Әңгіме: Шөмішбай Сариев | ХХ ғасырдың 60 70 жылдардағы қазақ лирикасының көркемдік ізденістері
Бұл арада 70 жылдан астам уақыт өз өктемдігін жүргізіп келген Кеңестік жүйенің әдебиетіміздің өсу процесіне кері ықпал тигізген әсерін айтып өтпеуге болмайды:
Біріншіден, бес ғасырлық ғұмыры бар қазақ әдебиетінің алтын қоры, бай қазынасы – фольклордың, ауыз әдебиетінің дәстүрі жалғасын таппай дағдарысқа ұшырады.
Екіншіден, Қазан төңкерісінен кейін, көп ұзамай: «Революцияны жақтайсың ба, жоқ оған қарсысың ба?» деген жалауды көтеріп, оған нақты жауап іздеді де, идеялық мазмұнына, әрі шығармашылығына қарай төрт топқа бөлінді.
Біріншісі – Кеңес үкіметіне сеніп, қолына қалам да, қару да алып күрескен Сәкен Сейфуллин, Баймағанбет Ізтөлин т.б. ақындар тобы. Екіншісі – бұл дүниенің болашағына барлай қарап, баянына үлкен ой көзімен қараған Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов т.б. ақындардың жұлдызды шоғыры. Үшіншісі – әдебиетке демократтық бағыт ұстаған нағыз бұқарашыл ақындар – Сәбит Дөнентаев, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров. Төртіншісі – еңбекші бұқара, халық арасынан шыққан ел ақындары – Жамбыл Жабаев, Иса Байзақов, Нұрпейіс Байғанин, Нартай Бекежанов т.б. тегеурінді талант иелері.
1937-1936 жылдардағы репрессиядан М.Жұмабаев тұрғыластарының поэзиясы кейінгі ұрпаққа беймәлімдеу болып келді. Лириканың алтын жібінің арқауы үзілді де, поэзияның табиғи арналы ағысына, дамуына кері ықпалын тигізіп, орасан зор залал жасалды. С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин поэзиясы да өктемдік қамалына тірелді.
Үшіншіден, заман мен қоғам ағымына байланысты жалаң үгіт-насихаттық поэзияға жол берілді де, адам жанының лирикалары уақытпен үндеспейді дегенге дейін барды.
Төртіншіден, жеке басқа табынушылыққа байланысты басқа елдермен қатар, қазақ лирикасы өзінің табиғи дамуына жол аша алмады.
Төрт түрлі себеп-салдары бар, әлеуметтік жағдайдың салдарынан 30-шы жылдардан 60-шы жылдар аралығы қазақ лирикасының дамуына қолайсыз болғаны анық.
Міне осындай сәтте, 1956 жылы /30.06./ «Жеке адамға табынушылық және оның зардаптарын жою туралы» қаулы жарық көрді де, әдебиет пен өнерде жаңа бір бағыт белең алды. Бұрынғыдай әрбір көркем шығармада міндетті түрде аталатын – Сталин есімінен біртіндеп арыла бастап, шығармашылықта еркіндік, біршама көзқарас бостандығы қалыптаса бастады, ой өрнегінің табиғилығы ірге тепті. Бұл кезең – 60-жылдардың басы еді. Әсіресе, бұрын тұсаулы аттай ғұмырды басынан кешірген поэзияның шоқтықты жанры – лирикаға қанат біте бастады. Жаңадан қуат ала бастаған лирика қазақ әдебиетінің көгіне самғап ұшып, көктемде оралған құстай өз айдынына қонып, аққу қанатын қомдай жүзді.
Жалпы лирика туралы анықтаманы көп келтіруге болады. Түп тамыры лириканың ертедегі гректердің музыка аспабы деген ұғымды беретін болса, ауыспалы мағынасында ақындық шабытқа да баланады. Лиризм сыршылдық сипатты танытса, екінші бір мағынасында сыршылдық күйге түсуді, сыршылдық сезімге берілуді сипаттайды. Лирик деп сыршыл ақынды атасақ, лирика деп ақынның өзінің, жан сезімін білдіретін шығарма түріне баласақ, екіншіден, лирика деп лирикалық шығармалардың сипатын да жатқызамыз. «60-70 жылдардағы қазақ лирикасы» деп тақырып бекітіп, қалам алуымыз да тегін емес. Бұрын жекебасқа табынушылық, үгіт-насихат, ұраншылдық кезеңді басынан кешкен қазақ әдебиеті, қолтығы созылып, бұл жылдары шынайы лирикаға ден қойды.
Грек сөзі — Лирикада көркем әдебиет тегінің бірі ретінде, ақынның дүниеге арақатысы, өмірге көзқарасы, толқынды көңіл күйін, терең тынысты сезімін, іңкәр жүрегін кең полотнода суреттеу, образды бейнелеу арқылы көрсетіледі десек те, кез келген серілік пен әсер лирика тудыра бермейтіндігін де ескергеніміз мақұл. Ақынның өзі өмір сүрген әлеуметтік мәні бар, адамгершілікке, гуманизмге толы, философиялық толғаныстар қоғамдық көзқарастар, халықтық махаббатқа тұнған сезім өрнектері – лирика деген құдіретті қасиетке ие болады.
Әлем әдебиетіндегі ұлы лириктер деп, туған халқымыздың Абай мен Мағжан ақынын алдымен ауызға алсақ, артық айтқандық емес. Мағжан Жұмабаев барша түрік әлемінің көңіл күмбезін көкке көтерерлік ақын. Ұлы Абайдың философиялық лирикасы да күллі әлемдік деңгейге биіктеген лирика. Грецияның Сапфо, Римнің Овидии, Италияның Петрарка, Иранның Хафиз, ағылшынның Байрон, немістің Гете, Гейне, француздың Ронсар, орыстардың Пушкин мен Есенинін еске ала отырып, қазақ ақындарының оның ішінде лириктерінің дүниежүзілік аренадағы деңгейі тең болмаса, аласа емес екенін айғақтайтын туындылар, әрине, баршылық. Бірақ, Кеңес өкіметінің тоталитарлық режимі лирика жанрының нәзік жанына ауыр жарасын салды. 1937-1938 жылдан соң-ақ, қазақ лирикасы үнсіздік күй кешті. Одан ұлы деп аталатын Отан соғысы да, лирика жанрының тілін күрмеді. Дей тұрсақ та, ел-халық арасында хатпен жазылған лирикалық жырлар шаң беріп қалса да, кәсіби деңгейге көтеріле алмады. Соғыстан кейін, халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы қоғамдық көзқарас лирикаға бүйрегін бұра қойған жоқ. Тек, ара-тұра ақындық қуаттың аласұрған сезімінен туындаған Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов шығармаларында көрініс беріп қалатын. Бірақ олар қоғам талабына орай, партиялық өктем тапсырмаларды қатар орындау арқасында қол жеткізді. Бір жола Мағжанға ден қою, ол кездер үшін оғаштық болып көрінетін. Бұл дерт 50-ші жылдарды түгелдей меңдеді.
Ал, 60-шы жылдардың басынан бастап, лирикаға жан бітті. Қазақ поэзиясының туған топырағына алғашқы дәндер де жемісін берді. Қаулап өскен 60-шы жылдар жас ақындары өздерінің «Мені» лирикалық геройларымен, лирикалық тұлғаларымен келді. Олар Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, сәл кейіндеу үн қосқан Мұхтар Шаханов еді.
Лирикада суреткердің, ақынның «мені» азаматтық менге айналып, халықтың көкейкесті ойларына ұласады. Әрбір оқырман лириканы оқып отырып өзі жазғандай сезінсе, немесе, сол көңіл күй өз жүрегімен үндессе, лирикалық туындының діттеген биігінен көрінгені. Лиризм, ойшылдық және психологизмнің ұштаса көрінуі де 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясының еншісіне тиген жетістік. Адамның сыртқы пішінінен ішкі жан дүниесіне ену, оның сыры мен сезімін қоса қабат ашу өріс алды.
XX ғасырдың басында Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев поэзияларында лирикалық толғаныс әлеуметтік мәнге ие болса, төңкерісшіл рухтағы ақын С.Сейфуллиннен бастап, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Мұқанов, Б.Ізтөлин, Ш.Иманбаеваның лирикалы жырлары уақыт талабына үндесті. Одан кейінгі А.Тоқмағанбетовтың «Бәтиманың хаты», /1928/,Ә.Тәжібаевтың «Сырдариясы» /1936/, Ғ.Ормановтың «Қараймын да асығамын» өлеңі /1930/, М.Хакімжанованың «Азбай күткен жар – алтыны» /1944/, Ә.Сәрсенбаевтың «Ақша бұлты» /1943/», «Сен құрметте оны» /1945/, Ж.Саинның «Есімде Айдар өзені» /1947/, Қ.Аманжоловтың «Өзім туралы» жыры /1948-1954/, Қ.Бекхожиннің «Өзіңе сен, жас ойшылы» /1936/, Х.Ерғалиевтың «Ауылға» өлеңі /1943/ — лирикалы жанрының кезеңдік көркем дүниелері.
Туған халқымыздың асыл мұраты, ғасырлар бойы аңсаған арманы, ел-жұртымыздың қуанышы мен зар-мұңы, ұлттық психологиямыз, ұлттық дәстүріміз, қазақтың әлеуметтік тағдыры – шағын да, ұрымтал жанр – лирикада ежелден көрініс тауып, бірге жасап келеді. Адам сезімдерінің алуан құбылыстары, ұлттық колориті, салт-дәстүрге лайық мән-мазмұны лириканың нәзік тілінде сөйлеп, жүрек пернесін шертті. Жүректен шықпай жүрекке жетпейді деу де ең алдымен лирикалық дүниелерде айтылып, қанатты сөзге айналды. Шалкиізден Махамбетке, Абайдан Мағжанға, Сәкеннен Қасымға ұштасқан лирика 60-шы, 70-ші жылдары өзіндік қайнар бұлағымен, өзіндік арналы өзен-дарияларымен халық руханиятының теңізіне құйып, сахараның шөлін басты, өмірге деген іңкәрлікті оятты.
Лирикалық қаһарман, лирикалық кейіпкер, лирикалық тұлға деп жүргеніміздің өзі ақын атынан айтылатын «Менге» ұласып, оқырман жүрегінің өзіндік «меніне», яғни тағдырына, тыныс-тіршілігіне айналды. Поэзиялық туындылардан адамның жанды бейнесін лирикалық қаһарман ретінде таныдық. Ақын әрдайым өз атынан айтқанымен лирикалық кейіпкердің жинақталған образы атынан суреттеді. Көбіне-көп лирикалық тұлғаның бүкіл бар-болмысын, табиғатын бір туындыда толық ашуы шарт емес. Бір мезеттік, бір сәттік, қас-қағымдық болмысы, яғни, бейнелі түрде айтсақ, көбіміз байқай бермейтін, бүршікпен жапырақ арасындағы, көктем мен жаз арасындағы құбылысты жырлап, суреттеп көрсете білсе, ақынның діттеген жерінен табылғаны…
Ақын лирикалық туындысында өз атынан ғана емес, қоғам атынан, тіпті бір бүкіл ұрпақ атынан да сөз алуы мүмкін. Оған ақынның талант-дарыны өлшем бола алмақ.
60-шы, 70-ші жылдар поэзиясында ақындар цикл, томтама өлең жазу арқылы, тіпті, бір тақырыпқа бір кітабын арнау арқылы лирикалық қаһарманның тұтастай тұлғасын жасауға ұмтылып жүр. Бұған бір ғана мысал ретінде, ақын Қадыр Мырзалиевтың «Дала дидары» кітабын айтуға болады. Лирикалық тұлғаның бір түрінде бір қырынан көрініп, екінші кітапта екінші қырынан көрініп толыға түсетін кезеңі бар. Бұған Тұманбай Молдағалиевтың «Қош көктем» кітабынан бірнеше мысал келтіруге болады. Бірақ, біз арнаулы тарауларда тереңірек жан-жақты талданатын болғандықтан да, еске ала кеткенді жөн көрдік.
Лиро-эпикалық жанр да – поэзияның аса күрделі жанры. Лиро-эпос деп атап талданатын бұл поэзияның көркем туындысы әрі эпикалық, әрі лирикалық табиғаты бірге туысып, ажырағысыз түрде жырланады. Бұл шығармаларда лирикалық кейіпкер заманалық тұлғаға көтерілсе, азаттық үшін күрескер дәуірлік деңгейге биіктесе, лирикалық жырлардың әдебиеттегі орны, атқарар миссиясы тіптен бөлек. «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Мұңлық-Зарлық», «Жүсіп – Зылиқаның қиссасы» т.б. қазақ халқының шығыс әдебиетінің ұлы туындылары – лиро-эпикалық жанрға жатса, Шалкиіз жыры, Мағжан өлеңдері таза лирикаға жатады. Біз лиро-эпикалық жанр туралы М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаевтың, т.б. зерттеуші ғалымдардың елеулі еңбектері барын ескере отырып, таза лириканы зерттеуге ден қойдық. Әрине, тақырыбымызға сай 60-шы, 70-ші жылдар лирикасы.
Лирика шын мәнісінде көркем әдебиеттің үш тегінің бірі. Яғни, лиро-эпостай және лирикалық драмадай, өмір шындығын ішкі терең жан күйзелісімен бейнелейтін жанр. Ақынның ойы мен сезімі құстың қос қанатындай бірге қанат қағып, эмоциялық тебіреніс биік еңсе көтереді. «Лирика – кез келген поэзияның ғұмыры мен жаны» деп В.Г.Белинский бекер айтпаған. Белинскийдей лирика туралы көсем сөз айтқан адам екі талай. Оны қазақ тіліне аударып жеткізген Ә.Тәжібаев ақын болса, ең алғашқы аудармашылардың бірі – Б.Шалабаев еді. Пушкин лирикасы, Лермонтов лирикасы, ХІХ ғасырдағы орыс лирикасы, махаббат лирикасы дейтін дүниелерге біз қанықпыз. Абай лирикасы да біршама өзіне лайық зерттелді. Мағжан Жұмабаев лирикасы қолға алына бастады. Ал, 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасы өз алдына обьекті болып зерттеле қойған жоқ. Ара-тұра жазылған газет-журналдарда, жалпы баспасөзде жарық көрген сыни мақалалар бар. Бірақ, зерделі зерттеу деңгейіне көтеріле қоймағаны анық.
«Поэзия өнердің ең жоғары тегі» /«Поэзия есть высший род искусства»/ дейді В.Г.Белинский және эпикалық, лирикалық поэзияны салыстыра келіп: «Лирикалық поэзияның артықшылығы, эпикалық поэзияға қарағанда, барынша субьективті поэзия, ақынның ішкі жан тебіренісінің көрінісі». Жан-Поль Рихтердің: «Лирикалық поэзияда – суреткер өзі салған бояуға, картинаға айналса, ақын өзі жазған дүниесінің бітім-болмысына айналады». 60-шы, 70-ші жылдары әдебиетімізге келген жаңа толқындарда өздерінің лирикалық жырларымен, өзі көркемдеп кестелеген дүниелерінде өздері тұлға, әрі қаһарман, әрі кейіпкер болып енді. Солай бола тұрса да, кешегі кеңес үкіметі тұсында осы жылдардағы қазақ лирикасын зерттеу обьектісінен шеттеу қалды.
Кеңес үкіметінің басқа республикаларында бұл жылдар поэзиясы біршама зерттелді. Атап айтсақ, Т.А.Лещенконың «70-ші жылдардағы Советтік Украина поэзиясының көркемдік-идеялық ізденістері және Борис Олейник творчествосы» /«Идейно-художественные искания в Украинской Советской поэзии 70-х годов и творчество Бориса Олейника»/, Эле Лыхмустың «1960-шы жылдардағы Советтік Эстония поэзиясының дәстүрі мен жаңашылдығы» /«Традиции и новаторства в Эстонской Советской поэзии 1960-х годов», М.А.Мамедовтың «Советтік Азербайжан поэзиясы» /60-шы жылдар/, А.В.Науменконың «60-шы жылдардағы Советтік орыс поэзиясының даму проблемалары және Н.М.Рубцов творчествосы», А.Д.Түймебаевтың «60-70-ші жылдардағы Советтік қырғыз поэзиясының жанрлық-стильдік ерекшеліктері», А.А.Цурканудың «60-шы жылдардағы Советтік Молдавия поэзиясының лирикалық қаһарман проблемасы» т.б. толып жатқан ғылыми-зерттеу еңбектері жазылса, қазақ топырағында бұл еңбек тың дүниелердің бірі болып саналады. Жеке автор туралы жекелеген еңбектер болғанымен, тұтастай таразылап, бір ұрпақ творчествосын талдап жазылған зерттеу жоқтың қасы.
«60-70-ші жылдардағы Қазақ лирикасы» тақырыбының өзектілігі де осында. Бұл жылдарда қазақ лирикасы көркемдік ізденісімен дамыды. Пікір қайшылықтары да болды. Сыншылар мен оқырмандардың қазіргі қазақ лирикасының мән-мазмұнын, көркемдік деңгейін бағалау біраз дискуссиялар да толастамады. Әрқилы ой-пікірлер кейде обьективті, кейде субьективті көзқарастар соқтығысында өріс алды. 60-шы жылдарда «Формалистік өлеңдер» деген етек алып, оған қарсы шығушылар да қалыс қалмады. Сыншы мен оқырмандар талғамы әртүрлі болғандықтанда бітіспес пікір таласы өрбіді. Мұның бәрі, әрине, 60-70-ші жылдардағы қазақ лирикасы туралы фундаментальды зерттеуді қажет етеді. Ұлттық мәдениетімізге, халықтық дәстүрімізге қазақ лирикасының әсер-ықпалы, дәстүр мен жаңашылдықтың арақатынасы, байланысы жайлы ғылыми тұжырымдар жасауды жүктейді. Өйткені, тақырып етіп алып отырған кезеңнің көптеген ақындары зерттеушілердің назарынан тыс қалған.
Бұл зерттеу еңбегінің мақсаты – Қазақ поэзиясының жаңа кезеңдегі орнын белгілеу, Қазақ лирикасындағы көркемдік ізденіс ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда тұжырымдап, ғылыми баға беру.
60-70-ші жылдардағы лириканың көркемдік ізденістері қазақ әдебиетімен тұтастықта алып қарап, қоғам мен әдебиет арасындағы құбылысты зерделеу. Әдебиеттің қоғамға, қоғамның әдебиетке әсер-ықпалын зерттеп, екі он жылдықтағы қазақ лирикасының тарихи даму заңдылығын қорытындылау және де тұжырымды баға беру.
Гегелдің логикалық тұжырымдауы бойынша, обьективті шындықтың үш саласы бар. Біріншісі – табиғат; екіншісі – адам танымы, адамның айналаны қабылдау, тануға байланысты мидың ролі. Ми болса, екі бастан табиғаттың ең ғажайып, ең орасан зор жемісі, өнімі. Үшіншісі – адам танымында табиғаттың бейнеленуі. Бұл үш ұғым да лирикалық туындыға қатысты, әрі бұл ұғым заңдылық. Зерттеу жұмысында қазақ оқымыстылары мен ғалымдарының, сыншы-зерттеушілерінің ой-пікірлеріне арқа сүйей отырып, сонымен қатар шет елдермен және де бүгінгі тәуелсіз ел аталған республика оқымыстыларына да иек арта отырып, пікірімізді де айтуға ұмтылдық.
60-70-ші жылдардағы екі он жылдықта Қазақстанда 300-ден астам поэзия кітабы жарық көрді. Біріншіден, оның көпшілігі лирика. Екіншіден, көпшілік кітаптар біз зерттеу обьектісі етіп алған ақындардың еншісінде. Бұл да зерттеу материалдардың жұтаң еместігін, қайта бай екендігін аңдатса керек.
