Әңгіме: Кәкімжан Қазыбаев | Сұрапыл

Үркіншілік

Мынау ұйқы-тұйқы дүние не болып кетті? Дәмелінің есіне бәрі түсіп жатыр…

1

«Мұрагер, мұрагер» деп ер баланы тілейтін қазақтығына басып, бұл туғанда әке-шешесі тіпті қуанбапты да. Дүниеге үшінші қыз келді дегенде, әкесі кімге өкпелегенін қайдам, ауылына екі күн бойы жоламай қойыпты. Шешесі де айыпты адамдай қатты қысылған екен. Амал не, ақыры тағдырдың жазғанымен бәрі де келіседі. «Ұл көруге жазсын» деп мұның атын Дәмелі қойғаны да сол еді. Біржарым жасқа келгенше әкесі мұның, бетінен де иіскемегенін анасы талай айтып отыратын. Ақыры бақытына артынан үш ұл бірдей еріп, Дәмелі деген атын ақтаған екен. Ұл болғанда қандай, бірінен-бірі өтіп, балуан, батыр, мерген болып өседі. Осынау Қармыс ауылына олар үлкен атақ әкеледі. Тұрғанбектің үш арысы атанады — Нарғазы, Жанғазы, Ерғазы. Оның есесіне бой жетіп, толықси отырғанда, екі әпкесі де дүние салады.

Нарғазының ел аузына іліккені сонша, Дәмелі төркінінен жырақта жүрсе де, «а, құдай-ау, тіл-көзден сақтаға» басып, айналасына түкірініп отыратын. Сонау үркіншілік жылы, ақ пен қызылдың алма-кезек айқасында, осы Нарғазы болмағанда Қармыс ауылының қырылып қалуы да сөзсіз еді. Ақылыңнан айналайын азамат, әйтеуір, қиын кезеңнен алып шықты ғой. Жағдай ауырлап бара жатқан соң, ол жылдары Дәмелі бала-шағасымен төркінін паналаған-ды. Алты жасар Ақылжанның құдай сақтап ақтың қылышынан аман қалғаны да есінде.

Осы сәт көз алдына келгенде, біреу қойнына мұз тастап жібергендей дір ете қалады.

Жайлаудан түсіп келе жатқан беттері. Көш үздік-создық шұбалаңқы болатын. Аяқасты айқай-шу күшейді де кетті. Бүйірден атты әскер келіп тиді дейсің. Бөдене басына, тұрымтай тұсына. Алдында Ақылжаны, оның үстіне, өзі аузы-мұрнынан шыққан екіқабат, алдыңғы түйені жетектеп келе жатқан-ды. «Ойбай да аттан» болып, көштің быт-шыты шықты. Түйелердің үстіндегі жүкті байлаған арқандарды солдаттар қылышпен қиып-қиып жібергенде, теңдер топ-топ етіп жерге түсті. Кебежелер қирап, ыдыс-аяқ шашылып жатыр.

Жетектеп келе жатқан түйені тастай салып, Дәмелі де құла биемен басы ауған жаққа қарай шаба жөнелді. Өзі секілді тұра қашқан екі әйелді жендеттер қуып жетіп қылыштап кетті, өзі секілді екіқабат біреуі шар етіп барып құлап түсті, енді бірін аяғы үзеңгіге ілініп қалған бойы аты сүйреп бара жатты. Ерлер қонар жерді анықтауға ілгері кетіп қалғанда, көшке тиіскен мына сұмырайлар…

Дәмелінің есіл-дерті көзінің тірісінде алдындағы Ақылжанды жау қылышына бермеу. Шаба-шаба ұзаңқырап кеттім-ау дегенде, көктен түскендей бүйірінен бір солдат шыға келді. Енді саудамыз бітті ғой деді ішінен. Ақылжанды тарс құшақтаған күйі шапқан аттың үстінде, кеудесімен жаба берді. Шапса мені жотамнан шапсын, қылыш баладан гөрі өзіме тисін дегендегісі… Әлгі солдат жақындап келіп қалды, өзі ыржиып күлген сияқты болды. «Тышқанға өлім керек, мысыққа ойын керек. Мынау босып бара жатқан жұрттың күйі оған ойын сияқты ма, немене? Қорғансыз көшті, әйелдер мен балаларды қорқытқанына мәз бе сонда?» Құйғытқан күйі кимелей келді де, Дәмелінің астындағы құла биенің жүгенін сыпырып кеп жіберді. Сөйтті де, жынды адамша бұрылып шаба жөнелді. «Бастан құлақ садаға, бәрі сол жүгенмен кетсін». Құла бие жүгенсіз құйғытып келеді. Жалына жармасып тоқтатайын десе, алдында бала, оның үстіне шермиген іші жібермейді. Енді не де болса құламау керек, баланы құлатпау керек. Бие өзі тоқтар. Тізгін деген үлкен сүйеу екен ғой. Қашанғы шаба берсін, барып-барып бір зираттың түбіне келгенде қара тұтты ма, тоқтады-ау әйтеуір жануар. Зираттың оң жағы үлкен өзек екен. Сол өзектен аттарын жетектеп келе жатқан екі әйелді көрді. Олардың да балалары бар сияқты. О дүниеден келгендей олармен құшақтасып көрісті. Бәрі қосылып, у-шу болды да қалды. Басу айтқан — Дәмелі. Қайрат көрсетіп, қалғандарын сабырға шақырды.

— Қайта шапқан жау жаман. Әлгі оңбағандар осы төңіректен алыс емес. Кәні, мына балаларды тыға тұрайық!

— Қайда?

— Мына зират ішіне. Небір дінсіз болса да зиратқа кірмес.

— Аттарды қайтеміз?

— Ана өзектің табанына апарып, шідерлеп тастайық.

Үш әйел жүректері лүпілдей-лүпілдей балаларын жетектеп, зираттың ішіне кірді. Аруақтан кешірім сұрап, жалбарынады, жаудан сақтауды тілейді.

— Бісмілла, бісмілла! А құдай, а құдай!

Алыстан зеңбірек добы жарылғандай гүрс етті. Балалар селк ете қалып, бақырып жіберді. Осы кезде бір топ атты төбенің арғы жағынан шыға келсін. Зираттың үңірейген есігінен жасырына сығалап тұрған әйелдер шегініп кетті де, балаларының аузын баса қойды. Дәмелінің есіне беліндегі Ақылжанның қанжары түсті. Былтыр көп ұстаның бірі сыйға тартып, өтеуіне бір тайын алған еді.

Күйеуі Малыбай тайды қимағанда Нарғазы қоймай бергізген-ді. Жездесімен көп ойнамаса да, анда-санда: «Осы біздің Дәмелі болмаса, далада қалатын ба едің, қайтетін едің» деп қалжыңдайтын…

Ол өз алдына бір хикая. Қалың малы құрғыр Дәмелінің де әкесі мен шешесін қызықтырып, оны алпыстан асқан шалға, осы Малыбайдың ағасына айттырғызған-ды. Ауызға үріп салғандай үкідей кезінде әйелінен бес баламен қалған шалға тоқал болып келгені бар. Балам дегендерінің ең кішісі өзімен жасты. Бұл тұқымның, азды-көпті малы болғанмен, ұқсатуы жоқ, іркіті іріп, терісі шіріп дегендей, жүдеулеу тұрады екен. Қайнысы Малыбайдың өзі қалың мал беруге халы болмай, отызға дейін бойдақ жүріпті, Бақытына көп ұзамай ағасы өліп, әмеңгерлік тәртібімен осы Дәмеліні жеңгедей алып, құдай жарылқаған-ды. Дәмелі үшін Малыбай алпыстағы қарттан гөрі қатары секілді көрінді. Қан жылауды қойып, шүкірлікке кешті. Жас та болса шал күйеуінен қалған шиеттей жетім бала-шағаға бас болуға, аналық мейіріммен қарауға тырысты.

Ағасынан қалған балаларды алаламағаны үшін Малыбайдың да жеңге алған әйеліне көңілі тоқ. Момындау тегіне басып, алдынан көп шыға бермейді. Сөйтіп жүргенде өз кіндігінен Ақылжан туды. Осы тарихтың бәрін білетін әрі кезінде әпкесін қатты аяған Нарғазының «сені адам еткен Дәмелі ғой» дейтінінің сыры осында.

Ақылжан туған соң, Дәмелі Малыбайды төркіндері тұрған сонау Қышқаштағы Қармысекеңнің ауылына көшуге үгіттеді. Ондағысы — Ақылжанның нағашыларындай еті тірі болып өссін деген есебі еді. Малыбай ағайын-туғанының рұқсатын, батасын алған соң, көшіріп әкетуге Нарғазының өзі келген болатын. Ағайынның көңілінде дық қалдырмас үшін бір жылқы сойып, екі-үш күн думан жасады. Қыз ұзатқандай бәрі жылап-сықтап шығарып салды. Дәмелінің жас та болса ағайын арасына қадірі өтіп қалғанын Нарғазы сол жолы әбден аңғарды әрі әпкесінің бойынан бұрын көрмей жүрген бір ерлікті байқады. Шалға беріп, жасытып алдық па деген бір күдік кеудесін кеміре беруші еді, жоқ, жаратушы құр алақан қалдырмапты, өзінде от бар секілді.

Малыбайдың шын бақыты бар екен. Қайнысы дегеннің өзінде Дәмеліден он үш жас үлкен. Бірақ ақыры ала жіпті аттап баспайтын, момындықты құдай аямай-ақ берген пенде боп шықты. Сонысымен де қайын жұртына судай сіңді. Ешкім оны «күшік күйеу» деп көзге түрткен жоқ. Бір түтіндей орта ауқаты бар, ел қатарлы Қармыс ауылымен жайлауға шығып, етекке түсіп жүріп жатты. «Пайғамбар да күйеуін сыйлаған» деп ешкім мұның бетінен қаққан жоқ. Жылқының бабын бір адамдай біледі. Өзіне де бір үйір жылқы бітті. Ақылжанға қанжар соғып әкелген ұстаға қимағанына қаратпастан бір тайды Нарғазы сол үйірден бергізген-ді. Ақылжанның садағасы… Мынау меңіреу зиратта осы оқиғаны есіне түсірген Дәмелі қанжарды қолына алды. Жаңағы қылт еткен аттылар бұрыла қалса, балалардың өміріне қауіп төнсе, бойынан әл кетіп көзін жұмғанша осы қанжармен қайрат қылмақшы. Ашуға мініп кектенгені сонша, ар жағынан әбжылан ысқырып тұрғандай, әйел екенін де ұмытып кеткен сияқты. Бала шіркін адамды қандай күйге түсірмейді, арыстандай айбарлы да етеді, дәнеңе қолдан келмейтін дәрменсіз де қылады. Қасындағы екі әйел де сұрланып қаһарға мініп алыпты.

Үшеуі бірін-бірі үндеспей-ақ ұққандай.

— Өліспей беріспейік!

— Торғай құрлы жоқпыз ба, ол да шыр-шыр етіп балапанын қорғайды ғой!

— Мыналардың қылыштағанын көргенше, алдымен өзіміз туралайық!

Бағанағы босаңдық енді қайратқа ауысқандай. Шешелерінің осы бір жанкешті тәуекелін балалары да сезгендей ме, әлденеге олар да тістенді. Қарындары ашқан болар-ау, бірақ қорқыныш бәрін буып-түйіп тастаған секілді. Бақтарына періште қақты ма, аттылар бұл жаққа көзін салмады. Тағы да кімдерді сорлатайын деп барады екен? Асынған мылтықтары да, қоқаң-қоқаң еткен жүрістері де жиіркенішті-ақ, суық-ақ.

Айдаладағы мола ішінде аңырып отырғанда күн батты.

Дәмеліге сол ұясына кіріп бара жатқан күнде бүгінгі қырғынның қып-қызыл қанды суреті тұрғандай көрінді. Мана көз алдында іші жарыла аттан құлаған екіқабат әйелдің жалбыраған шашы сол күн бетін жапқандай болып кетті. Шошынғанынан екі көзін алақанымен басып қалғанда, мұның аяғы ауырлығын білетін қасындағы әйел:

— Ішің ауырып кетті ме? — деді.

— Жоқ, әншейін.

Қанжардың сабын қолы қаттырақ қыса түсті. Еңсесін езген ойдан селт еткізген мына байғұсқа көп рақмет. Оның да қай шекесі қызып тұр дейсің.

Қасындағы екі әйел Дәмеліден жас. Екеуі де Дәмелінің аузына қарайтын секілді. Бүгін күні бойы айналадағы анталаған жаудың көзінен таса қылған аруақтарға мың да бір рақмет. Енді бұларды да қорлап, үстін таптай бермеуі керек қой. Қарекет жасайын десе жау алдында ма, артында ма, оңында ма, солында ма — ешбір хабары жоқ, дүние атаулы түп-түгел осы моладай меңіреу секілді. Бұдан шықса, қайда барады? Оның үстіне, үйірілген қараңғымен бірге қаптаған үрейді де көргендей. Жарайды, жау түнде тыныстады дейік, сонда қайда барады? Дәмелінің бар үміт артқаны бауыры Нарғазы. Сол ғана есіне түсіп бір қарекет жасамаса…

Нарғазы кеше ақтар тиді дегенді естісімен, астындағы Құдайторысын аямастан, Антоновкідегі қызылдарға шапқан еді. Мысын құртқаңда алғашқы күзетте кездескенге ойындағысын орысша айта алмай, ашу үстінде айқайға басты. Анау да қызба неме екен, адыраңдап тұрған қазақты мылтығын кезеп, аттан түсірді, айдап штабқа әкелді. Бағына әскерше киінген қазақ шықты алдынан.

Барлық әңгімені естісімен ол бастық секілді біреуіне барып, қас қағымда сол жерде жатқан аттыларды көтерді. Маңдайына бес бұрышты қызыл шүберек тігіп алған шошақ қалпақтылар қайысып сапқа тұрғанда Нарғазыға жойқын бір күштей көрінді.

— Жергілікті халықты бізге қарсы қою үшін ақтардың әдейі жасаған әрекеті, — деді штабта кездестірген қазақ Нарғазыға. — Кәне, көштерің қай жерде шапқынға ұшырады? Баста.

Мана төбенің ар жағынан Дәмелілерге көрінген аттылар солар еді. Оның ішінде Нарғазының бар екенін білсе, айғай салмай ма? Содан қызылдар сол маңайды сүзе қарап, көштің қалай тас-талқан болғанын көздерімен көрді. Нағыз айуандық! Нарғазының есейгелі бірінші рет жылағаны, қолқасы суырылып, кеудесін әлдебір белгісіз күш қазір быт-шыт етердей. Ауылы, бүкіл Қармыс ауылының жиған-тергені шашылып жатыр. Дүниесі құрысын, бәрінен адамдарды қорлағанын айтсаңшы. Кім бар, кім жоқ, түгендеуге мұрша қайда? Ақтардың қимылына қарағанда, бір желік біткендей. Әнеу күндері Алакөл жақтан озбырлықтары жайлы жаман хабар жеткен-ді. Осынау тұста бір қырғын, текетірес болмаса жарар еді.

Іңірде ат сабылтып, көштің кешкі қонар жері деп келіскен Қарабөгетке келсе, ұлар да шу, азалы айқай. Еркектер жағы аман, екі әйел, үш баланы өлтіріп кетіпті. Үш әйел, үш баланың өлі-тірісі белгісіз. Оның ішінде Ақылжанымен қоса өз әпкесі Дәмелі бар. Малыбай жездесі басын тоқпақтап, жылап отыр. «Сор маңдай, сор маңдай» деп өзін-өзі ұрғылай береді…

Екі көзіне әлі келген Малыбайдан айырмашылығы — бұл сұлық үндемей жүрді де, ақыры Дәмелі мен Ақылжанды іздеуге қарекет жасады.

Ақтардың кейін шегінгенін кеше өз көзімен көрген. Көш қираған Шатырбай беткейіне қайта аттанды. Қасына ерткен Малыбайдың қанжығасына қоржынға салып бір торсық қымыз, бір дорба бауырсақ байлатты.

Көш қираған жерден төменіректе, жырақта Тәуіпмоланың қасында әлдекімдер қараңдаған секілді болды. Шоқытып жақындай бергенде, өзектен кісінеген жылқының даусы естілді.

— Мынау құла биенің даусы ғой.

Малыбайдың қорыққаны да, қуанғаны да белгісіз, Нарғазыға үдірейе қарады. Кісінеген жерге келсе ерттеулі, қалмақша байланған, бүйірлері әбден қабысқан үш жылқы тұр, иелері жоқ. Ашыққан жылқыларды шешіп алып, беткейге шығайын десе, жер тістеп жануарлар өліп барады.

— Сен кішкене оттата тұр. Мен анау зираттың төңірегін шолып қайтайын.

Нарғазы шоқыта жөнелді. Әлден уақытта зират ішінен үш әйел, үш бала улап-шулап шыға келді. Дәмелі Құдайторының жүрісінен-ақ танып, «а, құдайлап» ұмтылған. Нарғазы мол денесін аудара-маудара аттан құлай түсіп, мына бейбақтарды кезек-кезек құшақтап жатыр. Жер тістеген жылқыларды тастай салып, Малыбай да тұра шапты. Дәмелінің байқауында, екі күн молада түнеген бұлардан гөрі Малыбай жүдеу көрінді. Тіпті «ақсарбастан» басқа аузына да ештеңе түспейді.

2

Ақылжанды оқуға өзім апарып беремін деп жүретін Нарғазы. Сол сөзінде тұрды да, қалақтай жұқа аққұба баланы Сүзеген молдаға өзі ертіп келді. Нарғазыдай азаматтың алдына келгеніне молдекең разы секілді. Бірақ оны сыртқа білдірген жоқ. Жиеніне де, нағашысына да біраз сүзе қарап отырды да:

— Бісмілла, рахмани рахим, тілектерің қабыл болсын! — деп бетін сипады. Нарғазы мен Ақылжан қоса сипады. Молдекең аларған күйі қасында ұзынша астауға салынған былқылдақ көк шыбықтарға көзін тастады. Не ойлап отырғанын Нарғазы айтқызбай-ақ ұққандай. «Оқыса, өзіне пайда, оқымаса, мынаны танып қойсын» дегендегісі ол. Ақылжанның бұлардың іштей өзара аңдысында шаруасы жоқ. Молданың мынау жасаулы үйіне қарай береді. Іші тап-таза, артық тұрған ештеңе жоқ. Молдекеңнің тұла бойы қандай жинақы болса, үйі де сондай жинақы. Бала оқитын үй осындай болады деп тұрғандай. Үндемеген күйі қоңыр кебеженің үстіндегі әдемілеп ақ шүберекпен тысталған қалың кітаптың қасына барды да:

— Құран алдында жақсы оқимын деп ант ет, — деді Ақылжанға бұрылып, Ақылжан нағашысына қарады.

— Бала дәрет алып па еді?

Нарғазы мырс етіп күлді.

— Молдеке-ау, бұл әлі сәби ғой.

— Құранды ұстар сәбидің де тазалығын қалайды аллам. Анау құманды алсын да, далаға барып қолын жақсылап жуып келсін.

Нағашысы Ақылжанға ым қақты. Өзінің де алғаш молдаға қалай барғаны есіне түсті. Бірақ ол молда дәрет алғызған жоқ болатын. Анадай суға салынған шыбықтары бар-ды. Нарғазы алғашқы аптада-ақ, алғашқы дүрені жесімен сабаққа келмей қойған-ды. Әкесі атпен қуып сабаса да, ақыры оқуды тастап кетті. Шүкіршілік, ешкімнен кем болған жоқ, үш арыстың бірі Нарғазы атанып жүр ғой. Дегенмен есейе келе сол тентектігіне өкінетін сияқты. Өз кіндігінен ұл болмаған соң, Ақылжанды оқысын деп жүргені де сол еді. Одан бір зеректікті байқағандай.

— Нағашысына тартып жүрмес пе екен?

Сүзеген молда қулана күлген болды. Нарғазы сөз төркінін түсіне қойды.

— Бәрі молдасына байланысты ғой, — деді өзін емес, кінәні дін иесіне аудара сөйлеп.

— Бұл заман не болып барады? Мынау текетірес немен тынар екен? Құдайым ақ батасын беріп, атам заманнан аруақты еткен ақ патшаға қарсы шығу деген не? Бұдан өткен күнәһарлық бола ма? Кедейлер құтырып барады дейді ғой. «Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас…»

Нарғазының аңсарын байқағысы келгендей, Сүзеген молда әдемі бурыл сақалым шошайта иегін көтерді. Ел азаматысың ғой, сен не дейсің дегендей. Кіршіксіз ақ жағасы, инеден жаңа шыққандай жарасымды қара шапаны, төрт сай ғып тігілген қара тақиясы, тіпті кеңірек етіп таза қырылған мұртының суағарына дейін осынау адамда білімділіктің бөлек бір бітімі бардай етіп көрсетті. Нарғазыға ол өте қиын сұрақ қойды. Оның өзін де дал қылып жүрген мәселені бажайлап бер дейді.

— Кедейлер де адам ғой, — дей салды Нарғазы өз жауабына өзі аса қанағаттанбай.

— Сен кедейге жатпайсың. Тұрғанбектің тұқымы бүкіл Қармыс әулетін шырқ үйіріп тұрған жоқ па? Қызылдың күші бұл жерге жетсе алдымен сендерді жәркемдер.

— Молдеке! Турамыз жетпейтін мәселеге тура ұмтылып қайтеміз? Бәрін өмір көрсетер. Кінәсі жоқ көшті шапқан ақтарыңыз да оңып тұрған жоқ қой. Екіқабат әйелдің ішін жарып кету деген не деген хайуандық!

— Иә, Алла жазасын берсін. Пендеден күтер қылық емес ол.

Екеуінің сөзін елтіп тыңдап қалған Ақылжанды молдекең енді байқады.

— Мына кітапқа маңдайыңды үш тигіз де, ішіңнен «ант етемін, ант етемін, ант етемін» деп қайтала.

Бала молданың барлық айтқанын істеді. Нарғазы одан көз алмай қарап тұр. Жұқа маңдайы Құранға тигенде, езуі жаңа туған қозының ерініндей жыбыр-жыбыр етті. Есіл-дерті, бар ықыласымен жасап тұр. Құдай алдында ғана емес, жақсы оқуға өзі де жанын үзетін мынау нағашысының алдында да ант еткендей. Өзгесінің бәріне жас бала ұйып тұр-ау, бірақ молданың сүзе қарайтыны біртүрлі қорқытатын секілді. Сүзеген молда атанып кеткені де сондықтан шығар.

— Мынау жиеніңнің әкесі, анау Малыбай намаз оқымайды дейді ғой. Өзі намаз оқымағанның баласы дінді қайтіп құрметтейді?

— Молдеке, барлық жұртты бір күнде тәртіпке салып қайтеміз? Мынау дүрбеленде байтал тұрғай, бас қайғы демекші, намаз тұрғай, жан қайғы болып кеткен жоқ па?

Манадан бері омыраулап отырған молданы Нарғазы бір тұқыртып алғандай болды.

— Сені қызылдармен байланысың бар дейді ғой?…

Мына сөз Нарғазыны тіпті шамдандырып жіберді.

— Көшіңе шауып, қатын-балаңды ақтар турап жатса, қызылдар тұрғай, басқаға барып тығыларсың.

— Иә, иә, бір зұлмат заман болды ғой!

— Биыл тыныш қыстатса жарар еді. Қайсысы болса да малға тимесін деп, оларды ілгерірек жібердік.

Нарғазы Сүзеген молданың одан әрі дауласуын қалап отырған жоқ. Орақ тіліне кейде ие бола алмай қалатыны бар.

— Молдеке, үйлеріңізді ертерек жығып, көштің алдыңғы жағында болғайсыз. Кім біледі, не тағдырдың күтіп тұрғанын!

— Иә, иә, рақмет, қарағым, тәңір жарылқасын. Бір жерде байыздап отырмайтын уақытқа тап болдық қой!

Нарғазы Ақылжанды жетектеп шығып кетті.

3

— Аттан! Аттан! Жау шапты!

— Жығыңдар үйді, көшіңдер!

Тұрақтағанына үш-ақ күн болған ауылды мына айқай астаң-кестең етті. Шапқыншы үй-үйді аралап, ойбай салып жүр. Біреуді біреу біліп болмайды, ала шапқын, арлы-берлі жүгіріс басталды да кетті. Үйлер жығылып, шөк-шөктің астына алынған түйелер баж-баж етеді.

Дәмелі дауыстап, күйеуін іздеп жүр. Жер жұтып кеткен бе, жоқ. Үйді жалғыз өзі жығып үлгере алатын емес. Ең болмаса анау тұрған түйені айдап әкелсе ғой.

Осы маңды көріктендіріп тұрған киіз үйлер түс ауа дауыл ұрғандай болды. Жығылмаған жалғыз Малыбайдың үйі ғана.

— Малыбай, а, Малыбай! Ойбай, қайдасың?!

Мана желінің қасында қазық шауып отыр еді. Дәмелі жүгіріп сонда барды. Көмерінде түк жоқ, қазығын әлі ұштап отыр.

Ойбай-ау, кеудеңде жаның бар ма? Әлде тас кереңбісің? Жау шапты деп жатқан жоқ па? Көрмейсің бе, жұрттың бәрі үйін жығып тастады.

Көне, қайдағы жау! Осы өз құтымызды өзіміз қашырып болдық қой. Көрсетші маған!

— Сенің есің дұрыс па? Жұрттың алды әне түйелеріне артып та үлгерді.

Малыбай мәу деген де жоқ, қазығын жонып отыра берді. Жалбақтап тағы бір атты жетті.

— Көшпесін, қорықпасын деді. Келе жатқан қызылдар екен.

«Бұл — Нарғазының сәлемдемесі» деп жеткізді шапқыншы. Үш күннен бері ауылда жоқ болатын. Не істеп жүргенін ешкім білмейді. Мына шапқыншыны елді тыныштандыру үшін жіберсе керек.

— Нарғазы сонда қызылдармен бірге ме?

Осы сұрақты сыздана қойған Сүзеген молдаға шапқыншы жауап бере алған жоқ. Молданың үйі жығылып, бір түйеге жүкті артып та қойыпты.

— Айтпадым ба, не кеп, қазір лақап көп. Сабыр түбі — сары алтын. — Енді ғана қабаланып келе жатқан қара сақалын сипап, Малыбай әйеліне қарады.

