, қайда барайын деп ең.

Ду күлген жастарға насаттана қараған Жоламанның жүзінен өзін осы тойдың заңды иесімін деп білетіні, және соған әбден риза екендігі сезіліп тұрды.

Жоламан кеткен соң, кідіріп қалған ойын қайта жалғасты. Ойын басқарушы Нұрбектің алдына төртінші рет келіп:

— Көршіңмен… – дей берді түсініксіз міңгірлеп. Оның тілегін орындай бере алмағанына өзін кінәлі санайтын секілді.

— Айтқаным, айтқан – мен Бәйтеннің көршісін қалаймын… Тағы бермеймін десе… – Нұрбектің көзі Хадишаға түсті, Көршісі Бәйтеннің бетінен сүйсін.

Қамидолла Хадишаға бұрылды:

— Кәне, көршіңнің бетінен сүй, болмаса, анда барасың, – деді қол тоқпағымен Нұрбек жақты көрсетіп.

Хадиша бір шама не істерін білмей, іргеге тығылып, үндемей отырды да, кенет әлденеге ерегіскен адамша ілгері жұлқынып, Бәйтеннің бетінен шөп еткізіп сүйіп алып, іргеге қайта тығылды. Күтпеген жайттан жұрттың бәрі, – Бәйтен де, тіпті Нұрбек те сасып қалды.

Қыздар ұялып бетін басты.

— Ой, көкжал! – деді сүйсінген біреу есік жақтан.

— Бұл екеуін құдай айырмаса, адам айырмайтын болды, – деп қалжыңбас Әбдіғаппар онсыз да қып–қызыл болып іргеге тығыла түскен Хадишаны одан сайын ұялтты.

Нұрбек күреңітіп төмен қарады.

Дәмнен кейін «Хан қалай», «Орамал жүгіртпек», «Сақина салмақ» секілді қыз–жігітті жарастыруға арналған ойын–сауық басталды. Ойын қызығына еліккен жастар ырду–дырдумен түннің бір уағында әрең тарады.

Жұлдыздар самсаған айлы түн, бой сергіткен салқын ауа, қыздардың сыңғырлаған әсем күлкісі әркімнің көңіліне бүгінгі думан бітпесе екен деген бір тілек әкелгендей. Жастар екеу–екеуден бөліне бастады.

Оңаша қалған Бәйтен мен Хадиша ауыл ішімен жүруді ыңғайсыз көріп, өзен жаққа қиыстай бергенде жердей шыққандай болып, алдарынан бір адам шыға келді. Нұрбек: Жалғыз емес секілді, алыстау жерде тағы біреулер қараңдайды.

— Қарындас, бір минутқа кідіріңізші, – деді Нұрбек Хадишаға қолын созып.

Бәйтен ештеңе айтудың ретін таппай, қыздың өзі білсін деген оймен ілгері озып кетті.

— Бір ауыз сөзім бар, – деді Нұрбек жұмсақ үнмен. Сәл ғана тоқтай тұрыңызшы.

Бәйтен артына қарай ыңғайсызданып, қыздың даусы естілмеген соң, апыр–ай, қалып қойғаны ма, деген қорқынышпен жарқабаққа түсе берген.. Осы кезде аяқ дыбысы естілді де, іле артынан қуып жеткен Хадиша мұның қолынан ұстап, ойға қарай дедектей жүгіріп, су жиегіне келгенде бір–ақ тоқтады.

— Неге тастап барасың? – деді қыз Бәйтенге жыламсырай қарап.

— Кім? Мен бе? – Бәйтен таңырқаған түрмен қасын керіп, иығын қушитты. Ол саған тоқта деді. Не істеу керегін сен өзің шешсін деп ойладым. – Жігіт қыздың жылап тұрғанын сезіп, елжіреп, құшақтай алды. – Мен қайдан білейін, сенің кімді қалайтыныңды? Ол да жас жігіт, оның үстіне үлкен әкім, атағы бар… Сені әлде қайтеді деп ойладым. Артымнан қуып жеткеніңде қатты қуандым… Рақмет…

— Жексұрын, – деді Хадиша еркелеген сәби үнмен.

Бәйтен Хадишаның бетіне бетін тигізді. Мұрнына баланың иісіндей кісі елтіткен жанға жайлы қоңыр – жұпар қыздың иісі келді. Бойы балқыған жігіт қыздың ерініне сүлікше қадалды. Қыз бұлқынып әрең босанды. Екеуі де бір ауық есеңгіреп, естерін жиған тұста:

— Ұятсыз, – деді қыз жігіттің қолынан ұстап тұрып.