Бұл еңбек – 60-70-ші жылдардағы қазақ лирикасы туралы теориялық және аналитикалық талдау тұрғысында жинақтап зерттеген алғашқы еңбек деуге болады. Зерттеудің жаңалығы да осында. Қазақ лирикасындағы көркемдік ізденістер жан-жақты кеңінен теориялық тұрғыдан талданып, жүйелі түрде, әрбір оқиғаға айналған өлеңдер өз кезеңімен хронологиялық бағытта тілге тиек етіледі.
Сонымен қоса дәстүр мен жаңашылдық хақында уақытқа сай обьективті түрде баға беріледі. Әрбір ақынның өзіндік қолтаңбасы айшықталып, жеке тұлғасы сомдалып, алдыңғы және кейінгі ұрпақ өкілдерімен салыстыра зерттелді.
«Жұлдыз» журналының поэзия бөлімі мен сын және библиография бөлімін басқарған тұстағы практикалық еңбегімнің, сын мақалаларымның көбісі дерлік 60-70-ші жылдары әдебиетке келген ақындар шығармашылығымен тікелей байланысты. Бұл кезеңнің поэзиясына әділ баға беруіне бірге атсалыссам, екінші жағынан зерттеу обьектісі етіп алған ақындардың өлең-жырлары қызмет барысында қолдан өтіп, сұрыпталған кездері де бар. Мұнымен қатар, «Жазушы» және «Жалын» баспаларында жарық көрген қайта басылымдары мен таңдамалы дүниелерін рецензент ретінде де қатысып, ой-толғамдарымды ортаға салған тұстарым да болғанын айтқаным орынды болар. Бұл да зерттеу жұмысына өз көмегін аз тигізген жоқ. Қайта теориялық және методологиялық негізде әрбір ақынның лирикасына нақты анализ жасауға, обьективті түрде жіліктеп талдауға игі ықпалын тигізді.
Лирика, шынында да, тарихи тұрғыда қалыптасқан барша әлемге ортақ жүйелі жанр. Сондықтан зерттеушілердің бәрі теориялық жағына терең назар аударған. Біз көбіне-көп, тақырыбымызға орай, лириканың қоғамымызда алатын орны мен лирикадағы көркемдік ізденістерге баса көңіл бөлдік.
Сонымен зерттеу еңбегіміздің бірінші бөлімі: Қазақ поэзиясы жаңа кезеңде.
Екінші бөлім: Қазіргі қазақ лирикасындағы көркемдік ізденістер /60-70-ші жылдар/ деп аталады.
Екінші тараумен қатар: Қорытынды бөлімі бар.
Зерттеу жұмысында 60-70-ші жылдардағы әдеби процестің даму заңдылығы және оның ерекшелігі, бұл кезеңдегі қазіргі тәуелсіз елдер әдебиетінің даму заңдылығымен байланыстырыла қаралады. Мұнымен қатар, әдеби процесте поэзияның алар орны, маңызы сөз болумен бірге, ізденістер мен ағымдарға баға беріліп, сан-салалы ой-пікірлер қозғалады.
Уақытқа, дәуірге байланысты поэзиядағы, оның ішінде лирикадағы мазмұн мен ой жаңалығының әсерінен, түр /формалық/ ізденістерге жетелегені, поэтикалық ойлау жүйесінің өзгергендігі, сонымен қатар дәстүрлі көзқарастарды дамыту нәтижесінде, соны жаңалықтар енгені жан-жақты ғылыми талдау жасау көзделді.
Жаңашылдық лирикалық өлеңдердің сыртқы формасында ғана көрініп қойған жоқ, поэтикалық ойлау жүйесіне күрделі өзгерістер енгізді. Бұл кезеңде поэтикалық ойлау жүйесін жетелеп, толғандырған мәселе – жалпы адамдық, азаматтық проблемалар еді. Уақыт және Адам, Бейбіт ел тағдырын қорғау, Ғылыми-техникалық революция, экология және табиғат тағы басқа эстетикалық ақыл-ойдың, сананың игілігіндегі түрлі мәселелер лириканың қайнар көзіне айналды. Жалпы осы уақытқа дейінгі поэзияға тән қасиет, яғни әр кезеңдегі күрделі, есте қаларлық оқиғаларға жедел үн қосып отыру-сынды жедел, оперативті поэзия да бұл кезеңде өріс алғаны рас. Республикалық бұрынғы одақтық, одан қала берді дүниежүзілік оқиғаларға дер кезінде, сол сәтінде атсалысып, із қалдыруда жалпы поэзияның да, оның ішінде лириканың да үлес салмағы аз емес.
Қазақ лирикасының алпысыншы жылдардағы хал-ахуалы күнделікті өмір шеңберімен, немесе, саяси ағымдағы әртүрлі даталар мен оқиғалар тұрғысында өлшенбейді. Қайта көп жайларды айтуға болмайтын шақтарда да, қазақ лирикасы өзінің астарлы ой тереңдігімен, екінші, тіпті үшінші пландағы интеллектуальды оқырманына мегзерлік астарлығымен, ой диапозонының кең ауқымдылығымен бағаланады. Қазақ ақынының «Бұтақтарым – биікте, тамырларым – тереңде» деуі де сондықтан. 60-70-ші жылдар поэзиясын, оның ішінде қазақ лирикасын зерттеу обьектіміз етіп алу мәнісі де, мазмұны да осында болса керек.
Бұл кезеңде қазақ поэзиясында философиялық лириканың жаңа бағытындағы ізденістері белең алды. Белгілі қоғамдық формацияның желеуін көтеру үшін емес, қайта жалпы адамзат игілігіне айналарлық, ұлттық топырақта дәні өсіп-өнгенімен, жемісі – жер бетіндегі халықтарға ортақ ой-өрісі етек алып, өркенін жайды.
Жиырмасыншы-отызыншы жылдарда әдебиетіміздің, оның ішінде поэзияның алтын қазығын қадаған, поэзияның ұлттық туын көтерген ақын-жазушылардың репрессияға ұшырауы, әлбетте, әдебиетімізге кері әсерін тигізбей қойған жоқ. Олардың қатерлі уақыттың кәріне ұшырауы – одан кейінгі ақындар толқынын жалаң үгіт-насихаттау, науқаншылдыққа әкеліп итермеледі. Өз ойын ашық айтудан қалды. Міне, осындай қорқа-соқтап сөйлейтін ақындар қасіретті 1937 жылдан бастап, Ұлы Отан соғысы аяқталған тұста жалғасып, 50-ші жылдарға дейін жетті. Бұл тұстарда Қазақ лирикасына жан енгізіп, жүрек дүрсілін оятуға ден қойған Қасым Аманжолов сынды т.б.ақындар, халыққа қажет, В.Г.Белинский анықтама берген нағыз лириканың алғашқы нышандарын танытқанымен, біржолата бел шешіп кете алмады. Уақыт, саясат орайына қайта-қайта мойын бұрып отырды.
60-шы жылдары ұлы Мұхтар Әуезов сөзімен айтқанда «Әдебиетімізге жыл келгендей жаңалық сезінерлік» жаңа тегеурінді ақындар толқыны келді. Олар өлеңдерінің өміршеңдігімен, көркемдік ерекшеліктерімен әдебиет табалдырығын аттап, бұл күнде бұғанасы бекіген, кемел жасқа ғана емес, поэзиямызды кемелдікке жеткізді. Бұл кезеңдегі өзіндік үні, өзіндік ізденістерімен әдебиетімізге енген ақындар Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Зейнолла Шүкіров, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, Қайрат Жұмағалиев, Сабырхан Асанов, Өтеген Күмісбаев, Сәкен Иманасов, Марфуға Айтқожина, Өтежан Нұрғалиев, Ақұштап Бақтыкереева, Фариза Оңғарсынова, Меңдекеш Сатыбалдиев, Мұхтар Шаханов т.б. ақындар творчествосы көркемдік жағынан да, эстетикалық әсер тұрғысынан да айқын қолтаңбамен әдебиетімізге өз соқпағын салуға ұмтылды.
Міне, 60 жылдары әдебиетімізге өзіндік қолтаңбасымен енген ақындар творчествосын талдағанымызда, бұрынғы бүкілодақтық поэтикалық процестегідей, ақиқат шындығымыздың күрделі де, жан-жақты картинасы, қайта құру, жариялылық көрсеткендей, тоқырау /застой/ кезінде де әдебиетіміз қарап қалмағандығы, олардың ащы үніне өктем үкімет пен тотолитарлық режимдегі партия басшыларының қаперіне кірмегендей, құлағына ілмегендігі айқын көрінді. Поэзияда, оның ішінде лирикада, бар болмысымызда болып жатқан шындықты айқайлап, ұрандап айтпаса да, өзінің жанрлық ерекшелігіне тән, түсінген адамға, естір құлаққа, көрер көзге қолға ұстатқандай әсерлі де, байыпты жеткізе білген лирикалық туындыларымыз аз емес. Міне осы жағын да ашып көрсету – басты бағытымыз.
60-70-ші жылдардың поэзия хақында ара-тұра баспасөз беттерінде сыни мақалалар жазылғанымен, зерттеу объектісі етіп алу, оны жан-жақты талдау жағы әлі күнге біржола қолға алынбаған шаруа екенін жоғарыда айттық. Сондықтанда әдеби-эстетикалық ой жүйесі тұрғысынан да, жаңашылдық проблемасы хақында да, көркемдік ізденістер мен дәстүр жайында да зерттеуге тұрарлық, негізі бар дүние деп санаймыз.
Осы бір тұжырымды ой-қортындыға орай, 60-70-ші жылдарда дүниеге келген бірнеше лирикалық көркем шығармалар жоғарыда айтып өткен аспектіде қаралып, зерттелді.
* * *
Әдебиет – қоғамдық болмыстың көркемдік шындығы екенін мойындай отыра, біз бұрын өмір мен өнер арасындағы қарым-қатынасты, маркстік-лениндік әстетикаға сүйене отырып, диалектикалық даму тұрғысында түсіндіріп келдік. Ол «Өнер иесінің абзал парызы – коммунистік қоғам орнатуға атсалысу» деген мақсатты алға қояды. «Коммунизмнің негізгі мұратты мақсаттарының бірі – жаңа адам», – дей отырып, қоғамды да, қоғамда өмір сүрген адамды да, оның ішінде өнер иелерін де жетпіс жыл бойы қалыпқа салумен келгені өмір шындығы. Адам қалыптасып, тәлім-тәрбие алу үшін, ең алдымен материалдық жағдайға байланысты, одан соң барып рухани өміріміз – әдебиет пен өнердің еншісіне тиді. Рухани өмір материалдық жағдайға тәуелді болды, ал материалдық жағдай Коммунистік партия билеген өкіметтің қолында болғаны баршаға мәлім. Осыдан келіп «сөз бостандығы» деген сөз жүзінде қалып, іс жүзінде «патшаны» мадақтау – әдебиет ісіне айналды. Мадақ көсемдерді тудырып, жеке адамға табынуға әкеліп душар етті. В.И.Ленин өзі өмір сүрген қоғамды талдай отырып, қарама-қарсы күштердің барлығын анықтады да, сол күштерді бір-біріне жұмсады. Ол өз ойын әдебиет пен көркемөнер өмірді қарама-қайшылықта, күрес үстінде бейнелей білу керек деп түйді. Әр заман, әр дәуір Әдебиет пен өнерге өз жүгін артып, көркемөнердің халықтық, таптық және партиялық принциптерін міндет етіп қою арқылы, мұның тасасында әдебиеттің ұлттық ерекшеліктері ұмыт қалды. Шығармашылық мұраға лениндік көзқарас, партиялық көзқарас бейнелеу теориясының методологиялық мәніне тұсау салды, дүниені көркем танудың ерекшеліктеріне, дүниені көркем танудың еркіндігіне жол берілмеді. Әдебиетті белгілі бір мақсатқа жұмсау нәтижесінде, тар қалыпқа түсіру арқылы – жеке адамға табыну дәуірін қоғамымыз басынан кешірді. Әдеби шығарманың басты құралы да, оның көркемдігінің, эстетикалық бағасының негізгі өлшемі тіл екендігі – жеке адамға табынудың тасасында тұншықты. Бес ғасыр бойы жырланып, ата-бабамымыздың алтын қазынасына айналған дүниемен дәстүр жалғастығы үзіліп тынды. Көсемдерді жырлау – актуальды тақырыпқа айналды да, көркемдік шеберлік, көркем тіл екінші планда қалды. Қазіргі еліміздің тәуелсіздігі, тәуелсіздіктің алғашқы сәби қадамы ащы шындықтың осылайша бетін ашып отыр.
1960-шы жылдың ерекшелігі – жеке адамға табынудан адамның мойыны сәл де болса босанған шақ еді. Зиялы қауым жан-жағына ойлы көзбен, бірақ, ежелгідей сақтана қарай бастаған кезең еді. Көпшілік қауым Сталин қолымен жасалған кесепатқа бірде сеніп, бірде сенбей екіұдай сезім кешкен. Қаншама уақыт уланған сана үшін Сталиннен кінәрат табу дегеннің өзі төбеден түскен жайдай әсер етті. Дегенмен келе-келе ел елдігін жасап, қозғалысқа енді. Тіршілік өз арнасымен ақты. Көрінгеннен үрке қараушылық бірте-бірте сейіліп, үй-іші, ошақ басында болсын шындықтардың ұштығы шыға берді. Бұл кезде әдебиетке жаңа толқын келді. Әсіресе, бұрынғы Одақтық әдебиет аренасында Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский, Роберт Рождественский есімдерімен бірге ащы шындықтың аз да болса жаңғырығы одақтас республикаларға жете бастады. Бұл кезде әдебиет әлеміне жұлдызды шоғыр танылып, өздерінің отты шығармашылығымен оқырман қауымын мойындатты. Олар: дағыстандық ақын Расул Ғамзатов, балкарлық Қайсын Кулиев, қалмақ Давид Кугультинов, тәжік Момын Қаноғат, башқұрт Мұстай Кәрім, армян Геворг Эмин, орыс Егор Исаев, өзбек Зұлфия, қазақ Жұбан Молдағалиев, Сырбай Мәуленов, қырғыз Сүйенбай Эралиев, Сауранбай Жусиев, түрікмен Аннаберді Ағабаев, эстон Владимир Бээкман, грузин Иракли Абашидзе, азербайжандық Наби Хазри, литвалық Эдуардас Межелайтис, Юстинас Марцинкявчис, т.б. есімдер поэзия сүйер қауымға ықпалды әсерін тигізген шақ. Осы тұста 1961 жылы Қазақстан топырағынан тұңғыш адам ғарышқа шығуы үлкен әлеуметтік оқиғаға айналып, ол туралы «Адамға табын, жер енді» атты поэмасымен Олжас Сүлейменов есімі әлемдік аренаға көтерілді. Жеке адамға табынудың жойылуы және адамзаттың тұңғыш ғарышқа көтерілуі – екі бірдей оқиға символикалық түрде үйлесіп, әлеуметтік жағдайды айғақтай түсті.
Осы тұста, 1959 жылы «Жас қанат» атты жас ақындар жинағы ақын Ғафу Қайырбековтың алғы сөзімен жарық көрді. Бұл кітап – туған әдебиетімізде оқиғаға айналған кітап. Оқиға болатын себебі, осы жинаққа енген ақындардың тұтастай дерлігі туған әдебиетіміздің тұрақты кадрына айналып, көркем әдебиетімізді көркейтуге көп үлес қосты. Ауыр жүгін арқалады. Атап айтқанда Ізтай Мамбетов, Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Зейнолла Шүкіров, Шәміл Мұхамеджанов, Ғаббас Жұмабаев, Жұмекен Нәжімеденов, Еркен Ибраһим, Мағираш Сарикова, т.б. ақындар алғашқы соқпақ жолын салды. Осы кітаптан кейін-ақ көктемнің дүркірей көтерілген көк майсасындай, қаулап өскен гүлдеріндей әдебиетке бірнеше есімдер келді. Бұл есімдер арқылы қазақ поэзиясының көркемдік лирикасы көріктеніп, сұлуланып сала берді. 1960 жылы Зейнолла Шүкіровтың «Теңіз жыры» /өлеңдер/, «Кәмила» /өлеңдер мен поэма/, Тоқаш Бердияровтың «Бейбітшілік көшесі» /поэма мен өлеңдер/, Еркеш Ибраһимовтың «Көкшетау көріністері» /өлеңдер/, Сағи Жиенбаевтың «Сыйлық» /өлеңдер/, Шәміл Мұхамеджановтың «Ана құшағы» /өлеңдер/, Жұмекен Нәжімеденовтың «Балауса» /өлеңдер/ т.б. кітаптары оқырман қолына тиді. 1961 жылы Олжас Сүлейменовтың «Арғымақтар» /өлеңдер мен поэмалар/, «Адамға табын жер енді» /поэма/, Ғафу Қайырбековтың «Арал әуендері» /өлеңдер/, Әділбек Абайділдановтың «Аққайың» /өлеңдер/, Сағи Жиенбаевтың «Дала гүлі» /өлеңдер/, Ғаббас Жұмабаевтың «Нөсер» /өлеңдер/, Ізтай Мәмбетовтың «Табантал», Тұманбай Молдағалиевтың «Құралай» т.б. кітаптар жарық көрді.
Хронологиялық жолмен осылай саралағанымызда, 60-шы жылдар поэзиясының алғашқы өкілі болып ақын Тұманбай Молдағалиев әдебиетке қадам басты. Оған «Студент дәптері» /1959/, «Кәмила» /1960/ кітаптары куә. Бұдан соң қазақ лирикасының көркем жайлауына /біз зерттеу обьектісі етіп алған ақындарды атасақ/ Сағи Жиенбаев «Сыйлық» /1960/, «Дала гүлі» /1961/, Зейнолла Шүкіров «Теңіз жыры» /1960/, «Арал дәптері» /1962/, Жұмекен Нәжімеденов «Сыбызғы сазы» /1962/, Өтежан Нұрғалиев «Менің махаббатым» /1962/, Сабырхан Асанов «Тұңғыш кітап» /1963/, Төлеген Айбергенов «Арман сапары» /1963/, Мұқағали Мақатаев «Ильич» /1964/, «Жанар» /1966/, Өтеген Күмісбаев «Тұңғыш» /1964/, «Алақан» /1966/, Жүсіп Қыдыров «Тұңғыш кітап /1964/, «Таңғы сәт» /1966/, Фариза Оңғарсынова «Сандуғаш» /1966/, Мұхтар Шаханов «Бақыт» /1966/ жинақтары жарық көрді. Ал, 60-шы жылдар поэзиясының өкілі Қадыр Мырзалиев болса, 1959 жылдан бастап, 1965 жылға дейін балалар ақыны болып, 1965 жылы философиялық лирика кітабы «Ой орманымен» жарқ ете түсті. Бұдан соң ақын жыл сайын кітап беріп «Дала дидары» /1966/, «Бұлбұл бағы» /1967/, «Ақ отау» /1968/ жинақтарымен барша қауымды баурады. Осы аталған ақындар 70-ші жылдары да сапалы да, өнімді еңбек етті. Зерттеу обьектісі етіп екі он жылдықты алуымыз да сондықтан.
Ақындар 60-шы жылдары әртүрлі сезіммен әдебиет есігін ашты. Бірі – сезім шуағына шомыла келсе, енді бірі – ой бұлтына батты. Енді бірі – терең ағым, тұңғиық иірімдерге барса, екіншісі – сөз сымбатының шолпыларын сыңғырлатып, шашпауын көтере келді.Әр қайсысының алдында – ақын болу, ақын болып азаматтық парызды өтеу. Ел, қоғам алдында қызмет көрсетіп, жұртшылыққа жүрегімен танылу мақсаты бар еді.
Т.Молдағалиев:
Қызық еді менің ұшқыр қиялым,
Көкірегімде тасушы еді күй ағын,
Бұл сезімді жазу үшін, достарым,
Жүрек керек, керегі жоқ сияның, –
десе ақынның лирика үшін жүректің оты, жанның тебіренісі керектігін алдын-ала сезіне келді.