— Сенің сабырың кісі өлтіреді, білдің бе? Бақытына хабар өтірік болды ғой, әйтпесе жау табанында алдымен қалатынның өзі едік.

— Жау, жау! Мылтық асынғанның бәрі жау ма сендерге? Қызылдар кедейлерге тимейді дейді, — деді Малыбай.

— Мына әлем тапырақта кедей, байды кім айырып жатыр? Ана азын-аулақ малынды сыпырып алып кетсе, тимегеннің көкесін сонда көрер едің. Етек-жеңіңді былай жимайсың ба.

Дәмелі еріксіз күліп жіберді. Жұрт жығып тастаған үйін қайта тігіп әуре. Малыбай соларға күле қарады да.

— Ер адамның ұстамды болғаны дұрыс қой, тегі, — деді.

Әйелі ол мақтауға қосыла қойған жоқ. Күні бойы бітпейтін күйбең тіршіліктің уысында тағы кете берді. Екі күннен бері шешесі отырған ортаншы бауыры Жанғазының үйіне де соққан жоқ. Үлкен қызының шошып ұйықтай алмай жүргені есіне түсті.

4

Дәмелінің бұдан ары шыдай алатын түрі жоқ. Екі інісін алып, Нарғазы ұшты-күйлі жоғалды да кетті. Біреулер ақтар жағында екен десіп гу-гу етеді. Бірақ бәтуалы бір хабар жоқ. Бәрі дейді, дейді ғана. Әйтеуір жаман аттан әзір аман. Үшеуінің бірдей жоқтығы ауылды керемет жетімсіреткенін көрдің бе? Кәдуілгі бір тірегінен айырылғандай шетінен қоңқ-қоңқ етеді. Малыбайға бір-екі рет хабарын білмейсің бе деп көріп еді, ол байғұс соғыс жүріп жатқан жаққа тіпті беттегісі келмеді. Қараусыз қалады ғой деп малын сылтауратты. «Нарғазы жауға алдырушы ма еді? Әрі қасында Ерғазы мен Жанғазысы». Жаудың өзін өңгеріп әкелер. Әйелін осылай жұбатпақ болып еді:

— Ойбу, аңқау байғұс-ай, бұл сойылдың соғысы деп пе едің, мылтық деген пәле қаптап кетті емес пе? Бір-біреуін мойындарына асып алып, қоқаң-қоқаң етеді, — деді Дәмелі.

— Қой, сенен қайыр жоқ екен. Сөзіңнің түрі жаман.

Ақылжанды Жанғазының үйіндегі шешесіне тастап, Дәмелі тәуекелге бел буды. Әйелсің ғой деген анасының ескертуіне:

— Үшеуінен жаным артық па, неде болса бірге көрейін, — деді Дәмелі. — Ең болмаса, бар-жоғын білейік. Сорымыз қайнағанда түгел қырып жүрмесін оларды.

Черкешке жақындағанда Дәмеліге үрей кіре бастады. Атыс-шабыс, дүңкілдеген зеңбірек үні. Астындағы құла бие де елеңдеп, ілгері басқан сайын үрке берді.

Жайлауға арлы-берлі өткенде жүн, тері тастап кететін Нарғазының Шодыр деген бір тамыры бар еді. Соның үйіне соғу керек шығар. Мынау айналасындағы аласапыраннан не хабар бар екен? Қазақша жылмай сөйлейтін Шодырдың Черкешке жақын осы Антонның (Антоновка) қалай пайда болғаныңның аңыз болса да естігені бар. Сонау ертеректе, бұлар бұл дүниеде әлі жоқ кезде, іштен жер ауып келген Антон деген орыс бір қазақ байына жұмысқа жалданады. Қолынан келмейтіні жоқ, арба да, шана да жасайды екен, ат та тағалайды, далаға әдетте итке тастайтын жылқының, сиырдың терісінен былғары жасайды. Қызметіне әбден риза болған бай көңілі түскен бір күні:

— Осы сен менен бір нәрсені қалашы, — депті.

Осындай сәтті талайдан күтіп жүрген орыс: «Маған сиырдың терісіндей ғана жер берсеңіз болды», — дейді.

Қарқ-қарқ күлген бай әуелі оның өзін мазақ етіп:

— Сен біреуін сұрасаң, мен екеуін берейін, — дейді.

Содан әлгі орыс екі сиырдың терісін жіп-жіңішке етіп, таспалап тіліп, бір-біріне жалғағанда осы Антон мекенін орауға жеткен екен дейді. Байға келіп:

— Тақсыр, берер жеріңізді өлшеп қойдым, — депті. — Нанбасаңыз, көріңіз. Екі сиырдың терісінен аспайды. Мырзаға екі сөйлемеген жөн болар.

Жеңілген бай іші удай ашыса да сөзінде тұрып, осы араны түгел сол орысқа берген екен дейді. Содан бұл жер Антоновка атанып кеткен. Үрім-бұтағына дейін ол мынау шұрайлы жерде әбден байыпты. Не де болса, бір ақылды орыс екен деген Дәмелі ішінен. Алған жерін көрдің бе, түстігі тау, екі жағы өзен, үзілмейтін самалы мынау, шыбық шаншысаң, сырық өседі. Әне өзін де ну ағаш етіп жіберген. Жайлауға барарда, түсерде Қармыс ауылы осы жерге бір тыныстайды. Оның үстіне, Нарғазы Шодыр деген тамыр тауып алды. Мұнда тұрған орыстар күзде Антонның алмасымен-ақ қазақтарды біраз малданып қалады. Дәмелі бөлке деген нанды да алғаш сол Шодырдың үйінен жеді. Көкем-ау, неғылған ғажап, жесең тоймайсың, арасы мамықтай жұп-жұмсақ. Шодырдікіне барам десе, Дәмелі Нарғазыға ылғи бөлке нан әкелуді тапсыратын.

Шодыр үйінде болмай шықты. Шаштары ұйпалақтанған сары бас екі бала қыр қазағын көріп, алғашқыда үрпиісіп қалса да, бірте-бірте жуыса бастады. Дәмелі оларға ірімшік, бауырсақ берді. Таң көріп жеп жатыр. Не де болса күннің батқанын күтті.

— Бұл үйдің әйелі қайда?

Балалар ештеңе білмейді. Үміт артқаны осы Шодырмен тілдесу еді. Тұйыққа біржола тірелген секілді. Ымырт жабылып, қараңғы түскенде екі жаяу келді. Бірі — Шодыр, бірі — Нарғазы. Дәмелі бауырының мойнына асыла кетті. Ол әпкесін жерден тік көтеріп алды. Сағынып қалыпты. Бүкіл ауылды сағынды.

— Шодырдың үйіне бару басыңа қайдан келді? Ақылыңнан айналайын. Ауыл аман ба?

— Дәмелі, жарайсың. Қазақтың қыздары батыл келеді дегенді көп естуші едім, — деді Шодыр тура ана тілінде сөйлегендей.

— Үш бауырың бірдей жоқ болып кетсе, мәжбүрлік қой.

— Қалай дегенде де жарайсың. Келгенің ғажап болды.

— Жанғазы мен Ерғазы қайда? Айтам, бәрін де айтам.

— Ол екеуі қазір ұрыс шебінде.

— Ұрыс дейді, атысып жүр ме сонда?

— Атысуы бар, аңдысуы бар. Қорықпа, қазір бәрін айтам.

— Менің байқауымда, қазір қызылдар қысылып жатқан секілді.

Анау Семей жақтан жорығын бастаған ақтардың Анненков деген атаманы осы арада қызылдарды жәукемдемекші. Әнеукүні жергілікті жердің адамдарын көмекке тартып жатыр. Мына Шодыр осындағы кедейлерді ұйымдастырып жүргенде, одан осы мандаты ықпалды деген азаматтардың атын сұрапты. Шодыр мені айтыпты. Содан осы Шодырдың үйіне соңғы келгенімде мені ұстап алды. Кешке көмектескенін алдыма тартты.

— Бізге азық-түлік жағынан көмек керек, — деді. — Ұят қой, алмақтың да салмағы бар. Анада бұлардан қорықпағанда, ақтар бүкіл ауылымызды тып-типыл етіп кететін еді ғой. Амалым жоқ, көндім. Жанғазы мен Ерғазыны бір түнде ауылдан алып кеткенім, бұларға азық-түлікті табу үшін Шатырбайдың жылқысын шабу керек болды.

— Ойбай-ау, ол сенімен енді біржола жауласатын болды ғой. Мұнда екендеріңді біліп пе?

— Білгенде қандай, Тұрғанбектің үш қуы күні үшін қызылдарға сатылып кетті деп лақап таратып жүрген көрінеді.

— Ал, ертең сол құдайдай сенген қызылдарың жеңіліп қалса ше? Өзі қоршауда көрінеді. Онда тұқымымыз тұздай құрыды дей берсеңші. — Дәмелі еңіреп жылап қоя берді.

Әңгімеге Шодыр араласты. Дәмеліні жұбатып жатыр.

— Бүкіл елде Кеңес өкіметі орнап жатыр. Қызылдар жеңілмейді. Мынау бір уақытша қыспақ қой. Бірақ ақтардың өліспей берісетін түрі жоқ. Анадағы сендердің көштеріңе тиісіп жүргені де сол қаскөйлігі. Осынау Анда, Мәмбетей, Ерші, Ақынай, Шүйе, Шәржетім руларының ішіндегі адасып жүргендері Нарғазы қызылдарға қосылыпты деген соң, ақтарға көмектесуін қойыпты. Бауырыңның беделін көрдің бе?

Қазақтың осы мандаты ру, тобын өзінің жекжат-жұрағатындай саралап тұрған Шодыр Дәмеліні таң қалдырды. Сөйтіп, «Нарғазы сендерге қалқан екен ғой, азаматтың атын да пайдаланып… қуларын қарашы өздерінің. Басқаша айтқанда, құрбандық десеңші. Кедей дейтіндей сіңірі шығып тұрған ештеңесі жоқ. Шіріген бай болмаса да езіне жетерлігі бар». Осы ойлар келгенде Дәмелі сұп-сұр боп кетті. Оны байқап қалған Нарғазы:

— Қорықпа, қорықпа, құдай сақтасын. Бір апта қарасында ауылға келеміз. Мынау Шодырдан, анада көшті құтқарып қалған Жүсіптен ұят қой. Олар қолұшын бергенде, біз неге бермейміз?

— Қол ұшы деп жүргенде мерт болсаңдар қайтесің? Мен Жанғазы мен Ерғазының тірі екеніне көзім жетпей кетпеймін. Көнсе, оларды алып кетем.

Селодан үш атты түн жамылып шықты да, шығыс жаққа қарай беттеді. Дәмелінің ойынша, анада ақтар көшті шапқандағы өздері аттарын қалдырған терең өзекті бойлап келе жатқан сияқты. Әр-әр жерден топ-топ болып кездескен адамдар орысша сөйлейді, оны бұл түсінбейді. Бәрінің де асынғаны мылтық. Қараңғыда ешкімді біліп болмайды. Егер қасында Шодыр мен Нарғазы болмаса, бөтен бір әлемге келген секілді. Бәрі үнсіз, бәрі қатулы.

— Қазір осында шақыртайық.

Әңгіме Жанғазы мен Ерғазы жайында екенін Дәмелі айтпай-ақ сезді. Жүрегі лүпілдеп біртүрлі болып тұр. Әлден уақытта Жанғазы жалғыз келді. Мұның айырмашылығы — өзгелердей әскерше киінбеген. Басында сол алты сай бөркі, үстінде белін буған жеңіл шапаны. Нарғазыдан сәл аласалау, бірақ палуан пішінінде төртбақ, көзінде мұң бар секілді. Енді ғана көтеріліп келе жатқан ай жарығы Дәмеліге бауырын айнытпай танытты. Бірақ інісінің түсі неге тұнжыр?

Бетінен сүйді де:

— Ерғазы қайда? — деді. Жанғазы үндеген жоқ.

Әлденеден секем алған Нарғазы:

— Мана бірге едіңдер ғой, — деді.

Шодыр да әлденеден шошынғандай мына жайдың сырын тезірек білгісі келді.

— Неге үндемейсің? Тірі ме өзі?

Дәмелінің даусы ащырақ шықты.

— Осыдан азғана уақыт бұрын Шатырбайдың жігіттері байлап алып кетті. Соңынан қуып жете алмадық, сұмырайлар жүйрік аттармен келсе керек. Бәрінің де мылтығы бар.

Дауыс сала бергенде Дәмелінің аузын Нарғазы баса қойды. Айыпты адамдай Шодыр да төмен қарады.

— Иттің баласы, мұны әдейі жасап отыр. Оның бізді аңдығанына біраз болған, — деді Нарғазы қатуланып. — Осыдан шыбын жаным кеудемде болса…

Жанғазының ішіндегі арыстан ағасынікінен де айбарлы сияқты. Дәмелі де екі көзге ерік бергеннен гөрі бекінгенді мақұл көрді.

5

«Шатырбай дегеніне жетіпті, Тұрғанбектің бір арысын қолға түсіріпті» деген лақап ел арасында дүр ете қалды. Бұл оқиғаға жұрт ақ пен қызылдың шайқасынан гөрі де көбірек елеңдеді. Дәмелі ауылға келгенде алдынан шыққан хабар да осы болды. Жұрт ортаға алып, оны бір кеш босатқан жоқ. Ертеңгі азан-қазанда да біраз басын ауыртқан- ды. Тағы да бәрі телміріп аузына қарайды. Әсіресе, бала да болса Ақылжанның ықыласы тіпті бөлек. Ол өзінің нағашыларын ешбір жау ала алмайды деп санайтын. Анасының ауыл арасындағы сан сойыл соғысты айтқаны бар. Сонда нағашылары ылғи жеңіп шығатын еді ғой. Енді қайдағы бір Шатырбай дегеннің көгеніне түсіп қалғаны несі? Көгендеп қоятын ол сонша қозы ма екен?

— Көген-мөгеніңді білмеймін, бірақ Ерғазының қолға түскені рас. Жанғазының өз аузынан естідім.

Бұл сөздерді Дәмелі қатулана айтты. Бырс-бырс жылау әйелдер арасынан тағы шыға бастап еді, Балжан бәйбіше айқай салды.

— Тәйт, жаман ырым бастамай түге. Мен қолға түссін деп ұл тапқаным жоқ. Әй, Дәмелі, мін атқа, ана Нарғазыға айт, не деген қорлық мынау, бауырын көгендетіп қойып жер бетінде қалай жүр ол?

Анасының ашуға бір мінсе, мықтап мінетінін Дәмелі білетін-ді. Бірақ мұндай қайрат шақырған қалпын бірінші рет көруі. Ұлдарымен қоса, дәрменсіздіктері үшін осындағылардың бәрін айыптап отырғандай.

Мұндайда құрыққа сырық жалғанып, ел арасы гу-гу әңгімеге толып кетеді ғой. Ерғазымен бірге төрт орыс та көгендеулі дейді, «жылқымды шапқан Нарғазының жазасы бұл, оның езі де алдыма келеді әлі, қызылды жақтаған сатқынға көрсетейін» деп Шатырбай шалқып жүр екен деп гулейді. Түнде тұтқындарды өзі күзетеді екен. Не керек, әйтеуір қабарып қаулап, «дейді, дейді» көбейіп кетті. Осы «дейділер» ең алдымен Қармыс ауылының, одан соң Нарғазының жанын жегідей жеп барады. Ерғазы қолға түскеннен бері, шынын айтқанда, Нарғазының да ішкені ірің, жегені желім. Оның үстіне, Дәмелі анасының айтқанын аудырмай жеткізді.

Бір топ солдатпен барып Шатырбай ауылын шауып қайтуға оқталғанда, тәк-тәк деп Нарғазыны Шодыр тоқтатты.

— Өйтсек, ол ит Ерғазыны өлтіріп жіберуі мүмкін. Басқа жолын қарастырайық. Есіріп отырғаны мынау ақтардың бас көтеруі ғой. Шауып алам дейсің, өзің қолға түсіп қалсаң ше? Шатырбай қалпағын аспанға сонда лақтырар, — деп ол басу айтып. — Амал керек, амал.

Шатырбай да бұл әрекетке баруын барып алса да, қорқып жүрген-ді. Өйткені ұялас қасқырдай Тұрғанбектің үш ұлының бірін-бірі оңайлықпен бермейтінін жақсы білетін. Әйтеуір бір соғары сөзсіз, қалай соғады, ол жағы әлі беймәлім. Қапы қалмау керек. Осы ойлар оны да біраз әуреге салды. Мана күндіз көген қасына барып еді, Ерғазының бетіне қарай алмады, бәтшағардың көзі не деген сұсты еді, ызбарланғаны сонша, тіпті жеп жібере жаздады ғой. Бостандық алса, мұның қаһарынан тірі қалу жоқ. Қасындағы орыстардың сақал-мұрты да өсіп кеткен. Бұларды ұстатқанына да қазір өкінгендей. Қызылдармен шатасып нем бар еді, ұстассам, осы Нарғазымен неге ұстаса бермедім? Бір ауылды ғана емес, дүйім өкіметті өшіктірдім-ау, тегі. Ағайындарым да сусып қашықтап барады.

— Ол заман да бұл заман көгендегенді кім көрген? — деп өзімді айыптайды әуелі. Олар бұларды күзетуден де қаша бастады. Қай шекемнің қызғандығынан өзім түнде күзетте жүрмін. Ойланбай ұрынған пәле опық жегізіп жүрмесе жарар еді. Солар алған бес-алты жылқыға бола мұншама неге тереңге кеттім? Таң қалатыны, бір апта болды, бұларды іздеуші жоқ. Әлде амалы ма, әлде ақтардың қоршауынан шыға алмай, мыстары құрып жатыр ма? Ерғазыны көгендегені алғашқыда атағын шығарған сияқты болғанымен, бара-бара бір пәлеге ұштасайын деп тұрған секілді.

Айдың ортасынан ауғаны болу керек, үлкен боп қызарып кеш туды. Шатырбай мылтығын жамбасына басып, күндегі әдеті бойынша далаға салдырған құс төсектің үстінде қор етті. Оның осы қорылы Ерғазының жанына тиіп, жүрек-қолқасын түгел астаң-кестең аударып жібергендей болды. Әттең, әттең… қорылдап жатқан жерінде жуан алқымнан алар ма еді? Қол да, аяқта байлаулы, оның үстіне, көгендеп қойғаны мынау. Мұндай қорлық болар ма?

Сәл есін жиып, айналаға қарады. Әупілдеп осы жерден шықпайтын екі қарала төбет те көрінбейді. Шатырбай оларға түн болса құдайдай сенетін. Мана бір қаншырдай қаншық келіп жүр еді, сол пәлені көрісімен екеуі де одыраңдап, құйрықтарын бұлғақтатып мынау дүниені ұмытқан-ды. Артынан тағы бір ала қаншық ол жетті. Төрт иттің тойы секілді бірдеңе басталған-ды. Ит екеш иттер де еркіндікте. Осы бір адамдар бірін-бірі талап, бірін-бірі қорлап жатқан жерден аулақ болғысы келді ме екен, көрінбейді, әйтеуір құлаққа ұрғандай бір тыныштық. Шатырбай болса қатты ұйқыда, иттер болса жоқ. Шіркін-ай, қандай қолайлы сәт. Мана ай туа анау ақ үйден жас тоқал шапанын жамылған күйі бір-екі рет сылаңдап сыртқа шығып еді, қорылдаған күйеуінен еркектік иіс біліне қоймаған соң, қайта кіріп кеткен-ді. Сол қаншық дөңбекшіп ұйықтай алмай жатпаса…

Жанғазының ептілігін өзара аңыз етіп жүруші еді, бұл сауысқанның да жұмыртқасын ұрлайды деп. Мынау тыныш түнде қайда сол ептілік, қайда мұның осы маңға аңыз болып жүрген бауырлары? Нарғазының қызылдары қиын кезеңде көмек бере алмайтын әншейін бірдеңе болып шықты ғой. Соларға тамақ табамыз деп осы Шатырбайдың қытығына тиіп алдық емес пе? Әлде қазақтарды өзара тоқайластырып қойып, қызығына бұлар да батқысы келе ме? Бұған дейінгі губернаторлар солай істеді ғой. Ай, аңқау басымыз-ай, алданып жүріп құримыз ғой, тегі! Неміз бар қызылдарда, неміз бар ақтарда, неміз бар? Малымызды бағып жүре бермедік пе, Нарғазы, сені түрткен қандай шайтан?

Еңсесін езген осындай ойлардан шаршап барып көзі ілініп кеткен екен, аяғын бірдеңе жыбырлатады. Селт етіп ояна кетсе, сенерін де, сенбесін де білмеді, бұғып жатқан Жанғазы. Түс шығар тегі. Жоқ, ол аяғындағы қыл арқанды қия бастады, тыс… с… с… деп қолын шошайтты, өзін босатты.

Қасындағы қаба сақал да көзін ашып қарап қалыпты. Мұндайда үнсіз, іштей түсініп қимыл жасау керек қой. Шатырбайдың қорылы ғана алаңдатады. Екі қарала төбетке тұтқындар бүгінгідей риза болмас-ты. Жер жұтқандай жоқ әйтеуір. Көгендеулі жатқандардың бәрі босанды.

Бір уақытта ақ үйдің көлеңке жағынан еңгезердей біреу көрінді. Тұтқын солдаттар шөке түсіп отыра қалды. Жанғазы селт еткен жоқ. Өйткені қараңдағанның ағасы Нарғазы екенін жақсы біледі, бірге келген. Нарғазы мысықша басып, қорылдап жатқан Шатырбайдың төсегіне қарай жақындады. Мына қазақтардың тағы не пәле ойлағанын білмей орыстар аң-таң. Неде болса күтулі. Ай жарығымен әлгі еңгезердей қазақтың ұйқылы қазаққа қалай төніп келе жатқаны сайрап көрініп тұр. Бір кезде ол мысықша атылып, қорылдақты тарпа бас салды. Айқайлағысы келіп еді, қыр-қыр етіп аузына тығылған орамалға қақалды да қалды. Осы кезде қыл шылбырды алып жеткен Жанғазы да Шатырбайдың екі қолын аямай артына қайырды. Көз ілескенше түні бойы осы маңды қорылымен көшіріп жататын Шатырбай тұтқын болды да шықты. Аяқасты ол үшін су кері ағып, дүние кері кетті. Ашулы Ерғазы Шатырбайды май құйрықтан бір тепті. Көйлек-дамбалшаң, жалаң аяқ, күні кеше йен төңіректі дүбірлеткен бай тұтқын болып, дедек қағып бара жатты. Бүкіл ауылдан бұл оқиғаны бір адам сезбей қалды, малдың иіс-қонысы болады деп үйін ұдайы жарты шақырым жырақ тіккізетін байдың өз қылығы, сөйтіп, өзінің түбіне жетті. Төңбекшіп жатқан тоқал да түн жарымында сілесі қата ұйқыға кеткен болса керек. Тобымен қашқан тұтқындарды сезген де жоқ. Күндестерінің қолына іздесе таппас ілік ұстатты ол. «Тірі адам білмей қала ма екен?! Тұрғанбектің үш арысының бірінде көңілі болған ғой, әйтпесе соншама тұтқын қашып бара жатқанда түк сезбеу… олай болу үшін өліп жату керек қой».

6

Шатырбай масқара болып, Нарғазы інісін босатып қана қоймай, байдың өзін тұтқындап, шешесі Балжанның алдына дамбалшаң айдап келіпті. Енді оның өз істегенін өзіне жасап, көгендейтін көрінеді…

Ертесіне-ақ алып қашпа осы сөз ел арасында гу ете қалды. Нарғазымен барған топтың ішінде Дәмелі де бар-тұғын. Ол көрген-білгенін жырдай қызық етіп айтып, болған оқиғаны жұртқа жайып жіберді. Бұлар Шатырбайдың ауылына өте бір қиын жолмен, ту сыртынан барған. Қарсы маңдайынан барса бірнеше жерде күзет бар екенін жақсы біледі, одан өту қиын. Жанғазы аң аулап жүріп байқаған жықпылдарымен алып жүрді. Ауылдың сыртына келген соң Дәмелі аттармен сайда қалды. Нарғазы мен Жанғазы барып тұтқындарды босатып алып келді, олардың арасында дамбалшаң дедек қаққан Шатырбай бар. Әр атқа екі-екіден мінгесіп, таң қылаң бере қызылдардың штабына жетеді. Орыстарды сол араға тастап, Нарғазы мына тұтқынды шешесіне көрсету керек екенін айтады. Екі бауырын, әскерлерге тамақ тасып беріп жүрген әпкесін екі күнге сұрап алады.

«Шатырбайды Қармыс ауылы тұтқын қыпты. Қызылдар оны неғылсаңдар да өздерің біліңдер депті».

Бұрынғы ұзынқұлаққа енді осындай хабар қосылды. Ауыл адамдары күпілдесіп мәз болып жүр. Ең қуаныштысы, балалар. Олар бір-біріне көргендерін өсіріп айтады.

— Ерғазы ағамды бір апта көгендепті, өлтіре жаздапты.

— Өзінің қарны жуан екен. Өз көзіммен көрдім. Еңк-еңк етіп жылайды.

— Шіркін-ай, бізге берсе, ит қосып қуалар едік. Мен көрсетер едім оған.

Ал біз неге оны көгендеп қоймаймыз?

— Балжан апам обал болады деп рұқсат етпепті дейді ғой.

Басқалар қуанғанмен, Балжан бәйбіше бұл оқиғаға қуана қойған жоқ еді. «Несіне ұл тудым» деп қайраған, қарымта қайыруға шақырған өзі. Ұлдары күткен жерден шықты, қорлаған адамды қолға түсірді, оны екі есе, үш есе артық жазалауға әзір. Тек шешесі емеурін білдірсе болды. Кеше алдына аяғына жыққанда әншейінде күпінген байдың қалт-құлт еткен бейшара күйін де көрді. Жаны құрғыр қандай тәтті, ұлдарының тірі жібермесін сезген бай анаға өлердегісін айтып жалынды.

— Менен қателік болды. Енді жауласпауға ант етейін. Шыбын жанымды олжа етіңіз, мейірлі ана!

— Қателік емес, ақымақтық демейсің бе?

— Солай-ақ, болсын, бәйбіше, ұлдарыңызды райынан қайтара көріңіз!