— Неге?

— Ыңғай ауыздан сүйесің…

— Ойбай–ау, жұрттың бәрі сүйетпей ме?

— Немене сен солармен сүйісіп көріп пе ең?

Бәйтен шын састы.

— Кетші, – деді ақыры басқа сөз таба алмай.

Қыз жігіттің омырауына бетін басып тұншыға күлді.

— Жүр, кетейік, – деді бір кезде Бәйтен төңіректе әлдебір қараңдаған бейнелерді көріп. – Біреулер аңдып жүрген секілді.

Хадиша қорқып кетті.

— Енді қайттік? – деді дірілдеп Бәйтеннің қолынан айрылмай.

Қызды жетелеп, шіліктің арасымен Шайтанкөңге қарай тіке тартқан Бәйтен тағы да алдан қараңдаған бейнелерді көріп, тоқтай қалды. Әлдекімдердің өздерін торып жүргеніне оның күмәні қалмады.

— Жүр, кейін кеттік.

Бәйтен мен Хадиша жиектегі борық қоғалардың тасасымен суаттың тұсынан қырға шықты да, жүгірген күйлерінде оқшау тұрған Қызыл отаудың қасына келді. Бәйтен қалтасынан кілт алып, есік ашты.

— Тез, тез кірсеңші, – деп Хадишаны итере – митере, ішке кірді де, қолын есіктің көзінен өткізіп, құлыпты сырттан қайта жапты.

— Енді бізді ешкім де таба алмайды, – деді қараңғы үйдің ішінде қалтырай ентіккен қызды бауырына қысып.

Оңаша қараңғы үйдің әсері ме, әлде қауіптен құтылғанына қуанды ма – Хадиша жігіттің аймалағанына тез еріді. Өне бойы дірілдеп, талықсып, аяғын басуға шамасы келмеді. Іргеге жайылған көрпенің үстіне қисайған кезде қыздан мүлде сабыр кетті. Бойдағы ерікті жоғалтып, тәуекел мен құштарлықтан басқа серігі қалмаған Хадиша кеудесін басқан жігіт салмағынан есі кетіп, екі иінінен алқына дем алды. Істің насырға шабуға жақын қалғанын сезген жігіт есін бірінші жинады.

— Хадиша, – деді ол алқына сыбырлап, – сәл сабыр етші, есіңді жишы.

Сырттан әлдекімдердің күбірлей сөйлескен дауыстары естілді. Хадиша селк ете қалды – құштарлық дірілі, қорқыныш діріліне ауысты.

— Осы тұсқа келгендей болып еді, – дейді күшенген қоңыр дауыс.

— Мен де байқадым.

— Ішке кірген жоқ па?

Қорыққаннан үн шығарып қоймасын деп, Бәйтен қызды бауырына қысып, шашынан сипап, сабырға шақырды.

Бір адам Қызыл отаудың есігіне келіп, құлыпты көріп, бір–екі рет салдырлатып, жұлқып көрді.

— Жоқ, – деді сосын күңк етіп, – мұнда жоқ. – Ендеше, өзен жағында қалды. Жүріңдер, сол жақтан іздейміз.

Беймәлім қуғыншылардың дыбысы өшкен кезде: – Кеттік, – деді Бәйтен Хадишаны қолынан демеп.

XV

Таңертең Бәйтенді апасы оятты.

— Қалқам, тұра ғой, ауылнай шақыртып жатқан көрінеді.

Бәйтен беті қолын жуып, жылдам киініп, кеңсеге келді. Кеңсе ішінде Смайыл, Әусағит, Сағидолла қағаз жазып отырған ауылнайға анда–санда бір қарап қойып үнсіз отыр.

— Осы Нұрбек жүріп кетті ме? – деді бір кезде Әусағит сұраулы жүзбен жан–жағына қарап.

— Қашан! – деді Смайыл көзін жұмып. – Баяғыда аттанып кеткен.

— Дұрыс қой онысы, – деді Әусағит Нұрбектің «баяғыда» аттанып кеткенін орынды көріп. – Күн ысымай, жолды өндіріп алып, Қожайдікіне түстеніп алса, кештетіп қалаға жетіп бармай ма…

— Рас, рас, – деп Сағидолла да басын изеді.