Қ.Мырзалиев:
Уа, далам! кеңдігіңе тамсаңдым көп,
Айта алман бәрін жазып тауса алдым деп.
Сен – алып пластинка дөңгеленген,
Инең боп тұрады ылғи ән салғым кеп! –
десе, ақын өзінің өмірлік кредосын аңғартумен қатар, оның алға қойған арман-мақсатының биіктігін, қарымының кеңдігін нәзік лирика тілімен жеткізді.
Ж.Нәжімеденов:
Қай жаққа, енді қайда бұрыла алам,
Жаным бар шындық дарып, жыр ұнаған.
Осы бір кеудемдегі кішкене бас,
Үп-үлкен дүниенің сырына алаң…
десе, ақын дүние құпиясының сырына сүңгіген сапарынан хабар беріп қана қоймайды, лирикалық жүрегін оқырман алдына тартып, иландырады, болашағына сендіреді.
С.Асанов:
Бәрі де аян, бәрі аян,
Аян емес сыр бар ма?
Бәрі де аян, бәрі аян,
Сырды айтпаған жыр бар ма? – дей келіп:
Сонда да бір жүйрік ой,
Ойланбаған сияқты.
Сонда да бір қызық той.
Тойланбаған сияқты.
Соны тойлау, соны ойлау
Маған қалған сияқты, –
деп, үміт көкжиегіне көз жібереді.
Т.Айбергенов:
Өмір деген – мәңгі гүлдеп жататын,
Құштарлықтың толғағы мен көктемі.
Ешкім оған қоя алмайды нүктені,
Өмір деген сөйлем емес өйткені, –
десе, ақын өзінің лирикалық бітім-болмысын танытып, қарапайым ғана ойымен күрделі де, қасиетті жолдағы алғашқы қадамына мән беріп, зер сала сөйлейді.
Бұл өлеңдерді, ә дегеннен мысал ретінде келтіру мақсатымыз, осы дүниелерден-ақ 60-шы жылдары әдебиетке келген ұрпақтың алғашқы үндерінен, алғашқы қадамдарынан өнер сапарына үлкен дайындықпен, азаматтық жауапкершілікпен, әдебиетті мешіт десек, имене басып, аяқ кебісін құтты шаңыраққа шешіп кіргендігін аңдатары сөзсіз. Ұрпақ үндері ибалы да, нәзік, сезімдері терең де, күрделі екендігін танытады. Мұндай мінез – ақындардың шыққан тегі мен әлеуметтік ортасын да айқындай түседі.
Бұл ұрпақтың басы – сонау репрессия жылдары дүниеге келсе, енді бірін аласапыран Отан соғысы кіндігін кескен перзенттер еді. 1937-1938 жылғы репрессияға ұшыраған Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов тағдырлары – бұл ұрпаққа да түгелдей мәлім болып келді деуге болмайды. Аса құпиялықта сақталды. Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров кейінірекке дейін оқуға рұқсат берілмегені рас. Сондықтан оқыған буынға Мағжан творчествосынан гөрі Европа, дүние жүзі классиктерінің шығармашылығы кеңірек таныс болатын. Ел аузынан есітіп, жасырып-тығып оқығандары болмаса, ашықтан-ашық оқуға мүмкіндік берілмеді де, ұрпақ пен ұрпақтар арасындағы дәстүр жалғастығы үзілгендей болып еді. Бірақ, олардың көзін көрген, бірге жыр жазған аға ұрпақтан үлгі-тәлім алды. Олар Советтік шындықты жазуда, социалистік реализм әдісімен жазуға үйретті. «Түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік болуға тиіс» деп жар салды. Бірақ, 60-шы жылдардың жаңа толқыны бұл шеңберден шығып, шынайы өмірдің ақиқатына үңілуге ұмтылды. Айта алмаған жерлерін астарлап жеткізді. Ел, халық, уақыт туралы толғану – жаңа ұрпақтың алтын діңгегіне айналды. Табиғат пен туыстасты, адамға тән шынайылыққа бет бұрды. Өтірік көлгірсу, жалған ұраншылдықтан арылды. Осындай адал сезімді лирикалық жырлар – әлеуметтік өмірге әсерін аз тигізген жоқ. Қазақ лирикасы – 60-шы жылдары заманға шеру тартқан өз көшін бастады.
«…Қазақ поэзиясын жалпы әңгімелеу мезгілі өтті, жеке ақындар жайлы монографиялық еңбектер жазылумен қатар, поэзиямыздың әр алуан бай салалары туралы да ақындарымызша даралана, мамандана бастаған зерттеушілер керек. Онсыз әдебиет ғылымы /қазақ поэзиясына табыстарымен бірге қиындықтарға ұшырай отыратын/ көмек ете алмайды» – дей келіп, Ә.Тәжібаев оның ішінде лириканы бөліп зерттеу қажеттігіне тоқталады. Жеке зерттемей әдебиет ғылымы қазақ поэзиясына көмек ете алмайтындығын, ықпал-әсері бола алмайтындығын лириканы бөліп зерттеудің бірінші себебі десе, екінші себебі деп, Ұлы Абайдан басталатын шын мәніндегі қазақ лирикасы тар шеңберлі, талдауға келмес ұлттық қана құбылыс емес екендігін, поэзиямыздың дүние тану дәрежесінде: кең өрелілік, мотив байлылығын, сезім әрлілігі, тақырыптың жан-жақтылығы талданбай, лирикамызға арқау, өзек болатын сан түрлі конфликтілерді, лириканың сөз күшін, ондағы характерлерді жетік тексермей, поэзиямыздың өсу эволюциясына терең бойлай алмайтындығымызды, салыстыру арқылы лирикамыздың сапалық дәрежесін сипаттарлық өлшем табатынымызды тілге тиек етеді.
Үшінші ең басты себептердің бірі деп, лирикамыздың Абайдан бергі ұзақ тарихы бар: оның даму процестері еш уақытта бейбіт түрде, өзге әлеуметтік кезеңдерден бөлек, оқшау күйде өткен емес екендігін, лирикамыздың тарихи әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл мәдени тарихымыздың үлкен бір арнасы екендігін, бұл – еліміздің ірі қоғамдық өзгерістерін қоса баяндайтын арна екендігіне тоқталады.
Абай лирикасы, Шәкәрім, Мағжан лирикасына ұласқан тұстарда «қазақ ұлтшылдарының» поэзиясынан асқынған ашық жаулықпен бірге жалпы символизмге тән бүркенішті, бояулы, сан-саққа бастайтын, жалған іздерге жетектейтін «нәзік» әрекеттерді табу қиынға соқпайды. Ендеше әдебиет өміріндегі мұндай кезеңді аттап өту, әйтпесе тарихымызға «қиянат» деп «зерттеген» тұстарымызда, бұлай сілтенген қылыш, талай алтын бастарды жалмап кетті де, кейін өз кінәсін өзі мойындап: «жасыратыны жоқ, поэзиядағы зиянды ағымдарға қарсы қызу күрестің артық сілтеу, арандағыш жақтары да болды. Символизм мен формализмді әшкерелеуді, оларға соққы беруді – лирика атаулыға соққы беру», – деп түсінген мезгілімізді де тарих ұмытпайды…
Бір жақты жаңсақ ұғынғандықтан, талантты лирикашыл ақындардың өздері көп уақыт лирикадан қашқақтағанын, адам сезімі мен оның нәзік түйсіктерін поэзия тақырыбы емес деген ұранға сеніп, өз дарындарын өзі булықтырғанын жақсы білеміз /«Өмір және поэзия», 14-16-беттер/.
Лирика атаулыға соққы берілген соң «Өз дарындарын өзі булықтыру» 60-шы жылдардың басына дейін келді.Тек, 1948-1954 жылдар аралығында ара-тұра лирикаға бет бұрған ақындар болды. Соның бірі – Қасым Аманжолов болса, оған «Өзім туралы» лирикалық жыры куә. «Сырда туған сырдың ұлы, жаңа Гейне мен болам» деп 1936 жылдары жар салған ақын Ә.Тәжібаев та 1937-1938 жылдардан кейін, 50-ші жылдары ғана лирикаға біржола үн қосуға зейін қойды, деп айта алмаймыз. Содан соң соғыстан оралған Сырбай Мәуленов, Жұбан Молдағалиев лирикалары бой көрсетті. Дегенмен, 60-шы жылдардағыдай қазақ лирикасы қанатын жаза алған жоқ. Бұл құбылыс – әдебиетімізге жаңа толқын, жас толқынның өзіндік үнімен, өзіндік сырымен келуіне байланысты деп білеміз. Бұл буындағы зерттеу еңбегімізге діңгек болғандары төмендегі ақындар: Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, Зейнолла Шүкіров, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Сағи Жиенбаев, Төлеген Айбергенов, Сабырхан Асанов, Қайрат Жұмағалиев, Өтеген Күмісбаев, Дүйсенбек Қанатбаев, Жүсіп Қыдыров, Фариза Оңғарсынова, Өтежан Нұрғалиев, Қастек Баянбаев т.б.
Осы аталған ақындардың біразының есімі елуінші жылдардың орта шенінде, енді бірі алпысыншы жылдардың басында көрінгенімен, ақын ретінде қалыптасып, халық алдында мойындала бастағаны 60-шы жылдардың екінші жартысында және 70-ші жылдары еді. Мысалға, ақындық қуатын алпысыншы жылдары таныта бастаған Т.Молдағалиевтың 1957 жылы «Студент дәптері» атты жинағы жарық көрді.
Бұл кезеңді көзге елестету үшін, бір ғана деректі айтып өтсек, артық болмас. 1953 жылы орталық газеттің бірінде, қазақтың зиялы қауымының қабырғасына батқан ауыр да, зілді мақала жарық көрді. Ол М.Әуезовтың «Абай» романы туралы. Газетте: «М.Әуезов басты герой Абай образын теріс ашады… Әуезов орыстың адамдарының образын жасау үшін жарқын бояулар таба алмайды… Олар өздерінің кейіпкерін жоғалтқан, олар ұлы орыс халқының таңдаулы қасиеттерін бейнелей алмайды.
Автор пантюркизм мен панисламизмнің кертартпалық сыйпатын әшкерелеуден жалтарады…
М.Әуезов романда орын алған елеулі бұрмалаушылықтарды жоюға тиіс»7, – делінген. Бұл мақалада ең алдымен, шовинистік пиғыл етек алған. Пантюркизм мен панисламизмді алға тартып, қазақ интеллегенциясына тағы бір ауыр қатерді де қаперіне салып қояды. Мұның алдында, С.Мұқановтың «Өмір мектебі» туралы «Ескілікті іш тарту»8 мақаласы да отқа май құйғандай, отыз жетінші жылғыны көксеу сарыны бар еді.
Мұндай қауіп-қатермен қатар жеке адамға табынудың асқынған, шегіне жеткен сәті де осы кез. Бұл редакциялық мақалалар жарық көргеннен кейін, үш жылдан соң, 1956 жылы «Жеке адамға табынушылық және оның зардаптарын жою туралы» қаулысы жалпы халыққа, оның ішінде әдеби өмірге серпіліс әкелді. Бұл хақында, «Ақындықтың құпия сыры» атты алғы /С.Қирабаев/ сөзде :
«Адам тұсаудан… XX съез ғана құтқарды. Тұманбай осы тұста әдебиетке келді де, өзінен бұрынғы ұрпақтың бойына сіңген тежеуге ілікпей, адам ырқына ғана тән еркін ойды, ашық, бүкпесіз сөзді айтты. Жастығын, махаббатын, туған елінің табиғатын, көктемін жырлады. Осындай жағдайда шын сезімді, адамның көкейін жарып өтетін сүйіспеншілік сырын аңсап отырған қауым, әсіресе, ақынның өзі сияқты еркін ойлап, еркін сөйлеуге ұмтылған оның құрбы буыны Тұманбай өлеңдерін ду көтөріп әкетті. Ол әдебиетке осылай жастықтың, махаббаттың, көктемнің жыршысы болып енді», – деп жазды.
Алпысыншы жылдары қалыптасып, жетпісінші жылдар өзінің ақындық шеберлігін күшейте түскен ақындардың алғашқы қарлығаштарының бірі – Т.Молдағалиев еді. Шынында да, «өлеңді тек саясатқа құрып, науқандық істерге үгіт есебінде көбірек пайдаланған». Қазақ поэзиясы өзінің аз да болса еркіндігін сезіне бастады. Сол тұста өзінің жастық сезім шуағына шомылған Тұманбай ақынның жарқырай көрінуі, сүйкімді болуы өмір тудырған заңды құбылыс деп бағалағанымыз орынды.
Асылында, поэзия – күн шуағынан жаратылған, жаны ізгінің ісі. Жұлдыз жарығындай жанарыңда самсай көрініп, жақын десең алыстай түсетін бір ғажап құпия дүние. Сол жұмбақ әлемге іңкәр адамның, табиғат тылсымына ынтызар жүректің ғана қолынан келер шаруа – поэзия. Адамды және өмірді сүюден басталған ақындық жол – Отанға деген биік парасат шыңына көтерілгенге дейінгі аралықта, тіршіліктің небір қилы-қилы қысталаң соқпақтарына жолығып, ащы мен тұшының дәмін татып, ыстығы мен суығына шыдап, соның бәріне мойып, мойып қана қоймай ауыр жүкті иығымен көтеріп, көтере алатындығын ел алдында мойындап, өзінің мазмұнды ғұмырын қортындылай алғанда ғана, нағыз ақын тұғырына шығары хақ. Сондай тұғыр биігіне жолдағы небір сынақтарды аттап өтпей, өз бағытынан талмай табанды қадам жасап, атын ел халқына жария етіп, мәшһүр етіп келе жатқан ақын – Тұманбай Молдағалиев.
Тұманбай Молдағалиев – Мұхтар Әуезовтің дуалы аузына іліккен бақытты ұрпақтардың бірі. «Жыл келгендей жаңалық сеземіз» атты мақаласында үлкен жазушы айтқан жылы пікірлерден бастап, күні бүгінге дейін есімі сын пікірдің талқысына түсіп келеді. Әрине, маятниктің аумалы-төкпелі тіліндей әрқилы пікірлер де болды. Сол маятниктің тілін бір қалыпты қозғалысқа келтіріп, тоқтайтын жерінде тоқтата алған, ең алдымен ақынның талантты творчествосы еді. Тұманбай творчестволық еңбек етуден танбады, ал творчество Тұманбайды ақындық өз тұғырына, ақындық өз орбитасына көтерді.
Ақын не жазса да, қалай жазса да, ең бастысы өмірді сүйіп жазады, адамға деген ізгілікті махаббатпен жазады. Тағдырдың талай тауқыметін, тіршіліктің көңілге қаяу салар көлеңкесін өлеңге арқау еткенде, ақын оған ашынудан гөрі, не қаһар төгіп айтудан гөрі, сәби маңдайын сипап отырып, кемшілігін мойындатқандай сезіммен төгіліп, елжірей жазады. Сол сырлардың аржағында үлкен жүрек дүрсілі естіліп тұрады.
Жетім қозы бар қозыдан жасқаншақ,
Көзінде оның тұрады ылғи жас моншақ,
Ол да бірге жүгіреді ауылға,
Барлық қозы жүгіргенде аттан сап, –
дейді ақын «Жетім қозы» деген өлеңінде. Өзге қозылар анасын іздеп ауылға аттан сап жүгіргенде, жетім қозы да сол дүрмекпен бірге келеді. Бірақ оны күтіп тұрған анасы жоқ.
Күн батады, бүкіл қора тынады,
Жұлдыз көкте сәуле сеуіп тұрады.
Соның ғана маңыраған дауысы.
Анда-санда ай астынан шығады…
Қанатымды бір жаза алмай мен еркін,
Қалың ойға шоматындай нелер түн.
Ақ қозыдай анамды іздеп сол кезде,
Бар әлемді кезіп кеткім келетін.
Осы бір үш шумақтардан ақынның үш қырын көруге болады. Біріншісі, ақын тағдырға налып тұрып, өмірді сүйіп тұрып жазса, сүйіп қана қоймай оқырманының да сүйіспеншілігін оятарлық сезім ұялатса, екіншісі, ақынның суреткерлік көз мергендігі: «соның ғана маңыраған дауысы, ай астынан шығатындығы» және табиғаттың кез келген қарапайым деталін адам тағдырымен тамаша ұластыра аларлық қасиеті.
Тұманбайдың 1967 жылы шыққан «Жаңа дәптеріндегі»:
Бақытты адам ол кісі мен білетін
Айтқанына талайды сендіретін.
Асауларды арқансыз үйрететін,
Дегеніне өзінің көндіретін…
Хат алады жақыннан, қиырдан да,
Қол созады қалсаң сен қиын халда,
Барлық жанға жақсылық тілеген соң,
Барлық бақыт басына жиылған ба? –
деген осы өлеңді және Қасым Аманжоловтың өлеңін мысалға келтіре отырып, Ә.Тәжібаев өзінің бес томдық шығармалар жинағының алғы сөзінде былай деп жазды:
«Маған осы екі өлең керемет әсер етті. Мен неге жазбадым екен, осыларды, – дедім ішімнен. Қызығумен қатар қызғанғандай болып та сезіндім. Осылар сияқты жазғым келді. Бұл сөз жоқ Қасымды да, Тұманбайды да ұстаз тұтынудың белгісі еді. Менің «Адам» деген өлеңім де ұстаздардың ықпалымен жазылуы да мүмкін.
Ғашықпын әманда ынтықпын,
Көңілдің күні бар адамға.
Қыздырса ол әулетін бір жұрттың
Жылуы жетпей ме маған да, –
деп басталатын…
– Көрдіңдер ме, мен де бір жақсы өлең жазып тастаппын демекші емеспін. Менікі жаңағы екі өлеңнен төмен шығар, әбден мүмкін. Менің айтпағым қазақ совет поэзиясының жаңа сапасы туралы. Поэзия замандастарымызды жырлауға, олардың жарқын образын жасауға бет бұрды. Поэзияның жаңа шеберлері жаңа өнеге ұсына бастайды. Бұл жаңа сөз маған да ықпал етті, менің творчестволық өмірімнен орын алды демекшімін»9.
Егер ақын аға: «Бұл сөз жоқ Қасымды да, Тұманбайды да ұстаз тұтынудың белгісі еді» деп айта алып жатса, бұл сөз жоқ, Тұманбай творчествосына берілген үлкен баға. Барды бағалай алуда – парасаттылықтың белгісі, өскеніміздің белгісі. Ақын Ғафу Қайырбеков «Белестен асқанда» атты мақаласында Тұманбайдың «Жаңа дәптер» мен «Ескерткіш» атты кітабын Қазақстан Жазушыларының екі сьезд аралығындағы, қазақ поэзиясының асыл қорына қосылатын дүние ретінде бағалаған болатын. Ақын «Жаңа дәптер» кітабы үшін Қазақстанның жастар сыйлығына ие болды.
Поэтикалық дүниенің басты критерииі – тұтас бір организм болуында. Өзінше өмір сүреді. Тіпті, оны жазған автордан да, автор өмір сүрген бүкіл ұрпақтан да ұзақ ғұмыр кешіп, ешкім де тоқтата алмас сапарға шығады. Оған ол кезде автор да көмекке келе алмайды, не автордың көзі тірісіндегі адами пенделігі де кесір тигізе алмайды. Бұл – өлең мен оқырман оңаша бетпе-бет келетін сәт. Сонда өлеңнің өзінше өмір сүруіне не нәрсе тіреу бола алмақ? Ой ма? Әлде сезім бе? Әлде ақыл ма? Әлде жүрек дүрсілі ме? Не өмірдегі сюжет пе? Қалай десек те, ой мен сезім бірлігі, ой мен сезім тұтастығы ғана, өлең ғұмырын өлмес дәрежеге жеткізеді. «Мысль изреченная есть ложь» деп Тютчев айтпақшы, бір жақты ой айтуға ұмтылу, не бір жақты сезім әуезіне салынып кету де жалғандыққа жетелері ләзім. Сондықтан, өлеңнің қос қанаты: ой мен сезім. Осы екі қанатын тең ұстап, жүрегінің терең иірімінен туындатқан ой мен сезім тұтастығының тұтқасын ұстаған ақын – Тұманбай Молдағалиев поэзиясы – туған әдебиетімізде өз орны бар поэзия.