Балжан бәйбіше таңдап қосылған жары Тұрғанбектің ерте өлуіне осы Шатырбай елінің сотқарлары себеп болғанын есіне алды. Өзіне ұрын келе жатып, күзеудегі ауылдарының тұсынан өткенде олар басындағы құндыз бөркіне қызығып, қалың шидің арасында елең-алаңда сойылға жыққан. Содан ауруға шалдыққан, ақыры ерте 45 жасында дүние салды. Мынау ұлдарының нар атанған кемелді шағын көре алмай кетті. Өлерінде «пәленің басы сондағы Мәмбетей — сотқарларының сойылынан болды ғой» дегені әлі есінде. Мәмбетей осы Шатырбайдың елі. Қазір сол Шатырбай не істесе де қолында. Бейшара тұтқын болып отыр. Өлер шалы өлді ғой. Уақыт оны ескіртті. Балаларының жетілгені жегідей жеген жарасын да қара қотырландырған еді. Тұрғанбек өлгендегі Балжанның жоқтауы деген осы өңірге аңыз боп кеткен жоқтау бар, екінің бірі оны жатқа біледі. Құдай берген абыройдың арқасында Балжан бәйбіше атанды, Қармыс руын еркектен арман ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап отыр. Ескі өкпе, ескі жара ұмытылған секілді еді ғой. Ерғазыны тұтқындап, онысы аз болғандай қозыдай көгендеп, пәлені бастаған өзі. Анадан туып, ананың жүрегін жаралар сондай әрекетке барар болар ма! Нағыз қатыгездік. Қатыгездікке қатыгездікпен жауап берем десе, қазір бәрі қолында. Балалары да соны талап етіп отыр. Бірақ…

Бірақ бұл ана ғой. Онымен қоса, мынау екі ру — Мәмбетей мен Қармыс тіпті жауласып кетпей ме? Алауыздықтан не бархадар тауып жүрміз. Талайдың түбіне жетті, талайдың қаны сол алауыздықтың мойнында емес пе, осы егесті енді аналар қоздырғанда не болмақ? Кеше баламды көгендеді дегенде аяғам жоқ еді оны, бүгін алдыма келгенде аяныш сезімі қайдан пайда болды?

Осы сұраққа жауап таба алмай Балжан бәйбіше қатты қиналды. Ақыры балаларын шақырып, тұтқынды алдына алдырды.

— Балаларым, ризамын, намыстарыңды жібермедіңдер. Қорлаған адамды аяғыма әкеп жықтыңдар. Бірақ мұның арам қанымен қолдарыңды былғамай-ақ қойыңдар. Жазасын тәңірім берсін. Осы масқара болғаны да жетер. Мен екі елді өмір бойы жауластырғым келмейді. Түсінсе өзінен, түсінбесе құдайдан, қолын байлап, атқа мінгізіп, ауылына қарай жолға салып жіберіңдер, — деді Балжан бәйбіше.

Ерғазы орнынан атып тұрды.

— Апа, мұныңызға мен көнбеймін! — Жағасын тартып қалды да, қыл көген қиған мойнын көрсетті. Қып-қызыл боп қанталап, кәдімгі қызыл мақтадан таққан қарғыбау сияқты боп тұр. Нарғазы мен Жанғазы да анасына адырая қарады. Бұл шешімнің төркініне тіпті түсінбегендей.

— Адыраймаңдар, ұлдарым, адыраймаңдар! Ар жағын, артын ойлаңдар. Елдікті екінің бірі боп бұза берсек, не боламыз? «Таспен атқанды аспен ат» дегенде ата-бабаларың татулыққа шақырған. Шатырбай да анадан туған адам ғой. Ол да біреудің перзенті ғой, оның перзенттері де бүгін қан жылап әкесін іздеп отырған шығар.

— Олар бізді аяған жоқ қой.

— Жауды жақыннан іздеп қайтесіңдер, жарқындарым!

Балжан бәйбішенің көзі Шатырбайға түсіп еді, екі көзінен алты тарам жас ағып, буырланған сақалын шайып тұр екен. Кеше келін-қыздардан ұят шығар деп, көйлек-дамбалшаң денесіне шапан жаптырған. Екі жағы суалып, екі күннің ішінде кенеуі кетіп қалыпты сорлының. Көрдіңдер ме, осы да жетпей ме дегендей Балжан бәйбіше ұлдарына ойлы көзін тастады. Шешімнің нық екенін енді олар сезді. Сөйтіп, дала соты болып, дала үкімі шықты. Бостандық алған Шатырбайды ат үстінде екі қолы артына байланған күйі ауылына қарай Малыбай жетектеп бара жатты. Балжан бәйбіше оның қасына үш ұлының ешқайсысын әдейі қосқан жоқ. Өйткені іштерінде қандары қатып, кектеніп алған немелер жолда мерт қып жіберуі де мүмкін. Малыбай межелі жерде қолын босатып қоя бермек. Күйеудің тәртіпті, айтқанды екі етпейтінін Балжан бәйбіше білетін. Осы бір бітім шараның оған тапсырылуы да тегін емес-ті.

Жағдайдың бәрін Нарғазының өз аузынан естігенде Шодыр күліп, басын шайқады.

— Дала соты, дала үкімі! Обжалованию не подлежит!

Оның орысша айтқан тұсын Нарғазы түсінбей қалды.

— Немене дедің?

— Оны бұзуға, жоғарыға шағым жасауға ешкімнің қақысы жоқ.

— Иә, біз ақсақалдардың, би шешелеріміздің айтқанын екі етпейміз.

Шодыр ойланып қалды. «Мынау қоршау барған сайын қылғындырып қысып барады. Азық-түлік таусылуға жақын. Алдымыз қыс. Ауылдарға шығып, сол беделді ақсақал, аналарды көмекке шақырса… Мылтық асынғандардан әбден зәрезап болып қалған қыр қазағы бұлардың өзі барса шошынуы мүмкін. Сондықтан осы Нарғазы секілділерді салу керек. Оның анау Дәмелі деген әпкесі де еті тірі, пысық әйел». Алдыңғы күні осы ойын мынау қорғаныс бастығына айтқанда, ол қуанып кеткен-ді.

«Бізге жергілікті халықпен жұмыс істеу керек, оларды өз жағымызға тарту керек». Жүсіп те осындай ұсыныс жасаған еді.

7

Осынау аласапыран оқиғаның қыр-сырын қазақтардың ішінде анық білетін Жүсіп қана. 1918 жылдың көктемінде Жетісу өңірінде орнаған Совет өкіметіне аяқасты қауіп төнді. Үлкен күшке түскен бейбіт тыныстау ұзаққа бармады. 1918 жылдың мартында Россияның солтүстік жағына ағылшын, француз, американ әскерлері түсірілді де, Қиыр Шығыстан жапон, ағылшын әскерлері лап берді. Сөйтіп, империалистік интервенция басталды. Олардың мақсаты — жас Совет елін жөргегінде тұншықтыру. Осы интервенцияның айтақтауымен Сібірде Чехословак корпусы бүлік шығарды. Олар өздеріне контрреволюциялық күштерді қосып, батысқа қарай жылжыды. Жол-жөнекей жаңа ғана күш алып келе жатқан совет органдарын жойды, большевиктерді атты, шапты. Атаман Анненковтың бұйрығымен Өскемен советінің председателі Я.В. Ушановты паравоздың оттығына тастап жағып жіберді. Совет өкіметін жақтайды дегеннің бәрін қырып-жойып келе жатты.

Осындай жағдайда не істеу керек? Жау тылында астыртын күрес жүргізіп, партизан қозғалысын ұйымдастыру керек. Жолындағының бәрін жайпап келе жатқан атаман Анненков осындай күшке таң болды. Барған сайын оның батысқа қарай жылжуы бәсеңдеп, небір қарулы тосқауылдарға тап болды. Осындай қарсылық Алакөлден асқан соң тіпті күшейді. Жергілікті советтердің, большевиктердің бастауымен Лепсі уезінің 13 селосы ашық күреске шықты, үлкен бекініс жасалды, оның қорғаныс шебі 200 километрге созылды. Бұл бекіністің атақты Черкасск бекінісі атанатынын ол кезде ешкім біле қойған жоқ. Большевиктер де, оларды қолдаған жергілікті халық та қалайда Совет өкіметін қорғап қалуды, интервенцияға, ақ гвардияшыларға соққы беруді мақсат етті. Қорғанысқа қамтылған халық саны 50 мыңға жетсе, жасақталған әскер саны 10 мыңдай болды. Мұндай қарулы күшті азық-түлікпен, қару-жарақпен жабдықтау оңайға түскен жоқ.

Міне, бұл күрестің осындай сыры іштен әдейі жіберілген большевиктен Жүсіп Есбергеновке ғана мәлім. Ал жергілікті қазақтар үшін бұл арпалыс ақ пен қызылдардың алма кезек итжығысы. Осынау маң біресе ақтардың, біресе қызылдардың қолына бірнеше рет өтті. Жылға тарта уақыт аумалы-төкпелі әуре-сарсаң оқиғаларға толы болды. Сол себепті де бұл жыл қазақтар үшін «үркіншілік жылы» атанды. Өйткені ауыл-ауыл болып, үркіп көше берді, көше берді. Не жайлауда, не қыстауда мән болған жоқ. Осындай ауыр сәтте Жүсіп Есбергенов және бүкіл партизан қозғалысы тек кедейлердің ғана емес, сонымен бірге орта шаруалардың да көмегіне сүйену қажет деп тапты. Оларды өз жағына шығармай болмайды.

8

Сол бір аласапыран күндердің бірінде бауырларын ғана іздеп шыққан Дәмелі қым-қуыт оқиғаның иіріміне түсті де кетті. Екі ай бойы окоп аралап, тамақ, сусын тасудан мойны енді ғана босап, Шодырдың үйіне дамылдауға, реті келсе, бала-шағасын көріп қайтуға келген еді. Алдынан Нарғазы шықты.

— Дәмеш, сені солдаттар тіпті жақсы көріп алыпты. «Даша» деп ат қойыпты.

— Мен сендер бірдеңеге ұшырап кете ме деп жан ұшырып жүрмін ғой, әйтпесе әйел жүретін жер ме бұл. Ең болмаса сусындарың қансын деп. Мынау бітетін пәле ме өзі. Соғыс тіпті күшейіп барады ғой.

— Өзім де білмеймін. Ана жолы ауылды ақтардың қырып тастауынан аман алып қалғаны үшін қарыздар болмайын дегенім ғой. Қол ұшын бер деді, бердік, енді жабысып айырылар емес.

— Сүзеген молда біздің осы жүрісімізді жақтырмайтын көрінеді. Әнеукүні ауылға барғанда бала да болса Ақылжан біраз әңгіме айтты. «Молдекең бізді кәпірлерге, дінсіздерге көмектесіп жүр, адасты олар» дейтін көрінеді. Шынында адасып жүрген жоқпыз ба?

Нарғазы әпкесінің сөзіне ойланып қалды. Ауылдағы ең зиялы деген адамымыз бізді қолдамайды екен, ә. «Көмектессең ғаріпке, жоққа көмектес» деп өзі екі сөзінің бірінде айтпаушы ма еді. Қызылдар кедейлердің жоғын жоқтаса, біз оларға қол ұшын берсек, ғаріпке көмектескеніміз емес пе. Мұның несі айып? Дінсіздер дейді, бүкіл көшті шауып, тұқым-тұяғымызбен құртып жібере жаздаған ақтар діңді болғаны ма? Осы төңіректегі ауылдарды ауық-ауық шауып зар илетіп жүрген жоқ па?

— Молдекең Ақылжанға әуелі былай депті.

Дәмелінің даусынан қалың ойға шомған Нарғазы селк ете қалды.

«Сен ана шешең мен нағашыңа айт, қырсықтары бүкіл ауылға тиіп жүрмесін, олардың қызылдарға көмектесіп жүргенін білсе, ақтар бір күні бәрімізді қырып кетеді. Мына сені тірсегіңнен жоғары асып қояды».

— Ах, сұрқия, қарашы, қаршадай баланың миын улап жүргенін! Нарғазы бұл сөздерді тістене айтты.

— Тек, молдекеңе тіл тигізіп қайтесің. Соның сөзінде шындық бар ма деймін.

— Болары болды енді. Молда құй құптасын, құй құптамасын, құдай алдында біз айыпты емеспіз. Кедейлерге іш бұрғанның несі айып?

Дәмелі жымиып күлді. Сақалы өсіңкіреп, жүзі қоңырлана түскен бауырының бетіне ойлана қарады да:

— Сен өзің большевик болып кеткенсің-ау деймін, — деді.

— Сен большевик емессің бе, күні-түні тамақ, қымыз тасып жүрсің ғой қызылдардың солдаттарына, — деп Нарғазы рахаттана қарқ-қарқ күлді. — Мынау теңіздей теңселген өмірдің толқынына жағада жатқан жаңқадай іліктік те кеттік. Аман болайықшы. Әлгі Ақылжанның оқуы қалай екен?

— Оқуы жаман емес секілді, Сүзеген молда разы. Бала өте зерек дейтін көрінеді. Бірақ біресе әкесінің намаз оқымайтынын, біресе біздің осында жүргенімізді бетіне салық ете беретін сияқты. Бір күні Ақылжан Балжан әжесіне жылап барыпты. «Молда мені шоқыншықтың баласы деп айтты, әкең намаз оқысын деп айтты» деп. Апамның мінезін білесін ғой, молданың апшысын біраз қуырыпты.

— Баланың жүрегін неге жаралайсың? Айтатыныңды маған айтшы! Әкесіне де намаз оқытайын, шешесін де шақыртып алдырайын.

Сонда Сүзеген молда былай депті:

— Балжан бәйбіше, бұл баланы сізді сыйлағандықтан ғана оқытып жүрмін. Әрі өзі өте зерек, айтқанды бірден қағып алады. Әйтпесе… күшік күйеу анау әкесі мен шоқынған шешесінде құдай сүйер қылық бар ма? О заманда бұл заман әйелдің қолына қару алып соғысқа қатысқанын кім көрген? Сізден туғаны рас па өзінің?

Апам шыдай алмай кетсе керек: «Ей, молдеке, сен күшік күйеу деп Малыбайды кемітпе, құдай адалдықты сүйеді дейсің ғой, бір адал адам болса сондай-ақ болсын. Ұрлық қылып, намаз оқып жүргендер де бар ғой. Олардан гөрі сол Малыбайдың құлшылығы дұрыс. Өз баламдай болып кеткені де сол адалдығынан. Адал пиғылдыдан адал әрекет шығады. Арам пиғылдыдан қанша намаз оқыса да арам әрекет шығады. Құдайға керегі қайсысы өзі? Ал Дәмелім болса, жан-жүрегі елжіреп, бауырлары үшін сондай күйде жүр. Өліп бара жатса, аузына су тамызбайтын талай тасбауырларды көріп жүрміз ғой. Олар мұның садағасы кетсін. Қызылдар да адам екен, оларға қол ұшын берсе несі айып? Адамшылықты шоқыншылық демеңіз. Сол қызылдар емес пе, жайлаудан түскенде ақтардың алдынан кесе тұрып, осынау ауылды, оның ішінде сізді де аман алып қалған. Егер қызылдар болмағанда, олардан дер кезінде көмек сұраған Нарғазы болмағанда, бүкіл Қармыс ауылының орнын қалай сипап қалатын едік. Қырылғандардың намазын шығаратын Сүзеген молда да болмайтын еді. Ақтардың қанды қылышына тап болған төрт түтіннің қайғысына күні бүгінге дейін қан жылап отырған жоқпыз ба? Молдеке, алмақтың да салмағы бар. Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі кетпейді, қысылғанда қол ұшын берген, қырылудан аман алып қалған қызылдарға қарыздармыз. Екіқабат әйелдің ішін жарып, жас нәрестені қылыштың ұшында ұстаған ақтарда иман бар деп ойлаймысыз?

Айуан да ондай болмас».

Шодырдың мырс етіп күлгені бұларды жалт қаратты. Қашан келгенін қайдам, білдірмей ағайынды екеудің әңгімесін біраз тыңдаса керек.

— Сендердің аналарың нағыз үгітші. Молдекеңді қалай тығырыққа тіреген, — деді қазақша таза сөйлеп. — Әне, ақтар өздерінің бір айуандығымен халыққа қанша жексұрын болды. Әрекет, жақсы әрекетпен ғана біз халықты өз жағымызға тарта аламыз. Ойланбаған оқыс қадам қашан да опық жегізеді. Осыдан сақ болу керек. Молдаңыз да оңай адам емес. Қалай-қалай жымың білдірмей жыланша ішке кіреді. Сіздерге бала арқылы, оның балғын санасы арқылы ықпал етпек. Шіркін, осындай нәзік пердені баса алатын жақтастарымыз болса, мынау ауылдардың бәрін баяғыда өз жағымызға шығарар едік-ау. Ақтар барса — ақтарды қолдайды, қызылдар барса — қызылдарды қолдайды. Қолдағысы келгендіктен емес, қорыққанынан қолдайды. Қараңғылық не істетпейді, әлі күнге досың кім, дұшпанның кім екенін айыра алмай дал болуда. Олқы-толқылық біздің де күресімізді қиындатып тұр. Әлі көп жұмыс істеу керек. Ана молдекеңдердей жан пердесін басып сөйлеу жетпей жатыр ғой. Орыстың поптары да ақтарға іш бұрады. Ал халық арасындағы ықпалды күш солар. Біздің «дін адамы» деуіміздің өзі қараңғы жұртты қатты шошындырады. Қазір дінге тиіспеу керек. Олар оп-оңай бұрып әкетеді.

Шодырдың мына сөздері Дәмелі мен Нарғазыны біраз ойлантып тастады.

— Күштеу — дұшпанды көбейту. Мылтықтың дүбімен емес, беделділердің үнімен, үгітімен алуымыз керек. Әр ауылдың сыйлайтын, пір тұтатын адамдары бар. Соларға сүйеніп, соларға жол табу керек. Анау сіздердің Балжан аналарыңыз не істе десе, бүкіл ауыл соны істейді. Ақтарға көмектес десінші, ақтарға көмектеседі, қызылдарға көмектес десінші, қызылдарға көмектеседі. Ол кісінің бірақ ақтардан әбден көңілі қалған екен. Қызылдарға нені сұрасаң да бергізеді. Әрекет, әрекет арқылы дейтінім осы.

— Өзіңнің келгенің де жақсы болды. Кәне, ақылдасайық, — деді Нарғазы Шодырға қарап. — Әнеукүнгі азық-түлік жөнінде. Мен өз ауылыма барам. Біраз сойыстық мал, тары, ірімшік-құрт әкелем, оған сенуіңе болады, тамыр. Ал мына Дәмеліні анау Ажы ауылына — күйеуінің еліне жіберсек деймін. Олар мұны шетінен құрметтеуші еді және көптен көрген жоқ.

— Мынау табылған ақыл, Нарғазы. Әйтеуір жұртты шошытып алмайық. Тек жергілікті халықтың көмегінен басқа иек артар ештеңе қалмады. Шынын айтсақ, тіске жұмсақ бола қоймаспыз. Ылғи бір сайдың тасындай жігіттер жиналуда әрі ақтарға деген өшпенділігінде шек жоқ. Ақтардың сойқандары, айуандығы өздеріне қарсылықты күшейтуде. Осындай кезде бейбіт халыққа жасаған титімдей қиянатымыз өзімізге соққы болып тиеді. Большевиктер бізге осыны қатты ескертуде. Кейбіреулер әдейі арандатуы мүмкін, қақпанына түсіп қалмау керек. Ал, Дәмелі, саған оң сапар, кәдімгі қазақша, ағайыншылап сұра малды. Қанша берсе, сонша ал. Сойдыр, еттей әкел. Жылқысына тиме, сиыр, қой-ешкі дегендейін… Қымызды тастама. Мұндағылардың оның жақсы сусын екеніне көзі жетті. Қайран сары қымыз…

Шодыр жымиып күлді. Дәмелі бұрыштағы торсыққа жүгірді. Шөппен бастырып қойған екен.

— Бәрекелде, мынауың керемет болды ғой.

— Шөлдеп қаласыңдар ма деп…

Үш бауыры үшін үзбейтін қымызына енді Шодыр да ортақ болды-ау деп Дәмелі қызғанған жоқ. Діні бөлек болса да, осы бір адамның ниеті ақ. Нарғазымен түйдей құрдас әрі екеуінің арасынан қыл өтпейді. Ал қазақша сөйлегенде енді түбін түсіреді. Көзінің шегірлігі, шашының сарылығы болмаса, сөзіне қарап оны орыс дей алмайсың.

Қымыздың бір шарасын тастап жіберді де, мұртын сүртіп Шодыр:

— Осы торсығың майдан даласында таптырмайтын ыдыс болып шықты. Әнеу күні солдаттар суға толтырып, жерге көміп қойыпты. Кәдімгі бұлақтан шыққан күйі суы тастай. Табылса, осының біразын жинай келсеңдерші.

— Торсықтың жарасы жеңіл ғой, — деді Дәмелі көңілденіп.

— Ал, мес ше?

Нарғазы не де болса үлкені болсын дегендей, Шодырға күлімсірей қарады.

— Мес үлкендеу болар. Ол шіркіннің орны киіз үйдің босағасы ғой. Күрп-күрп пісіп, майы қалқыған сары қымызды мына Дәмелілер бұрала басып, тегенесімен алдыңа әкеп тұрса…

Керегені түріп тастап, жайлаудың төрінде, марқаның жұмсақ еті алдында, шамырқана тартса ғой, шіркін.

— Ол күндер көзден бұлбұл ұшты емес пе, — деді Дәмелі күрсініп. Бұлбұл ұшпайды, әлі қайта сайрайды, шыда, шыда, Даша. Осы Анненков итті құртайықшы. Сосын өкіртіп бір той жасаймыз.

— Той демекші, менің байқауымда, осы Жүсіп Есбергенов ауыл тамағын сағынып жүр. Сонау 1916 жылдан ат үстінде көрінеді. Ал енді өзі нағыз большевик, орысша қалай әдемі сөйлейді. Верныйда гимназияда Фрунземен бірге оқыпты.

— Прунзең кім? — деді Нарғазы.

— Фрунзе — өзіміздің жерлес. Мына Анненков ит жалғыз емес қой. Ол секілді Кеңес өкіметін құртқысы келгендер батыстан да, оңтүстіктен де, солтүстіктен де шықты. Бір-бірімен түйісіп, той жасамақшы. Сол батыс пен солтүстіктен шыққан пәлелерді өкіртіп қуып, сазайын беріп келе жатқан сол. Қызылдардың керемет әскері де жасақталыпты. Оны да басқаратын сол. Сол Фрунзеден көмек келгенше біз мына Анненковты жылжытпауымыз керек. Бұларды бір-бірімен түйістірмей діңкесін құрту керек. Түйіссе күш алып кетеді.

— Прунзең қазақша біле ме өзі?

Дәмелі күні ертең онымен тілдесетіндей-ақ бұл сұрақты тіпті қызына қойды.

Шодыр мырс етіп күлді де:

— Қырғыз бен қазақ арасында өскен дейді ғой. Жүсіптермен бірге оқыса білетін шығар, — деді.

— Өзіміздің Шодыр десеңші.

Нарғазының бұл сөзіне үшеуі қосыла ду күлді.

— Әңгіме неден шығып кетті өзі? Әлгі Жүсіптің ауыл тамағын сағынып жүр дегенімнен екен ғой. Заман оңалса, соны сенің ауылыңа бір қонақ етсек, Нарғазы.

— Мен бүгін де дайынмын.

— Жоқ, бүгін ол онымыз жетектеп, жүзіміз сүйресек те бармайды. Мына қиын жағдайда майдан шебін қалай тастасын? Бірақ ауылды сағынып жүргені хақ. Қой, біз бірді айтып бірге кетіп қалдық. Әңгіме бұзау емізер, бұзау таяқ жегізер.

Шодыр сілкіне орнынан тұрды. Дәмелі сыртқа шықса, күн еңкейіп қалған екен. Қараңғы түспей ауылға жетіп алғаны мақұл болар. Нарғазыдан арқандаулы тұрған құла биені ерттеп беруді сұрады. Құлынынан бөлгелі бір жеті болып еді, жарықтық, желіні сыздап әрең шыдап жүр. Ер қасына әкелгенде емшегінен сүт тамып-тамып кетті. Ақылжаны есіне түсіп кеткен Дәмелінің де көзінен екі-үш мөлдір моншақ ытқып, ытқып шықты. Обал болмасын деді ме, дуалдың бір қазығында тұрған темір шелекті ала салып, құла биені сауа бастады. Тырсылдап тұрған емшектен шыққан сүт шелектің түбін тесердей тыз-тыз етіп, айналаға естіліп тұрды. Желіні босаған сайын бойы жадырап, құла бие әуелі күңгірлете кісінеп жіберді. «Құлыным қайда?» дегені ме екен?

— Қазір, қазір жануар, мен де барам, сен де барасың. Екеумізді құлынымыздан бөлген мынау қилы күндер ғой.

Дәмелі тілсіз құла биемен өзінше сөйлесіп жүр. Сауылған сүтті ол торсыққа құюға әкеткенде, Нарғазы да құла биені ерттеп үлгерген еді.

Дәмелінің үзеңгіге аяғын салғаны-ақ мұң екен, әрең тұрған жануар ауыл қайдасың деп тартып отырды.

9

Қалай қабылдайды, әңгімені неден бастағаны жөн, қай үйге түскені мақұл болар екен? Онсыз да берекесі кірмеген ауыл мынау «үркіншілік» жылдары тіпті бейшара болып қалған шығар. Қорқатыны — Қоспанбет. Адыраң мінезді төтесінен қойып қалатын неме еді. Бүкіл ағайын-туғаннан рұқсат алып, төркініне көшіп бара жатқанда осы ғана «Ақылжанды жат бауыр етіп жіберме, қатын билеген соң Малыбай байғұсқа не шара» деген болатын. Ал қызылдарға қол ұшын беріп жүргенімді естісе ше? Бұл хабар оларға да неше құбылып жеткен шығар. Қайран ауылда бас біріктіретін, басалқы айтатын адам болмай жүр-ау. Әркім өз тірлігімен, өз бетімен. Бірін-бірі тыңдап, біріне-бірі сүйеу болу деген жоқ. Содан да шығар, дүние бей-берекет, бардың өзі ұқсамайды. Анау Бимендінің балалары тұттай жалаңаш. Ал қой дегенің отар-отар болып мыңғырып босқа жатыр. «Ит басына іркіт төгіліп» дегендей. Соны құр жия бергенше сатып, айырбастап, пұл қылып, балаларын киіндірмей ме? Ошаң етер біреуі жоқ.