Ауылнай жазып отырған қағазынан басын көтеріп, Бәйтенмен амандасты да:

— Сендерді комиссияның мүшесі етіп алып отырмын, – деді отырғандарға барлай қарап. – Кешегі жиналыстың шешімі бойынша. Ауданнан комиссия келеді деп, қол қусырып отыруымыз ұят. Жоғарыдағылар тапсырманы бізге беріп отыр. Ендеше, өзіміз орындайық. Ал ауданнан келген комиссия не істейтінін өзі білсін, солай емес пе?

— Өте дұрыс, – деп құлшынды Смайыл.

— Дұрыс болса, біз осы қазірден бастап іске кірісеміз. Кешегі тізім сол күйінше, басқа хабар болған жоқ. Кеттік.

Ауылнай бастаған комиссия іске кірісіп те кетті, тізім бойынша қыстаудағы шошаланы тінтті, күдікті жерлерді сүйменмен қазып, ұра іздеді; табылған астық жаңа сойылған малдың еті; сары майларды қоймаға жөнелтті. Жеткізушілердің сөзі рас болып шықты: Дәуітбай, Сауытбай, Тұршабай, Омарлардың ұралары тегіс ашылды. Комиссияның жүрген жері айқай–шу ұрыс–керіс, екі жерде төбелес шығып, оған акт жасалып, ауданнан милиция шақырылатын болды.

Ауылдың бос жүрген адамдары мен бала–шағаның қоршауында үлке топ болып үйден үйге жылжыған тексерушілер Көбендікіне беттегенде жұрт аң–таң болып, өзара күңкілдесе бастады.

— Ay, бұл белгілі тақыр кедей ғой…

— Артельдің мүшесі емес пе?

— Бар бәле сонда болып тұр ғой.

— Ол не бәле?

— Осыдан бір ай бұрын бұзауы жоғалған, сөйтсе онысы бекер екен, өзі жасырып, сойып алыпты ғой.

— Байғұс, бала–шағасының қарны ашқан соң, қайтсін.

— Жұрттың бәрі артельдің малын сойып ала берсе, не болады?

— Рас–ау, өзінікі деген аты болмаса, шынында да, артельдікі ғой.

Бұл кезде Көбеннің үйі де бір қатердің таяп қалғанын сезіп, өздерінше әрекет жасап жатты. Көбеннің аузы салпиған қызыл бет әйелі Сәтіш қолындағы соңғы шұжығын қайда тығарын білмей, ышқырынан дамбалының ішіне түсіріп жібергенде, комиссия адамдары да үйге кіріп үлгерген еді. Смайыл «ой, әкең»… деп, «бірақ ол бұл сөзді біреуді боқтау үшін емес, өзін–өзі жігерлендіру үшін айтушы еді) әйелдің қасына жүгіріп келді де, көйлегін жоғары түріп жіберіп, әйелдің жан даусы шыға, шыңғырғанына қарамастан ышқыр бауын тартып қалды; бауы үзілген іш киім төмен сырғып алдымен әйелдің тыр жалаңаш бұты, одан кейін екі бүктеліп ұшын қосқан дөңгелек жуан шұжық көрінді. Шұжық топ етіп жерге түскенде, қалшиып қатып қалған әйел есін жиып, ойбайлап дауыс қылған күйі жанталаса көйлегін түсіріп, сыртқа жүгірді. Ыңғайсыз жерден шыққан тағамды жерден көтеруге ешкімнің батылы бармағандай, жұрт состиып – состиып тұрып қалды. Өзі тапқан затты өзі көтеру міндетті секілді болып, Смайыл шұжықты қамшының сабымен іліп алып, әлдекімдерге ұсынып еді, ешкім қозғалмаған соң: «Қазір аламыз ғой», – деп, алашаның үстіне тастай салды.

Үйдің іші астан–кестен болды. Бұзаудың еті кілем мен керегенің арасынан табылды.

— Сорлы, тыққан соң, дұрыстап тықпай ма? – деді есік жақта тұрған әлдекім кейи күбірлеп.

Етті қоймаға әкетерде қапшықтың аузын буып жатқан Сағидоллаға:

— Манағы шұжық ішінде кетті ме? – деп сыбырлады Смайыл.

— Иә, ішінде.

— Тш–ш, айғайлама. Неге бөлек салмадың? – Смайыл ананың тағы әңгірлей жөнелетін сыңайын сезіп: – Болды, болды, жарайды, апара бер, деді дауыстап.

— Ой, аллай, шұжықты дамбалының ішіне… – деп біреу селкілдей күлді.