Шіркін-ай, барлық адам досым болса,
Асықсақ жолыққанша қосылғанша,
Бәрі де анам құсап мейірленіп,
Бәрі де анам құсап ашуланса, –
деп тілейтін ақын жанына, ақын жырына зердемен үңіле білсек, небір кестелі сөздің құпия-сырына қаныға алатынымызға шүбә жоқ. Қалай дегенмен де, өзінің автопортретін өзгеден ерек айта білген ақын «Екі Тұман» арқылы жақсы жеткізе білген, батыл айта білген. Шынайылықтан шұрайлы поэзия туған:
Тұр міне алдыма кеп бала Тұман,
Мен оған осы сәтте аға туған,
Інісінің өлең деп жазғандарын,
Үлкен Тұман жасқанды жаратудан, –
Үлкеннің болып жүр жолы құтты,
Көп достарын кешегі ол ұмытты,
Кіші Тұман сезімтал үлкенінен,
Ал, үлкені бақытпен жолығыпты, –
дейді. Ақынның «менін ақынға телімей-ақ қайсы бір азаматты алшы, балалығы мен есейген шақтағы тіршілік тынысымен салыстырып көрсін. Сонда ол, ақын жүрегін «өз жүрегіндей, ақын жырын өзі жазған жырдай» сезініп терең ойға батқан болар еді; Кіші Тұманның арманы үлкен Тұман ба еді? Әлде үлкен Тұман кіші Тұманды қия алар ма еді? Екі өмірде бір-біріне ұмтылыс, бір-біріне деген сағыныш тартылысы жатыр.
Жылдар, жылдар, зымырап ақты құйын,
Ақын Тұман жанының тапты күйін,
Кішісінің жаны адал, жүрегі пәк,
Ал, үлкенін олай деп айту қиын!
Жүрек соға береді тозбағасын,
Күндерменен сен бірге қозғаласың,
Мүсіркеймін кішісін шыным осы,
Үлкеніне ел берер өз бағасын!
деп жазыпты ақын. Ең бастысы ақынға сенесің, сеніп отырып сенім артасың. Сенім артқасын ақынға деген сүйіспеншілігің оянады. Өйткені, ақын өзінің биік қасиетін де, өзінің осал жерлерін де оқырман алдына жайып салып, жұрт осылайсың демей-ақ, өзі-ақ біліп отыр. Міне, ақындық қуат деген өзгенің бойында болатын жақсылық пен кемшілікті жасырмай, өзінікі етіп айтуында. Сондықтан оқырман, өмірдің өз ағысы бұрып кеткен, амалсыздан болатын кемшіліктерді бөлісіп, ортақтаса да алады. Ол оңаша отырып: «бұл менмін!» деп айтудан да тайсалмай, өзінің сүйіспеншілік жүрегін авторға амалсыз ұсынады. Өлең ғұмыры деген осы.
Әрбір қаламгер өзінің творчествоға арналған саналы ғұмырын кезеңдерге бөліп жатпаса да, тындырған шаруалардың өзіндік белестері айқындалып, ерекшеленіп, тұлғаланып тұратын сәттері болады. Аламан бәйгенің де шегі, өзіндік айналымдары бар. Міне, осындай Тұманбай ақынның бірінші айналымы, баянды өмірінің алғашқы қорытындысы болған кітап – «Қош, көктем» /1971/ атты таңдамалы өлеңдер жинағы. Жинақтағы «Студент дәптерінен», «Жас қанаттан», «Көктем таңынан» ақын жүрегінің жастық жалыны ойнап, көктем дүние көз жанарына үйірілсе, «Алатау қызында» өмірге ұмтылыс, алдағы таңдар атқаратын қыруар істерге деген азаматтық нық сенім бар. Содан да:
«Таң атып қалды, таң атып қалды тұрыңдар,
Баратын жерге басқадан, балам, бұрын бар,
Күн шығып қалды, күнді де жұрттан бұрын көр,
Дұшпаның ұйқы, ұйқыны бойдан қуыңдар, –
деп аталы сөзді қуаттаған ақын жаны «боранды қарсы қамшылап қойып атын», «күнді де жұрттан бұрын көруге» іңкәр.
Тұманбай Молдағалиевтың ақындық қуатын ерекше танытқан кітап – «Зулайды күндер» мен «Жүрегім менің сапарда». Бұл екі кітап та ақын альпинистей биікке өрлеп, шеңбердің өзіне лайық шыңдарына шықпақ десек, артық айтқандық бола қоймас. «Кейде біз қимылсыз жатып-ақ, өрлеп ұшып бара жатқандай сезінеміз», – дейді ақын Әбділда Тәжібаев Тұманбай інісінің «Жиырма бесінші көктеміне» жазған алғы сөзінде, – Бір биіктен соң бір биікке асамыз, асқан сайын жарқылдаған жаңа белестер шығады алдымыздан. Көк белдеулерден жаңа жарық қақпалар ашылады… Күн қандай жарық, жол қандай әдемі – бәрі де бізді ілгері шақырады. Әлем әсем әуенге, сансыз бояуларға толы, аңсаған достарымыз бізді биіктерде күтеді.
Сондай шақта біздің тілімізге сиқырлы ырғақтар оралады. Біз дұғалық сезіміздей отты жырлар оқи бастаймыз». Бұдан әрі поэзия достарының ақын шығармаларына деген махаббат мейірімдеріне, ықылас ниеттеріне сөз жеткізу қиын екенін айта келіп ақын, Тұманбай Молдағалиевты осындай дарынды оқырмандардың сана-сезімдерін түгел меңгерген, олардың сүйіп оқитын аз ғана ақындарының бірі деп таниды. Бұл сөздің әрине, жаны бар.
Тырна даусын жатырқамай жатсынбай,
Тыңдайды ұйып биік құздар, ақ шыңдар,
Көктем келді көкірегімнің құстары,
Қиқуламай неғып ұйықтап жатсыңдар?
/«Қайта оралды тырналар»/
дейді ақын. Ол өзіне емес, өзгеге айтылған сөздей құдіретті, әрі қарапайым. Өмірлік өлеңінің мінезі. Бұл – «жылжыған жыл – айтылған жыр, шапқан аттың» үстіндегі Тұманбайдың ақындық мінезі. «Самайды басты ақ қырау, ағарды бүгін сан шашым, ойға да, қырға шапқылау – тұр күтіп әлі қанша сын» дейтін жүректің табиғаты…» дейтін көңілдің оты. Бұл – «ақыннан аспан биік шығар, ақыннан жұлдыз ғана тұр жоғары» дей алар сезімнің жауабы. Бұл – «Балалық дәурен ол да аяп, бермепті маған көп кезек, жетіге жасым толмай-ақ, тағдырмен шықтым жекпе-жек» дейтін мұң мен сенімнің үні.
Ақын Олжас Сүлейменов «…Шын мәніндегі профессионал қаламгерлер барлық әдеби жанрда жаза білу қабілеті болуға міндетті; лирика, эпос, эпиграмма, публицистика, ертегі, проза, өлең, роман, тарихи зерттеу еңбектерін жазған Пушкинді еске алыңызшы», – деп жазған. Бұл талаптарға айтылған шындық деп қарасақ, Тұманбай Молдағалиевтың поэзия саласында ат салыспаған жанры жоқтың қасы: лирика, толғау, поэма, ән-өлең, балалар поэзиясы т.б. Бұл аталған жанрларда да ақын өз шеберлігін танытты.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан Жастарының сыйлығының лауреаты, ақын Тұманбай Молдағалиев туралы сөз – ақын туралы сөз. Дүние дүние болғалы, ақындар әулеті арасында қыршын кеткендер де мол. Олар дүниеде жасындай жарқылдап, жұлдыздай ерте ағып жанарлар мен жүректе мәңгі орын тепкен. Ақындар әулеті арасында, ұзақ ғұмыр кешіп, қариялық өмір көшін басынан өткізіп, өмірді өзінің ғұмырымен өлшеп салмақтай білген ұлы тұлғалар да мол. Олар тұңғиық дүниені, шексіз әлемді, көз жетпес қиялымен барлап, қария ғұмырымен бағалап терең иірімдерге тартқан. Сезім мен ойды қарттың ғұмырымен салмағын артқызған және жүгі де ауырлай түскен. Біз жастығымен жаңа қоштаса бастаған, тіпті де қоштасқысы келмейтін: «Ойлама жаным, ағаңды туа сап әйнек киді деп, осынау мосқал адамды, қалайша тәтем сүйді» деп, қарсылық білдіретін, білдіріп қана қоймай:
Тұманжан едім кеп-кеше,
Ағалар үшін алдағы.
Олардың жаны ақ төсек,
Ақ самал еді таңдағы.
Кіші боп жүре бергеннен.
Жалыққан кезім жоқ еді.
Өлеңге алғаш келгенде,
Алдымда аға көп еді…
Қинады-ау мына балалар,
«Тұмекең біздің» деп күнде.
Тұманжан дейтін ағалар,
Ағалар қайда кеттіңдер?! –
деп жылдар ағысын мойындайды. «Көзімнің моншағын көрсем бе деген жылдар бар…» деп келер күнге үміт артады.
Т.Молдағалиев жырларынан нені көреміз? Ең алдымен, өлең ақын өмірбаяны екенін, өз ортасының көңіл-күйі екенін сезінеміз. «Елуінші жылдардың орта кезінен күнделікті баспасөз бетінде жариялана бастаған «…оның өлеңдері оқырмандарды селт еткізіп бірден әдебиет сүйер қауымды өзіне баурап алды».
Баурап алуы себебі, жеке басқа табыну дәуіріндегі жалаң мадақ, үгіт-насихат, науқанды өлеңдерден жұрт әбден жалығып, мезі болған. Тұманбай жырлары дәл осы тұста, бозалаң таңда жана бастаған шырақтай жылт етіп жанды. Жылт етіп жанған өзгеше отты жыр сүйер қауым қасиеттеді. «Ақынды жеке адам деп қарау аз, ол – қоғам өкілі, адамзат өкілі» деп қабылдасақ, Тұманбай жырларынан уақыт, қоғам тынысын да сезінеміз. «Соғыс бітті», «Маңдайындағы үш әжім» өлеңдерінде майданнан оралмаған әкеге деген сағыныш, өмірі соғыста опат болған ағаларды аңсау, жесір қалған жеңгелер тағдыры – қасіретті уақыт үнімен үндес. Бір ғана «Етік» деген өлеңін алсақ, бұл дүние қарапайым, қанша жеңіл жазылса, соншалықты салмағы ауыр дүние:
Арбасы балалықтың алға жүрді
Жау көздеп атты менің арманымды.
Аш жүрдім, суық үйде ұйықтадым мен,
Білмеймін қалай тірі қалғанымды, –
деп басталатын лирикалық өлеңнің шағын сюжеті соғыс кезінде анасы екеуі кезектесіп киетін жалғыз етігі болады. Бұл анасының – жұмысқа, өзінің мектепке киіп баратын етік.
Сол етік кейін маған сыймай қалып,
Жыладым, жүзім жасқа шимайланып.
– Етігін әкең келсе киесің, – деп,
Анашым кете берді үйді айналып.
Ұнымыз жетті жазға үнемдеумен,
Жәрдемді бақыт көрдік біреу берген.
Балалық бастан өтіп кетіпті ғой,
«Етігін, әкем келсе, кием» – деумен.
Осы бір қарапайым тіршілік суретінде жетім ұлдың үлкен тағдыры, қасіреті жатыр. Сол кездегі жетім өскен ұл-қыздардың тағдыры, уақыт, қоғам суреті. Балалық шағы Ұлы Отан соғысымен бетпе-бет келген ұрпақтың өкілдері 60-шы жылы келіп, 70-ші жылдары әдебиетте таныла бастады. Сол тұста өзінің балауса үнін жеткізіп, соғыс тауқыметін жазуға ұмтылған ақын – Жұмекен Нәжімеденов.
Ақын Жұмекен Нәжімеденов өмірден ерте кетті. Ғұмыры жете алмаған күнге, ақынның өзі жетпесе де, өмірлік туындылары жетер деген сенімдеміз. Қолымызда – кітаптары; көз алдымызда – өмірлік жолдары. Әрбір дүниесі өнер сапарындағы бір-бір беттей, ақынның еліне, халқына қалдырған аманатындай. Бірінші жинағы «Балауса» /1960/ – ақынның жиырма бес жасында жарық көрген. Содан соң «Сыбызғы сыры» /1962/, «Өз көзіммен» /1964/, «Жоқ ұмытуға болмайды!», «Жарық пен жылу» /1966/, «Күй кітабы» /1967/, «Мезгіл әуендері» /1968/, «Ұлым, саған айтам» /1969/, «Гүл туралы баллада» /1971/, «Ақ шағыл» /роман – 1973/. «Кішкентай» /роман – 1975/, «Даңқ пен дақпырт» /роман, повестер – 1977/, «Жеті бояу» /1979/, «Ашық аспан» /1982/. «Қыран қия» /1984/ кітаптарын оқырман алдына тартты. Творчестволық сапарының әр кезеңіндегі қорытындысы ретінде «Мен туған күн» атты таңдамалысы 1972 жылы, оқырман алдындағы ақтық есебі ретінде «Темірқазық» атты дүниесі баспадан басылып шықты.
Бірінші кітабы – «Балаусаның» беташарында:
Тау сулары таусылмады, ынтықтырып ағады,
Қыз – толқындар бірін-бірі шымшып күліп барады, –
деп жастықтың жарқын беттерімен бастаған ақын, алғашқы дүниесінің өзінде тамырлы ойды терең тартып:
Тағы да, тағы да бір жыр бастайын,
Айнала құрдас терек, сырлас қайың:
Өлең бар әр бұтақта жүз жапырақ,
Өмір бар жүз драма бір бас сайын…
Қай жаққа, енді қайда бұрыла алам,
Жаным бар шындық дарып, жыр ұнаған
Осы бір кеудемдегі кішкене бас
Үп-үлкен дүниенің сырына алаң…
/«Балауса», 54-бет/ –
деп жырлаған еді. «Үп-үлкен дүниенің сырына алаң…» жүрек өзінің әдебиет сапарындағы өмір жолымен қай тұста қоштасарын білген жоқ. Бірақ, сол бір қас-қағым сәтке дейін туған әдебиеттің үлкен жүгін арқалап, жанар жұмылып, қолдан қалам түскенше өмірді өз көзімен жырлап өтерін сезінген-ді.
Өзінің шығармашылық өмірінде барынша ерекше жазуға ұмтылған, күтпеген терең ойды әр жол сайын оқырман алдына тарта отырып табиғатымен таңдай қақтырған ақын Велимир Хлебников туралы Владимир Маяковский: «Колумб новых поэтических материков», – деп бағалаған болатын. Сондай поэтикалық құрылықтарды ашуға бар ғұмырын арнаған ақындарымыздың бірі, бірі емес, бірегейі – Жұмекен Нәжімеденов.
Жұмекен жырларының әр кітабын бір-бірімен салыстыра қарағанда, поэтикалық құрлығының ендіктері кеңіп салып, кемелділікке көтерілгендігін көретініміз ақиқат. «Балауса» жырын баянды етіп, «Сыбызғы сырының» әуенін қоңыр үнге келтіріп, өз табиғатына жақындатып, өз көзімен ғана көруге ынтыққан ақын үшінші кітабында-ақ:
Кешегі жырым ба – бұл жырым,
Кешегі ойым ба – масқара-ау!
Мына таң өзгеше сайратып бұлбұлын,
Ұялтып тастады-ау, –
деп, қайта сілкенген жүрек:
Сенім көп Қол менен Кеудеге,Кеудем бар! Құдірет – күш кімде,
Шынымен менде ме?!
О, онда сене бер! Біл тағы
Қымбаттың бәріне бағамын.
Ал, бірақ сөгілсе Дүние ұлтаны
Өзімді шеге ғып қағамын!
/«Өз көзіммен», 9-бет/
деп «үп-үлкен дүниенің сырына алаң…» көкірек көзін қайта толқыта отырып:
Басымда бар білем ой анық,
Әр минут әлінше қатады үн…
Таң ата бала боп оянып,
Күн бата шал болып жатамын.
/«Өз кезіммен», 10-бет/ –
дейді. «Өзім» деген өлеңінде ақын табиғатына тән асқан сыпайылық танытып былай жырлайды.
Болмаса да көк өзенім гүрлеген,
Көп өзенмен бірге ағамын, бірге мен…
Сондықтан да жиі жанып, сөнем мен,
Жығыламын кейбір асау теңеуден.
Осынау бір олпы-солпы өлеңмен
Өзімді-өзім түсіндіріп келем мен…
/«Өз көзіммен», 45-бет/
Шынында да ақын алғашқы қаламынан бастап, ақырғы күніне дейін табиғи жырлап, өзіне ғана тән соны ырғақ сазбен толғап, өзін-өзі түсіндіре білді, өзін-өзі дәлелдей алды. Дәлелдеу жолында ақын мазмұн мен форманы етене ұштастыра білумен қатар, күрделілікке бет бұрды.
«Туған Отан үстінен қанатын қағып өтіп жатқан күн, түн айларды құрап, уақыт та өз ағысымен ағуда. Бірақ сол уақыт ағысы тіліміз жаңалық деп атайтын құбылыстарға толы сондықтан ол да бұрынғы біріне-бірі ұқсас ағыс емес…» дей келіп, 1961 жылғы лирика туралы «Жыл әкелген жырлар» атты мақаласында ақын Ғафу Қайырбеков тұңғыш жинағы шыққан Жұмекен жырларын «тілге тиек етіп», ойлы, ақылды, тапқыр нәзік, лирикасына» зерде қояды. Сол кездегі сыни көзқарастарға орай айту формасына, тапқыр да нәзік лирикасына, кейін өзі қанағаттана қоймаған Ж.Нәжімеденов күрделі поэтикалық стильге көшті. Дәстүрден туындаған стилді, форманы дамыту – басты қазынасына айналды. Қазақ поэзиясындағы Жұмекен әкелген жаңалықтарды зерттеу әдебиеттану ғылымының басты объектілерінің бірі боп қала бермек. Ақынның дәстүрімізге сіңген әрбір образды үстемелете, үдете бейнелеу, яғни градация тәсіліне ден қоюы, әрбір шумақта, не әрбір өлеңде ғана көрініс тауып қоймайды, сонымен бірге әрбір жаңа кітабында тұлғалана көзге шалынады. Көзге шалынуы да, мен мұндалап тұрған пафостық рухта көрінбейді, қайта асыл кенімді қалай қазып алар екенсің дегендей, құпиясын тереңге тартады. Тереңге бел шешкен оқырман ғана – Нәжімеденовтың жанкүйер оқырманына айнала алары хақ.
Ұлы Жеңіс мерекесінің жиырма жылдығына арнаған «Жоқ, ұмытуға болмайды» атты циклында, соғыс салған жарадан тән жазылғанымен, адам жаны жазыла қоймайтын қасиетті, ерте өрт шалған махаббатты жырлауда Ж.Нәжімеденов ақындық орбитаға шығып, поэтикалық ғарыштағы қарымын байқатты. Кітаптың бірінші әңгімесі былай басталады:
Сонау жылдар еді бұл,..