Әсіресе, аяйтыны бой жетіп келе жатқан Бәтима. Қандай сұлу! Шіркін, жұтындырып киіндіріп қойса. Әкесі тышқақ тоқтыны қимай, малды жиып-жиып бір жұттың аузына ұстағалы отыр ғой. Байғұс бала жамау-жамау көйлекпен жерге кіргендей болып жүр ме екен. Бауырлары ертелі кеш жиғаннан басқа пайдасы жоқ малдың соңында, аурушаң шешесін аяп Бәтима отпен кіріп, сумен шығып, жүнжіп кетті-ау тегі. Ізеттігімен, сынықтығымен қоса, бойында бір өрліктің де ұшқыны бар секілді еді. Сол от өшіп қалмаса болды, әйтеуір. Әкесі сорлы оны малға сатып, байлыққа байлық қосамын деп қана жүрген шығар. Мына қиын-қыстау кезеңде құдалық жасаудың өзі де қиындап кетті емес пе. Барар жері тәуір болып бағы ашылса жарар еді. Қалың малды алуды ойлағанда, жақсы жасауымен шығарып салуды да ойлау керек қой. Ауру шешенің әлі келмей, жастығымен өзі ешнәрсенің парығына бара алмай, ертең бәрі қысылтаяң, қызыл кеңірдек болып жүрмесе жарар еді. Жасаусыз қалың — жасық қалың. Барған жерінде басқаны былай қойғанда, ауыл қатындарының өзі-ақ ғұмыр бойы көзге шұқып көз түрткі етпей ме? Ұлдарына әйел алып беруге малды қимай жүрген Бименді қызға жасау жинауға оны қайдан қисын? Құрысын бүйткен малы да, байлығы да. Қызығын көрмеген соң не керек ол. Малына қарап жұрт оны күпитіп «бай» дейді. Жалғыз қызының жалаңаш жүргені анау.

Бұлар Қармыс еліне көшіп бара жатқанда Бәтиманың солқылдап жылағаны есінде.

— Тәте, сенің арқанда етімізге бөз тиіп, есіміз кіріп қалып еді. Малыбай көкем бұл бақытты бізге қимай, өзінен артылтпайын деді ғой. Реңіміз көшіп бара жатқандай болып тұр. Енді ақылдасатын кім бар?

Жас та болса үлкен адамның сөзін айтып, өстіп еңіреп еді-ау. Мынау Ерғазының әйеліне тіккізген қоржынындағы батсайы көйлек оның төбесін көкке жеткізеді десеңші. Қыр заңы бойынша ауылдың үлкені осы Бименді ақсақалдың үйіне түсуі керек. Бірақ Қоспанбеттің былтыр қайтыс болған әкесіне бата оқып баруға мынау топалаң жыл мұрша бермеп еді. Осыны сылтау етіп сол адыраңның әуселесін баспаса болмас. Тәуекел, аттың басын сол үйге тіреген жон болар. Үйіне келгенде үйдей дауын айта қоймас. Алдынан дауыл көтерер адамның қыбын осылайша бір басып қойған жон шығар. Жылт еткен мына ойы өзіне ұнап кетті.

Төбеге шыға келісімен Ажы ауылы көрінді. Жыпырлаған қоңыр киіз үйлер, ара-арасындағы қостар кәдімгі қой жанындағы түртіншек қозылар секілді. Кейбірінің төбесінен сыздықтап түтін шығып тұр. Қармыс ауылымен салыстырып бола ма, ол сыртынан аппақ шаңқандай боп көрінеді. Киіз басар кезде Балжан бәйбішенің өзі үй-үйді аралап, жүндерін көреді. Туырлық бастыруға қоңыр қойды қырықтырмайды, әдейі ақ қойларды таңдатады. Ауыл алыстан қарағанда көз тартсын дейді екен-ау.

Ал енді анау қоңыр үйлердің көңілді бірден жүдетіп жібергенін көрдің бе. Ортасындағы үлкен сегіз қанат үй, сөз жоқ, Бименді ақсақалдікі. Ең болмаса осы үйдің киізін ақ жүннен бастыртуға болады ғой. Бай деген аты бар емес пе. Ай, білместік деген де жаман-ау. Бүкіл ауыл көркінен құнтсыздық та, білместік те көзге ұрып тұр.

Дәмелі өз-өзінен мырс етіп күліп жіберді. Анау үй айтпай-ақ белгілі, тура Қоспанбеттікі, түндігіне әлеміш-әлеміш бір нәрсені жапсырып тастапты, өйтпесе оның көңілі көншімейді. Дұрыс жолға салса, осы Қоспанбеттің өзінен-ақ біраз нәрсе шығар еді, жұғымды, сөйлер сөзі де бар, тіпті орыстардың өзімен байланысып жүр дейді. Әуелі орыстан қатын алам деп бірде қиғылық салыпты. Бүкіл ауыл әкелеп-көкелеп әрең тоқтатқан көрінеді. «Бұл өңірде алғаш арақ ішкен де Қоспанбет» деген сөз соңынан ергелі қашан. Молда көрсе, айқаса кететін жыны және бар. Сол себепті де бұл ауылға молда құтаймайды. Оларды Қоспанбет шыдатпайды. Тегі жасында молдадан көрген қысымы көп болса керек. Қысқасы, осы ауылдағы ағашқа біткен қисық бұтақ бұл. Бірақ қисық бұтақтар тегі мықты болады ғой. Оның орайын тауып алдын кеспесең, өзің арандайсың.

Дәмелі құла биенің басын солай қарай бұрды. Арсылдап қарсы шыққан иттерден құла бие үрке беріп еді, тізгінді ширата ұстап, жібере қоймады. Ит үрсе сыртқа топ-топ болып шыға келетін ауыл адамдарының әдеті емес пе, әр үйдің қасынан үлкенді-кішілі үрпиіскен жандар көрінді.

— Дүлдүл тәтем!

Осылайша айқай салып, тұра ұмтылған Бәтима елдің ең алдында. Құлын жонданып мүсіндене түскен секілді. Бірақ ойлағанындай үсті жүдеу екен. Бойжеткен қызды киіндіріп қоймаса, жапырағы түскен күзгі ағаштай көріксіз көрінеді ғой. Бала-шағаның, ағайын-туғанның қаумалауымен Дәмелі аттан түсті. Біреу құла биені жетектеп алып кетті. Бәтима қуанғанынан жылап жүр. «Дүлдүл тәтем дүниені кеңейте келді ғой» деген сөзін құлағы шалып қалды. Ықыласыңнан айналайын, қойған атыңның әдемісін қарашы. Дүлдүлдік маған қайдан келсін.

Қоспанбет үйде жоқ боп шықты. Бірақ бүгіндер келіп қалатынын білді. Ол орнында болғанда «әкеме дауыс салып келмедің» деп те дауласатын ба еді, қайтетін еді. Бұл жайлы мана жолда өзі ойлаған-ды. Алайда қазір ат үстінен жылап шапқан дауыс елдің үрейін алады, «жау келдінің» хабары сияқты боп кетті. Үрке-үрке үрейленген елдің онсыз да ұшып жүрген зәресін одан әрі алуы мүмкін. Соны ескеріп, тек үйге кіре бергенде ғана Дәмелі үн шығарды. Қоспанбеттің әйелі Айғаным «қайран атам-ау» деп жаттап алған жоқтауын біраз сұңқылдатты. «Сабыр, сабыр» деген сөзге де жібермей, екеуі оңай басыла қойды. Екі абысын өздерін аса қинамай, бұл шалға осы да жетер дегендей, көздерінің жастарын сүрте бастады. Жарықтық көп ауырып, бұларды біраз әуре еткен-ді. Оның үстіне, уақыт болса мынау. Обалы не, келіні өле-өлгенше әбден күтіпті. Атасы қаза боларынан бір күн бұрын оған разы болғанын айтып, батасын беріпті. «Қоспанбет тентек болғанмен, сені құдайым маған сабырлы ғып, мейірлі ғып берді» депті. Қызметіңе разымын, менен қайтпаған жақсылығың құдайдан қайтсын депті.

Бұл ауылдың бала-шағасына дейін түгендеп біліп жүретін Дәмелі барлығының амандығын сұрап шықты. Баталыққа ала келген дүниесін, Балжан бәйбішенің жіберген сәлемдемесін берді. Бала-шаға Антонның алмасына жабылып мәз-мәйрам болып қалды. Шалдың шапаны деп 10 кез барқытты суырып бір тастады. Бұл ауылдың көзінен кездеменің бұлбұл ұшқаны қашан. Барқытты көргенде әйелдер таңданысып, ішегін тартты. Дәмелінің көзі Бәтимаға түсіп еді, қыз емес пе, барқытқа тіпті төніп тұр екен. Сүйріктей әдемі саусақтарымен ұстап, арлы-берлі аударыстырып қояды. Бұл ауылдың түсіне де кірмейтін кездемені осы Қармыс ауылы қайдан табады деген сұрақ тұр көзінде.

Дәмелі бар ықыласымен Бәтиманың дәл қазіргі алай-түлей ойын ұққысы келді. Кисе көріктендіріп жіберетін мынау бұл көзіне оттай басылса, азабынан басқа әжетке жарары жоқ әкесінің анау малы көңілін оттай өртеп тұр. Жүн түтіп, киіз басып, жіп иіріп шекпен тоқитын, қыс бойы тон тігіп, тері илейтін осы ауылдың әйелдерінен сорлы ешкім бар ма екен. Шешесін де ауру қылған сол ауыр жұмыс-ау. Осы ауырлық бірте-бірте енді өз мойнына ауып барады. Оның үстіне, әкесінің сойылған бір қойдың терісін, бір лақтың жүнін шып-шырғасын шығармай жинайтынын қайтерсің. Кей күндері талша белі сынып, екі аяғы тыз-тыз етіп, төсекке әрең жетеді. Төсек дегенде төсек бар ма. Жалаңаш денесімен киіздің үстіне құлай кетіп, үстіне бөстек жамылады. Жасауы деп шешесінің тіккізген үш-төрт көрпесін бұл үйден аттанғанша ұстауына тыйым салынған. Бай атанып, кедей тұрғаннан асқан не қорлық бар. Бардың ұқсамайтыны жанына батып, сараңдықтың қыл арқаны барған сайын қылқындырып бара жатқан сияқты. «Қыз ерте есейеді» дейді ғой қазақ. Бәтиманы есейткен таршылықтың танабы секілді. Мал бола тұрып өздерінің елден сорлы киінетіні, елден төмен тұратыны сан мәрте жүрегін жанышқан. Байлықты, малдың саны емес, оның рахатын көрген жаны анықтаса керек. Ал мұнын жаны жаншулы. Рақатсыз жиған бұл қу мал не ұшпаққа ұшырар дейсің.

— Әне, анау Дүлдүл тәтемнің үстіне қарашы. Осқырта киген түндігі, оқалы жағалы кимешегі, қара батсайы шапаны — бәрі-бәрі жарасып тұрған жоқ па. Осы Қармыс ауылының малы біздің ауылдікінен аз болмаса көп емес. Бірақ ұжымы жарасқан соң, ұқсатуы басқа, малға адам табынбаған, мал адам үшін жиналған. Заман қандай, заң қандай, үйіріп айдай бергенше, осы малдың біразын сатсақ, ақша етіп алсақ, мына шиеттей бала-шағаны, ауылды киіндірсек, дегенде әкесі тыжырынып, үлкен ұлының бетін қайырып тастаған-ды.

— Сатқан соң малдан құт кетеді, немене былшылдайсың? — деп ақырған.

Әкесінің үстіндегі көзге түсер киімдері — сүйекке түсіп алғандары. Қаза шыққан жерден қалмайтын Бименді байға ата ұлы деп бір жол тиеді, «сүйекшінің» бірі болады, бір жағалы киім алып қайтады. Бәтима бірде әкесінің сүйекке түсіп алып келген шапанға масаттанып отырғанын көріп, құлазып кеткен-ді. Осылайша жинаған жағалы киімнің өзі бір сандық болды. Қызының киімінен қысылып, той-томалаққа бара алмай жүргені оның кәперіне де кіріп шығатын емес. Мынау қыруар малын бағысып жүрген ағайын-туманың ризашылығы да шамалы тапқандары тамағына әрең жетіп, өлмей жүрген ит тіршілік. Биекеңнен мал шыққаннан гөрі, кеудемізден жан шығар деп мұрындарының астынан күңкілдеседі. Бұл ауылға «Кенже аға» атанған Малыбайдың халінің өзі Қармыс еліне сіңгенше қандай еді. Кисе киімге, ішсе асқа жарымады. Ал енді анда-санда ағайын-туғанына сәлем бере келгенде жылқышы емес, кәдімгі бір елдің бегі сияқты. «Ағаш көркі — жапырақ, адам көркі — шүберек», көрмейсің бе, ана Дәмелінің өзі де бөлектеніп тұрған жоқ па! Қармыс ауылының қойшысының өзі бұл ауылдың байына бергісіз. Береке қонған бір тұқым ол, әйтеуір. Малыбайдың маңдайы қандай кере қарыс. Анау Ақылжан да біз секілді бұйығы емес, нағашылары секілді еңселі болып өсетін шығар.

Бәтима «Дүлдүл тәтесіне» жалт қарағанда, оның езіне көптен қадала қарап отырғанын байқап қалды. Кибіжіңдеп қысылайын деп еді, Дәмелі «сенің де сыбағаң бар» дегендей көңілдене көзін қысты. Оны бұл жерде біреудің үйінде беру ыңғайсыз. Қайнағасы мен ауру абысынына сәлем бере кіреді ғой, сонда береді. Дүлдүл тәтесінің осы бір ымының өзі ауыр ой басқан Бәтиманы су бүріккендей сергітіп жіберді.

Шай үстінде әңгіме алуан саққа соқты. Ойысып келіп, ақтар мен қызылдардың арасындағы шайқасқа тірелді. Біреулер қызылдарды көбірек кінәлай берді.

— Бәрімізді шоқыншық етеді дейді ғой.

— Мынау жайлауға екі жылдан бері көше алмай отырғанымыз солардың қырсығы емес пе.

— Бірін-бірі мейлі пісіріп жесін, мына жерімізден кетсе екен.

— Ит мініп, ирек қамшылаған күніміздің өзіне зар болып қалдық қой.

— Орысқа табынсақ оңармыз, онсыз да жылаған қазақта не сиық қалар дейсің.

— Ассалаумағаләйкүм!

Киіз үйдің ағаш есігін сықырлата ашып Қоспанбет кіріп келді. Өзі қандай тентек болса, кірісі де сондай одырлау. Ат ағашта байлаулы тұрған құла биені көрісімен-ақ ол Дәмелінің келгенін бірден білген-ді. Неге екені белгісіз, мұның да бойын қуаныш билеп, көруге асықты. Бұл ауылда әйелге «ассалаумағаләйкүм» деп сәлем бермейді, ол сөздің аузынан қалай шығып кеткенін өзі де байқамай қалды.

Дәмелі орнынан тұрып, Қоспанбетті құшақтады. Сыңсып дауыс салды. Мұнда шалға деген көңіл айтуы да, тағдыр өзінің маңдайына біржола жазған осы ауылға деген сағынышы да бар еді. Алдымен қолын Қоспанбет айырды. Көзін сүрткен болды, бірақ жас жоқ. Дәмелі кәдімгідей-ақ жылапты. Жез леген мен жез құман ұстап, қолдарын шайдыруға алдында дайын тұрған Бәтимаға көзі тұмандана қарады. «Көкеңе құй алдымен» дегендей ол Қоспанбет жақты нұсқады. Жол сенікі деп Қоспанбет оған ым қақты.

— Жолды білген — жөнді біледі. Рақмет, тентегім.

Дәмелінің даусы көңілді шықты әрі бір нәрсені емексітіп, алысқа қармақ тастағандай. Жаңағы жылаған көңілі мына құрғаған көзіндей тез тазарып кетті-ау деймін.

— Жол, жол дейсің-ау, — деді Қоспанбет ұстадым ба дегендей қулана күліп, — Биағаның үйіне түспей, мұнда ат басын тірегеніңе жол болсын.

— Батаның жолы қашан да үлкен. Тіріге сәлем беріп үлгерерміз. Алдымен өліктің орнына құран оқу керек дейді ғой шариғат.

Қоспанбеттің алғаш құрған қақпанына сөйтіп ол түсе қойған жоқ. Сөз тауып шығып кетті.

— Осы анау қызылдарға Қармыс ауылының іші бұрады дейді, рас па?

Бұл кезде гүж-гүж қайнап, қайта қойылған самаурын да келген еді.

Дәмелі алдындағы кесесін шай құюшыға ысыра беріп, «қызылынан көбірек» деді. Сол екі ортада айтар жауабын да сараптаған сыңай танытты. Үй іші түгел не дер екен дегендей елең ете қалды. Бәрінің де анықтағысы келген ақиқат қой бұл.

— Қармыс ауылын білмеймін, өзімнің ішім бұрады, — деді Дәмелі Қоспанбетке тесірейе қарап.

Отырғандар ішегін тартты. Дәмелі айналасындағыларды сүзе шолып шықты. Мынау «Дүлдүл тәтеміз бе» дегендей, кейбіреулер тіпті таңырқап қапты. Бәрі аң-таң.

— Большевик болдым десеңші!

Қоспанбеттің сөзінде мысқыл да, әзіл де жатты. Жеңешем ұсталдың ба дегенді айтпаса да, күлім-күлім көзі аңғартып тұр.

— Оныңның да кім екенін білмеймін. Бірақ көшімізді шауып, ауылымызды қырып кете жаздаған ақтарыңа ішімде менің қан қатқан. Олардың қаныпезерлігін өз көзіммен көріп, өз жаныммен сезген адаммын.

Бұдан соң Дәмелі көштің қалай шабылғанын, Ақылжан мен екеуін жүгенсіз құла биенің қалай алып қашқанын, молаға қалай тығылғандарын түп-түгел айтып берді.

— О заманда бұ заман екіқабат әйелге тиіскенді кім көрген? Қарны жарылып құлап түсіп, тумаған перзентін ақтың солдаты қылышының ұшымен көтерген кезде есім ауып мен де құлап түсе жаздадым. Осы көрініс жиі-жиі түсіме кіргенде айқай салып шошып оянам.

Отырғандар ышқына тағы да ішегін тартты. Егде әйелдер жылап та жіберді. Қараса, Қоспанбет те тұнжырап төмен қарап отыр екен.

— Сырттан тон пішу оңай, жанымен сезген мына менен сұраңдар. Егер қызылдар болмағанда, Нарғазының әрекеті болмағанда, бүкіл Қармыс ауылынан мүлде айрылып едіңдер. Ана Малыбай ағаларың да, мына «Дүлдүл» тәтелерің де, Ақылжан бауырларың да бүгін сендерге жоқ еді.

— Ішім ғана бұрмайды. Бұл күнде мен окоптағы қызылдарға сусын, тамақ тасып беріп жүрмін. Ақылжанымның жанын аман алып қалғаны үшін мен оларға ғұмыр бойы қарыздармын. Ақылжан үшін сонау моланың ішінде-ақ жау қолында өлуге бар едім. Бірақ әйтеуір алдымен құдай, одан кейін қызылдар сақтады.

— «Жақсылыққа — жақсылық» деген ғой, — деді отырғандардың бірі.

— Әңгіме сонда. Сол қызылдар бүгінде азық-түліктен тапшылық көруде. Салмақ сала келдім, мейірлі ауылдар қолұшын беріп, мал бөлуде.

— Бата оқи келді екен десем.

Қоспанбет тобықтан тағы бір қағып қалды.

— Тентегім, сегі менің аузымды қышытпа. Неге дейсің ғой. Егер сенің орнында болсам, еркек болып жаралсам, қолыма қару алып, анау окопта жатар едім. Жарық дүниені көре алмай кеткен тұқымыңның кегін алар едім.

— Ол кім? — деді Қоспанбет шошына.

— Ол — Мұқажан. Ақылжанымның артынан еретіндей ұл екен.

Мен сол сұмдықтан шошынып, түсік тастадым емес пе. Сенің тұқымың емей кім ол? Енді бала көтерем бе, жоқ па, ол бір құдайдың ісі. Анау Ақылжандарың жалғыз десе, оны енді ақтардан көріңдер. Мүмкін, Малыбай ағаңа тоқал әперерсің, тұқымыңды сөйтіп көбейтерсің, — деп Дәмелі сөздің аяғын қалжыңға бұрды.

— Тоқал дейсің, саған қолы әрең жеткен жоқ па!

Отырған жұрт ду күлді. Бірақ Қоспанбет қалың ойға кетіп қалған секілді. Мына Дәмелі алды-артын түгел тұйықтап тастады ма, немене? Мұның қызылдар дегенде ішкен асын жерге қоюы жөн сияқты-ау, тегі. Тұқым, тұқым. Азайып бара жатқан ажы руы бірде шешекке, бірде обаға құрбан болса, енді мынау дүрбелең қатындарына бала тапқызбайын деді ме, немене. Тұқым өсуі керек. Ақылжанды жазым қылғанда Малыбайдың тұқымы да тұздай құриды екен ғой. Мына жеңгесі енді шынымен бала көтермес пе екен?

— Салығың қанша сонша?

— Кемі елу қой! Тең жартысын Биағаңнан алсақ…

Қоспанбет үндемей басын изей берді. Ойлы жүзі осы ауылдың әр үйін, әр отарын тінтіп отырғандай. Кімде қандай мүмкіндік бар.

— Әрі қайның, әрі қайнатаң. Биағаңмен өзің сөйлес, қалған жағын мен өз мойныма алдым.

Нағыз қиын жерге келгенде Қоспанбеттің тәркілеспегені Дәмеліге ұнады. Сірә, жанды жеріне тиді-ау деймін. Тұқым жөнінде айтқаны түп тамырын сыздатып жіберді ме, қалай? Ендігі шайқас Бимендімен. Оның сараңдығы қисын атаулының бәрін ысырып тастауы мүмкін. Қоспанбеттің әрі қайның деп отырғаны Дәмелінің алғаш шыққан күйеуі осы ауылдың үлкені болатын, ол жағынан қайнысы екені рас, қазіргі күйеуі Малыбай Бимендіден кіші, осы бір тұқымның кенжесі, яғни қара шаңырақ иесі, бұл жағынан қайын аға. Ажы ауылындағы бұл жағдайы Дәмеліге қолайлы-ақ. Сөзін өткізем десе, жеңге болып өктем сөйлеуіне болады, есе жібермеймін десе, қара шаңырақты көлденең тарта қалады, келінмен керісуді ұят көретін қайнағалардың алдында бұл бір үлкен тосқауыл. Бимендіге жеңге боп бару жөн бе, келін боп бару жөн бе?

Ауылда сөз жатқан ба, әлденені құлағы шалып қалған Бименді Дәмелімен салқын амандасты. Ауру абысынының халы төмендеп бара жатқанға ұқсайды, демігіп, хал-жайы туралы үзіп-үзіп айтты. Құрақ ұшып шай қойып жүрген Бәтимаға әлдене дегісі келеді, шамасы келмейді. Амандықтан кейін үнсіз қалған Бимендіге ала көзімен бір қарап, ашуланғысы келді ме, көрпесін ашып еді, қолаңса иіс бүрк ете қалды. Дәмеліден ұялып, көзі жасаурап, кемсең-кемсең етті. Төсек-орнының ауыстырылмағанына біраз болған секілді.

— Ақылжан аман ба? Кенжем қалай? — деді әлден уақытта.

— Құдайға шүкір. Жыл болды Ақылжанның молда алдын көргеніне.

Төбеден ашылған түндікке тесіле қарап жатқан абысыны әлемтапырық бір ой құшағында. Оның сарғайған өңіне телмірген күйі Дәмелі де көңілдің көк дөненімен біраз жерді шарлап қайтты.

— Маған жаназа шығаруға жарады десеңші!

Бұл сөзді құлағы шалып қалған Бәтима:

— Қай-қайдағы сұмдықты қалай айтасың, апа. Өзіңді өзің өлімге даярламай тұра тұрсаңшы — деді.

— Мен енді бұл дүниенің адамы емеспін. Келгенің жақсы болды Дүлдүлім. Малыбай екеуің елге неге қайтпайсыңдар? Мына боқташақты қолдарыңа неге алмайсыңдар? Бәрінен жаныма бататыны Бәтимам, сенің ығында болса, өмір өртінен аман болар ма еді деген далбасам ғой.

Дәмелі екі көзіне ерік берді. Сорғалаған жасты сүрткен де жоқ. Ішін босатып алғысы келді ме, әйтеуір абысынының шеріне атын қосты да жіберді. Бәтима да өзін-өзі ұстай алмапты. Дастарқан жасап жүріп көзі боталап жүр.

Бұл көріністі үнсіз бақылап жатқан Бименді ғана. Тұнжыраған күйі шынтағының астындағы жастықты бауырына тартып қояды. Жарықтықтың сараңдығы осы ауылды өздеріне салқындатып жіберген бе, Қоспанбеттің үйіндегідей абыр-дабыр мұнда жоқ. Қалың ағайынның ортасында отырып, жалғыз мекен секілді мынау үйдің іші неге мұздай? Ауру абысынын да, құлындай ойнақтаған Бәтиманы да, өзін де тоңдырып бара жатқан не нәрсе? Ең болмаса, дайын шайды бір жылумен ішкен жөн болар еді-ау.

Дәмелі босағаға қойған қоржынды дастарқан жанына әкеп, ашылмаған басының аузын сөге бастады. Бименді оған да құлықсыз секілді. Жарқ еткізіп он кез батсайыны суырып алды да, Бәтимаға ұсынды.

— Көйлек тігіп ки, мынау дүрбелең уақытта саған бұдан лайық ештеңе таба алмадым.