— Шырағым, күлме, – деді шалдау кісі. – Жетіскеннен істеп отыр дейсің бе..?

Тексерушілер дүрлігіп Асқардың қыстауына келді. Бикен сенектің ішінде қысқа жинап жүрген тезектерін қаластырып жатқан. Топырлаған жұртты көріп, қорыққаннан сілейіп, үні шықпай тұрып қалды.

— Есенсіз бе? – деді ауылнай ұрысқан адамдай жеки сөйлеп.

Төбесіне әр тұстан тіреулер қадаған қоржын үйге тек комиссия мүшелері ғана кірді. Ауылнай төр үйдің терезе жақ бұрышында бұл менің ойлап тапқан шаруам емес, – деді Жақай алғашқы қатқыл үнін өзгертпестен. – Үкіметтің тапсырмасы осылай. Ертең ауданнан комиссия келіп тексерсе, жазасы ауырырақ болады, білдіңіз бе? Біз текке келіп отырған жоқпыз, – көрсетумен келіп отырмыз. – Содан кейін аяқ астынан ашуланып Сағидолла айқай салды. – Қаз анау екі бұрышты.

Ауылнайдың неге ашуланғанына түсінбеген Сағидолла апалақтап қолындағы істік темірді жерге сұққылап, топырағын қопара бастады. Бірақ екі бұрыштың екеуінен де ештеңе табылмады.

— Енді ана бұрышты, – деді Жақай. Сағидолланың дегбірін қашырып.

Бәйтен пешке сүйенген күйі екі көзін ауылнайдан айырмайды. Ұраның дәл Жақай отырған кебеженің астында екені айдан анық – қопсыған топырақтың өзі айтып тұр. Бірақ соның бәрін ауылнайдың өп–өтірік сезбеген болып отыруы түсініксіз жұмбақ. Сағидолла да бұл жәйтке түсінбей, жердің топырағын қопарып жатып, кебеженің астындағы бос топыраққа қайта–қайта қарап қояды.

— Ауыз үйді тексеріңдер, – деп бастырмалатты ауылнай. – Онда болмаса, қораның ішін тінтіңдер.

Жұрт топырлап ауыз үйге өтті, одан біршама у–шу болып, далаға шықты. Ауылнай кебеженің үстінде әлі отыр. Бикен де, Бәйтен де қаққан қазықтай орындарынан қозғалмайды. Кенет Жақай ұйқыдан оянған адамша сілкініп, іс бітті дегендей алақанымен тізесін сарт еткізді де, ләм–мим деместен шыға жөнелді.

Түстен кейін тексеру тағы жүрді. Бос тұрған қойма астық пен тамаққа толып кетті.

— Сорлы басым, әуелден осылай істесемші, – деп өкінді ауылнай. – Сонда жоспардың бәрін баяғыда орындайды екем.

Тексеру бойынша өткізілген кешкі жиналыста комиссия өз міндетін толық атқарып шықты деген шешім қабылданды. Күні бойғы тінтісте тек Өлместің ғана ұрасы табылмады. Көрсетілген екі жердің екеуі де жаңылыс болып шықты.

— Өлмес мұндай жерден ұра қазса Өлмес бола ма? – деп Жақай күлді де қойды және осының бәрі адамның көңілін көтеріп, бұл үйде айтылған әңгіме, әзіл–қалжың айрықша мәнді де, мағыналы болып шығатындай әсер етеді.

Жақай домбырасын тыңқылдатқан күйі Бәйтенге қарап, даусын көтере:

— Қатын – ей, шайды тездет, – деді.

Сырттан:

— Қазір, қазір, – деген әйелдің көңілді даусы естілді.

— Шайға тым кеш боп кетті ғой, – деді Бәйтен ыңғайсызданып. – Мен тек алдыңгүнгі почта сіздің үйде қалды деген соң, ала кетейін деп… Күндіз қол тимейді.

— Е, аласың ғой, – деді Жақай оған онша мән бермей. – Үйге күнде кеп жүрген адам емессің, шай ішіп кет. Дайын тұр. Осы үйде азғантай дәм де бар шығар.

Есіктен самаурын көтеріп Злиха кірді, кернейден шыққан түтін көзіне кіріп, басын қисайта, бетін тыжырайтып, сонысы өзіне қызық боп көрінгендей, күліп келеді.

Дастарқан жайылып, қиықша нан мен қорытқан қант тасталды.

Жақай шайды жастыққа шынтақтап жатып ішті.