Күзетті аспан күңіренген ел үшін,
Ел күзетті әкесі жоқ баланы,
Шал күзетті жесір қалған келінін,
Күзетті ана нәрестесіз бесігін,
Жар күзетті күйеуінің есімін.
Түн ішінде түндей қара шал қақты
Кей жесірдің кілттеулі есігін.
Ар күзетті туған жердің картасын,
Көлін, тауын, жесірлердің, жартасын,
Күзетті іні ер-тоқымын ағаның,
Ай күзетті кәрі аспанның қабағын.
Жатты солай талай қыс пен күз өтіп,
Бұл дүние бірін-бірі күзетіп.
/«Жоқ, ұмытуға болмайды!», 5-бет/
Бұл соғыс трагедиясының көрінісі, халықтық қасіреттің бейнесі еді. Мұнда ақын өткен соғыстың трагедиясы мен героикасын адамдар жүрегінен іздейтінін, өмірді лириктік көзімен ғана шолып отырып, өміріміздің өн-бойына соғыс трагедиясы мен сол тұстағы асқақ монументальдық тұлғаларды таба білгенін кезінде айта алған сыншы Әбіш Кекілбаев: «Жұмекеннің балауса жыры – көп ретте ауыз толтырып айтқанымызбен, әлі де болса ұлан-ғайыр шалқар шаһар боп кете алмай, бір дөңнің үстін толтыратындай ғана іргелі ауыл – қазақ өлеңінің жаңа шаңырақ көтеріп жатқан жас отауларының бірі. Өзгеге қиянат қылмай, өзі тапқан дүние-мүлкі бар, сонысын молайтпақ боп тырысып жатқан тірлігі бар отау. Біз қазақ поэзиясын қанатын кең жайып, үсті-үстіне түтін түтетіп, үй көтеріп жатқан перзенттері бар үбірлі-шүбірлі үлкен ауыл санайтын болсақ, оның жас шаңырақтарын әшейін бір күркелер деп санамай, өркен жайып өсе бастаған жаңа әулетіміз деп қараған жөн»11, – деп жазған еді. Бұл, әрине ақынның бүгінінен ертеңіне жүк арта отырып, кең көсіле алмай, тартына айтқан, сыншыға тән сақтанып айтқан пікірі еді. Анығын айтқанда ақын «Жеті бояу», «Ашық аспан», «Қыран қия» және «Темірқазығына» тірелмей тұрған сәттердің өзінде-ақ, нақтылай түскенде «Өз көзіммен», «Жоқ ұмытуға болмайды» және «Жарық пен жылуы» дүниеге келген сәттен бастап-ақ, Жұмекен Нәжімеденов қазақ өлеңінің өзіндік жаңа шаңырағын көтеріп үлгіріп еді, қазақ поэзиясын кең жайдырып, түтінін түтетіп, үй көтерген әдебиет аулының, нағыз өркен жайған әулетіне айналған. Мұны ақын кейінгі творчестволық ғұмырымен, «өмірдің өзіндегідей байсалды, қарапайым, солай бола тұра бауырына қат-қабат сыр жасырған күрделілігімен» дәлелдеп өтті.
«Адам тағдыры мен тартысының барлық шақтарына өзінің ішкі-сыртқы болмысымен, нақтылы түгел шолған жазушының көңілімен ғана көңілдегідей шығарма туып, жүрек қанымен жазылғандай әдебиет шығармасы өзі де сүйген, өзі де жиренген жаннан шығатын болса» /М.Әуезов/ соның бірі – Жұмекен Нәжімеденов, «Жазушының тіл шеберлігі оның лексикон байлығымен ғана өлшенбейді, сол байлықты жазушының шығармада пайдалану шеберлігімен өлшенсе» /М.Қаратаев/. Сол қырымен ерекшеленетін ақынның бірі Жұмекен Нәжімеденов, «Қазақ поэзиясының жалпы әңгімелеу мезгілі өтті, жеке ақындар жайлы монографиялық еңбектер жазумен қатар, поэзиямыздың әралуан бай салалары туралы да ақындарымызша даралана, мамандана бастаған зерттеулер керек /Ә.Тәжібаев/, болса, соған арқау боларлық объекті – Ж.Нәжімеденов творчествосы.
«Нағыз поэзия адам жанының асыл сәулелерінен, нұрлы мүдделерінен, сұлу мұраттарынан, дархан шабыттарынан құйылмақ» /Ш.Елеукенов/ болса, бұл да ақын Ж.Нәжімеденов дер едік. Өйткені ақын:
Арман, арман алға бұрды бетімді,
Нені қусам – сүйем соған жетуді,
Мен кідірсем терім сүртіп бір сәтке,
Бүкіл дүние тұрып қалар секілді!
деп толғанып, өмір үшін, өмірді өзек етер өлмес поэзия үшін барын салған, қарымы жетпей қалған жерде, адал ақындық жүрекпен күресе білген қаламгер. «Талант шын қатысқан жерлер әрқашанда әсем» /Ғ.Қайырбеков/.
Жүр ғой жыр мені батыл ғып,
Шыныңды ғана шерт деумен,
Шыға ма деймін ақындық,
Өзіңді-өзің зерттеуден, –
деп Жұмекеннің өзі жырлағандай, соңғы жылдардағы поэтикалық туындылары – ақынның жан-жақты да, терең ізденісін паш етеді. Ақын табиғаты мен жыр табиғатының біте қайнасып, ажырамас бір организмге айналуынан өмір бейнесі, адам тағдыры, шынайы шындық табиғи болмыс-бітім табады.
«Адамгершілікке негізделген жерде не нәрсеге де құдірет даритындығы мәлім» /С.Әшімбаев/ десек, осы ұлы күшті жырлауда да ақын Жұмекен Нәжімеденов кемелдік танытты. 1967 жылы Қазақстан жастары сыйлығы берілген «Жоқ, ұмытуға болмайды», «Жарық пен жылу» атты қос еңбегінде, ақын қоғамымыздың алтын діңгегі – адамгершілік тақырыбына ден қоя отырып, «сарбаз сананың салтанат құруына рухани көмектесіп келе жатқан, көмектесе беретін поэзияны» еркін сөйлете білді. Жарық пен жылуды – адамгершілік парасаттың бейнесі ретінде алған ақын:
Жарық!
Көрем сені жанарынан тамшының
Шешендердің таңдайынан көрем мен:
Көрем сені көмейінен әншінің,
Ал, кейде бір…туып кеткен өлеңнен, –
дей келіп:
Көрінбейтін жарық болса, көзде егер,
Оның да аты – жылылық! –
деп, жарық пен жылу символикасын тоғыстыра отырып толғанады. «Кішкене балладасында» айтылған ақындарға ортақ ащы шындықты ақтарыла жырлаған сыры, «Түн» жырына ұласады:
Толқиды түн…үнсіз тілмен түнді ызғар
Сора-сора бозартуға аз ғап тұр.
Сабырлы аспан сәл қозғалса, жүлдыздар
Тамып кете жаздап түр…
/«Жарық пен жылу», 32-бет/
Бұл ақын поэзиясына ғана тән теңеу емес, сонымен бірге жұлдызды жылдарының бейнесіндей әсер береді.
«Болмыс құбылыстарына сырт шолғыншы ғана емес, оның тұңғиығы мен тереңіне шұқшия үңілген зерделі зерттеуші» бола білген ақын «Күй кітабында» басқа бір қырынан көрінеді. Кітаптың атына сай музыканың құдіретіне бас иіп, тәнті болған жыр саздары да ішкі әуездікке құрылуымен бірге, ой мен сырдың тұңғиығына тартады, оқырманын Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Дина және Паганини туралы толғаулардан тұратын жыр өлшемдері де өзгеше өрім тапқан:
Қыңыр болды не керек – болайын деп болды ма,
Бір күн болды керемет – болайын деп болды ма;
Ол асау да болмас ед – болмасына қойды ма
Түрме, бұғау, қудалау. Дала және домбыра.
/«Күй кітабы», 14-бет/
немесе:
Киік қашты титтей жаны талып та,
Күйші қуды өз кінәсін танып қап.
Киік қашты ажалына өзінің,
Күйші қуды жанып қашқан сезімін.
Киік қашты – құтылмасын білсе де,
Күйші қуды – жете алмасын білсе де.
Дала момын –
Әр басқаның – тепкідей;
Қашуға да, қууға да жетті ғой.
/«Күй кітабы», 12-бет/
немесе:
Бұлқынсам қаттырақ – мүшем де ұйып барады,
Ханға бермес қолымды – кісен қиып барады,
Жылау салса жаныма – торыққаны деп түсін,
Бұғау салса қолыма – қорыққаны деп түсін!
/«Күй кітабы», 4-бет/
деп жырлаған ырғақтардан ақын өз болмысын іздейді. Бір кездері Қазақ консерваториясының халық аспаптары факультетінде /1956-1959/ оқыған ақынның бұл тақырыпқа барып, «Күй кітабын» жазуы да тегіннен тегін емес. Мазмұнды ғұмырының өзіндік шежіресі іспеттес.
«Гүл туралы баллада» атты кітабында «Үлкен кісі», «Дастарқан», «Домбыра» атты толғаулары, балладалары оқырманын тебірентсе, «Қоңыр дәптер» атты бірінші бөлімінде ақын лирикалық кейіпкердің көңіл күйі, жан сезімі арқылы бүгінгі өмірдің саналуан құбылыстарын бейнелейді. Жалпы алғанда, ақын творчествосының табиғатын бейнелейтін теңеу де, Жұмекен поэзиясының символикасы да осы қоңыр үннің құпия-сырында жатыр:
Төкші, төкші домбыра қоңыр үнді,
Бір тазартып алайын көңілімді.
Жалаңаштап жанымды, көрейінші,
Жетпей жатқан жерімді, не мінімді;
Төкші, төкші, домбыра, қоңыр үнді, –
десе, енді бірде:
Бала қазым барады көлде момын,
Көрмегенім жақсы еді, келмегенім:
Бұғып жатқан бір жауыз мылтық атты,
Қоңыр қаздың мамығын бұрқыратты.
Бұдан артық жаныңа батырар кім,
Сәл, шыдай тұр, мен де бір қатырармын,
Қоңыр қаздың мамығын жастық етіп,
Қоңыр-қоңыр ой-ойлап жатып алдым…
дейді. Бұл сыршыл да, терең қоңыр үнін оқып «Жеті бояуында» жаңғыртып, былайша түйіндейді:
Қоңыр күні, қоңыр дала, қоңыр үн…
Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім,
Қоңыр күзде қоңыр шаруа-күйбеңмен,
Қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем,
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда,
Шешем қалды қоңыр төбе басында,
Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде
Қоңырайып отырамын үстелге…
Әр кездері жазылған балладалары мен толғаулары енген, бірнеше кітабының басын топтастырған бір томдық «Темірқазығының» алғы сөзінде ақынның қоңыр өлеңі туралы «қазіргі қазақ поэзиясындағы қадау-қадау іргелі суреткерлеріміздің бірінің күллі творчествосына құлақ күйі болғандай» – деп жазыпты. Кітаптың алғы сөзін жазған Әбіш Кекілбаев «Келін», «Көзсіз батыр», «Қанды сүт», «Соңғы махаббаты» атты поэмаларын бағалай отырып, «Адамзат болмысының соғыстай шерден шыққан трагедиялық астарын мұншалықты терең жеткізген кемел туындылар біздің әдебиетімізде кемде-кем. Бұл поэмалар – ақын Жұмекен Нәжімеденовтың ақындық тегеурінін әбден танытқан шығармалар» – дейді. Бұл, әрине, әділ пікір, әділ баға. Осы «Темірқазық» кітабының соңында Ж.Нәжімеденовтың «Ашық хат» атты өлеңі – ақын мұратын танытатын түйінді жыр. Бұл – ең алдымен өз оқырманына ашық хат, сонан соң поэзияны бағалай алар әдеби қауымға ашық хат. «Жазушылар атақ-даңқын қызықтаған шақтары, сөз етеді жұрттан алған хаттарын» деп басталатын өлеңде бір қаламдасы оқырманнан жүз хат алғанын, енді бірі алты жүз хат алғанын әңгімелейді. Ал, ақын өзіне келген хаттарды кейін бажайлап қараса, бір-ақ адам жазғанын біледі.
Біле алман,
Шыға алмадым үміт, сенім, күмәннан,
Тек аталған кештен бері бір түрлі
Белгісіз күш сүйреп мені сиқырлы
Одақ жаққа жиі-жиі оралдым.
Жиі-жиі хат сұрайтын боп алдым.
Пісуі өткен қарақаттай үзіле,
Қарай жүріп бейтаныстар жүзіне.
Үйрендім мен әлемді дос санауға,
Бар адамға жылы ұшырап қарауға –
Сен шығарсың, бәлкім, соның біреуі? –
дей келіп, ақын өзінің айнымас оқырманына:
Баяғыдан елеп келгенің үшін,
Әруағым боп жебеп келгенің үшін,
Есең қайтар уақыт пен халықтан –
деп түйіндейді. Жұмекен кей жырларында барша қауымның ақыны боп танылса, кей жырларында ғана емес, көбіне шоқтығы биік талғампаз аз оқырманның да ақыны болып өтті, өмірден. «Қиянатың тонна болса өлшемей, қайырымын «грамдайтын тірліктен» талғамды, парасат биігіндегі ақындар сапында болып өтті, өмірден… «Ең ұзақ күн» атты өлеңі ақынның ақырғы сәтіндей елестейді:
Телефонның шырылынан сол күні
Жүрек қысты,
Қаным қатты толқыды.
Ащы тиіп торғайдың да дауысы,
Жаңғырықтай секілденді тау іші,
Нақ сол күні…
Иә, нақ сол күні пендешілік тіршіліктің салмағы оңай тимей, бірінен соң бірі соқтыға берді. «Нақ сол күні…тағдыр басқа бермесін, – өз үйіне түнемепті бір досым», «Нақ сол күні мені сынап бір сыншы, жазудай-ақ жазған екен /құрысыншы!/. «Ауық-ауық жиналыс боп сол күні, шекем қысты – қаным жиі толқыды. Бұдан соң:
Көкірегім қаңырап кетті бір түрлі,
Тек әлде бір қан тамыры бұлқынды, –
Жүрегім де әлгі байғұс досымдай
Өз кеудеме түнемеген сықылды…
Бұл да өмірде болатын ең ұзақ күндер! Ақынның айтпақ ойы басқада. Адамды адам қадірлеу, барында бағалау. «Жүрегіңді өзінде түнетпеу үшін» күресетін қаны қараларға айтқан «Жарық пен жылуы», «Жоқ, ұмытуға болмайтын» ақындық өмірі. Жұмекен Нәжімеденов ұлы өмірге – бетпе-бет келіп те, жекпе-жек келіп те «өз көзіммен!» деп айта алған ақын.
Балай алман Сізге мынау шалды мен
Мағынасыз емес бірақ әңгімем.
Алдыменен біз қинайық мылқауды,
Тілі барлар ұғысайық алдымен! –
деп ақын көз соқырлығы емес, көкірек көзінің соқырлығынан сақтандырып, алдымен тілі барлардың ұғысуын қалайды. Сол арқылы адамда адамның бағалауын, соның ішінде поэзияны терең түсінуді, терең түсінісуді мегзейді.
Қазақ поэзиясының, оның ішінде лириканың жаңа кезеңдегі болмыс-бітімін, табиғатын тереңірек тану мақсатында өзіндік ерекшелігі бар, бір-біріне ұқсамайтын екі ақын шығармашылығын көлемділеу сөз етуіміздің себебі, тақырыптық және стильдік т.б. талдаулар алдында, 60-шы жылдары әдебиетке келген ұрпақтың біртұтас тұлғасын аз да болса көзге елестету еді. Бұл бағытта Тұманбай Молдағалиевтен бастауымыздың себеп-салдары ол өз тұстастарының көш бастаушысы, яғни өз буынымен салыстырғанда, бәрінен әдебиетке ерте келген ақын. Жұмекен Нәжімеденов болса, 60-шы жылдары әдебиетке келіп, 70-ші жылдары өзінің шеберлігімен ерекше, тың тұлғаға айналған ақын.
Бұл буынды тоғыстыратын ортақ тағдыр – балалық шақтары соғыс қасіретімен бетпе-бет келуі.
Тұманбай Молдағалиев пен Жұмекен Нәжімеденов те Қадыр Мырзалиев пен Сағи Жиенбаев та, Мұқағали Мақатаев пен Өтежан Нұрғалиев та т.б. ақындар сияқты соғыс кезінде балалық шағы өтіп, әдебиетке бір-бірімен шамалас уақытта келген, яғни 60-шы жылдары келген ұрпақ өкілдері болып саналады. Бір ғажабы, балалық шақтары басынан кешкен соғыс тауқыметін, соғыс қасіретін көруі, оларды жырлауы әртүрлі. Тақырыптары бір болғанмен, лирика тілінде сөйлету тәсілдері әр алуан. Мысалыға, Тұманбайдың біз атап өткен «Етік» деген өлеңін алалық. Анасымен екеуі алма-кезек киіп жүрген етігі симай қалғанда:
– Етігін әкең келсе киесің, – деп,
Анашым кете берді үйді айналып, –
дейді де:
Балалық бастан өтіп кетіпті ғой,
«Етігін әкем келсе кием», – деумен.
деп түйінделеді. Ал, осы кездегі өмір сүретін Жұмекен Нәжімеденовтің көруі тіпті басқаша. Сонау жылдары:
Ел күзетті әкесі жоқ баланы,
Шал күзетті жесір қалған келінін.
Күзетті ана нәрестесіз бесігін,
Жар күзетті күйеуінің есімін.
Түн ішінде түндей қара шал қақты
Кей жесірдің кіліттеулі есігін, –
дей келіп:
Жатты солай қыс пен күз өтіп,
Бұл дүние бірін-бірі күзетіп, –
деп Жұмекен өзгеше сурет салды.
Бұл кезеңді Қадыр Мырзалиев көзімен қарағанда да өзгеше сурет жанарыңа елестейді:
Бармақтай боп сол күнде,
Жатпаушы едік дем алып.
Әр маяның түбінде,
Қалды біздің балалық, –
дейді. Мұқағали Мақатаевтың жүрек жарасы, тіпті де, бөлек:
1941 жыл ақпандатқан,
Сыртта аяз,
Ауылымызды ақ қар жапқан.
Үңірейген үрей тұр соғыс дейтін,
Алапат – аспан, жерді аттандатқан, –
деп келіп, жетім жүрек анасына:
Қалай сені жұбатам, аңыра, Ана.
Сау қайт деп тәңіріңе жалын, Ана,
Мына отырған иеміз құласа егер,
Саған жар, әке бізге табыла ма?!
…Жалынған ғазиз Анам, сұрап қалған,
Жоғалды сол бетімен бірақ та арман.