Әлгінде ғана жас парлап жүрген Бәтиманың көздерінде нұр ойнап шыға келді. Күлім-күлім етіп, кездемені кеудесіне басты. Әкесіне де, шешесіне де бал-бұл жанып қарай берді. Орнынан атып тұрып, бойына өлшеп кеп жіберді. Дәмелінің көзі түсті, алма төстеніп, бөксе жағы да дөңгеленіп кәдімгідей бой жетіпті. Ұршықша екі-үш айналды да, орнына шай құюға қайта отырды. Отырысында да бір ойнақылық бар секілді. Дәмелі Бәтиманың жастайынан танадай екі көзіне ылғи таң қалушы еді. Өсе келе нағыз сұлу боларсың деп қоятын. Сол көздерден шыдамсыз жігіттердің жүрегіне шоқ тастайтын отты көрді. Осы отты жанарды қор қылып, малға бола әкең әлдебір шалға матастырып жүрмесе жарар еді. Бұл ойлары жүрегін зу еткізді. Жастайынан шалға пенде болғанның шатағы өз басынан отты емес пе. Әйтеуір ақыры қайыр, әмеңгерліктің арқасында Малыбайдың қолына тиіп, қатарын тапты. Жаратушының орнында болса, Дәмелінің алдымен шығарар үкімі зар илеген қыздардың жасын тыю болар еді, ашылмаған гүлдерді қатыгездіктің үсігіне ұрындырмау болар еді. Міне, сондай бір гүл мынау Бәтима.

Бименді қайнағасының жүзінен сәл-пәл жылу көрді, он кез батсайы шақырған жылу болар. Мұны өзім әперсем кемінде үш қойымның басы кетер еді, мынау олжа болды-ау деп жатыр ма екен? Он кез шибарқытты суырып тағы тастады. Қайнағасына әкелген шапаны. Бұл кезде Бименді жымың-жымың етті. Басын жастықтан жұлып алып, кездемеге қолын созды. Өңін, тысын үңіліп көрді. Өзі бұрын-соңды көрмеген мата секілді. Мұрты жыбырлап, қалтасындағы кілтті алды да, Бәтимаға сандықты нұсқады. Сал да, кілтті қайта өзіме бер дегені. Көзі қоржынның түбіндегі томпайып жатқан тағы бірдемені тесіп барады.

— Тәңір жарылқасын, Малыбайдың халы қалай, Балжан құдағи аман ба?

Дәмелі үйге кіргелі Бимендінің тіс жарып айтқан сөздері бұл. Ар жағындағы тоң жібігендей, басын көтеріп, малдасын құра дастарқанға жақындады. Дәмелі осы кезде қоржын түбіндегі абысынға арналған сыйды тағы шығарды. Ол да он кез, заты жібек. Судыратып жұлып алғанда Бименді шиық етті. Төсекте жатқан ауру әйелі күліп жіберді. Бәтима әкесінің сыр беріп қойғанына намыстанып, қызарып кетті. Судыраған жібекті Дәмелі абысынының көрпеден ашық жатқан білегіне ілді.

— Жібек менің не теңім. Бәтима кисін. Маған ана батсайы да жарайды. Сүйегіме түскен біреуді риза етер, — деді көзі мөлт-мөлт еткен абысыны.

— Тәйт, о заманда бұл заман сүйекке түскенде ұсталмаған бұлды бергенді кім көрген? Шариғат киілген киімді берген сауап дейді.

Бименді бұл сөздерді түтігіп, қазынасы ортайып бара жатқандай ашулы айтты.

— О, бейбақ, маған он кез батсайыны да қимайды екенсің ғой. Ақыретсіз көмсең де мейлің.

Теріс қарап солқылдап жылап жатқан абысынын Дәмелі аяп кетті. Бәтимадай ажарлы, қолы ұзын, үстінен түйе жүріп жатса мыңқ етпейтін кең адам еді. Құдай берген кеңдікті адамның тарлығы жеңеді екен-ау. Бимендінің ғұмыр бойы сығымдап ұстауы әбден титығына жеткен сияқты. Жаңағы жерде де ашулы ештеңе айта алмады ғой. Ауру адамның ашуы кімге керек. Оның үстіне бетің бері қарап емес, ары қарап бара жатса… Теріс қарап көзіне ерік бергені де жөн шығар, ең болмаса шерін шығарсын. Қысқа жіп күрмеуге келмесе бір сәрі, мыңғырған қой айдап, қолды өзіңді-өзің байлағаннан артық не сор бар? Ойпырма-ай, қайнағасының жаңағы сөзі абысынын тірідей көмумен тең болды-ау. Мұншама дүниеқоңыз, малжанды болар ма адам. Мына күйінде 25 қой бермек тұрғай, маңына жолатпас.

Дәмелі Бәтима құйған шайды ұрттап отырса да, аузы темір татып, ойы ойран, жүрегі талқан болды. Қайнағасы бірдеңе дегісі келіп ұмсынып отыр. Ішінде жаңағы түйдек-түйдек маталар үшін Дәмеліге деген жылулық бар ма, немене? Бірақ мал жинай келіпті деген ел сөзі бүкіл қазынасын тақырлап кететіндей қайта тыжырынтатын секілді. Бимендінің суға салған көндей бір босап, күйген терідей бір құрап отырғанын үй ішіндегілердің бәрі де сезіп отыр. Екі жақ бірін-бірі аңдулы. Сараңдық жеңе ме, жомарттық жеңе ме, әзірге іштей арбасу. Үнсіздікті абысыны бұзды. Шерін жаспен жуып болып, өзін-өзі қолға алған секілді.

— Дүлдүлім, бізде еншілерің бар еді ғой, көзімнің тірісінде алып кет, қарыз болмасын. Өсімімен ендігі елу тұяққа жеткен шығар.

Бимендінің көзі шатынап кетті. Малыбайлар бұл ауылдан кетерінде қара шаңырақ иесі ретінде «25 қой бізден енші» деген сөз Бимендінің өз аузынан шыққаны рас болатын. Қаншама жыл болды, ұмытып кеткен шығар деп жүргенде мына өлермен қатынның тиыш жатпай, қай-қайдағыны еске салғаны несі-ей…

— Енші өсімімен беріледі дегенді саған кім айтты? Кезінде айдап кетпеген өздерінен көрсін. Алатындары ту баста аузымнан шыққан 25 қана.

«Бұған да шүкір» деді Дәмелі ішінен.

— Әке-ау, сол 25-і нешеме жылдан бері тіпті бір отар қой болған жоқ па?

Әрең шыдап отырған Бәтима араласты сөзге.

— Малды сен бағып жүрген жоқсың. Ана ауру шешенді күтіп ал! Мыналар қайтеді-ей, осылардың қамы үшін мен жиып әлек, ал бұларға салсаң қазір қасқырдай талауға әзір.

Бименді селкілдеп, қолындағы шайдан босаған кесені лақтырып жіберді. Әңгіменің насырға шауып бара жатқанын байқаған Дәмелі:

— Биеке, сол атаған жиырма бесті-ақ айдап қайтайын, — деді. Жеңгелік тұрғыдан емес, келіндік тұрғыдан биязылау сөйлеуді жөн көрді. Жеңгей боп жүргенде қойған аты «Қырныс қайным» еді. Қазір олай десе мүлде бүлдіріп алуы мүмкін. Сол себепті де келіндік жағына қарай бұруды жөн көрді.

— Сен, Дәмелі, енші даулауға келіп пе едің, қызылдарға жылу жинап жүр деп еді ғой.

— Жоқ, еншімізді даулауға емес, алуға келдім. Дауға салатын болсаңыз, онда несіне енші деп атадыңыз? — Дәмелінің үні қатқылдау шықты.

— Атағаныңыз рас па, рас. Кім сізді зорлады? Ол әуелі құдай алдындағы сөзіңіз. Қара шаңырақты сыйламаймын десеңіз, өзіңіз біліңіз, одан біз кедей болып қала қоймаспыз. Шүкір, құдайға, ішсек асымызға, кисек киімімізге жететін күйіміз бар. Бірақ еншіні бермегеніңізді бүкіл Садыр тайпасына жаям.

— Астапыралла, астапыралла, сенен шығады ол.

— Шықса, несіне сонша тәлкекке салдыңыз. Атадыңыз, бермейсіз бе?

— Қадалған жерден қан алатының әлі қалмапты ғой. Бұл Балжан бәйбішенің ұлдары да — қасқыр, қыздары да — қасқыр.

Бимендінің сәл жібиін деген ыңғайы байқалды. Осы ауылда ағасы Шойболдың әйелі болып, жеңгелік құқында жүрген кезінде жүз қойын саттырып, Бимендінің бала-шағасын бастан-аяқ киіндіргені бар еді. Естерін жиып, ел қатарына қосылғанын сезсе де, Бименді сатылған малға іші удай ашып, көпке дейін тұнжырап жүрген-ді. Атақты «Жібек жолымен» саудагерлер ел маңына жақындағанда мүйізі сырқырап маза кететін. Дәмелінің бауырларына қосылып, сол маусымда ерекше ширығатынын іштей жақтырмайтын. Малыбайды төркініне алып кеткеніне қарсы болмағанының бір ұшы да сонда жатыр еді. Қадалып отырып алатын «пәледен» құтылғанды жөн керген-ді. Дүлдүл тәтелерінің арасынан кеткеніне ауылдың қан жылағаны Бимендіге шыбын шаққандай болған жоқ. «Малды сат, сат, балаларды киіндір, не үшін жинайды осы адам» деген ызыңнан құтылғанына мәз. Сол қанжар енді ту сыртынан тағы қадалып отырғанын көрмейсің бе?

— Ассалаумағаләйкүм!

Қоспанбет кірді үйге. Сәлеміне сәлем қайырмағанына қарағанда, немере ағасы қыртыстанып қалса керек. Дәмелі айналасына білдіртпей ғана көзін қысты. Бұл ымды түсіне қойған Қоспанбет ауру жеңгесінің қасына отыра қалды да:

— Бақсылығым қысып тұр, тамырыңды ұстайын ба? — деді.

— Перілерің келіп қалса, сөйлей ғой, не хабары бар екен? — Еркелей келген қайнысына езу тартты.

Қоспанбет екі көзін шарт жұмып жіберіп, күбірлей ала жөнелді. Бірте-бірте даусын шығара бастады.

— Ақ қойдың терісі, қара қойдың терісі, келіп қапты бұл үйге Қоспанбеттің перісі. Мінезі жібек жеңгемнің сырқатын қу бойынан, перім менен періштем шыға көргін ойымнан, ауылымның құты еді, сараңдықтың жұты еді, қырық шілтен ғайып ерен, қайдасың қайда қолдашы. Айналайын жан жеңгем, ауруға болмашы. Осы ауылдың бар малын құрбандық қылдым жолыңа, Дәмелі де кеп қапты, оны да түйші ойыңа, киелі жердің қызы еді, жеңіл болсын аяғы, сағынса көрістік татулықпен баяғы. Желпінші жеңгем, желпінші, перілер тұр айнала, Дәмеліжаның келгенде, жарылқашы кәне, қайнаға. Әйеліңнен садаға, ауылыңнан садаға, сүфе, 25 тұяқ құдайға!

— Тәйт, бұлардың қысқаны аздай, сен қай жақтан келіп едің сұңқылдап? Жеңгенді жазам десең, өзің де жерге қарап отырған жоқсың ғой.

Бименді орнынан атып тұрды.

— Бірің енші сұрап, бірің садақа сұрап. Түгел құртайын деген екенсіңдер!

Қоспанбет мырс етіп күлді де, сарнай берді.

— Малды да берер құдайым, малды да алар құдайым. Жанды да берер құдайым, жанды да алар құдайым. Күпірлік болып жүрмесін, құдайға етпе сараңдық. Бергеніңді қайтарар, мың мәртебе адал ғып. Жалғыз жеңгем жаны үшін, бала-шаға қамы үшін, сүфә, 25 тұяқ!

Сылқ-сылқ күліп жатқан ауру абысынына қосылайын десе, Дәмелі ұялып барады. Сонымен бірге күлкісі қысып өліп те барады. Қоспанбеттің сан тентектігін естісе, де, бақсылығын білмейтін. Екі көзі аларып, қос қолымен кеудесін тоқпақтап, ауру жеңгесін шыр айналып жүгіріп жүр. Бәтима бұрышта жиюлы тұрған жүкке сүйенген күйі шиық-шиық етеді.

Түнеріп тұрған Бименді ғана. Еншіні қимай тұрғанда, садақа деп сарнауы жүрегін мысықша тырнап, қанын сорғалатты. Екеуінің бір нысанаға ұрып тұрғанын бұл арада ол аңғара алған жоқ.

— Тентегім, жеңгеңе тым қабырғаң қайысқан екен. Еншіме алатын 25 тұяқты қидым саған. Құдай тағаланың құлағына сыбырлағаны сол жиырма бес болса!

Дәмелі күлкісін әрең ұстап, әрең айтты бұл сөздерді.

— Еншіге берер мал басқа, садақа болар мал басқа. Жинай берген қу байлық, шірімей ме жамбаста. Әкем өлді менің де, әкетті ме өзімен, жинаған боқ дүниені. Жаратқан да біледі, сұрамайды жоқ дүниені. Жеңешемнің жаны үшін, бала-шаға қамы үшін, сүфә, айт, ағатай, аруақ, аруақ, қазір, қазір!

Қоспанбет аузынан көбігі бұрқырап, шалқасынан түсті. Қол-аяғы дірілдеп, серең-серең етті.

Мұндайды бұрын көрсе көзі шықсын. Шошып кеткен Бименді:

— Қидым, қидым. Садақа, садақа! — деді.

Сұлқ қалған Қоспанбет сәлден кейін маңдай терін сүртіп орнынан тұрды. Үдірейіскен айналасына мүләйімси қарады да:

— Ой, жындарым мықты қысты-ау, алтын жеңешем, енді тәуір боласың. Періштелер жолыңа айтылған тұяқтың санын айғайлап жария етіп бара жатты. Жаратушының құлағына жетті енді.

Ескілеу тымағын баса киіп, қамшысын екі бүктеген күйі Бименді далаға шығып кетті.

Үйде қалғандар ішек-сілесі қатып тағы да күлсін.

— Мың жаса, тентегім. Ауруымды шынында жұлып алдың-ау деймін. Қайдан келді бұл ойыңа?

— Қысылғанда соқыр көзден жас шығады. Мына Дәмелінің салығы ғой, бәріміздің жанымызды мұрнымыздың ұшына келтірген. Кеше 25-ті өзге елден табармын, 25-ті қайнағаңнан өзің сұрап ал дегем. Қыстасам, алар түрім бар. Бірақ кедейлер ренжитін болды. «Байдың мыңы тұрғанда, кедейдің бірін көрдің бе» деп қалды біреуі. Сосын бақсы болмай қайтейін.

— Өзің де еншім деп жанды жерден ұстаған екенсің, — деді Қоспанбет Дәмеліге күле қарап.

— Жиырма бесті қимай отырған жарықтық елуден қалай айрылғанын байқамай да қалды-ау.

— Сараңды құдай да аямайды, адам да аямайды деген сол. Қорқа соқтап келген Қоспанбеті өзіне үлкен көмекші болды-ау.

Тіпті жиналған малды айдап жеткізіп беруді де өз мойнына алғанына Дәмелі мың да бір риза.

Үлкен бір тапсырманы орындағанына көңілі толып, ол құла биені жосылта жолға шықты. Үш күн арқасы ерден босап, жануар тынығып қалыпты. Әдетінше, қамшы салдырмай, су жорғасымен жайқалып келе жатты.

10

Неге кешікті деп алаңдаған Нарғазы Дәмелінің олжалы қайтқанына қатты қуанды. Ендігі ойы — көптен есінде жүрген Шодырдың тілегін жүзеге асыру, Жүсіп Есбергеновты ауылында қонақ ету. Ақтар жағы бұрынғыдай емес, саябырсығандай, өздеріне деген қысым бәсеңсіген секілді. Мүмкін, мына қыс келе жатқан соң қораланып алу қамында шығар. Тағы бір ышқынып, қорғанысты қалай да бұзып шығудың айласына кірісетін болар. Бұл жайды терең білетін адам Жүсіп Есбергенов қана. Әңгіме үстінде осы бір жайға қанығу да ойында болды Нарғазының. Бұл текетірес ұзаққа созыла ма? Халық қажуға айналды ғой.

Шодыр екеуі іздеп келсе, Жүсіп алдында жазып қойған көкала қағазға үңіліп тұр екен. Үстінде шолақ былғары пиджак, бұтында екі жағы ұстаның көрігіндей делдиген шалбар, аяғында жып-жылтыр қара былғары етік. Суағарына ғана шағын мұрт қойған. Кірпідей тікірейген шашы бар. Жүзі солыңқы, ұйқысы қанбай жүрген адамның кейпін аңғартады. Бірақ қимылы ширақ, сөзі нық. Біресе орысшалатып, біресе қазақшалатып жібереді. Ол орысшалаған кезде Шодыр қазақша жауап береді.

— Шынымды айтсам, сіз менен қазақшаны жақсы білесіз. Молодец, қалай қатырып үйренгенсіз?

— Өмір деген молланың қысымы бәрінен де қатты ғой, — деп күлді Шодыр.

— Феодор Афанасьевич, сізге көп рақмет, азық-түлікті жақсы ұйымдастырдыңыз. Біраз қор бар енді. Бұл жағынан көңілім сәл орнына түскендей болды.

Шодыр күлімсіреп, Нарғазы жаққа ым қақты. «Мен емес, мыналар ғой» дегендей. Оны бірден түсінген Жүсіп алдындағы алпамсадай, қара мұртты келісті қазаққа тесіле қарап қалыпты. Бұрын көріп жүрсе де, тағы да тани түсейінші дегендей сыңайы бар. Үстіндегі биязы шекпені, беліндегі жалпақ күміс белдігі, аяғындағы саптама етігі — бәрі-бәрі жарасып тұр. Шодыр екеуі аласа жігіттердің қатарына жатпайды, соның өзінде Нарғазының иығынан ғана келді. Нарғазы деп атын да тауып қойғандай.

— Нәкең сізді ауылға жүріп, аунап-қунап қайтсын дейді. Ел дәмін сағынған шығарсыз. Қазір сәл саябыр ғой.

Нарғазы Шодырдың сөзін қостай, күлімсірей басын изеді.

— Саябырлық сырттай ғана. Іштей маған көп жайлар ұнамайды. Байлар қараңғы халықты қайтадан айналасына жинап жүр деген деректер бар.

Бәрі үнсіз қалды. Әркім өз ойымен әуре. Тыныштықты Шодыр бұзды.

— Күрестің аты күрес қой, Жүке!

— Оныңыз рас, Феодор Афанасьевич, күрес қиындықсыз, күрес шығынсыз болмайды. Осыдан бір жеті бұрынғы айқас ең бір ауыр айқастың бірі болды. 19 ай қорғану оңай ма! Ақтар бақайшағына дейін қаруланған. Ал біз болсақ… Тек сіңіріміздің жуандығынан шыдап жүрміз. Кедейлік шіркін төзімділікке үйреткен ғой әбден. Содан кейінгі үлкен сүйеу жергілікті халықтың көмегі. Мына Нәкең сияқты азаматтарға мың да бір рақмет. Шын партизандар деп осыларды айту керек.

— Партизан деген не, Жүке, ұятта болса сұрайын.

— Партизан деген, Нәке, халықтан шыққан жасақ. Жауды ту сыртынан соғатын күш. Россияның тарихында олардың сан ерлігі аңызға айналған. Тіпті басқасын былай қойғанда, Францияның атақты императоры Наполеон Мәскеуге дейін алып, енді жеңдім ғой дегенде әскермен қоса бүкіл халық болып көтеріліп, француздардың быт-шытын шығарған. Сонда жау алып қойған жердегі қозғалыстың, яғни партизандардың тегеуріні күшті болған.

Нарғазыға француз, император, Наполеон деген сөздер тосын болғанымен, әңгіменің сарынын жақсы түсінді.

— Онда біздің қазақ тумысында партизан екен ғой. Жасақты әскері жоқ, қаншама шапқыншылыққа бүкіл халық болып жұмылып, жауын талқандап отырды ғой. Ол кезде бүгінгідей мына гүрсілдеген зеңбірек, мылтық деген пәле жоқ. Садақ, шоқпар, сойылмен-ақ жауын әкесіне танытты-ау бабаларымыз.

— О, Нәке, дәл тауып айттыңыз. Менің аузыма түспей тұр еді. Партизан қозғалысы дегеніңіз — бүкіл халық болып жұмылу. Міне, міне, табылған сөз.

— Сіздің халық жасағы дегеніңіз де жақсы сөз, — деді Шодыр өзінің аңғарғыш әдетіне басып. — Ал енді сойылға салса, біздің мына Нәкең талайдың көкесін көзіне көрсетер еді.

— Анау Әнеңковың (Анненков) сойылға шықпай ма екен өзі? Екі жақты бекер қырғынға ұшыратқанша екеуміздің қай жеңгеніміз алайық, — деп Нарғазы қарқ-қарқ күлді.

Үшеуі де рахаттана мәз болды. Жүсіп алдындағы көкала қағазға қарады да:

— Жыл жарымнан астам уақыт шыдағанымызға таңым бар. Ақтарды біраз жүйкелеттік. Өзімізден де талайлар шейіт болды. Міне, мына картаға да «Черкасская оборона» деп жазып қойдым. Бұл жердің қазақша аты қалай, Нәке?

— Қазақтар бұл араны бұрын Қарғалы дейді екен, енді Черкеш деп кетті ғой.

— Қарғадай қаптап келген ақтардың қадам аттап баса алмай, қансыраған жері десеңші.

— Солай деуге жазсын.

Шодырдың қалжыңға сүйей айтқан сөзіне Жүсіп осылай жауап қатты да, біраз ойланып қалды.

— Бірақ толық жеңіс жөнінде айту әлі ертерек. Верныйдан шыққан Қызыл әскер жеткенде ғана «үһ» деуімізге болады. Оған дейін тізгінді мықтап ұстауымыз керек.

— Сонымен, ауыл жаққа барып қайту жағы қалай болды? — деді Нарғазы. — Бірер күн ештеңе етпес.

— Қазақтың дәмге шақырғанынан қолқа жоқ. «Шақырғанда келмесең, сығалауға зар боларсың» деп бекер айтпаса керек.

Жүсіп Шодырға қарады.

— Жайлаудан түсіп келе жатқанда ақтардың қанды тырнағынан езіңіз аман алып қалған ауыл, — деді Шодыр шақырудың бағасын арттыра түсіп.

— Біз үрім-бұтағымызбен сізге қарыздармыз, Жүке, — деді Нарғазы.

— Балжан бәйбішемен сөйлесудің өзі бір ғанибет. Нарғазыдай азаматтың анасы. «Алып — анадан» дегенге көзіңіз жетеді.

— Ой-ой, Шодыр, сен менің мақтауымды тіпті асырып жібердің ғой. Тамыр болған соң солай етесің, ә.

— Иә, соғыс тілімен айтқанда, сіздер мені мықтап «қоршауға» алдыңыздар. Қол көтеруге тура келеді-ау деймін. Бекіністерді көріп қайтайын. Сосын қолбасымен ақылдасайын.

Бұл жерде Жүсіптен де жоғары бар ма дегендей Нарғазы Шодырға қарады. Жүсіп картаға қайта тесіле бергенде, Шодыр Нарғазының құлағына сыбырлады:

— Бұл — комиссар, бұдан басқа командир деген болады. Егіздің сыңарындай, бірінсіз бірінің күні жоқ.

Осы бір қысқа әңгіменің өзінен Нарғазының біраз сарайы ашылып қалған секілді. Шіркін, ұзағырақ әңгімелесіп, екі жақ шерін тарқатса, талай-талай сырға қанық болар еді-ау. Неге екені белгісіз, көз алдына жалғыз жиені Ақылжан елестеп кетті. Ол тап осы Жүсіптей азамат болса… Әй, қайдам, Сүзеген молда дінінің уымен жаншып тастап жүрмесе… Бұлардың ұғымында бұл дүниеде молдадан зиялы ешкім жоқ сияқты көрінуші еді. Ал мына азаматтың өрісі тым кең жатыр. Оның қасында біздің білеміз дегеніміз әншейін заңғардың етегіндегі төбешік секілді екен ғой. Ықыласы ауып, Жүсіпті тіпті жақсы көріп кетті. Анау менің Шодыр досымның да мұның алдында құлдық ұратыны бекер емес екен. Білімдіге кім шұлғымайды. Бірақ ол шіркін де қазақ арасында жүріп-ақ көп нәрсені қармап қалған. Негіз бар ғой, негіз. «Білегі жуан бірді жығады, білімі жуан мыңды жығады». Әй, қазекем-ай, қалай тауып айтқансың. Күші жағынан әлдеқайда басым жаудың жылдан аса тапжылмауы да осылардың білімділігінен шығар.

Тегі білімді болғанға не жетсін. Манағы Әненковыңды сойылға шақыршы деген сөзіне өзі ұялып кетті. Тым қара дүрсіндеу қойып қалған ба, қалай?

Жүсіп пен Шодыр біраз уақыттан соң оралды. Көңілді, бекіністегі жағдайлар жаман болмау керек. Командир екі күнге келісім беріпті. Әрі тапсырмасы да бар көрінеді. Маңайдағы ауылдардың көңіл күйін зерттеу. Шодырды қоса сұрап алыпты.

— Нәке, сіз ауылыңызға жүре беріңіз. Біз Феодор Афанасьевич екеуіміз ертең келеміз. Мұндағы біраз жайды пысықтап кетуіміз керек. Бір тілек, біздің келетінімізді көп ешкім білмесін. «Жау жоқ деме, жар астында…» деген ғой. Уақыт сыры өзіңізге мәлім.

Ауыл арасында сөз жатқан ба, «ойбай, Нарғазы қызылдардың ең дөкейін қонаққа шақырыпты, ертең келеді дейді» деп жұрт гу ете қалды. Оның үстіне, жаңадан үй тігіп, мал сойып, бауырсақ пісірген әбігер де еш нәрсені жасырта алмады. Күзден хабар мол болса да, Лепсі өзенінің осынау қойнауы көпке дейін көк-жасыл түсін бермейді. Әудем жердегі тоғай да, ондағы шулаған құс, сыңсыған ағаш сыбдыры — ол да бір әдемілік. Осы арада қар алғаш түскенге дейін Қармыс ауылының отыратын әдеті.

Малыбай жаңа ғана жарып салған азбан өте семіз шықты. Тегенеге салған құйрығының өзін екі әйел әрең көтеріп бара жатты. Балжан бәйбіше дөнен, азбан қойларды әдетте Малыбайға сойғызады. Күйеу баласының терін кеспей, шел жібермей соятыны қашаннан ұнайтын. Тондық тері илеген кезде мынау Малыбайдың сойғаны ғой деп бұлжытпай танып отыратын. Тайыншадай қойды әп-сәтте жәркемдеп тастаған Малыбай «үһ» деп белін жаза берді де:

— Бәкем, қонағыңыз ниеті дұрыс, адал адам болса керек. Терінің бір жері кесілмей, таза сойылғанын қараңызшы, — деді.