Сенбеймін әкең өлді дегенге мен,
Себебі ол үйімізден тірі аттанған… –
деп жырлайды. «Соғыстың соңғы жазы» атты кітабын тұтасымен бала тағдыры басынан кешкен соғыс тауқыметіне арнап жыр жазған ақын Өтежан Нұрғалиев «Орамал» деген өлеңінде, басқарманың келіншегі Дарайы «бір ауылдың құдайы ғой ерім» деп, әп-әдемі құс орамалды жетім мен жесірден күштеп тартып алады. «Бір кездегі бақыт сыйған отауға ақ шүберек сия алмай…» қалғанына бала көңілі налып қалады. Бір жағынан соғыс қасіреті, бір жағынан тылда, ауылда қалған басқарма, бригадирлердің қорлығын жырлаған ақын былай түйіндейді:
Қазір айтсам бұл жағдайды қиялап,
Сол келіншек – қазір кемпір – ұялад…
Жалғыз шаршы орамал боп көңілде
Желбіреп тұр құйттай ғана қиянат
Бала жанары көрген қиянаттарды әр ақын өзінше толғайды, ерекше тебіренеді. Бірі «етігін әкем келсе кием» деумен балалық шағы бастан өтсе, екіншісі «жесір анасының кілттеулі есігін ары күзеткенін айтып, үшіншісі, қалып қойған балалығын әр маяның түбінен іздейді. Төртіншісі «сенбеймін әкең өлді дегенге мен, себебі ол үйімізден тірі аттанған» деп тұжырымдайды. Енді бірі «жалғыз шаршы орамал боп көңілде, желбіреп тұр құйттай ғана қиянат» деп кешегі күннің қасіретін, соғыс кесапатын қарапайым өмір эпизодтарымен көркем де, шебер бере біледі. Әр ақынның өзіндік қолтаңбасы, өзіндік ой айту мәнері бар. Жоғарыдағы келтірілген өлең үзінділерінен, әдебиетке 70-90-шы жылдары өзіндік үн, соны соқпағымен келген толқынды паш етеді. Қазіргі әдеби процестегі поэзияның, оның ішінде лириканың жаңа кезеңдегі табиғи болмысынан біршама хабар берері анық. 70-90-шы жылдар поэзиясындағы лириканың мән-маңызы ерекше екендігін, арнайы зерттеуге тұрарлық дүниелер екендігі, ақындардың даралық ойлары дәлелдейді. Ақындардың лирикалық туындыларын талдауда М.О.Әуезовтан бастап, зерттеуші ғалымдар, сыншылар С.Қирабаевтың «Шындық пен шеберлік» /1983/, З.Қабдоловтың «Әдебиет теориясының негіздері» /1970/, М.Базарбаевтың «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» /1973/, Р.Бердібаевтың «Ғасырлар толғауы» /1972/, З.Ахметовтың «Өлең – сөздің теориясы» /1973/, Х.Әдібаевтың «Көкжиек /1978/, Ш.Елеукеновтың «Заманның парасаты» /1977/, Ә.Дербісалиннің «Әдебиет туралы толғаныстар» /1990/, Т.Әлімқұловтың «Жұмбақ жан» /1972/, З.Серікқалиевтың «Ақыл таразысы» /1976/ т.б. кітаптар негіз бола алады.
«Лирикалық поэзияда автор көбінесе өз сезімін береді. Бірақ оның көңіл күйі жалпы адамға тән жәйтті, жан сырын ашып отырады.
Пушкин өлеңдерінің түсініктерін оқығанда, әрқайсысының ақын өміріне байланысты жеке-жеке тарихы барын аңғарасыз. Лирикалық өлеңдері тікелей өз көңілінен туған», – дей келіп бұл жай Бернс пен Байронда да, Гейне мен Гетеде де, Петефи мен Абайда да баршылық екеніне тоқталады. Сергей Есенин өзінің өмірбаяны туралы жазған бір мәліметінде қай жылы, қай жерде туғанын айтып келеді де: «Енді қалған өмір тарихым – менің өлеңдерімде» деуін мысалға алсақ та жеткілікті.
Жүрек соға береді тозбағасын,
Күндермен сен бірге қозғаласың,
Мүсіркеймін кішісін, шыным осы,
Үлкеніне ел берер өз бағасын! –
десе ақын «Екі Тұман» деген өлеңінде, бұл өзінің өмірбаянының жалғасы дерлік. Ақын өмірбаянын оқып отырып, әрбір адам өзінің балалық кезімен қауышып, бүгінгі өміріне ой салары анық. Екі кезеңдік айырмашылық арқылы, сөз жоқ, әрбір оқырман екі ғұмырына, бірі балалық, бірі есею ғұмырына баға беріп, іштей бір сәтте болса, таразылауға көшеді. Сөйтіп, ақын өмірбаянынан оқырман өмірбаянына ауысады. Міне, нағыз ақынның творчествосынан өзінің өмір тарихы, адамның табиғаты, халықтық қасиеті байқалмай қалмайтыны өз алдына.
Лирика /грекше – ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка аспабы/ – әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі деген нақты заңдылыққа сүйене отырып, сыншы, ғалым З.Қабдолов: «Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқынуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініші тән болып келеді. Ақын басынан кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субьективті нәрсе; бірақ, сонымен қабат кәдімгі обьективті дүниенің әсері. Ақынның көңіл күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-жайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да – лирикада сол өз кезінің шындығы мен сыры жатады».
Тауларға жалтақтама, жалпақ далам,
Төсіңде басқыншылар қалбаңдаған…
десе де ақын,
Менің бабам қақтаған қыр аптабы
Көшіп-қонып,
Ұрпағы тұрақтады.
Біздің тарих бұл да бір қалың тарих,
Оқулығы жұп-жұқа бірақ-тағы! –
десе де ақын уақыт шындығын шым-шымдап айтып, ел-жұртына құлақ-қағыс етіп отыр. Бұл кезеңде мұндай қиындықты осылай айта білуде батырлыққа пара-пар еді. Лирикалық шығармада оны жазған автор өмір сүрген кездің, қоғамның жай-жапсарын аңғартып отырады деуіміз де сондықтан.
Ақын Джордж Гордон Байронның әлемдік әдебиеттегі орнын көрсете келіп, Белинский: «…егер ақынның қайғы-қасіреті және шаттығы қоғамның және тарихтың топырағынан туындаса, егер ол адамзаттың, уақыттың, қоғамның өкілі әрі жанды тірі органына айнала білсе, әрбір ұлы ақын, сонда ғана ұлы бола алмақ», – деген пікірі де ойымызды нақтылай түседі.
Поэзияның құдіреттілігі де сонда, асау жүректі ауыздықтау үшін лириканың нәзік тілі, сиқырлы да сазды үні қажет. Іштен тұнып сөйлеген өлең де адам жанын еріксіз тұтқындай біледі. Содан да болар Лев Толстойдың: «поэзияның және де поэтикалық ойдың негізі бола білген алтын діңгекті, басқа ешқандайда өнер дәл сондай етіп суреттеп бере алмайды», – деуі де тегіннен тегін айтылмаған. Сондықтан да «өлең ұрпақтан ұрпаққа көшіп, талай заманды, талай жанды таң қалдырып келе жатқан аса биік, парасат көзі». Поэзия сырына үңілу, сондықтан да, әруақытта қызғылықты әр уақытта актуалъды екендігіне ой жібере отырып, ұлттық поэзияның өсіп, өркендеу жолы – озық дәстүр мен талмай ізденудің жолы, жаңа образдар мен суреттер жасаудың жолы екендігіне көз жеткіземіз. Ақын Жұмекен Нәжімеденов «Ереймен тауларында» атты лирикалық өлеңінде: «Дөңдер желіп, жапырақтар жаутаңдап, бәрі маған еріп келе жатқандай» десе Төлеген Айбергенов:
Жылқышы ағады белдерден,
Табынын шұрқыратып,
Мама қаз ұшады көлдерден
Мамығын бұрқыратып…
Тұр кештің қойнында күндізгі бақ,
Бас шұлғып желге сирек.
Бағандар келеді жұлдыз құлақ
Аспанды жерге сүйреп», –
деп суреттейді «Дала көшіндегі көріністерінде». Екі ақынның жүрегінде жаңа образдар, тың бейнелер. Дөңдерді желгізіп, жапырақтарды жаутаңдата білген ақын жүрек, бағандардың сәулесі «аспанды жерге сүйреуі» әрі тосын, әрі әдемі бейнелер. Бұл ізденіс жемісі. Жаңашылдықтың жаңғырған түрі деуге әбден болады.
Ұлттық дәстүр мен жаңашылдық мәселесі – зерттеу обьектісінің басты мәселесі. Поэзияның көркемдік, бейнелеу құралдарының ұлттық көздерін және жаңашылдықтың байырғы бейнелеу құралдарының жаңарған түрлерін негізге ала отырып, 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясына зер салсақ, аса қуатты толқынның әдебиетімізге келгеніне куә боламыз. Қадыр Мырзалиев «Көш» деген өлеңінде, халқымыздың қасірет-мұңын көзге елестетіп:
Артта дұшпан,
Қуған елді сорлатып,
Алда дос жоқ,
Жандарына сол батып,
Бір қария келе жатыр өлгелі,
Бір келіншек келе жатыр толғатып, –
дейді, ақын оқырманын ойға жетелеп. Өмір көшінен, ой көшіне ұласады. Бұл бір – жаугершілік заманының күңіренген күйі де болар, не ақтабан шұбырынды да болар, ақын ол арасын ашып айтпаса да, халқымыздың басынан кешкен кешегі тарихы көзге елестейді. Жадыңда жаңғырады.
«Қазақ поэзиясының әрлі-бергі талант-дарындарын былай қойғанда, кейінгі орта буын, жас ұрпақтың ішінен жеке кемшіліктерін бір сәт ұмытып, бүкіл творчествосын дерлік құрметтейтін менің санаулы сүйікті ақындарымның бірі – Тұманбай мен Қадыр, – деп жазады сыншы – Құдіретім жетсе Тұманбайдың төгілген сезімі мен Қадырдың ойлы парасатты поэзиясын таспадай өріп бір-ақ туынды жасаған болар едім. Бірақ олардың біреу болмай, екеу болғаны қандай жақсы25. Бұл пікірді келтірудегі себебіміз, 70-90-шы жылдар поэзиясының өкілдері, өздерінің ерекшеліктерімен, жырлау мәнерімен, стилімен бір-бірін толықтырып, екі он жылдықтағы қазақ поэзиясының, оның ішіндегі қазақ лирикасының тұтастай келбетін,болмыс-пішімін, түр-тұлғасын көз алдымызға әкелетіндігі.
«Өзімді өзім тапқан күні жыр жазам, Басқа күндер іздеп жүрем өзімді» демекші, 60-шы, 70-ші жылдардағы ақындар поэзиясынан үнемі ізденісті көреміз. Өзін-өзі іздеп тапқан күні – ақын өз мұратын табады. Ақын мұраты – ізденіс… Л.Н.Тольстой сөзімен айтқаңда: «адамға пайдалы болу үшін әрбір шығармадан үш түрлі сипат табылуға тиіс: а/ мазмұн жаңалығы, ә/ форма немесе әдеттегі айтылып жүргендей, талант-дарын және б/ автордың шығарма тудыру міндетіне жауаптылығы, ыстық ықыласы». Мазмұн мен форма /түр/ жаңалығы туралы, келесі бөлімімізде арнайы, кеңірек тоқталатын болғандықтан да, бұл бөлімде қазақ поэзиясының жаңа кезеңдегі лириканың беталыс-бағдарына ден қоюды көздедік.
1956 жылғы «Жеке адамға табынушылық және оның зардаптарын жою туралы» қаулыдан кейін, 60-жылдардан бастап қазақ лирикасының қайта өрлеу дәуірі басталды. Жергілікті тұрғын халыққа қасірет әкелсін, әкелмесін адамзат баласының жердің тартылыс күшін жеңіп, адам ғарышқа көтерілген жылдар еді бұл. Сондай тартылыс күшін жеңіп, поэзия орбитасына әдемі суреткер ақындар өзінің кестелі лирикаларымен келді. Поэзия көкжиегінен көрініп қана қоймай, өмір мен қоғам ортасында біте қайнасып, әдебиет төріне байыппен, биязылықпен аяқ басты. Бұл сезім сипатын білдіру үшін, Сағи Жиенбаевтың «Көктем» туралы өлеңін келтіруге болады:
Қара жердің өзін де,
Қаттырақ басқың келмейді, –
дейді ақын.
Соғыстың тылдағы тақсіретін көріп өскен ұрпақ, әдебиетке имандылықпен қадамды аттап, терең де, ойлы толғамдарын поэзияға ала келді.
«Поэзия материалы – сөз емес, өмірдің өзі» /«Метериал поэзии – не слова, а сама жизнь» – деп ұғатын болсақ, ақындық шеберлік те өзі өмір сүрген қоғамдық ортамен бірге дамиды. 60-шы жылдары әдебиетке келген бұл буынның бірі – 1932 жылғы қасіретті жылдары дүниеге келсе, енді бірі 1937 жылғы – қасіретті жылдары, енді бірі – соғыс жылдары өмірге келген. Қалай десек те, аштықтың қара суының дәмін татқан, отыз жетінің қасіретін жарық дүниеде сезінген, жеке басқа табыну тақсіретін тартқан ұрпақ үшін – бұл поэзия материалына арқау болуы да заңды құбылыс. Бірақ, 60-шы жылдары жеке адамға табынушылықтың зардаптарын жойды десек те, әлі де ауызға аң болу, сөзге сақ болу, «керегеде құлақ бар» заңдары арылмаған. Сондықтан, тартыншақтап сөйлеу, айтар ойыңды астарлап айту жағы басым еді. Айта қалған күнде оны жариялау, кітап етіп бастыру жағы өте қиынға соқты. Сондықтан, бұл ұрпақ, өмір туралы, философиялық ойлар айтуға, еңбек, табиғат, махаббат, адамгершілік тақырыптарымен шектелуге тура келді. Соның салдарынан, сүреңсіз өлеңдердің де етек алуы – қоғам қыспағынан туған жайлар еді. Әрбір поэзия кітабының бас жағында міндетті түрде партия, отан, интернационализм туралы жалаң үгіт-насихаттық қана ролі бар өлеңдер болуы шарт болды. Бұл – баспа талабы болып қалыптасты. 50-ші жылдардағы таза плакаттық, ұраншыл өлеңдер 60-шы, 70-ші жылдарда шұбалаңдай шұбатылып келді. Бір ақындар бұдан құтылу жолдарын ойластырды, екіншілері тұтылды. Бас иіп қалды.
Міне, осындай кезең үшін ортақ кемшілік ретінде, 60-шы жылдары әдебиетке келген ақындардың біріне арнайы тоқталуды жөн көрдік. Бұл бір ақынның ғана кемшілігі деп қарамау керек, бұл сол кездегі әдебиетке келген бір ұрпақтың ортақ кемшілігі деп ұғынған дұрыс.
Қайрат Жұмағалиев 1964 жылы «Тұңғыш кітабымен» әдебиет табалдырығын аттады. Алғашқы аяқ алысынан жанашыр оқушы қауым зор үмітпен көз тікті. Оның жырларынан өмірге деген ыстық махаббаты да сезілді.
Күні-түні нөсер төкті кеп…
Асқар таудың ақ маңдайын өпті леп…
Асау бұлақ атып шықты шатқалдан
Құзар шыңның омырауын тепкілеп, –
/«Тұңғыш кітап», 5-бет, 1964 ж./
деп жырлады ақын. Әрдайым алғашқы адымға кешіріммен, ілтипатпен, аса жылы мейіріммен қарайтын оқушы, шумақтағы алдыңғы екі жолдың бағыты екі тұсты көздеп тұрғанын сезсе де, асау бұлақтың бұлқынысына іші жылыды. «Көз тартады» /қыстан күйлі шықтың ба» деп кейде шалыс қадам басып, кейде «Қыз толқынның жұмыр жоны жылтылдап» деп дәмдірек сөйлеуге ұмтылған жүрек:
Көктем! Көктем! Нұрлы күннен нәр алдың,
Күллі әлемге шұғыла боп таралдың,
Суық қыстың жүрегінен қалайша
Сен өмірге шуақ болып жаралдың?! –
/«Тұңғыш кітап», 6-бет, 1904 ж./
деп түйіндесе, «Табиғат суреттерінде» автор былайша сыр шертеді:
Ақ сәулесі көк шатырын өрнектеп,
Күн еңкейді. Алтын арай сөнді ептеп.
Сай-салада бұғып жатқан көлеңке
Дөң басына бара жатыр еңбектеп…
Тұрсадағы айнала маң түнеріп,
Жұлдыздар мәз шырқау көкте жүр өріп.
Ә дегенше ұйықтап кетті көк шыңдар,
Түнгі аспанның күмбезіне сүйеніп.
/«Тұңғыш кітап», 44-бет, 1964 ж./
«Сай-салада бұғып жатқан көлеңке, дөң басына бара жатыр еңбектеп» әдемі сурет. Шынында да екінді мен ақшамның арасындағы табиғатты бұл арада ақын құр баяндамай, сөз өнерін төге кестелеп, құбылта, құмарта суреттеп отыр. Біздің құлағымызға жай ғана хабар емес, көз алдымызда тамаша көрініс, қызық-қызық қимыл. Сол сияқты: «Ә дегенше ұйықтап кетті көк шыңдар, түнгі аспанның күмбезіне сүйеніп», – деуі де көңілге қонымды сурет. «Шапағат жинағындағы «Кездесу кешінде қойылған концерт» өлеңіне назар аударалық:
Сахнаға шықты алдымен.
Жүзі нұрланып,
Бір ширақ бала – жай тасындай-ақ қырланып.
Алтыншы «А» да оқитын Тұраш екен бұл,
Шырқады әнді тебірене толқып, ырғалып:
«Бұл әнім сені іздеп
Жер бетін шарласын,
Сағындым өзіңді
Қалқа-а-тай, қайда а-а-асың?»
Әнші балалардың даусы залды кернеді.
/Астапыралла!
Үндері неткен шерлі еді!/
Жетінші «Б»-ның оқу озаты Ғашықбек
Бір өзі тіпті, екі ән шырқап ерледі.
«…Жаз еді күлкің де,
Қайдасың бұл күнде.
Сені іздеп арманым,
Сыр бойын шарладым…».
Он бес шумақтан астам өлеңде ақынның айтайын дегені алтыншы «А» класында оқитын Тұраштардың, жетінші «Б» класында оқитын Ғашықбектердің махаббат туралы ән шырқайтындығы. Оқушылардың бұл қылығын ерсі көрген ақын «астапыралла!» деп жағасын ұстайды. Бар болғаны осы.
Кітап аннотациясына жүгінсек, өлең нәзік лирика болуға тиіс. Олай болса ақын ұлы сыншы В.Г.Белинский айтқандай «…бақшада құлпырған роза гүлін сипаттамай, оның дөрекі заттық жақтарын лақтырып тастап, хош иісін, әсем құбылғыш бояуын алып, осылардан жаратылыстағыдан да әсем өз розасын жасауы керек» еді. Өкінішке орай Қайрат жоғарыдағы өлеңінде «дөрекі заттық жақтарын» лақтыра алмаған.
Жоғарыда айтып өткен пікірімізді нықтай түсу үшін, бір ғана өзіміз емес, өзгелердің де көзін жеткізу мақсатымен тағы бір дүниесіне назар аударарлық. Туынды тақырыбы – «Журналист» деп аталады. Автордың басты кейіпкері – журналист Асан ағай. Ал өзі «менмендік, кекірт» мінезі жоқ, «қашанда ақжарқын», «ақкөңіл» адам. «Ренжімес құлағыңды салмасаң да» деп ақынның өзі сөз еткеніндей, тыңда, тыңда ма, оған бәрібір ерінбей сыр шертетін жан екен. Яғни ақын тілімен айтқанда:
Тек қана әділдікті жөн көретін,
Адам жоқ оған бізде тең келетін.
Аңқылдақ Асан ағай көптен бері,
Газетте бір бөлімді меңгеретін…
/«Шапағат», 58 -бет, 1972ж./
Мұнымен бірге автордың: «Жазатын мақаланы бұрқыратып» дегеніне қарағанда ол қаламы жүйрік журналист екен. Яғни ақын журналист туралы:
Ертеңмен ол қорытқан әр мақала,
Қалатын жаны кіріп, қан жүгіріп, –
дейді.
Мақұл делік. Ақын айтқандай Асан ағайдың тебіренсе көзіне жас алғандай тебіренетініне «қырықтың жетеуіне жетсе-дағы бір адамның көңілін қалдырмағанына да», «күн сайын столында толғанатынына да», «қаламын шабытпен қолға алатынына да» сенелік. Бірақ туған халқымыздың ардагер азаматтарын қалай мадақтаудың ретін білетін, журналистке дәл осындай «көпшік қою» ауызша емес, кітап жүзінде көзіңді бақырайтып тұрып: «адам жоқ саған тең келетін, мақаланы бұрқыратып жазасың, ертеңмен мақаланы қорытқаныңның өзі неге тұрады» деген сияқты мазмұны бар өлеңнен оқи қойса, кейіпкер қандай ләззат алған болар еді? Жөн-жосығы жоқ, сезімге әсер етпейтін сыпыра мақтау.
Одан әрі балладаның желісі трагедиялық ситуацияға ұласады:
Ескі ауру
Ағамызды алып кетті
Тура жеңіс тойынан төрт күн бұрын.
/«Шапағат» 60-61-беттер/
Сәл ойланайықшы. Бұл нағыз трагедия екені анық. Автордың аяулы кейіпкері көз жұмды. Өмірімен бір жолата мәңгіге қоштасты. Неге бізге әсер етпейді? Ақынның қайғысымен оқушы неге ортақтаса алмайды? «Бір жылы сөз жазбаппыз» тірісінде… Бұл қалай!» деп ақын «жылағанын да» жазды. Бірақ оқушы жүрегінде титімдей мұң жоқ, дидарынан толғанудың нышаны да байқалмайды. Неге? Оқушы дүниедегі ең ауыр нәрсе «өлім» екенін түсінбей отырған жоқ, автордың өз кейіпкеріне соншалықты «обал» жасағанына түсінбей отыр. Оның бойында бар жақсылығын, адамгершілік ізгілігін сөзімізге әсер етерліктей жырлау дәрежесіне жеткізбеді. Жүректердің толғаныс құшағына сөзсіз бөлінетін сыр ішегін дәл шерте алмады.
Автордың айтпағы роза гүлі десек, оның тұрпаты заттық жағына ден қойды да, поэзия сезімнен де, ойдан да ада боп шықты. Сондықтан ақынның қайғысына қосылуға оқушы құлықсыз. Ол – ешқандай толғаныссыз жазды. Оқушы тебіренбей оқыды.
Көп өлеңдерінде автордың ойы түпқазық боп соңында жатады ғой. Мүмкін Қ.Жұмағалиев те сол тәсілді қолданған болар. Өлеңнің түйіні немен аяқталар екен?
Жүретін журналист Асан ағай,
Қаламдас достарының қатарында.
Ақын өз ойын осылай тәмамдаған. Құрғақ баяндау. Жалт етер жаңалық та, тамырын тереңге көмер астарлы ой да ұшыраспайды көзімізге. Не қызығарлық құнарлы тілден де іргесі аулақ. Осы орайда баршамызға мәлім болған, В.Г.Белинскийдің поэзия туралы пікірі ойымызға еріксіз оралады: «Поэзия – қарттың әрсіз кезінің жұмсақ сәулесі момақан мейіріміңдей, терең ойдай, бұл өмірден алыстай бастаған әжімді бетінің ерекше нұрлы ажары, қалтырай үзіліп шығар даусының жаны бай, салмақты дыбысы, бәсең айтылар, бірақ әсем айтылар сөздері, сүйіп сөйлер, данышпан сөйлер ажарлы шырайының күлім қағуы…» десек, бұны біздер Қайраттың бұл өлеңдерінен таба алмадық. Не болмаса өлеңнен жүрек дірілін, жан тынысын, сезімнің бораны мен толқынын, тәтті қамығуды, ләззат таба егілуді де көре алғанымыз жоқ.
Сөз жоқ, Қайрат Жұмағалиевтың «Тұңғыш кітабында» да, «Перзент үнінде» де тұшымды, көңілге қонарлық сезімімен ойы ұштасқан дүниелері бар. Сол сияқты «Жанар» атты жинағынан да дәмді, татуы мол туындыларды табуға болады.
Қайрат ақындық сезімнің өзі өмірге, дүниеге, таңғажайып табиғатқа таңғала қараудан басталғанын шынайы сезіммен жыр ете келіп, өзіне де, өзгеге де, ой тастайды:
О заманнан мекендеген мөлдір аспан күмбезін,
Түнде – жұлдыз, көз алмайды менен күндіз күн көзін.
«Жігітім көп таңғалдың, – деп сырын шертті жібек жел,
Туған жерді таңғалтуға тиіссің ғой енді өзің»
/«Айнамкөз», 4-бет/.
Аналардың арқасында өр кеуде
Қалың гүл ек, қаулап өскен ертеңге,
…Сен жеткіздің мені арқалап Бүгінге,
Мен арқалап жеткізе алсам Ертеңге! –
дейді. Ақынның ертеңі бүгіннен басталуы керек. Бүгінін ойламаған, болашағына да опа бермейтіні анық. Мұны естен шығарған қаламгердің екінші өмірі қысқа. Бұл әрине көпке мәлім сыр.
Ақынның өзі сүрген әлеуметтік мәні бар, адамгершілікке, гумманизмге толы, философиялық толғаныстар, қоғамдық көзқарастар – лирика деген құдіретті қасиетке ие болады. Нағыз лирикалық жырлар халық қазынасына айналып, әрбір адамды – рухани байыта түседі. Адамның сыртқы пішінінен ішкі жан дүниесіне бойлай енетін, еніп қана қоймай тебіреністі, толғанысты сезімді бастан кешетін де лирика. Сондықтан бұл жанрға жалған ұраншылдық жат. Ақын ағынан ақтарылып, өз жан дүниесінен қайнап шықпаса ұйқасқанның бәрі өлең бола бермейді, өлеңнің бәрі лирика бола бермейді. Лириканың құдіреттілігі сонша қарапайым адамдардан бастап, ұлы адамдарға дейін бас иіп, қадір тұтқан. Сырласқан. Өзіне дос, жолдас серік еткен. Бірде Л.Н.Тольстой өзіне-өзі: «Сіздер білесіздер ме, кім менің сүйікті ақыным?» деп сауал қояды да, өзі жауап береді. Ол – Ф.И.Тютчевті және оның лирикасын атаған еді. Өзімен кеңесіп-сырласып отырған адамға онсыз өмір сүруге болмайды» /«Без него нельзя жить»/ деген болатын. Осы бір қарапайым айтылған сөзде, үлкен де мәнді салмақ жатқанға ұқсайды.
90-шы жылдары ауыз тұшытарлық жақсы-жақсы кітаптар дүниеге келді. Бұл жерде кітап деп әдейі айтып отырмын. Өйткені, 60-шы жылдардың басында жақсы бір өлеңге ауыз ашып, көз жұматындай таңқалыс сезіммен қарау бой көтерген еді. Бұл заңды да құбылыс еді. Үгіт-насихат, ақылмандылыққа салыну, түсініксіз патриотизм, қисынсыз іске жетектеу сарындас өлеңдерден мезі болған жыр сүйер қауым, алпысыншы жылдары «Ақ бантик» деген әңгімеге де, бұлт туралы екі шумақ өлеңге де тәнті болып, соларды қызықтап жаза бастады. Сол кездегі бұлт туралы – Аманқос Ершуов деген ақынның «Жұлдыз» журналына шыққан өлеңі еді. Өлеңде: «Ақ бұлттар, ала бұлттар, көрдің бе аспанда да алалық бар» деген бір жылы сезім еді. Сол сезім сиқыры біразға дейін баспасөзде әңгіме болып, ауызға ілікті. Сондай өлеңдер, көпшілік қауымды қуантатын өлеңдер біріне-бірі ілесіп жарық көре бастады да, кейін көңілі тола бастаған қауым, енді ондайды місе тұтпай жеке тұтас топтамаларды /циклдерді/, жеке кітапты күте бастады. Осындай тұста көңілді сәулеттендіретін поэзия кітаптары да оқырмандар қолына тиді. «Баспагерлерге хат» деген мақаласында Н.М.Карамзин: «Жақсы кітап дегеніміз, нашар кітаптарға берілген сыншының ең үлкен бағасы» /«Хорошая книга есть самая лучшая критика на дурные книги»/28 деген болатын. Сондай нашар кітаптарға сыншы, сын болатындай кітаптар жарық көре бастады. Атап айтқанда Қадыр Мырзалиевтың «Жерұйық» /1976/, «Алақан» /1977/, «Қорамсақ» /1980/, «Домбыра» /I кітап/ /1971/, «Домбыра» /2 кітап/ /1974/, Тұманбай Молдағалиевтың «Махаббат оты сөнбесін» /1975/, «Мен де жиырма жаста едім» /1976, Жұмекен Нәжімеденовтың «Сыбызғы сазы» /1962/, «Мезгіл әуендері» /1970/, «Жеті бояу» / /, «Өз көзіммен» /1964/, «Жарық пен жылу» /1966/, Мұқағали Мақатаевтың «Армысыңдар, достар» /1966/, «Қарлығашым келдің бе?» /1967/, «Дариға-жүрек» /1972/, «Аққулар ұйықтағанда» /1974/, Сағи Жиенбаевтың «Таң алдында» /1964/, «Ор киік» /1969/, «Құралай салқыны» /1979/, Төлеген Айбергеновтың «Арман сапары» /1973/, «Құмдағы мұнаралар» /1974/, Мұхтар Шахановтың «Қырандар төбеге қонбайды» /1974/, «Сенім патшалығы» /1977/, «Ғашықтық ғаламаты» /1979/, Фариза Оңғарсынованың «Сандуғаш» /1966/, «Асау толқын» /1973/, «Мен сенің жүрегіңдемін» /1975/ т.б. ақындардың кітаптары дүниеге келді. Сонымен қоса бұл ақындардың 70-ші жылдары «Таңдамалыларын» да беріп үлгірді. Тұманбайдың «Қош көктем» /1971/, Қадырдың «Көш» /1973/, Жұмекеннің «Мен туған күн» /1972/, Мұқағалидың «Өмір – дастан» /1976/, Сағидың «Жадымдасың жас күнім» /1972/, Төлегеннің «Мен саған ғашық едім» /1970/, «Аманат» /1975/, Фаризаның «Шілде» /1978/ атты таңдамалалары әдебиетіміздің, оның ішінде поэзияның сұлу сарайын көріктентендіре түсті.
Бұл кезеңдегі лирикада жалпы адамдық, азаматтық проблемалар, оның ішінде Уақыт, Адам, Бейбітшілік мәселелері, ғылыми техникалық прогресс, экология және табиғат мәселелері жырланды. Мазмұн мен форма жаңғырып, дәстүр және көркемдік ізденіс, жаңашылдық дәстүр жалғастығы дамыды. Азаматтық және Адамзаттық ақыл-ой парасатының арнасы кеңіді. Поэтикалық ойлау жүйесі алдыңғы он жылдыққа қарағанда, 60-шы, 70-ші жылдары өзгеріп, өзінің соны соқпағын тапты. Ашылып айтпағанымен, астарлы ой-иірімдерімен қоғамға, саяси ортаға іштей наразылықтарды сездіретін лирикалық жырлардың ұштығы көріне бастады. Оны ақындар оқырмандар түсінігінің өз еншісінде қалдырып, қалай түсінсең, солай бағала деген ұғымда жырлады. Ақын Мұқағали Мақатаев:
Бұлқынып жатыр
Келмейді-ау құрғыр шамасы,
Бұлқынып жатыр
Таусылды-ау айла-шарасы.
Сәулемнің менің аяқ пен қолын матамай,
Бостандық берші, бостандық берші, мамасы, –
десе, нәресте арқылы бүткіл өмірімізге, аяқ-қолы маталған барша халқымызға бостандық беруін қалаған ақын жүрегінің дүрсілін естиміз. Ол кезде «бостандық бер!» деп ашықтан-ашық айту қиын. «Қарашы мынау қабаржап жатқан пішінге, ыза мен ашу қайнайды келіп ішімде» деуі де сондықтан. Сәбиге айтқан болып, бүкіл, күллі тіршілікке тіл қату-сынды тәсілдер атам-заманнан поэзияда болып келген, бола да бермек. Әсіресе Еуропалық, батыс поэзияларында бұл дәстүр терең дамыған. Сондай астарлы ойды білдіре келе ақын:
Мамасы босат, еркімен өссін тал шыбық!
Ауа мен күнге, Ай менен нұрға малшынып.
Бұлқынып жатыр, ұмтылып жатыр, қарашы
Кішкентай жүрек көрсетіп жатыр қарсылық.
70-ші жылдардың басында жазылған өлеңде қол-аяғын матаған қоғамға, өмірге қарсылығын, «еркімен өссін тал шыбық!» деп леп белгімен сөйлеуге, уақыт мүмкіндік берген жоқ еді. Мұқағали туралы «Қазақ әдебиетінде» жазылған деректі әңгімедегі: «Мынау КГБ», – деп кафеден қашуы да тегін емес. Мағжан Жұмабаевтың «Іс – санаулы, сөз – аңдулы, ерік жоқ, өз қолымен ұнамды тон піштірмес» кезең еді бұл. Поэзия үшін, ақындар үшін жаңа кезең, қолайлы кезең болғанмен цензура сол қалпында жұмыс жасап жатты. Газет, журнал, кітап әлі де аңдулы, «қазағым» деп айтуға ақындардың батылы жетсе де, баспагерлердің батылы жетпейтін уақыт үстемдік етті. Сонда да болса 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясы әлде қайда өсу үстінде, даму жолында болғанын ашып айтқанымыз орынды.
Дүниені образбен танып баяндау, суреттеу өнері даму үстінде десек, оны терең зерттеп өткені мен қазіргісін, бүгіні мен болашағын, жалпы даму эволюциясын, теориялық, творчестволық талдау арқылы көз жеткіземіз. Поэзия көне де ескі жанр екенін еске ұстасақ, бұл жанр қазақ топырағында дәстүрге бай болғандығын да ұмытпағанымыз жөн. Жаңашылдық – дәстүр жалғастығынан қалай тамыр тартты, лирикада – «заман күйі, адам күйі, тіршілік еткен әрбір жанның мұңы мен зары, ішкі ой-сезімі, арманы, күйініші мен сүйініші» жаңа кезеңде қалай көрінді, мұның бәрін қамтып, жан-жақты талдау мүмкін болмаса да, осы жолдағы ой-пікірімізді білдіруте ұмтылдық.
Алпысыншы, жетпісінші жылдар поэзиясы Абайдан бастау алған, Абай поэзиясының тәсілімен суарылған, сусындаған ұрпақ. Абай лирикасы Мағжан Жұмабаев лирикасы арқылы заңды жалғасын тапты. Өзіндік ерекшелігімен, өзіндік арнада жүректерге жол тартты. Абайдың «Айттым сәлем, қаламқасынан» кейінгі, махаббат туралы кестелі өрім – Мағжанның «Жұлдызды – жүзік, Айды – алқа ғып берейін» атты өлеңі:
Келші, көзім, күн бетіңді көрейін,
Сүйші, сәулем, тұншығып мен өлейін.
Жет, жұлдызым, жылжып қана жібектей,
Жұлдызды – жүзік, Айды – алқа ғып берейін.
…Шашың толқын, жүрегімнің жарына
Соғылды да, батты улы зарыма
Айнам, саған арнап жырлар жазамын,
Қаламымды малып жүрек қанына –
дейді ақын. Абайдан басталған дәстүр жалғастығы – жаңашылдыққа ұласқан. Ал, Мағжан лирикасы мен 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ ақындарының лирикасының дәстүр жалғастығының үзілуі, аралық жылдарда үгіт, ұран машығының бел алуы, көркем лириканың кеңінен шарықтап өсуін тежеді. Башқұрттың халық ақыны Сәйфи Құдаш «Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев деген хатында, былай деп жазады: «М.Жұмабаев жөнінде мен 1964 жылы бірінші рет марқұм профессор Есмағамбет Смаиловтың пікірін есіттім. Оның ойынша, М.Жұмабаев – Абай мен қазіргі қазақ совет поэзиясының арасындағы поэтикалық көпір»32 сол көпір ширек ғасырдан астам уақыт империялық саясатпен қиратылып, ұрпақ пен ұрпақ жалғастығы, Абайдан соңғы поэтикалық жалғастық үзілмегенде, 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясы бұдан да биік, еңселі дәрежеде болған болар еді. Сөйтіп, лирикадағы Мағжан дәстүрі, өз жалғасын таппай біраз дағдарысқа ұшырады. Оның есесіне қазақ поэзиясында бір кездері Жамбыл дәстүрі орнады. Мұның қазақ әдебиеті үшін екі жақты әсері болғандығын зерттеуші-ғалымдар нақты көрсете білді: «Біріншісі – халық поэзиясының алыбы Жамбылдың жырлары шын мағынасында орасан күшті тасқындай бүкіл қазақ поэзиясын шалқытты, қайта туған, жасарған Жамбылдың үні бүкіл халық үні, оның жаңа замандағы бақыты мен қуанышын байқататын үн болып естілді.
Екіншісі – қазақ поэзиясының өркендеу, даму сипаты көбіне Жамбыл жыры шама-шарқымен өлшенілуі яғни жазба поэзиясының көптеген түр, өрнек, мән-мазмұн жағынан Жамбылға еліктеуі, үгіт, ұран машығын иемденуі. Жалпы сарынның бейнелеу, көркемдеу құралдарының ұқсастығымен қатар, тақырып, идея ортақтығынан туған ұқсастықтар көбейді де, бүкіл қазақ поэзиясының бұрыннан да фольклорлық әуені басым халінің үстіне онан сайын бадырайтып көрінетін, «Әу» дегеннен байқалатын ауыз әдебиетінің сыры мен бояуы қоюлады.
Жазба, профессиональдық поэзияға бұл, әрине, биік өнерге бастайтын жолдың ең қажеттісі емес еді»33.
Шынында да, қазақ өлеңі бүкіл әлемге Жамбыл жырының сипатында танылды. Бірақ бұл, қазақ поэзиясының бір қыры еді. Халық ақындарының өлеңі мен жазба поэзиясы арасында айырмашылықтардың болуы заңды құбылыс. Ал, әдебиеттің профессиональдығы артқан сайын бұл айырмашылық күшейе беруге тиіс деген ғалым тұжырымын, 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ поэзиясы, оның ішіндегі қазақ лирикасы жан-жақты дәлелдеп отыр. Сол ұрпақтың бір өкілі – ақын Төлеген Айбергенов ұлттық ауыз әдебиеті дәстүрін де, поэзиядағы жыр Жамбыл дәстүрін де дамытып, көркем лириканы барынша құдіреттендірді. Бұған бір мысал ретінде «Аруана – бауыр дүние» атты өлеңіндегі ішкі динамика, көркемдік қуат, өлеңге біткен ерекше мінез, ақынға біткен – арқалылықты көріп тәнті боламыз. Өзгеше ырғақ, соны саз. Дарияның тасыған шағында, арнасынан асып-тасып төгілген құдіретті сезімге толы, терең иірімге толы осы бір дүниесі 60-шы жылдар поэзиясының жаңа кезеңдегі жаңа бір қуатты асау толқынындай әсер береді:
Аруана жаудың қолына түссе ботасын шайнап өлтіріп, /18/
Қаралы мойнын қайтадан артқа бұрмастай халге келтіріп.