Малыбай енесін ылғиын да «Бәкем» дейтін.

— Қонақтың да жақсылығы шығар. Сенің шеберлігіңнің арқасы ол. Мал үшін туғансың ғой, мал үшін.

— Иә, апа, мақтаңыз, мақтаңыз. Қазық жонып жау қолына тастап кете жаздағанын қалай ұмытасыз.

Дәмелі күйеуін мақтағанын іштей жек көрмесе де, өлердей қорыққан сонау бір кезеңді еске салды. Балжан бәйбіше қызына күлімдеп қарады да:

— Ол оқиғаны осында жыр ғып жібердіңдер ғой. Не зиян шектің? Малыбайдың сабырлылығының арқасында үйің жығусыз тұрды.

— Жұрт құсап қайта әуре болған жоқсың. Мақтауымды жаман қатты жек көріп тұрған шығарсың, — деп кеңк-кеңк күлді. — Сен күйеуіңді қағытқанша, бар ана жаңа тіккен үйді қарап шық.

Шешесінің әзілі аралас бұйрығын орындауға Дәмелі Нарғазының, Жанғазының, Ерғазының келіншектерін де шақырды.

— Кәне, отау тіккендей оң көздеріңмен қараңдар. Қармыс ауылында қатын жоқ екен деп жүрмесін.

Дәмелі әдетінше бауырларының әйеліне бұйыра сөйледі.

— Нарғазының қонағын жаңа күтіп жүрсің бе? Тіпті үрпие қалыпсың ғой. Әлде мынау «үркіншілік» өздеріңе қонақ қабылдауды ұмыттырып жіберген бе?

— Тәте-ау, шынымды айтсам, тұла бойым дір-дір етеді, — деді Нарғазының келіншегі Зейнеп.

— Немене, тажал ғой дейсің бе, ол да сен сияқты адам. Сен сияқты анадан туған. Мен бірнеше рет кердім ол жігітті. Былай түсі жылы. Қайта күйеуіңнің ондай азаматтармен достасқанына қуанбайсың ба?

— Тәте-ау, анау Қанжығалыңа қызылдарға іш бұрған деп біраз адамды атып кетіпті ғой.

— Тәйт, жағың қарысқыр. Қай-қайдағы келеді басыңа. Шатырбайға сатылған сенің төркіндеріңнің ісі шығар. Келешек қызылдардікі. Сенің байың бірдеңе біледі, шұрқ етпе.

Осы кезде ақ шапанының етегімен жер сыздыра үйдің қасынан Сүзеген молда өтті.

Дәмелі иіліп сәлем берді. Қолын кеудесіне басқан күйі молдекең:

— Бақытты бол, қарағым, тәңір жарылқасын! — Іле-шала: — Отау көтеріп жатқан кім? — деп сұрады.

— Үрке-үрке есіміз шығып болды емес пе. Өзіміздің көңіл көтерейік дегеніміз ғой, молдеке.

— Нарғазы ауылда жоқ па, немене?

— Қоңыр күйшіні алып келуге кетті.

— Ондай күйші бар ма еді?

— Әрі күйші, әрі әнші, бар болғанда қандай!

— Бұларың жақсы ырым екен, тәңір қолдасын.

Дәмелі Сүзеген молданың шын ықыласы ма, әлде аузынан түспейтін тәңірінің тағы бір шыға салғаны ма, ол жағын ажыратып жатпады. Келіншектерге тапсырма беріп шырқ үйірді. Келіндері тәтесінің сырын жақсы біледі. Бір нәрсені қолға алса, жеріне жеткізбей қоймайды. Балжан енелерінен кейінгі Дәмеліні осы ауылдың әміршісі десе де болғандай. Бәрі қаймығатын Нарғазы да әпкесінің алдында құрдай жорғалайды. Бұл тәтелерінің кей әрекеттері тіпті еркекке ұқсап кетеді. Құдай берген өрлігі болмаса, қай әйел окопқа барып, солдаттармен бірге соғысып жүр. Қу бауыр не істетпейді. Үшеуі бірдей көмекке кеткенде бұл да қарап отыра алмады. Міне, енді сол қызылдардың дәуін қонақ етуді де құптап, құрақ ұшып дайындық жұмысында жүр.

Кешкі мал келіп, ауыл азан-қазан болды да кетті. Түйе боздап, жылқы шұрқырап, қой маңырап дегендей. Осыдан сүт пісірім бұрын Нарғазы Қоңыр күйшіні өз үйіне түсіріп, жаңа тігілген үйді төңіректеп жүрген-ді. Шодыр ел көзі етпей, Жүсіпті апақ-сапақта әкелуді жөн көрген. Бөтен иісті сезіп, ауыл иттері шу ете қалды. Сол-ақ екен, тоғайдың ар жағынан қылт етіп екі атты көрінді. Нарғазы өзінің қонақтары екенін аумай таныды.

— О, азаматтар, уәделеріңе болайын, — деді Нарғазы өз-өзінен сөйлеп. Керіп тастаған ат ағаштың қасына жақындады. Үйдей болып тұрған Нарғазыны да олар бірден байқады. Абалаған иттер аттыларға жақындап, тіпті тақымдай түсті.

— Тәйт, кет Таусоғар!

Нарғазының ақырған даусын естіген үлкен ақ төбет жым болып, абалағанын күрт тыя қойды. Басқа иттер де басыла қалды.

— Ассалаумағалейкүм!

— Уаликемәссалам!

Нарғазы Жүсіптің шылбырына ұмсына беріп еді, ол Шодыр жаққа қарап ым қақты.

— Сіз ауыл көрмеген қонақсыз, Шодыр — өзіміздің тамыр, — деді Нарғазы.

Осы кезде Шодырдың шылбырына Ерғазы келіп оралды. Аттан түсісімен Шодыр оны құшақтай алды.

— Батырым-ей, сен неғып көрінбей кеттің? Өзіңді біздің солдат-партизандар сағынып қалды.

— Өздерің ғой, қыстауға көшетін ауылға көмектес деп жіберген.

Дабырласа бәрі үйге беттеді. Жүсіп кіреберісте алдына Шодырды салды. Қараңғы қоюланысымен үйге пәзірлі керосин шам жағылған-ды. Оның қасында тікесінен тік тұрған әйел Дәмелі еді. Мана келіндерінің бірін де қонақтар келгенде үйде болуға көндіре алмай Дәмелі:

— О, енді ең су жүрек, барыңдар ендеше қазанның қасына, — деп үйде өзі қалған-ды.

— О, Даша, сен де осында екенсің ғой, онда шаруа түгел, — деп Шодыр оның арқасынан қақты. Амандасқаны. Жүсіп күлімсіреп басын изеді. Қонақтар төрге қарай жылжыды да, Шодыр кереге басына мылтығын, Жүсіп қамшысын ілді. Осы кезде Дәмелі әрі биязы, әрі паң басып келіп, тіреле жинаулы тұрған жүктен төрт жастық алды да, екі-екіден төр алдына тастады. Қонақтарға жантайып, демала тұрыңдар дегені. Олардың сырт киімдерін Нарғазы есік алдында кереге басына ілген-ді. Жүсіптікі — шинель, Шодырдікі сырыған кәдімгі келте бешпет.

Киіз үйді Жүсіп көптен көрген жоқ еді. Біртүрлі іші-бауыры елжіреп, айналасына қарай берді. Ұмытып қалғанын есіне алған адамша әр нәрсеге сұқтана көз тастайды. Есік жақта үлкен мес, ауыз бауын көтере керегеге байлап қойыпты. Сорайған піспегі қымыз мұндалап айқайлап тұр. Керегеге ұстап тастаған кілемдердің арасынан ар жағында көрінген ораулы ши де ісмер қолдың табы. Әсем жиналған осынау үйдің олар да көрік берер жиһаздары секілді. Жібекпен, батсайымен тысталған көрпелер сүйек шапқан төсекшінің үстінде текше-текше болып тұр. Шаңырақтан алты сай болып тартылған басқұрлардың өзінде бір сәндік бар. Кереге басына дөңгеленте жүргізгенінің анау шаңырақтан тура тартылғандарынан түсі басқа. Есікті де керегелерге жіңішке басқұрмен әдемі бекіткен.

Түндігі ашық шаңырақтан төбеге қарап еді, жымыңдап жұлдыздар көрінді. Мынау кеудені жарып бара жатқан даланың дару ауасы сол арадан үсті-үстіне құйылып тұрғандай. Жүсіптің біртүрлі сарайы ашылып, еңсесі көтерілгендей болды. Құлағына іргеде ағып жатқан Лепсі өзенінің сарылы келді. Далада туып, далада өссе де, мынау көріністің бәрі даланы қатты сағындырып жібергендей. Шынында, өлердей сағынып қалыпты. Бәріне таңырқап, бәрін жүрегінің түбіндегі аса бір ыстық ықыласпен қабылдап отыр. Қазақтар аунап-қунап қайт дегенде осындай сағынышты жазсын дейді екен ғой. Әдетте бұл сезді төркінін көптен көрмеген қызға айтушы еді. Менің де ұзатылған қыздан қандай айырмашылығым бар? Ұшқан ұяның мынау жылуын көрмегелі қашан. Дүрсіл-гүрсіл, окоп, оққа ұшқан азамат, жаралы жандар, анду, ату. Сонау 1916 жылдан бері өзіне осындай әрекетті таңдапты. Жас жаны тіпті қасаңданып кетпеді ме екен? Уақыттың тарлығы мен даланың кендігінің түйіскен жерін көрдің бе? Бірақ сол кендік жұрттың бәріне бірдей ме!

Ойын есіктен кіріп келе жатқан мол денелі бәйбіше бөлді.

Алдымен қолына ұстаған аса таяғы көрінді. Шапанынан оза шыққан көйлегінің етегі жер сызады. Басындағы шаңқандай ақ күндігі ана деген осы деп айғайлап тұрғандай. Оқалы кимешегінің салбыраған ұшы алды.

— Бұларың жақсы ырым екен, тәңір қолдасын.

Дәмелі Сүзеген молданың шын ықыласы ма, әлде аузынан түспейтін тәңірінің тағы бір шыға салғаны ма, ол жағын ажыратып жатпады. Келіншектерге тапсырма беріп шырқ үйірді. Келіндері тәтесінің сырын жақсы біледі. Бір нәрсені қолға алса, жеріне жеткізбей қоймайды. Балжан енелерінен кейінгі Дәмеліні осы ауылдың әміршісі десе де болғандай. Бәрі қаймығатын Нарғазы да әпкесінің алдында құрдай жорғалайды. Бұл тәтелерінің кей әрекеттері тіпті еркекке ұқсап кетеді. Құдай берген өрлігі болмаса, қай әйел окопқа барып, солдаттармен бірге соғысып жүр. Қу бауыр не істетпейді. Үшеуі бірдей көмекке кеткенде бұл да қарап отыра алмады. Міне, енді сол қызылдардың дәуін қонақ етуді де құптап, құрақ ұшып дайындық жұмысында жүр.

Кешкі мал келіп, ауыл азан-қазан болды да кетті. Түйе боздап, жылқы шұрқырап, қой маңырап дегендей. Осыдан сүт пісірім бұрын Нарғазы Қоңыр күйшіні өз үйіне түсіріп, жаңа тігілген үйді төңіректеп жүрген-ді. Шодыр ел көзі етпей, Жүсіпті апақ-сапақта әкелуді жөн көрген. Бөтен иісті сезіп, ауыл иттері шу ете қалды. Сол-ақ екен, тоғайдың ар жағынан қылт етіп екі атты көрінді. Нарғазы өзінің қонақтары екенін аумай таныды.

— О, азаматтар, уәделеріңе болайын, — деді Нарғазы өз-өзінен сөйлеп. Керіп тастаған ат ағаштың қасына жақындады. Үйдей болып тұрған Нарғазыны да олар бірден байқады. Абалаған иттер аттыларға жақындап, тіпті тақымдай түсті.

— Тәйт, кет Таусоғар!

Нарғазының ақырған даусын естіген үлкен ақ төбет жым болып, абалағанын күрт тыя қойды. Басқа иттер де басыла қалды.

— Ассалаумағалейкүм!

— Уаликемәссалам!

Нарғазы Жүсіптің шылбырына ұмсына беріп еді, ол Шодыр жаққа қарап ым қақты.

— Сіз ауыл көрмеген қонақсыз, Шодыр — өзіміздің тамыр, — деді Нарғазы.

Осы кезде Шодырдың шылбырына Ерғазы келіп оралды. Аттан түсісімен Шодыр оны құшақтай алды.

— Батырым-ей, сен неғып көрінбей кеттің? Өзіңді біздің солдат-партизандар сағынып қалды.

— Өздерің ғой, қыстауға көшетін ауылға көмектес деп жіберген.

Дабырласа бәрі үйге беттеді. Жүсіп кіреберісте алдына Шодырды салды. Қараңғы қоюланысымен үйге пезірлі керосин шам жағылған-ды. Оның қасында тікесінен тік тұрған әйел Дәмелі еді. Мана келіндерінің бірін де қонақтар келгенде үйде болуға көндіре алмай Дәмелі:

— О, өңшең су жүрек, барыңдар ендеше қазанның қасына, — деп үйде өзі қалған-ды.

— О, Даша, сен де осында екенсің ғой, онда шаруа түгел, — деп Шодыр оның арқасынан қақты. Амандасқаны. Жүсіп күлімсіреп басын изеді. Қонақтар төрге қарай жылжыды да, Шодыр кереге басына мылтығын, Жүсіп қамшысын ілді. Осы кезде Дәмелі әрі биязы, әрі паң басып келіп, тіреле жинаулы тұрған жүктен төрт жастық алды да, екі-екіден төр алдына тастады. Қонақтарға жантайып, демала тұрыңдар дегені. Олардың сырт киімдерін Нарғазы есік алдында кереге басына ілген-ді. Жүсіптікі — шинель, Шодырдікі сырыған кәдімгі келте бешпет.

Киіз үйді Жүсіп көптен көрген жоқ еді. Біртүрлі іші-бауыры елжіреп, айналасына қарай берді. Ұмытып қалғанын есіне алған адамша әр нәрсеге сұқтана көз тастайды. Есік жақта үлкен мес, ауыз бауын көтере керегеге байлап қойыпты. Сорайған піспегі қымыз мұндалап айқайлап тұр. Керегеге ұстап тастаған кілемдердің арасынан ар жағында көрінген ораулы ши де ісмер қолдың табы. Әсем жиналған осынау үйдің олар да көрік берер жиһаздары секілді. Жібекпен, батсайымен тысталған көрпелер сүйек шапқан төсекшінің үстінде текше-текше болып тұр. Шаңырақтан алты сай болып тартылған басқұрлардың өзінде бір сәндік бар. Кереге басына дөңгеленте жүргізгенінің анау шаңырақтан тура тартылғандарынан түсі басқа. Есікті де керегелерге жіңішке басқұрмен әдемі бекіткен.

Түндігі ашық шаңырақтан төбеге қарап еді, жымыңдап жұлдыздар көрінді. Мынау кеудені жарып бара жатқан даланың дару ауасы сол арадан үсті-үстіне құйылып тұрғандай. Жүсіптің біртүрлі сарайы ашылып, еңсесі көтерілгендей болды. Құлағына іргеде ағып жатқан Лепсі өзенінің сарылы келді. Далада туып, далада өссе де, мынау көріністің бәрі даланы қатты сағындырып жібергендей. Шынында, өлердей сағынып қалыпты. Бәріне таңырқап, бәрін жүрегінің түбіндегі аса бір ыстық ықыласпен қабылдап отыр. Қазақтар аунап-қунап қайт дегенде осындай сағынышты жазсын дейді екен ғой. Әдетте бұл сөзді төркінін көптен көрмеген қызға айтушы еді. Менің де ұзатылған қыздан қандай айырмашылығым бар? Ұшқан ұяның мынау жылуын көрмегелі қашан. Дүрсіл-гүрсіл, окоп, оққа ұшқан азамат, жаралы жандар, анду, ату. Сонау 1916 жылдан бері өзіне осындай әрекетті таңдапты. Жас жаны тіпті қасаңданып кетпеді ме екен? Уақыттың тарлығы мен даланың кендігінің түйіскен жерін көрдің бе? Бірақ сол кендік жұрттың бәріне бірдей ме!

Ойын есіктен кіріп келе жатқан мол денелі бәйбіше бөлді.

Алдымен қолына ұстаған аса таяғы көрінді. Шапанынан оза шыққан көйлегінің етегі жер сызады. Басындағы шаңқандай ақ күндігі ана деген осы деп айғайлап тұрғандай. Оқалы кимешегінің салбыраған ұшы алды ашық шапанының өңірінен қиядан құлаған ақ шуда судың ағынындай болып көрінді.

Жүсіп пен Шодыр орындарынан атып тұрды.

— Армысыңдар, қарақтарым! Нарғазымның қонақтары деген соң, жүздеріңді көрейін деп келдім. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы ақсақал сәлем береді» деген атам қазақ.

— Рақмет, апа. Мынау Жүсіп деген балаңыз. Мен Шодырмын ғой, ұмытқан жоқсыз ба?

— Сенімен қан-жынымыз араласып кетті емес пе? Неге ұмытайын. Үйдің іші ду күлді.

— Әлгі мәтрөшкең аман ба?

Жұрт тағы күлді.

— Неге ала келмедің? Әлде қазақтан тоқал таңдап келдің бе?

Жүсіптің ішек-сілесі қатып қалыпты. Басқалар да мәз: мынау қасиетіңнен айналайын ананың сағынып келген ұяны тіпті ыстық етіп жібергенін көрдің бе. Анамен бірге бір көңілділік, қызық қоса кіргендей болған жоқ па! Жүк жиналған төсекшеге сүйене барып отырған Балжан бәйбішеге Жүсіп рахаттана қарап қалыпты. Әжім ала бастаған нұрлы жүзінде мол бір мейірім бар. Қабағы, иегі Нарғазы мен Дәмеліге келеді.

Күлкі-дабыр басыла бергенде:

— Тоқал алса несі бар? Тойын өзіміз жасап береміз. Бірақ қалың малынды дайында, — деді Балжан бәйбіше өзі де қоса күле.

— Апа, Нарғазыға Шатырбайдың бір үйір жылқысын шаптырып әкелсем, қалың малға жарай ма? Тамырына көмектесу керек қой.

Манағы, манағы ма, шын қыран-топан күлкі енді болды. Жүсіптің таң қалғаны, Шодырдың қалжыңының қазақтардыкінен асып кеткені. Өзі де тауып кеткеніне іштей разы кейіп байқатып, қаба сақалын сипаған күйі сылқ-сылқ күліп отыр.

— Мына балаңыз рұқсат етсе, тоқал алуға менің қарсылығым жоқ, — деп Шодыр Жүсіпті нұсқады. — Болмасаң да ұқсап бақ, менің де бір жерім қазаққа келуі керек қой.

— Тәңір жарылқасын, қалжыңың қандай сүйкімді еді?!

Балжан бәйбіше есік алдында дастарқан ұстап тұрған үлкен келіні — Нарғазының әйеліне ым қақты. «Қолыңдағыны жай, тамақ беретін уақыт болды» дегені.

Күлімдеген Жүсіп бәрін-бәрін мүлт жібермей байқап отыр. Ұзын бойлы, аққұба, үстіне киген киімдері құйып қойғандай өңді әйел ұстап тұрған дастарқанды жайып жіберіп, жаңа піскен бауырсақты төге бастады. Он саусағының төртеуінде жарқ-жұрқ еткен сақина. Майысқан қолдарымен үйілген бауырсақты арлы-берлі шайқады. Қазақ әйелдерінің ішінде мұндай бойшаңы сирек кездеседі. «Сірә, Нарғазының әйелі шығар» деді Жүсіп ішінен. Жүзінде бір кірбің бар. Еңкейгенде төмен түсе берген бұрымдарын сыпайы ғана екі-үш рет арқасына лақтырды.

Шодыр да Зейнептің биязы қимылына сүйсіне қарап қалыпты. Осынау әдемі әйелдің ұзақ уақыт бала көтермей жүргені-ай десеңші. Нарғазыдай азаматтың мұрагерсіз қалғаны ма, жоқ, бұлар әлі қартайып тұрған жоқ қой. Зейнеп болса, перзентсіздікке кінәлі тек өзі деп біледі. Шодыр оның мұңдана айтқан әңгімесін сан рет естігені бар. Нарғазыға тіпті екінші әйел ал деп те ұсыныс жасапты. Шодырдың бір түйгені: қазақ әйелдері үшін бала көтермеуден асқан бақытсыздық жоқ. Бала тумаса, олар ең алдымен өздерін айыпты санайды. Кінәнің, мүмкін, еркектен де болуы. Тәңірі дегеніңізде де әділеттілік жоқ, Нарғазыдай жігіттің төресіне бәрін — қайратты да, сымбатты да, серілікті де, мырзалықты да қиғанда бір перзентті неге қимады екен, қысып қойғанын көрмейсің бе. Зейнептің жүзіндегі кірбің, мүмкін, сол жегідей жеген ойдың табы шығар. Бұл құпиядан бұл арадағы бейхабар адам Жүсіп қана.

Ерғазы күрпілдетіп пісіп жіберген местен Дәмелі бір тегене қымызды құйып алды да, екі басты ожауды ішіне салды. Қонақтар алдына қойған қымызды енді ұрттай бергенде:

— Ассалаумағаләйкүм! — деген дауыс естілді.

Қолында үкілі домбырасы бар, орта бойлы, күміс белбеулі, отты кезді жігіт ағасы кірді. Артында бала жетектеген Нарғазы. Ду-думен отырғанда Нарғазының үйден шығып кеткенін ешкім аңғармай қалыпты. Күйшіні өзінен жоғары, баланы өзінен төмендеу отырғыза, Нарғазы Жүсіптің оң жағынан келіп орналасты.

— Жүке, мына кісі осы төңірекке әбден мәлім Қоңыр күйші, менімен түйдей құрдас. Бүгін сіз жақсылап бір демалсын деп, бірге отыруға шақырып едім, «күй тартып, ән салатын уақыт па» деп бәлсінеді. Әрі қолқаладым, бері қолқаладым, көнбейді. Күйші болғанмен, мұнда қанша күш бар, құрдастығыма бастым да, тік көтеріп алдыма өңгеріп алдым. Батырыңа жан керек екен.

Нарғазы жұртпен бірге өзі де рахаттанып күлді.

— Құрдастықтың пайдасы бір тиген екен ғой.

Жүсіп сыпайы ғана күлді.

Жаңағы Балжан бәйбіше осы шаңыраққа ала кірген көңілділікті енді баласы одан әрі көтеріп жібергендей болды Шодырға. Бұл табиғат шебер-ау, тегі. Бірін-бірі толықтырып жатқанын қарашы, екеуінде де кәдімгі қанға біткен жайдарлылық қой. Осынын бәрінен осынау қонақтарға деген риясыз құрметті байқағандай.

Иісі мұрын жарып, сарайды ашқан сары қымыз, күзгі кәусардай таза ауа, қылаусыз көңілмен қаумалаған мынау жандарда жарастық та, сыйластық та тұнып тұрғандай. Жүсіп өзін тас қапастан жазық жазираға шыққандай сезінді. Уақыт қысымымен тарылған қан тамырлары кеңіп, онда бар жігер толқыны атой салғандай бойы жадырап, сергіп сала бергенін қарашы. Жан түкпірінде жатқан бұла бір сезім туған халқының табиғатына тән осынау ақжарқын ашықтықпен құшақтасып көріскендей болды.

— Мынау дәу жігіт кімнің қыраны? — деді Жүсіп өзінен көз алмай отырған балаға қарап. Комиссардың формасы — айқыш-ұйқыш өн бойын шандып тастаған қайыс оған таң болып отырса керек.

— Аузыңа май, қарағым, — деді Балжан бәйбіше, — «қыран» деген сөзің қандай жақсы еді.

— Анасының сөзін іле:

— Бұл — менің жиенім. Анау Дәмелінің көзінің ағы мен қарасы. Осы ауылдың ортақ баласы. Малыбайұлы Ақылжан деген осы болады, — деді Нарғазы.

Жұқа өңді, арық бала ұялып төмен қарады.

— Ағасының әңгімесін естісін, бүгінгі кешті көрсін деп әдейі алып келдім.

Нарғазының көзіне көзі түсіп кеткен Шодыр:

— Жиен нағашысына тартады деуші еді, мына жігіт шыңжау ғой өзі, — деді.

Отырған жұрт тағы бір күліп алды.

— Оқу өтіп кеткен ғой, оқу. Сүзеген молданың алдында үш жыл болса, Нарғазының өзі де сылынып шығар.

Манадан қонақ күту қамымен әңгімеге араласа алмай жүрген Дәмеліге де осы тұста бір есе тиіп қалды. Ойын одан әрі жалғастырып:

— Шешесі аяқасты солдат болса, әкесі малдан артылмаса, әрине, бала жүдейді, — деді.

— Әдірәм қал, өзіңсіз осы дүние қараң қалатындай сарнауын, — деді Балжан бәйбіше. — Шаруаларың болмасын, бала езімдікі, Малыбайдың да, он бойы оқ-дәрі сасыған мына Дәмелінің де бұған қатысы жоқ. Осы шелпегімнен көресіңдер рахатты. Немене түгел, бәрің бірдей арадай жабыла қалғаның. Келші, өзімнің қасыма отыршы!

Ақылжан орнынан тұрып барып, шапанының етегін ашқан нағашы әжесінің қасына отырды. «Шелпегім ғой, шелпегім» деп қошақанын иіскеген қойдай, Балжан бәйбіше Ақылжанды әрі қымтап, әрі аймалап жатты. Жұқалығы үшін әжесінің «шелпегім» деп кеткенін қонақтар бірден түсінді.

— Кеңес өкіметі көп кешікпей мектеп ашады, баланы соған оқуға беру керек, — деді Жүсіп әңгіме арнасын кемелді басқа бір жаққа бұрып.

— Сөйтіп Сүзеген молданың ызғарынан құтқарыңдаршы.

Бұл сөзді айтарын айтса да, Нарғазы шешесіне қарады. Жақтырмай қалмады ма екен?

— Ол шіркінде не кінә бар, естіп қалса, ұят болар. Тәңірдің осы ауылдағы өкілі ғой, байқап сөйле, балам. Өзің молда алдын көрмеген соң, жұрттың бәрін дінсіз еткің келе ме?