Жеріне тартып отырады екен моншақтап жасы/18/
боздаумен /19/
Омырауын шерге толтырып. /9/
Апталап-айлап таңдайын мейлі тасбауыр шөлдер құрғатсын /18/
Қазығын таппай тоқтамайды екен мәңгілік тіпті күн батсын /19/
Туған жер төсін аңсаумен өткен аруана – бауыр дүние, /І8/
Сен маған осынау ақ жүрегіңмен қымбатсың. /14/
Бірақ мен оны жыр қылып қалай жаза алам, /14/
Жетер ме адам сөзі оған! – /9/
дейді ақын толғанып. Аруана – бауыр дүниеге, атамекеніне шыбын жаны болса, айналып соқпайтын қазақ жоқ. Кіндік қаны тамған туған жерге деген халқымыздың махаббатын сөзбен жеткізу қиын. Сондықтан да әрбір қазақ баласын аруана ғұмырға теңеп, туған жерге деген іңкәр жүрегін жайып салады. Бұл сезім біздің ұлтқа ғана жарасардай. Қазақ табиғатымен ғана келісім табатындай:
Өмірде ұзақ жасауың үшін болғаныменен қайғың қас, /18/
Туған жер, сен деп қайғыра алмасам тағдыр да мені бай қылмас /19/
О бастан саған ынтызар туған аруана тектес ұл ем мен, /18/
Қазығын таппай қайрылмас. /8/
Осындай арналы ағыспен, қуатты екпінмен «Мен сенің қойныңа жеттім сабылып ұшып, туған жер» дейді ақын тебіреніп. «Түкпірімдегі дір ете қалғыш осынау құйттай жүрекпен, келем мен бүгін қасиетті байтақ Қазақстанымды көтеріп» дейді ақын толғанып. 60-шы жылдары әдебиетке келіп, 70-ші жылдары поэзияны жаңғыртып, дамытқан Төлеген ақынның тұрғыластары осындай өзіне лайық дауыспен, өзіне лайық көтерерлік жүкпен Қазақ лирикасының дәстүрін дамытып, жаңашылдықпен жалғастырды. Жаңа кезеңге лайық өз үндері, өзіне лайық ерекшеліктері қалыптасты.
Қалай дегенмен, қазақ поэзиясы 60-шы, 70-ші жылдары сапалық өзгерістерге қадам басты. Көркемдеу, бейнелеу құралдары қайта жаңғырып, дәстүр өз жалғасын тапты. Ең алдымен тақырып және мазмұн жаңалығы, содан соң форма мен түр ізденісінің жемісті жолы, образдылық, бейнелілік өзгешеліктері, көркемдеу арсеналының баюы шеберлік категориясын айқындап, жаңашылдыққа бет бұрған творчестволық процестің жанды құбылысын дәлелдейді. Әлбетте, қай зерттеуші болса да, әдеби процестің абсалюттік портретін жасай алмасы анық. Сол жолда байыппен барлап, сабырлы да салмақты ой айтуға ұмтылып, жылдар бойы жүргізіліп келе жатқан зерттеу ісіне, аз да болса үлес қоса алсақ, діттеген межеге қол жеткізгеніміз. Қорыта айтқанда, 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасы – жаңа кезеңдегі қазақ поэзиясының толыққанды арнасы ретінде, дәстүрден жалғастығын тауып, жаңашылдыққа бет бұрды. Профессионалдық поэзия дәрежесіне көтерілді. Дәстүрдің эволюциясы және жаңашылдықтың қалыптасуы жайлы, қазақ лирикасының көркемдік ізденістері туралы зерттеу еңбегіміздің екінші бөлімінде өз жалғасын табады.
* * *
60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасының көркемдік ізденіс-ерекшеліктерін, ақындардың көркемдік шеберліктерін зерттеуде, методологияның үш түрінің, яғни: 1/ диалектикалық метод, 2/ экспериментальды метод, 3/ салыстырмалы методтың біз алдыңғысымен соңғысын қолай көрдік. Әдебиет процесінің осыған дейінгі 50-ші жылдардағы дәуірімен салыстыру және ақындар шығармашылығын бір-бірімен салыстыру арқылы көркемдік ерекшеліктерді ашу міндеті көзделді. Салыстырмалы метод арқылы тақырыбымызға арқау етіп алынған жылдар лирикасының көркемдік ізденіс ерекшеліктері айқындалатыны ақиқат.
Бұл бағыттағы зерттеу еңбегімізде қоғамдық ғалымдар Академиясының «Қазіргі заманның әдеби процесі және сын» /«Современный литературный процесс и критика»/36 және «Қазіргі әдебиет сынының методологиялық мәселелері» /«Методологические проблемы современной литературный процесс и критика»/ және «Қазіргі әдебиет сынының методологиялық мәселелері» /«Методологические проблемы современной литературной критики»/37 кітаптарындағы ой-пікірлер мен тұжырымдар басшылыққа алынды.
Эстетикалық талдау – танымның орамды қаруы /гибкий инструмент познания/ ретінде білсек, бұл шығармалардың формальдық белгілеріне сай айтылған пікір емес, қайта ең маңызды деп саналатын ой салмағына қарай айтылған пікір деп бағалағанымыз жөн. Поэзияда, оның ішінде, лирикада философиялық ой айту ізденістері – 60-шы жылдар мен 70-ші жылдар аралығында бұрынғыдан да терең тамыр тартты, бұтағын жайды. Қазақ әдебиетінде бұл әдеби процесс, бұрынғы одақтық аренадағы Расул Ғамзатовтың әдебиетке келуімен көрінген жоқ, біздің туған халқымыздың топырағында – Қадыр Мырзалиев есімінің әдебиетке енуі, «Ой-орманы» кітабының жарық көруімен өлшенеді. Бұған дейін, әдебиетімізде Тұманбай Молдағалиевтың сырлы да, назды лирикаларымен бет бұрыс жасалған. Ал, әдебиетке Жұмекен Нәжімеденовтың лирикалары қадам басу арқылы, басында прозалық стильдегі поэзия деп сыналғанымен, жаңа бір поэзияның қыры көріне бастады. Бұл поэзия келе-келе «бұтақтары биікке, тамырлары тереңге тартты. Міне, осындай тұста Төлеген Айбергенов лирикалары өзінің қуатты күшімен, кең де алымды қарымымен көпшілікті баурап алды. Бұрын әдебиетке Тұманбайдың келуімен сыршылдық лирикаларды жазуды белең алса, Қадыр поэзиясының әсерімен ой айтушылық бағыт басым бола түссе, Төлеген Айбергенов поэзиясымен тағы да әдебиетке жаңа серпіліс күші пайда болды. Төлеген лирикасын қызықтаушылар көбейген тұста, ендігі бір ақын өзінің табиғи қуатты лирикасын алға тартты. Бұл – Мұқағали Мақатаев болатын. Міне осы тұстарда Меңдекеш Сатыбалдиев, Фариза Оңғарсынова, Мұхтар Шаханов ізденісті жолға түсті.
Елуінші жылдары әдебиетке соғыстан оралған майдангер ақындардың шығармашылығы басым болса, 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясына соғыс кезінде балалық шағы өткен, сұрапыл шақпен балалық дәурені бетпе-бет келген, өздері жетімдік, аналары – жесірлік кешкен ұрпақтар келді. Сол екі дәуірдегі әлеуметтік жағдайлардың айырмашылығының түп негізі де осында еді.
Майданнан оралған ақындар Жұмағали Саин «Достық туралы аңыз» /1950/, Қасым Аманжолов «Нұрлы дүние» /1950/, Әбу Сәрсенбаев «Отан таңы» /1952/, Тайыр Жароков «Жыр қанаты» /1956/, Дихан Әбілев «Алтай жыры» /1950/, Хамит Ерғалиев «Жайық жырлары» /1955/, Жұбан Молдағалиев «Жар туралы жыр» /1958/, Сырбай Мәуленов «Жасыл орман» /1950/, Сағынғали Сейітов «Бетпе-бет» /1959/, Тоқаш Бердіяровтың «Шалқы теңіз» /1952/ т.б. өлеңдер жинақтары жарық көрді, сол елуінші жылдар поэзиясының қай бағытта өріс алғанын, қай тақырыпта жырлағанын көрсетеді. Ең бірінші патриоттық, Отан қорғау, достық тақырыптары болса, екіншіден, майдан жырлары, бейбітшілік тақырыбы көрініс тапты.
Майданнан оралған ақындармен қатар елуінші жылдары Ә.Тәжібаевтың «Сүйген жүректер» /1951/, Ғ.Ормановтың «Сәт сапарда» /1957/, А.Тоқмағанбетовтың «Шыңға» /1950/, М.Хакімжанованың «Ана махаббаты» /1953/, Ғ.Қайырбековтың «Тау сөйлейді» /1959/, М.Әлімбаевтың «Лирика» /1958/, А.Шамкеновтың «Лирикалық өлеңдер» /1957/, І.Мәмбетовтың «Сыр» /1958/, Ә.Ахметовтың «Өшпеген жалын» /1959/, Б.Аманшиннің «Бұтақтағы бұлбұлдар» /1958/, Н.Шамкеновтың «Жүрек сөзі» /1953/, Қ.Ыдырысов «Өмір гүлдері» /1953/, З.Шүкіровтың «Менің достарым» /1953/, Еркеш Ибраһимнің «Қарлығаш» /1958/ атты кітаптарында лирикалық жырлар жаңа-жаңа төбе көрсетіп, 60-шы жылдары әдебиетке келген жас ақындарға жол салғаннан кейін, көктемдегі қыр гүлдеріндей дүркірей көтеріліп, жаңа бір арналы ағысқа ойыса бастады. Лирикалық жырлардың ауыр да, салмақты жүгін 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясы өз иығына артып, жауапкершілік тізгінін де өз мойындарына алды. Басты проблема – лирика мәселесі.
Лирикаға байланысты түрліше, саналуан атаулар бар. Мысалыға: «Орыстың классикалық лирикасы» немесе «Абай лирикасы», «Пушкин лирикасы», «Махаббат лирикасы», «Лирикалық поэзия», «Лирикалық өлең», «Лирикалық шығарма», «Лирик ақын», «Лирик жазушы», «Лирико-драмалық», «Лирико-эпикалық», «Лирико-драмалық тенор», «Лирико-драмалық сопрано» т.б. толып жатқан атау, терминдердің түп негізінде – лиризм жатыр. Лиризм бұл – адам жанының толғанысы, тебіренісі, сезімділігіне келіп тіреледі. Біз лирикаға анықтаманы «Кіріспеде» және «Қазақ поэзиясы жаңа кезеңде» атты бірінші бөлімде біраз әңгімелегендіктен, оған арнайы қайтадан тоқтамай-ақ, бір мәселенің басын ашып алғанды жөн көрдік. Методологиялық талдаудың түрлі әдіс-тәсілдерін ойластыра келе, біздің ғылыми тақырыбымыздың обьектісіне айналған ақындардың шығармашылығына жеке-жеке арнайы тоқтап, лирикадағы көркемдік ізденістерінің қыр-сырын ашуды мақсат еткен едік. Бұл орайда, қолайсыз болатын жағдайы, шолу тәрізді шашыраңдылыққа ұрынарымыз сөзсіз. Осы жағын ойлай келе, лириканың бес саласы: 1/ азаматтық лирика, 2/ саяси әлеуметтік лирика, 3/ табиғат, пейзаждық лирика, 4/ философиялық лирика және 5/ махаббат лирикасын өз алдына бөлек алып, осы тақырыптарға, осы талдау жүйесіне 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасын, оны дүниеге әкелген әрбір ақын шығармашылығын осы бір арнаға бағындыра отырып, зерттеу еңбегін жүргізуді басшылыққа алдық. Бұл жалпыламадан нақтылыққа, шашырандылықтан тиянақтылыққа жетелері ақиқат. Көркемдік ізденістерді талдау барысында, стиль ерекшеліктерін нақты зерттеу әдебиеттану ғылымында қатар жүреді. Стиль қатып қалған, өзгеріссіз құбылыс емес, дүниетанымы мен шеберлігінің нәтижесінде суреткердің кемелденуіне орай, ізденіс ерекшеліктері де, стиль де жаңа сипаттармен молығып, дамып жетіле түсетіні ақиқат. Бұл жөнінде стиль термині, стиль ұғымынан асқан көп мағыналы, көп қайшылықты термин табу қиын деген қисынды пікірін еске ала кеткеніміз орынды. Шығарма мазмұнының барлық жақтарының бірлігі стильді анықтайтын факторлар десек, ол факторларға, ең алдымен шығарманың мазмұны, тақырыбы енеді, сонымен қоса әрбір көркем шығармадағы тұтас әлеуметтік характерлердің қалыптасуын да қосуға болады. Тұтас әлеуметтік характерлерді жасау арқылы – Азаматтық тұлға ерекшеленеді. Азаматтықты – әлеуметтік жағдайлардан, қоғам құбылыстарынан, өзінің қалыптасқан ортасынан айырып қарау – негізсіз. Жаңа кезеңге орай, жеке басқа табынушылық бірте-бірте арыла бастау, 60-шы жылдары әдебиетке келген ақындарды азаматтық тұрғыда терең толғап, азаматтық лириканың диапозонын бұрынғыдан да бетер дамытуға, көркемдік шешім табуға жетеледі.
Дәстүр мен жаңашылдық та – стильдің теориялық негізін ашатын үлкен проблема. Дәстүр өз жалғасын тауып, жаңашылдыққа ұласуы, дәстүр мен творчестволық тәжірибе негізінде дамып отыру әрбір әдебиетке тән құбылыс. Профессионал проза мен драматургияға қарағанда қазақ поэзиясының дәстүрі ежелгі, көне дерлік. Сондықтанда, қазақ лирикасының өз школасы /мектебі/, ежелгі дәстүрі бар. Әріге бармай-ақ, Абай мен Махамбет лирикасының, Мағжан мен Шәкәрім лирикасының дәстүрлі жолын айтпай өту – орынсыз. Игі дәстүрлерді пайдалану, кәдеге жарату тек туған әдебиетпен ғана шектелмесе керек. Абай шығармашылығының өзінен ғана Шығыс, орыс және Еуропа әдебиетінің дәстүрлерін игеріп, қазақ топырағына қаншама дәнін сепкенін, одан халқымыз жатсынбайтын ұлттық әдебиеттің бәйтеректері тамыр тартқанын көреміз.
Біз бұрын Азаматтық лирика мен саяси лириканың аражігін ажыратпай қайта шатастырумен келгендейміз.Оған уақыт қана кінәлі емес, оған қоғам ғана кінәлі емес, бұған барша әдебиетші қауымның да қатысы бар. Саяси лириканы жырлау – партияны жырлау, таптық әдебиетті қолдау-қостау деп ұғынылып келді. Сондықтан, тек коммунист образынан ғана азаматтықты іздеу сыншылар мен әдебиет зерттеушілерінің дағдысына айналды. Саяси лириканың да өз орны бар. Ол қай қоғамда да бола бермек. Ал, Азаматтық лирика деп әр ақынның, /мейлі ол қай ұлт, қай нәсіл болмасын/ туған халқына, өзінің туып-өскен жұртына, туған жерінің тауы мен тасына, даласы мен топырағына, өзені мен суына деген махаббаты, халқына деген ұлтжандылығында болса керек. Саяси лирика, әрбір ақынның өзі өмір сүрген ортасына, қоғамына терең ойлы, философиялық көзқарас, өзіндік пікір, көркем ойымен ұштасқаны абзал.
Қазақ әдебиетінің классигі Абай /Ибраһим/ Құнанбаев шығармашылығының шын мәніндегі бүкілхалықтық сипатқа ие болуы, бүкіл әлемдік ғылым, білімнің тұнығынан сусындауынан ғана емес, алдыңғы қатарлы ой-пікірінің болуымен бірге, өзі туып, өзі ортасына сіңген қазақ халқына деген ұланғайыр махаббатында, ұлтжандылығында. Халқына, жұртына күйініп отырып, іштей жылап-өксіп отырып аяусыз сынап-міней отырып, туған елін қалай сүйетінін терең иірімді сезіммен береді. Сол арқылы Абайдың Ақындық тұлғасы мен Азаматтық тұлғасы қатар, жарыса дамып отырады. «Сылдырлап өңкей келісім, тас бұлақтың суындай» жаныңды жайландырып, «кірлеген жүрек» өзінен-өзі жуынып, іштей тазара түседі. «Қуатты ойдан бас құрап, еркелетіп» шыққан сөздің құдіреті, туған халқыңды жан-тәніңмен сүюге жетелейді. «Ызалы жүрек, долы қол, улы сия, ащы тіл» Абай поэзиясының Азаматтық лирикасына жол ашып, «мен ішпеген у бар ма?» сауалына жеткізеді.
Абай – қазақтың азаматтық лирикасының атасы. Лирика болған да дәстүрден жалғасын тауып, жаңашылдыққа бұру ғана емес, соны қазақ топырағында қалыптастырған, әрі дамытқан ақын. «Қалың елім қазағым, қайран жұртым» деген жолда қаншама астарлы ойлар астасып, енді не айтар деген ұғымға жетектеп шығады. «Қалың елім, қазағым» деген интонацияда, сөз мағынасында, сол елге деген сезімнің құдірет күші бар. Бұдан соң іле шала, айтылған «қайран жұртым» деуінде қасіретті мұң, реніш-нала бірге ере шығатындай. Абай әуелі ел-жұртынан кешірім сұрайтындай, сосын барып: «Ұстарасыз аузыңа түсті-ау мұртың» басталады. Мұнда қаншама өкпе-наз, қайран жұртына деген өкпесі ақынның қара қазандай.
Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?
Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?
Махаббат ғадауат пен майдандасқан,
Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?..
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен де бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма!..
Ішім – толған у мен өрт, сыртым дүрдей,
Мен келмеске кетермін түк өндірмей.
Өлең шіркін – өсекші, жұртқа жаяр,
Сырымды тоқтатайын айта бермей.
Бір өлеңнің үш шумағы. Бірі – басы, екіншісі – кульминациясы, яғни шарықтау шумағы, үшіншісі – түйінді ойы. Осы бір дүниенің өзінен-ақ ақынның Азаматтық тұлғасы күрделеніп, ен қазынадай қордаланып, көз алдыңда қол жетпес шыңдай биіктеп кетеді. Басталуы да, классикалық симфонияның бастауындай, бірден мәңгілік музыка үні жан дүниеңді тебірендіріп: «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?» деп қуатты күш сызданып тұрып алады. Махаббат, ғадауат пен майдандасқан жүрек, тағы да тереңдей түсіп: «Жүрегімнің түбіне терең бойла, мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла» дейді. Азаматтық лириканың құндылығы да осында, ол өзін-өзі дәріптемейді, дәріптелетін сөз, дәріптелуге лайық ой айтады. «Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім, мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма». Бұл жәй адамның сөзі емес. Ол – «қаны қара бір жанмын жаны жара» адамның сөзі. «Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым, етекбасты көп көрдім елден бірақ». Сол етек бастылар өңмеңдеген шақта, елді қайда бастайды, қай сорға бастайды? Мұны ойланар жұрт жоқ. Күнделікті қарынның тіршілігімен жүр. Ел болу, халық болу мақсаты қайда? Ұлт болып сақталып қала аламыз ба? Ұлт тамырына қарақұрт түскен жоқ па? Аурудың алдын алу керек пе? Оны ойланып жатқан жұрт жоқ. Қоңыз тіршілік. Содан да «өзі ермей, ерік бермей, жұрт қор етті». Кімді? Халықтың халқым дейтін азаматтарын. Сол ой азаматтық поэзияға итермелеп, азаматтық лирика туды. «Ішім – толған у мен өрт, сыртым дүрдей» дегізді. Ақын амалсыз, іштегі алуан шерді, өз басы үшін емес, халқы үшін тұтасқан, өнебойын дендеген шерді ағыта келіп: «Өлең шіркін – өсекші, жұртқа жаяр, Сырымды тоқтатайын айта бермей» деп аяқ-қолын жинауға, осымен түгенделіп, түйіндеуге келді. Абай – қазақтың Азаматтық лирикасының атасы ретінде аталы сөз айтар деуімізге толық негіз болар – оның поэзиясы. Бірақ, бұл пікірді дәлелдеу үшін Абай поэзиясына арқа сүйеп отырған жоқпыз, біз осы арқылы 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясындағы Азаматтық лирикаға жол ашу мақсатын көздеп отырмыз. Мұндай мысалдарды Махамбет жырларынан да, Мағжан мен Шәкәрім лирикаларынан да көптеп келтіруге болар еді. Бірақ, басты қазық – 60-шы, 70-ші жылдар лирикасы.