Нарғазы мырс етіп күлді. Өзге жұрт үндеген жоқ. Балжан бәйбішенің ығына қарай құлағандай.

— Қарағым Жүсіп! Өзіңе Жүсіп пайғамбардың атын қойған екен, тегін болмассың, сірә. Мына бір жайды түсіндірші.

Жүсіп қолындағы қымызды жерге қойып, ананың аузына қарады.

— Осы жұрт байлар құриды, кедейлер құтырды деп гу-гу етеді. Шіріп жатқан бай болмасақ та, қашаннан ішіп-жеміміз бар, өз қолымыз өз аузымызға жеткен ауылмыз. Мына біздің күйіміз не болады?

— Апа-ау, — деп сөзге араласты Шодыр, — үш ұлыңыз бірдей, анау қызыңыз Дәмелі де қызылдарға көмектесіп жүр, яғни Кеңес өкіметінің жағындасыздар, сіздің қорыққаныңызға жөн болсын. Мына Жүсіп балаңыздың келіп отырғаны да тегін емес. Әңгіме ниетте. Анау Шатырбайдың ниеті бір басқа да, Қармыс ауылының ниеті бір басқа.

— Қайдам, әлде біреу байға жатқызып, басымызды даң-дұң етіп жүрмесе.

— Апа, Кеңес өкіметі кедейлердің сойылын соғатыны рас. Бірақ ол байлардың тұқымын тұздай құрту деген сөз емес. Жаңа өкіметті жақтаса, ол да өмір сүре алады. Бірақ біреуді қанап өмір сүрмеу керек. Біреудің еңбегін жемеу керек. Біреудің еңбек етпей-ақ шалқақтап жүруі, біреулердің ертеден қара кешке дейін белін жазбаса да, ішер асқа жарымауы әділдік пе? Жаңа өкіметтің мақсаты — ең алдымен әділетсіздікті жою.

Жүсіп отырғандарға көз тастап еді, ұшқан шыбынның ызыңы естілмейді, бәрі сілтідей тына қалыпты. Сөзін одан әрі жалғастырды.

— Жаңа өкіметтің ұраны — «Еңбек етпеген ішіп-жемейді». Еңбек арқылы барлық жақсылықты жасау керек. Адам жаратылысында жақсылықты аңсап туған. Ендеше, сол жақсылық жұрттың бәріне бірдей болуға тиіс.

— Е, қарағым, мынауың жақсы мұрат қой.

Балжан бәйбіше үстіне жабулы шапанның шалғайын сыпырып тастап, жүресінен отырған Ақылжанды қайта бауырына тартты.

— Әже, мен кішкентай бала емеспін ғой. Қонақ ағаның сөзін тыңдайыншы.

— Міне, болашақ осылардікі. Мұрат бар да, мұратқа жету бар ғой, — деді Жүсіп. — Біз сол мұратқа негіз қаласақ, мына Ақылжандар әрі қарай жалғастырып әкетсе дейміз. Ал ақтар небір сұмдықты ойлап тауып, ең алдымен біздің мұратымызды қаралағысы келеді. «Ойбай, Кеңес өкіметі бәрін ортақ етеді екен. Пенде атаулы бір қазаннан ас ішіп, бір көрпенің астында жатады екен. Мал да ортақ, жан да ортақ, әуелі әйел де ортақ болады екен» деп соғатын көрінеді.

Дәмеліден бастап отырған әйелдердің бәрі бетін жыртты. Жастау дегендері шұқиып жерге қарады.

— Не үшін жасайды оны? Кеңес өкіметінен бездіру үшін, оны сұрқия етіп көрсету үшін. Әйелің ортаға түседі деген соң қай адам қолдайды ол өкіметті. Ол ол ма, жаулар ашық күреске шықты ғой. Көп жерде неше түрлі бүлік шығарып, орнаған Кеңес өкіметін құлатпақшы. Мына Черкеште екінші жыл сол бүлікшілермен соғысып жатқан жоқпыз ба? Күні кеше жайлаудан түскенде бүкіл ауылдарыңызды қырып тастай жаздаған солар. Ниеті дұрыс болса сөйте ме?

— Рас, қарағым, рас. Тәңірі жарылқасын! Сен болмағанда бітіп едік қой. Өзіндей ұл туған анаңнан айналайын!

— Ол рақметіңізді Кеңес өкіметіне, оны басқарып отырған анау Ленинге айтыңыз, апа.

— Басқарып отырған біреу бар ғой, әйтеуір.

— Болғанда қандай, апа. Мына Шодырмен қандас кісі. Өте ақылды адам.

— Е, онда қазақша жақсы біледі десеңші.

Жұрт ду күлді.

— Күлсеңдер, күле беріңдер, — деді Балжан бәйбіше өзі де езу тартып. Талған аяғын созып, екінші жағына ауып отырды. — Шодырымдай болса, ол — кіршіксіз таза адам. Оның ниеті де, әрекеті де таза.

— Рас айтасыз, бүкіл ғұмырын еңбекші халықтың бақытына арнаған адам.

— Құдай тілеуін берсін, алдынан жарылқасын!

Шодыр «әумин» деп бетін сипады. Жұрттың бәрі де қолдарын жайып беттерін сипады.

Жүсіп рахаттанып күлді де:

— Ленин бабамыз Балжан апамның да батасын алды, — деді. Бұған үй толы адам тағы да мәз болысты.

— Біз осы әңгімемен қонақтарды аштан қатырған жоқпыз ба?

Дәмелі Нарғазыға қарады да:

— Шай дайын еді, — деді.

— Мынау қымыздың асырауы бөлек екен, — деді Жүсіп осы кезде.

— Балжан әжемнің балаларының да, қымызының да асырауы бөлек, — деді Шодыр Нарғазының иығынан қағып.

Шодырдың қазақ халқының сүйкімді қақпа қалжыңына төселіп алғанына Жүсіп таң қалды. Мың рет шақырған ұраннан да революция ісі үшін осындай халық мінезін білетін адамдардың бір рет жүріп өткені қандай жақсы. Әсіресе, сауаттылары аз қазақ секілді халықтардың арасында осындай тұлғалардың жүргенінен артық үгіт бар ма! Шодырды ерте келгеніне іштей дән риза. Ал Феодор Афанасьевичтің өзі болса, Жүсіптің бүгінгі сөздеріне тіптен арқалана түсті. Бәсе, комиссар деген осындай болса керек еді. Оның ойымен өз ойының бір жерден шыққанына іштей қуанулы. Нарғазы да көп жайға қанық болып қалғандай маңғаздана орнынан бір қозғалып қойды.

Гүжілдеген үлкен сары самаурын қонақасының екінші кезеңі басталғанын хабарлағандай. Шай құюды Ерғазының келіншегі Гүлсім қолға алды. Оған қасында отырған күйеуі көмектесуде. Босаған шыныларды бірінен соң бірін самаурын қасынан жып-жып еткізіп қойып отыр.

— Даша, Бименді байдан 50 қойды қалай айдап келгеніңді айтшы. Әсіресе, Қоспанбеттің бақсы болған жерін, — деді Шодыр шай бабымен сәл орнай қалған тыныштықты бұзып.

Үйдің іші бір дүрлігіп қалды. Өйткені ол әңгімені бұл ауылдың бәрі естіген-ді. Жүсіп қана Дәмеліге қадала қарап қапты. Қойлардың жеткізілгенін, әскерлердің азық-түлік қорын көбейтуге оның көп септігі тигенін жақсы білетін. Бірақ басқадай да бір сырдың барлығын білмейтін.

Дәмелі өзі де күліп жіберіп, шайын алдына қойды. Бименді ауылына барғаннан бастап, қайтқанға дейінгі сапарын жыр ғып айтып шықты. Елдің ішек-сілесі қатып, шай жайына қалды. Жүсіп пен Шодыр да көздерінен жасы аққанша күлді.

— Қоспанбетгі салшы, Қоспанбетті! — Күлкісін тия алмаған күйі Нарғазы Дәмеліге үсті-үстіне қолқа салды.

Ыңғайлы бола қояр ма екен дегендей, Дәмелі Жүсіпке қарады.

— Дәке, Дәке, Құдай тілеуіңізді берсін, салыңызшы, салыңызшы, — деді ол.

Дәмелі самаурынның ар жағындағы бостау жерге шықты да, екі білегін түрінді.

— Ол өзі менің қайным, — деді Жүсіп түсінсін дегендей. — Сосын екі көзін алартып: «ақ қойдың терісі, қара қойдың терісі, келіп қапты осы үйге, Қоспанбеттің перісі…» — деп, жұлынып ала жөнелгенде жұрт қыран-топан болып, күлкіден қырылды да қалды. Жүсіп ішін басып, қасындағы қос жастыққа құлай кетті. Шодыр өздігінен отыра алмайтын кісіше Нарғазыны тарс құшақтап алыпты. Бәрінен мәз Ақылжан, орнынан тұрып кеткен. Шиық-шиық етіп шешесінің қимылынан көз алмайды.

— Жә, болар енді, — деді Балжан бәйбіше еңкілдей күліп. — Қайның құсап сен де бақсы болып кетерсің.

— Өзім де ентігіп қалдым ғой, — деп Дәмелі дастарқан басына келіп отырды.

Құйылған шайлар суып қалған. Әр-әр жерден сылқ-сылқ етіп, күлкі әлі басылмайды.

— Шай ішіңіздер, шай ішіңіздер!

Ең алдымен келіндер өздерін қолға алды.

— Феодор Афанасьевич, мынау тура спектакль болды ғой.

— Болғанда қандай!

Үй іші екі қонақтың өзара әңгімесіне құлақ түрді. Түсініксіз үш сөздің мәнісін ұғуға ынтыққандай. Соны сезе қойған Жүсіп:

— Сіздер Шодыр дейсіздер. Бұл кісінің шын аты Феодор, әкесінің аты — Афанасий. Қазақтардың «Нәке», «Жәке», «Сәке» деп құрметпен атайтыны секілді орыстар сыйлап, жаңағы өзіміз сөз еткен Ленин бабамызды «Владимир Ильич» дейді. Өз аты — Владимир, әкесінің аты Илья!

— Ал сонда Ленин деген атау қайдан шыққан?

Нарғазы Жүсіптің аузына қарады.

— Оның көп сыры бар. Осы бүгінгі күнге жету үшін, мына еңбекші халықтың жаңа өкіметін құру үшін ол күресті сонау өткен ғасырдың аяқ кезінен бастаған адам. Өзінің жақтастарымен бірге сан рет түрмеге түсіп, сан рет айдауда болды, шетелге шығып кетті. Оның жақтастарын большевиктер дейді. Ақ патша большевиктердің қыр соңынан қалмай, қудалады, қуғындады. Бірақ олар алған бетінен таймай, еңбекші, қаналған халықты төңірегіне жинай-жинай күш алды. Ақыры ақ патшаны құлатты. Бірақ ақ патшаны да қолдағандар, тіпті оған жан-тәнімен берілгендер болды ғой. 300 жыл бойы үстемдік ету оңай ма? Олар өліспей беріскісі келмейді. Оның үстіне, шетелден қолдау тауып отыр. Шетелдердің қолдайтыны үкіметті құлату деген пәлені біздегілер де үйреніп ала ма деп қорқады. Онда да езілген, өкпелі халық бар ғой. Сол себепті де қызылдарды, Ленинді өз халқына құбыжық етіп көрсеткісі келеді. Әлгі біздің жаулардың «бір қазаннан ас ішіп, бір көрпенің астында жатады екен» дегені сияқты. Жамандағаны өз алдына, қару-жарақ беріп, ақ патшаның құйыршықтарын құтыртып та отыр. Біз, большевиктер, анау сыртқы жаулармен де, ішкі жаулармен де күресіп жатырмыз. Мына Черкесіңіздегі шайқас сол күрестің бір шебі. Мына отырған Шодыр, мына мен сол большевиктердің өкілдеріміз.

— Айтпақшы, ұмытып бара жатыр екенмін ғой, жаңағы басты сұраққа жауап берейін, — деді Жүсіп қызына сөйлеп. — Сол ақ патшаға, дәлірек айтсақ, қанаушыларға қарсы күресте қашып жүрсе де, түрмеде отырса да Ленин көп кітап жазған, мақала жазған. Солардың біразына «Ленин» деген жасырын ат қойған. Міне, содан Ленин болып кеткен. Ақыры бүкіл партия, халық солай атап кетті.

— Біздің Шодыр деп кеткеніміз сияқты екен ғой, — деп күлді Нарғазы.

— Иә, сүйіп айтатындықтарыңыз жөнінде солай.

— Сізге мен бір қызықты айтайын ба, Жүсіп Есбергенович, — деді Шодыр, — Мен осы Феодорыңыздан гөрі сол атауды жақсы көрем. Шодырайып тұрмаған ештеңем болмаған соң, оған несіне намыстанам.

Өзі бастап жұрт ду күлді.

— Осыдан екі ай бұрын, әуелі осы Черкеш қорғанысы жөнінде «Табандылықтың таңғаларлық өнегесі» деген мақалама «Шодыр» деп қол қойдым.

— Оқыдым оныңызды, Феодор Афанасьевич, ана «Жетісу ведомосы» газетіндегіні айтасыз ғой. Жазуы орысша, қол қойған «Шодыр», әдемі.

Екеуі өзара күлісті. Қалғандарға бұл әңгіменің сыры аса қанық жетпеді.

Ойлы кейіпте үнсіз отырған Балжан бәйбіше сөзге араласты.

— Қарағым, жаңағы сабазыңның көрмегені жоқ екен, ә.

— Ленинді айтасыз ба, әже?

— Иә, үлкен адам ұмытшақтау келеді, атын басым ұстай алмай қалды. Сол, сол, сол сабазыңды айтам, тегін емес ол адам, тегін адам бүкіл халықты соңынан ерте ме! Менің қиналып отырғаным, баласы сонша қуғында жүргенде анасының жүрегі дал-дал болды-ау. Тұтқын тұрғай, мына тұрған Серкешіңе менің үш бірдей тентегім, анау желөкпе Дәмелі кеткенде осында өліп қала жаздадық. Құр сүлдерім жүрді. Бүкіл ауылды ақтардың апанынан алып қалған өзің көмектесіп жүр деген соң амалым құрып, әрең шыдадым. Жақсылыққа жақсылық деген емес пе. Ай, әлгі сабаздың анасы темір шығар, темір…

Бір әңгіменің әдемі орайы келіп қалғанына Жүсіп қуанып кетті.

— Әже, ол ананың үш ұлы, үш қызы өздерін осы күреске арнаған. Үлкен ұлын патша дарға асып өлтірген. Ленин — ұлдарының ортаншысы. Анасы балаларының күрес жолын құптаған.

Үйдің іші ішегін тарта гу етті. Бұл ішек тартысқа қосылмаған Балжан бәйбіше ғана.

— Сорлы ана баласынан қайда барады. Біздің қазақтың хикаяларында ұлын жауға аттандырып, өлім аузына елі үшін бара жатқан перзентіне батасын берген аналар аз ба! Сол секілді де. Ел үшін, оның тағдыры жолында баласын да құрбан қылатын аналар. Қаһарман болсаң да, халқыңмен бірге бол дейді, көппен бірге көрген ұлы той дейді. Ай, ана жүрегінен шыдамды не бар. Сабазыңның анасы да сабаз екен. Ондай ананың жүрегінен неге айналмасқа.

— Жә, болар енді, — деді Балжан бәйбіше еңкілдей күліп. — Қайның құсап сен де бақсы болып кетерсің.

— Өзім де ентігіп қалдым ғой, — деп Дәмелі дастарқан басына келіп отырды.

Құйылған шайлар суып қалған. Әр-әр жерден сылқ-сылқ етіп, күлкі әлі басылмайды.

— Шай ішіңіздер, шай ішіңіздер!

Ең алдымен келіндер өздерін қолға алды.

— Феодор Афанасьевич, мынау тура спектакль болды ғой.

— Болғанда қандай!

Үй іші екі қонақтың өзара әңгімесіне құлақ түрді. Түсініксіз үш сөздің мәнісін ұғуға ынтыққандай. Соны сезе қойған Жүсіп:

— Сіздер Шодыр дейсіздер. Бұл кісінің шын аты Феодор, әкесінің аты — Афанасий. Қазақтардың «Нәке», «Жәке», «Сәке» деп құрметпен атайтыны секілді орыстар сыйлап, жанағы өзіміз сөз еткен Ленин бабамызды «Владимир Ильич» дейді. Өз аты — Владимир, әкесінің аты Илья!

— Ал сонда Ленин деген атау қайдан шыққан?

Нарғазы Жүсіптің аузына қарады.

— Оның көп сыры бар. Осы бүгінгі күнге жету үшін, мына еңбекші халықтың жаңа өкіметін құру үшін ол күресті сонау өткен ғасырдың аяқ кезінен бастаған адам. Өзінің жақтастарымен бірге сан рет түрмеге түсіп, сан рет айдауда болды, шетелге шығып кетті. Оның жақтастарын большевиктер дейді. Ақ патша большевиктердің қыр соңынан қалмай, қудалады, қуғындады. Бірақ олар алған бетінен таймай, еңбекші, қаналған халықты төңірегіне жинай-жинай күш алды. Ақыры ақ патшаны құлатты. Бірақ ақ патшаны да қолдағандар, тіпті оған жан-тәнімен берілгендер болды ғой. 300 жыл бойы үстемдік ету оңай ма? Олар өліспей беріскісі келмейді. Оның үстіне, шетелден қолдау тауып отыр. Шетелдердің қолдайтыны үкіметті құлату деген пәлені біздегілер де үйреніп ала ма деп қорқады. Онда да езілген, өкпелі халық бар ғой. Сол себепті де қызылдарды, Ленинді өз халқына құбыжық етіп көрсеткісі келеді. Әлгі біздің жаулардың «бір қазаннан ас ішіп, бір көрпенің астында жатады екен» дегені сияқты. Жамандағаны өз алдына, қару-жарақ беріп, ақ патшаның құйыршықтарын құтыртып та отыр. Біз, большевиктер, анау сыртқы жаулармен де, ішкі жаулармен де күресіп жатырмыз. Мына Черкесіңіздегі шайқас сол күрестің бір шебі. Мына отырған Шодыр, мына мен сол большевиктердің өкілдеріміз.

— Айтпақшы, ұмытып бара жатыр екенмін ғой, жаңағы басты сұраққа жауап берейін, — деді Жүсіп қызына сөйлеп. — Сол ақ патшаға, дәлірек айтсақ, қанаушыларға қарсы күресте қашып жүрсе де, түрмеде отырса да Ленин көп кітап жазған, мақала жазған. Солардың біразына «Ленин» деген жасырын ат қойған. Міне, содан Ленин болып кеткен. Ақыры бүкіл партия, халық солай атап кетті.

— Біздің Шодыр деп кеткеніміз сияқты екен ғой, — деп күлді Нарғазы.

— Иә, сүйіп айтатындықтарыңыз жөнінде солай.

— Сізге мен бір қызықты айтайын ба, Жүсіп Есбергенович, — деді Шодыр, — Мен осы Феодорыңыздан гөрі сол атауды жақсы көрем. Шодырайып тұрмаған ештеңем болмаған соң, оған несіне намыстанам.

Өзі бастап жұрт ду күлді.

— Осыдан екі ай бұрын, әуелі осы Черкеш қорғанысы жөнінде «Табандылықтың таңғаларлық өнегесі» деген мақалама «Шодыр» деп қол қойдым.

— Оқыдым оныңызды, Феодор Афанасьевич, ана «Жетісу ведомосы» газетіндегіні айтасыз ғой. Жазуы орысша, қол қойған «Шодыр», әдемі.

Екеуі өзара күлісті. Қалғандарға бұл әңгіменің сыры аса қанық жетпеді.

Ойлы кейіпте үнсіз отырған Балжан бәйбіше сөзге араласты.

— Қарағым, жаңағы сабазыңның көрмегені жоқ екен, ә.

— Ленинді айтасыз ба, әже?

— Иә, үлкен адам ұмытшақтау келеді, атын басым ұстай алмай қалды. Сол, сол, сол сабазыңды айтам, тегін емес ол адам, тегін адам бүкіл халықты соңынан ерте ме! Менің қиналып отырғаным, баласы сонша қуғында жүргенде анасының жүрегі дал-дал болды-ау. Тұтқын тұрғай, мына тұрған Серкешіңе менің үш бірдей тентегім, анау желөкпе Дәмелі кеткенде осында өліп қала жаздадық. Құр сүлдерім жүрді. Бүкіл ауылды ақтардың апанынан алып қалған өзің көмектесіп жүр деген соң амалым құрып, әрең шыдадым. Жақсылыққа жақсылық деген емес пе. Ай, әлгі сабаздың анасы темір шығар, темір…

Бір әңгіменің әдемі орайы келіп қалғанына Жүсіп қуанып кетті.

— Әже, ол ананың үш ұлы, үш қызы өздерін осы күреске арнаған. Үлкен ұлын патша дарға асып өлтірген. Ленин — ұлдарының ортаншысы. Анасы балаларының күрес жолын құптаған.

Үйдің іші ішегін тарта гу етті. Бұл ішек тартысқа қосылмаған Балжан бәйбіше ғана.

— Сорлы ана баласынан қайда барады. Біздің қазақтың хикаяларында ұлын жауға аттандырып, өлім аузына елі үшін бара жатқан перзентіне батасын берген аналар аз ба! Сол секілді де. Ел үшін, оның тағдыры жолында баласын да құрбан қылатын аналар. Қаһарман болсаң да, халқыңмен бірге бол дейді, көппен бірге көрген ұлы той дейді. Ай, ана жүрегінен шыдамды не бар. Сабазыңның анасы да сабаз екен. Ондай ананың жүрегінен неге айналмасқа.

— Апа, байқадыңыз ба, мына сіздің балаларыңыз Ленинге көмектесіп жүр, — деді Шодыр қуақы қалжыңға басып.

— Е, қарағым, Шодыр, оқуым жоқ болса да, кәрі жүрегіммен түйіп отырмын, ол сабазыңның қолға алған ісі заңғар тау да, біздің балалардікі түйір тас қой. Әйтеуір пиғылы ұқсас секілді.

— Әңгіме сол пиғылда, — деді Жүсіп даусын созыңқырап. — Аналардың пиғылында, мына отырған халықтың пиғылында. Көсем келіссе, көптің бақыты, хан ақымақ болса, халықтың соры. Көбік басылады, көгі батырады. Көптің ойынан шыққан ғана көсем бола алады.

Жүсіп тақпақтап ала жөнелгенін өзі де байқамай қалды. Әңгіме арнасын басқа жаққа бұрғысы келді. Мүмкін, мынау отырған жұртты зеріктіріп алған шығар.

— Енді осы күй тыңдасақ қайтеді? Домбыра үнін естімегеніме көп болды. Тіпті сағынып кеттім.

— Иә, десе-ау. Мен бұл немені бәлсіндіріп несіне әкелдім. Оу, мелшиіп отыра бермей, бірдеңе десеңші.

Нарғазы құрдасының иығынан қағып қалды.

— Сенің өзің өз боп ақылды бір іс жасағаның осы бүгінгі шақырғаның. Мынау әңгіме бұлыңғыр көңілдің бұлтын біраз сейілтті емес пе. Құлайтын құбыламыздың қай жақта екенін білмей алжасып қалып едік. Ой ойран, көңіл көлеңке дегендей. Жүсіп, інішек, рақмет, қарағым.

— Сенің де өзің өз боп ақылды сөйлегенің осы шығар. Ал енді аңырат күйінді. Шебердің қолы — ортақ, өнердің өзі — ортақ.

Нарғазы кереге басындағы үкілі домбыраны алып Қоңырға берді. Құлағын бұрап, күйін келтірді де, ол жұртқа қарады. Бұл кезде бәрі шай ішуді тәмамдап, күй тыңдауға құлай қалған еді.

— Атыраудың күйін тартайын ба, Арқаның күйін тартайын ба?

Сұрақты көпке арнап қойса да, көңіліндегі түйін — Жүсіптің қалауын білу.

— Қалау қонақтардікі болсын.

Нарғазы Жүсіпке қарады.

— Қайсысы болса да халқымыздікі ғой. Өз қалауыңыз білсін.

Қоңыр күйші «ал, кеттім» дегендей, шанақтың үстіндегі оң қолын көтерді де, қағып-қағып жіберіп сарната жөнелді. Ақылжанның көзі пернелерді жорғалата бастаған сол қолдың саусақтарыңда. Оң қолдың саусақтары шанақ үстінде дір-дір қағады. Ат шабысын елестететін бір дүрмек отырғанның бәрін орнында шегелеп тастады. Бірде күшейіп, біресе саябырлап, сиқырлы саз бойды ұйытып барады. Жүсіптің жас кезінде көп естіген дауыл күйлерінің бірі секілді. Оның өскен ауылында домбыра тартпайтын жан некен-саяқ болатын. Тайсойғанның құмы да күймен тыныстайтын секілді еді бұған. Әкесі ертерек оқуға жібермегенде бұдан да бір күйші шығатын ба еді, кім білсін. Мынау ағынды күй балалық шағын еске түсірумен бірге бір сәт бүгінгі дүрбелең кезенді де көз алдына келтіргендей боп кетті. Бір құтырып, бір басылып тұрған теңіз толқыны да елестей ме, немене. Әлде күй қозғалысқа келтірген көңіл толқыны ма? «Қайта» деп қоя бергенде қою шанды көтере-мөтере бидай қуырғандай бытырлата жөнелетін бәйге аттарының шабысы да келді құлағына.

Зейіні күйшіге ауып еді, екі көзін тарс жұмып, домбыраның үнінен басқаны ұмытқан. Елтіп тыңдаған жүрегі, еліре ойнақтаған саусақтары — бәрі-бәрі Жүсіп үшін бір бөлек әлем секілденіп кетті. Сан жорықта қиқулап ақтарды қуғандарын да әкелді көз алдына. Анау 1916 жылдың аласапыран күндері дүрбелең дүрбегімен, біреуге түсінікті, біреуге түсініксіз қым-қуыт оқиғасымен ойға оралады. Әйтеуір бір арпалыс, аласұрған дауыл бар мынау сарында. Күйшінің езін ғана емес, манадан бері талай әңгіменің арқауын тартқан осы бір кешке сағына жеткен үй ішінің көңілін де аласапыран етіп жіберген секілді. Бір құлақ үшін бәйгеден шоғырымен қатар келген аттардың бір-бірінен озуға ышқынып, жанталасқан шақта тұяқтарынан от ұшқындап, жердің төбесін тесіп жібере жаздаған дүбірі бар. Бір сәт алыстап кеткен сол дүбірді құлақ қайта сағынғандай болады. Міне, екпіндетіп, дауылдатып сол шоғыр тағы оралған секілді. Анау шанақтың астына қазақтың cap даласы түгел сыйып, соның төсіндегі өлшеусіз арпалыс он саусақтың сиқырлы қимылы мен осы үйдің төріне айнымай жеткендей. Әр жүректі еріксіз баурап әкетті, төтеннен келген селдей қазір бәрін бір-ақ қылғып қояр ма екен, қалай? Әлгі дауылды екпін келіп, домбыраның ішегі үзілгендей тартына қалды. Күйші көзін ашты, отырған жұрт өзге дүниеден келгендей бір-біріне ажырая қарасты.

— Тусаң ту, сенің осы он саусағың да жер астында шіриді-ау, — деді Нарғазы құрдасына. — Мына отырған бәрімізді әп-сәтте өзге дүниеге апарып, әп-сәтте сол өзге дүниеден алып қайттың ғой, мынау cap даламды бүкіл тыныс-тірлігімен көз алдыма келтірдің-ау!

— Иә, күйші болған соң, осылай болу керек. Күй деген тулаған сезімнің селдей ағыны ғой.

Жүсіп отырған жұртпен емес, өз жүрегімен өзі сөйлескендей болды. Балжан бәйбіше де әлдебір сиқырлы ойдың уысында отыр. Ақылжанның басын кәрі саусақтары ауық-ауық сипағанмен, ойы он тайпа елді аралап кеткендей.

— Еттеріңді әкелетін уақыт болды емес пе? — деді Дәмеліге, келіндеріне қарап. Олар орындарынан тұра бергенде, Нарғазы:

— Қонақтар, далаға шығып, кішкене бой жазсақ қайтеді? Дастарқан жиналсын, — деді.

Балжан бәйбішеден басқасы орындарынан тұрды. Киіз үйдің сықырлаған есігін ашып қалғанда-ақ күздің қоңыр самалы жан сарайын ашып жіберді. Дала тұнып тұр екен. Аспанда шөкімдей бұлт жоқ, жұлдыздар бір-бірімен қалжыңдасып, көз қысысады. Өзеннің түнгі сарылы да күндізгіге қарағанда анық естіледі. Қырғауылдың ауық-ауық әдемі шақырғаны ауаны тіліп-тіліп жібергендей. Жақын жерде пырылдап жайылып жүрген жылқының үні. Шодырдың есіне мініп келген аттар түсті. Қайда дегендей Нарғазыға ым қағып еді:

— Шұрқ етпе, Дәмелінің күйеуі Малыбай, менің жездем, бәрін жайғастырады. Суыды ғой, ендігі отқа қойған шығар.

Осы кезде:

— Ассалаумағаләйкүм! — деген бүйірден дауыс естілді.

— Уалайкемәссалам!

— Міне, өзі де келді. Бұл кісі ауылда болса, біз малға алаң болмаймыз. Қонақтар көлігінің де бабы табылады.

Ай жарығымен алдында тұрған аласа бойлы, қаба сақалды, бір білегінде жүген, бір білегінде сүйреткен шағын құрықшасы бар кісіні Жүсіп пен Шодыр анық көрді.

— Қонақтардан гөрі, олар мініп келген ат-көлікті алдымен күткенді жөн көрем, — деді әлгі кісі.

— Міне, нағыз әдемі сөз! Бұл кісіні солдаттарға жаттықтырушы ету керек екен. Жорықтан келісімен аттарды баптайтын адам табылмай қалады ғой. Күні бойы шаршаған солдаттар құлай-құлай кетеді де, кейде аттар отқа уақытында қойылмайды.

— Қарағым, Жүсіп, әйелімнің жүргені аздай енді өзімді де тартайын дедің бе? Мынау ауылдың малы, анау жалғыз ұлым Ақылжанның халы не болады сонда? — Малыбай күлімсірей қолын көтергенде, қолындағы жүгендердің ауыздықтары сылдыр-сылдыр етті.

— Бұл кісі — Дәмелінің күйеуі, — деді Нарғазы тағы да таныстырып. — Шыдамдының шыдамдысы.

— Дәмелідей адамның таңдауы тегін болмас, — деді осы кезде сөзге араласқан Шодыр. — Біз бәріміз дуылдасып, өз құлқынымызды ойлап кеткенде, бұл кісі анау біз мініп келген аттарды жайлаған екен ғой.

— Қазақтың малсыз күні бар ма, — деді Малыбай әңгімеге еркінірек араласып. — Мал құрыды дегенше қазақта құрыды дей бер. «Бақпаса мал кетеді, қарамаса қатын кетеді» деп бекер айтпаған.

— Иә, иә, отағасы дұрыс айтады. Біздің халық үшін мал — өмір сүру көзі. Сол себепті де онда малға деген ерекше сүйіспеншілік бар.

— Әуелі, — деді Шодыр күлімсіреп, — амандасқанда да «мал-жаның аман ба» деп, алдымен малды сұрайды ғой.

— Дұрыс аңғарғансыз, Феодор Афанасьевич, біздер әбден үйреніп кеткендіктен бе, оған мән бере бермейміз. Шынында да, алдымен малды, содан кейін барып жанды сұрайды екенбіз-ау өзі.

Тұрғандар Жүсіптің бұл сөзіне ду күлді. Малыбай көзінің қиығымен алдында тұрған сида, аққұба жігіттің бойына таңырқап қарай берді. Айқыш-ұйқыш асып тастаған белдіктері несі екен?

Біздер ортан белден бір-ақ тартамыз ғой. Бұл екі иығына асыра, алдынан, артынан айқастыра тағы да тартып тастапты. Мықынының үстіңгі жағында былғары қаптаған бірдеңе және томпаяды. «Кісі атар» дегені сол шығар. Жүсіп мана үй ішінде өзіне осылайша сұғына қараған Ақылжанды байқаған еді. Бұл ауылға бұрын-соңды мен сияқты киінген адамдар келмеген-ау тегі.

— Тоңазып қалған жоқсыздар ма, үйге кірейік. Тамақта дайын болған шығар.

— Нарғазы қонақтарды ішке шақырды.

Есік алдында қолыңда легені, иығына асқан орамалы бар, кісілердің қолына су құюға Ақылжан әзір тұр екен.

— Кәне, сіз жуыңыз, — деп Жүсіп жолды Шодырға берді.

— Жоқ, комиссар тұрғанда менікі әбестік болар.

— Мен анау партизандардың, солдаттардың арасында комиссар, бұл жерде үлкенді сыйлаған қазақтың баласымын. Жол сіздікі.

— Орыстығымның да пайдасын бір көріп қалайын, ендеше. Тілеуіңді бергір қазақтар, әйтеуір ылғи алдына салады.

— Әркім сыйлағанның құлы. Сен қазақтарды жанындай жақсы көргенің үшін сыйлысың, — деді Нарғазы. — Бөтенсіп көр, қазақтардың да теріс айнала салатын жыны бар.

— Білем, білем! Маған осы «Әркім сыйлағанның құлы» деген мақал қатты ұнайды.

— Дәу жігіт бол, — деді Жүсіп Ақылжанды басынан сипап.

— Әмин, — деп ана жақта отырған Балжан бәйбіше бетін сипады. Ақылжан мырс етіп күліп жіберді.

— Сен комиссардың қолына су құйдың, — деді Шодыр Балжан бәйбішеге естірте айтты.

— Қайысарың не, қарағым Шодыр, ағасының демейсің бе?

— Әже-ау, комиссар деген — ең дәу ұлық деген сөз.

Жұртпен қоса, Балжан бәйбіше де күлді. Өзінің бірдеңені бүлдіріп алғанына ұялғандай.

Қатар тұрған Дәмелі мен Малыбай Ақылжанның ұлық ағасының қолына су құйғанына мәз болып жымың-жымың етеді. Іштей «а, құдайлап» жақсы ырымға жорып тұрғаны сөзсіз. Нарғазы да жиенінің басынан сипап, емірене:

— Айналайын мұрныңнан, адам болды деген осы, — деді. Ақылжан екі беті қызарып, жұрттың мынау ықыласынан нарттана түскендей. Су құйғанға да мұншама алғыс алуға болады екен-ау. Ал осынымды ертең Сүзеген молда естісе ше! Тұла бойын біреу шыбықпен осып жібергендей болды.

Екі үлкен ағаш табаққа қайқайта салынған ет буы бұрқырап, дастарқанға әкелінді. Қақ бөлінген құйрық аппақ болып, екеуінде де төңкеріліп жатыр. Оның астындағы сары батсайыдай жалтыраған қыстан қалған сұр қазы болса керек. Бөлек бір табақпен әкелінген үлкен қойдың басы Жүсіптің алдына қойылды.

— Қарағым Жүсіп, тай союға мынау уақыт тапшылық етті. Амандық болса оны да жерсің. Сыйлы бір қонаққа бұйыр немесе ұл тапқан келіндерімнің біріне қалжа бол деп айрықша асырап жүрген азбан еді, мынау сол, өзіңе бұйырды. Өзіңді көріп, өзім бір ұл тапқандай болып отырмын. Бұл бүгінгі менің қалжам. Ал қолдарыңды жай, бата берейін:

Құдайым әмсе қолдасын,

Қара ниет адамдар,

Қайда жүрсе оңбасын.

Азаматы ауылдың,

Туысқан барша бауырдың,

Мерейіне дақ салма.

Қиындықта қолдай жүр,

Қисайғанда оңдай жүр,

Ақ тілеулі, иншалла.

Жүсіп балам, Шодыржан,

Алдарыңнан күн тусын,

Дұшпандарың жойылып,

Келіндерден ұл тусын.

Күмбірлеген күйшім де,

Құдайым сені оңдасын,

Бұл өмірде өзіңе,

Жаманшылық болмасын!

О, тәңірім, қабыл ғыл,

Ақ тілеуін ананың,

Жылағанын көрсетпе,

Жетім мен жесірдің,

Құлын-тайдай тебісіп,

Ойнақтаған баланың.

Алдарыңнан жарылқап,

Бәрің де аман болыңдар,

Біріңе бірің ақыл боп,

Біріңе бірің жақын боп,

Осынау күйсіз өмірге,

Бақыт болып қоныңдар!

«Әмин» деп Балжан бәйбіше бетін сипағанда отырғандардың бәрі де қостай жөнелді.

— Етті кім турайды?

— Малды кім бақса, сол турайды да.

Балжан бәйбіше Малыбайға қарады. Онсыз да ол үлкен қара пышақты алып, тізерлеп ыңғайлана беріп еді.

— Тездетейік. Мынаны шайып жіберші, — деп Нарғазы қалтасынан тастамайтын үлкен бәкісін әйеліне ұсынды. Жүсіптің көзі бәкінің сабына түсті. Күміс араластыра көкала мүйізден әдемілеп жасаған екен.

— Нәке, мына бәкіңіздің өзі бір жылқылық қой, — деді қалжыңдап.

— Жүке, осы Қармыс ауылымен қанаттас көп ұста деген ру бар. Еңкейген шалынан еңбектеген баласына дейін ұсталық етеді. Әуелі әйелдері де кездік пышақты соғып жібереді. Сол ауылдың бір ақсақалы арнап жасадым деп, сыйға тартып еді. Осыдан біраз жыл бұрын қайтыс болды ол кісі. Көзіндей көріп ұстап жүрмін. Сіздің наганыңыз жаныңыздан қалмаса, менің бұл бәкім де қалтамнан түспейді.

Жұртты сөйтіп бір күлдіріп алды да, шайылып келген мүйіз сапты әдемі ақ бәкісімен төңкерілген құйрықты білеулей бастады. Екі жақтап тураған соң жаңағы үйіліп тұрған еттің әп-сәтте апа-сапасы шықты.

Басты Жүсіп Шодырдың алдына жылжытып еді, ол азар да безер болды.

— Мұныңыз болмайды, енді, Жүке! Мен Нарғазының талай қойын жәукемдегем. Бұл сізге арнайы сойылған мал. Жаңа әжемнің батасынан-ақ байқамадыңыз ба, бір ұл тапқандай болдым деді ғой.

Сол ұлы — сізсіз. Өзіңіз алыңыз!

Балжан бәйбіше де, Қоңыр күйші де байқап отыр. Жүсіптің бас бөлісі әдемі, қазақтың баласы емес пе, жөн-жосықтың бәріне майталман секілді. Бір құлақ Ақылжанға, бір құлақ үйдегі балаңызға деп Зейнепке кетті. Оның беті қып-қызыл боп ду ете қалды. Мұны сезе қалған Балжан бәйбіше:

— Ырым болсын, ырым болсын, ал. Құдай аузына салған шығар, қонақ та періште дейді ғой, — деді.

— Нарғазыдай бір нар ұл туасың. — Шодыр да Балжан бәйбішені қостай жөнелді.

Сонда ғана барып Жүсіп Нарғазыдай азаматтың әлі перзентсіз екенін сезді.

Шүйдені қақ бөліп, жартысын Балжан бәйбішеге, жартысын Шодырға ұсынды. Мұның да мәні бар. Бір тайпа елдің шүйдесіне осындағы бір ұлттың шүйдесіне тағзым дегендей. Отырғандардың бәрі оны іштей түсінді. Таңдайды сылып алып:

— Бүгін бір мейірімімізді қандырыңызшы, — деп Қоңыр күйшіге ұсынды.

Екі көзді ойып алып, майымен Нарғазыға берді:

— Көзді бөлмейді дейді ғой. Алакөз болмайық, тату болайық. Әрі осы елдің көзінің ағы мен қарасындай ағасы екенсіз.

— Ал мына екі езудің бірі, — деді Жүсіп көңілдене, — жұрттың езуін жиғызбай жүретін Даша тәтемізге, бірі — қалаулысы Малекеңе. Нарғазыға жезде болса, ол кісі маған да жезде.

— Мұны жеген соң, мен де бақсы болып кетермін, — деп Малыбай әйелін шағып алды.

Жұрт ду күлді. Күйеу баласының доп түскен әзіліне разы болған Балжан бәйбіше де кеңк-кеңк күліп отырған еді.

— Үндемей жүргенмен, мұның тілінің қотыры бар.

Дәмелі ажырая күйеуінің бетіне қарады да:

— Осы ауылдың әйелдеріне арнаған бір-бір ауыз мысқыл өлеңдерін қайтесің.

— О, оны бүгін айтқызу керек.

Нарғазы жездесіне «қалай» дегендей, сұрақ қоя көз тастады.

— Қоңырдай өнерлі тұрғанда бізге не жоқ.

Сәл үнсіз қалған Шодыр басындағы бір ойдың ұшығын ұстап алғандай болды. Қандай ақжарқын халықсың, қазақ. Бір ғана астың, бір ғана бастың үстінде қаншама ой, қаншама әзіл-қалжың айтылды. Жөн-жосық дегеннің де небір жібек жіптері тартылды.

Ac ішіп, қарын тойдыру ғана емес, бұлардың қонақ етуі тегі кішігірім той секілді, көңіл жазып, бір сергіп қалу ғой. Әсіресе, мынау аласапыран кезеңде Жүсіптің бұл ауылға бір соғып кеткені қандай жақсы болды. Іштей нұрланып, өзі де бір жасап қалған шығар.

Көңілді отырып жеген ас та дәмді. Дәл осындай іштей ризашылықты Жүсіптің жүзінен де байқағандай. Құйрықтың майы кілкітіп жіберген сорпаны ол да сүйсіне ішті. Балжан бәйбіше оған қымыз қатып беруді ұсынды. Қышқылтым сорпа тіпті сіңімді сияқты болып кетті. Көптен мұндай ас көрмегендікі ме, Жүсіптің маңдайынан шып-шып тер шықты. Шодырдың сақал-мұрты да майланып, етті ықыластана соғып отыр екен. Көзінің көктігі, сақал-мұртының сарылығы болмаса, сөзі, отырыс-тұрысы, қалжыңы — бәрі қазақша. Кірігіп, үйлесіп, осынау қауымға жаны әбден жақындасып кеткен бір пенде. Оған қарағанда өзі сәл оқшаулау секілді ме, қалай? Әлде мынау әскери киімі, әскери өмірі салтының таптап тастағаны ма екен? Жоқ, киімі өзгешелеу болғанмен, жаны осы отырғандардың бәрімен бірге.

Ет жиналып, қымыз қайталанды. Ендігі ауырлық күйшіге түсетіндей. Ол да қырандай қомданып, бүгінгі кештен аянарым жоқ дегендей, тас түйін бола қалыпты. Жұрттың кеу-кеуімен домбырасын қолға ала бергенде:

— Манағы тартқаныңыз Құрманғазының «Сарыарқасы» емес пе? — деді Жүсіп.

— Тап өзі.

— Күйдің төресі ғой, шіркін!

— Оның рас, Жүсіп қалқам. Қанша тартсам да, бұл күйден жалыққан емеспін. Тартқан сайын бір жаңа бір әлемге енгендей болам да отырам. Өзің тегі күйші ауылдан болмасаң жарар еді.

— Оны қайдан білдіңіз?

— Оны күй тартылған кезде от ұшқындаған жанарыңнан көрдім.

— Күйші ауылдың баласы екенім рас, бірақ маған күй қонбаған. Оны қондырарлықтай уақыт та болған жоқ.

— О, Жүсіп шырақ, байқап отырмын, сен тартып жүрген күйдің бұрауы басқа. Қайран Құрманғазы бабам болса, мынау қос ішекке сол күйді қалай түсірген болар еді. «Сары арқаның» дауылы мұның қасында дауыл ма?

Өзінің алыстап бара жатқанын байқады ма, Қоңыр күйші әңгімені кілт басқа арнаға бұрды.

— Енді әнге сөз берсек қайтеді?

— Бәрекелді.

Жұрт елең ете қалды. Тек Малыбай ғана ауыл түбінде жатқан үйірдегі сары айғырдың кісінеген дауысын естіп, орнынан тұруға ыңғайланған еді. Бірақ құлағы Қоңыр күйшінің сөзінде.

— Кемпірбай деген осы найман елінің атақты ақыны болған. Сол ауырып жатқанда Арқадан әйгілі Әсет көңілін сұрай келіпті.

Екі дүлдүлдің жарысып, екі таланттың ат басын жіберген жері екен дейді.

Бұл айтысты Малыбай жатқа білуші еді, тізерлеп қайтадан орнына отыра қойды. Күйшінің көңілінен, әншінің аузынан қалай шығар екен!

Қоңыр шанақты қағып-қағып жіберді де, кеңірдегін сәл көтеріңкіреп, айқайға басты дейсің. Ащы үннің тым шырқау шыққаны сонша тамыры үрленген ішектей білеуленіп, мойны қып-қызыл боп кеткен шақта кейбіреулер тамағы жыртылып кетер ме екен деп қорықты.

— Ассалаумағалекүм, нар Кемпірбай!
Науқасқа шипа берсін патша құдай,
Сырқат деп Сарыарқадан естіп келдім,
Жақсыма, қандай боп тұр хал, Кемпірбай?
Аспанда айнала ұшқан сұңқар едің,
Кез болдың жайған торға бүгін мұндай.
Науқасың меңдеу тартты дегеннен соң,
Жыладым бәйіт айтып үш күн удай.
Дауысымды танимысың, атым — Әсет.
Мен келдім әдейі іздеп көңілің сұрай.
Апыр-ай, жауап қатпай кеткенің бе,
Алашқа, атың шыққан қыраным-ай!
Сәлем ал, басың кетер, кешуіңді айт,
Адамның бірі емессің әншейін жай.
Жеті күн жолаушылап келіп тұрмын,
Шырайлы көркем жүзің көріп тұрмын.
Бір көтер тым болмаса басыңызды,
Інілік сәлеміңді беріп тұрмын.
Қосылып жүруші едік жасымызда,
Хал сұрап Әсет кеп тұр қасыңызға.
Бір ауыз тым болмаса сөзіңменен,
Көтерші бері таман басыңызды!

Сонда Кемпірбайдың қайырған жауабы екен дейді:

— Сұрасаң хал-жайымды, Әсет жаным,
Жатырмын ұшайын деп тұғырымнан.
Тереңдеп Сырдың суы қаптаса да,
Сонда да келмеуші еді жұлығымнан.
Әй, Әсет, осы аурудан өлем білем,
Науқасым меңдеу тартты бұрынғыдан.
Ұшсаң да қанат байлап аспанменен,
Ажалдың кім құтылар құрығынан?
Әсетжан, осы аурудан өлем білем,
Аманың аманатын берем білем.
Кеудемнен көк ала үйрек «хош!» деп ұшты,
Сол, шіркін, кәрі жолдас өлең білем.
Кеудемде біраз тұрды қимай тоқтап,
Кете алмай бөтен жаққа айналсоқтап.
«Серігім хош, аман бол, Кемпірбай!» деп,
Жылады-ау бұрынғы өткен күнді жоқтап.
Әсетжан, осы ауру қоймас білем,
Алланың әмірі екі болмас білем.
Қайғымен қапаланып ұшып кетті,
Осы өлең Серкебайға қонбас білем.

— Гөй, гөй, гөй, гөй!

Бұл сөздерді әннің қайырмасындай Қоңыр тіпті зарландырып жіберді. Көзін ашып алса, Балжан бәйбіше ағыл-тегіл жылап отыр екен. Ақылжанның құлағы қалқиып, аузы ашылып қапты.

— Ой-бой, орыс екеш орыс менің де мына ән денеме жүз ине шаншып, жүз ине суырғандай солқылдатып жіберді ғой.

— Қандай әдемі айттыңыз, Феодор Афанасьевич. Не дерімді білмей отыр едім, бәрімізді билеген сезімді сіз өте дәл жеткіздіңіз. Менің бойым да шымырлап кетті, — деді Жүсіп.

— Көкала үйрек өлеңім көзден ұшты. Неткен сиқырлы сөз.

Нарғазы да тамсанып бір қойды.

Малыбай жатқа білгенімен, мұрнының астынан айтып, қор қылып жүр екен ғой бұл әнді. Әншіліктің құдіретін енді танығандай. Сыртқа шығармаса да, Қоңыр талантының алдында іштей бас иді. Әннің бақыты орындаушысында болса керек. Осы ойлардың соңы үзіліп біткенше күңгірлеген сары айғырдың кісінесі құлағына тағы келді. Кемпірбайдың «гөй-гөйіне» ол да салып жіберді ме, немене. Бұл айтыстағы сөздің құдіретін Малыбай жан-жүрегімен сезінгендей болып жүруші еді. Ал әннің құдіретін аңғарғаны осы. Сол «гөй-гөй» біресе ышқына ұшқан көкала үйректің қанатының суылы, біресе сары айғырдың кісінесіндей құлағында тұрып алды.

— Жарықтық қайта-қайта неге кісіней берді? Мазасыздау кісінес секілді ме, қалай?

— Құдайторы белдеуде ме? — деді Нарғазы Малыбайдың алаңдауын аңғарып.

— Белдеуде. Оты қанған соң мана әкеп байлап қойғам. Ерттеулі тұр, — деді Малыбай.

— Мазасыз уақыт қой. Түн баласы белдеуден екі-үш ат үзбейміз, — деді Нарғазы қонақтарға қарап.

Бұл сөздерге Жүсіп елеңдеңкіреп қалды.

— Құдай сақтасын. Қоңырдың арынын басып алмаңдар, темірді қызған кезде соқ деген, жібер, қарағым, тағы да.

Балжан бәйбішенің бұл сөздері отырған жұртты көңілді арнаға қайта бұрды. Малыбай ғана етегін белдігіне қыстырып, кереге басындағы көнетоздау малақайын қолына алды да шығып кетті. Ән тағы да толқып, күй қайта бебеу қақты. Тыңдаушыларын жалықтырмас үшін өнердің екі түріне алма кезек басып, шөліркеп қалған осынау жұртты Қоңыр күйші әбден сусындатты. Нарғазы түндігі түрулі шаңырақтан аспанға қарап еді, үркер тас төбеде тұр екен. Уақыт біраз болған секілді.

— Қонақтарды демалдырсақ қайтеді?

Ұйып отырған үй толы адам қызықты қимаса да, орындарынан шұбатыла түрегелді. Қоңыр күйші домбырасын қасына қойып, бет орамалымен маңдайын сүртті. Жүсіп пен Шодыр да лып етіп отырған жерінен көтерілді.

— Жүке, — Нарғазы көңілдене. — Бір тілек боп тұр. Атамыз қазақ қой, жақсы қонақтардың отырған жеріне ырым етіп, баласын аунатып алады екен. Рұқсат етсеңіз, анау Ақылжанды сіз отырған жерге…

— Дұрыс, дұрыс, — деді Шодыр қарқылдап. — Ағасындай комиссар болсын.

Нарғазы ұялып тұрған Ақылжанды қасына шақырды. Балжан бәйбіше қуанып:

— Бар, бар, — деді де, көзімен үй-ішінен Дәмеліні іздеді. Ол да жақындап, Нарғазының қасына келіп қалған екен. Нарғазы Ақылжанды Жүсіптің орнына лақша екі аунатып алды. Түрегеп тұрғандар мәз болып күлісті. Қысылыңқыраған Жүсіп:

— Ырымның неше түрі бар, ә?! — деді.

— Ал осы мен күйші болар ма екенмін, — деп Шодыр Қоңырдың орнына отыра кетті. Жаңағы күлкі күлкі ме, киіз үйдің қабырғасын қақырата кетейін деп тұрған адамдар қарқылға басты.

— Тамыр, отырған кісіге қонбайды. Кел, мен сені де аунатайын, — деп Нарғазы Шодырдың иығынан ұстады.

Жұрт дуылдай тағы күлісті де, далаға шыға бастады. Күздің шәрбат самалымен тыныстады. Көбісі «түннің бір уағы бопты ғой» деп үйді-үйіне тарасты. Балжан бәйбішені Жанғазы мен Ерғазы келіншектерімен қоса ертіп бара жатты. Ақылжан анасы Дәмеліге әлгі кештен рахаттана әлденені айтып келе жатты. Нарғазы мен Зейнеп қонақтарды жайғастырған соң тап сол үйдің қасындағы отауларына бармақшы…

Жүсіп пен Шодыр жайлы жер төсекте сәскеге дейін қатып ұйықтап қапты. Кешегі көңілді кеш, мынау күздің салқын ауасы, ауылдың ыстық ықыласы — бәрі-бәрі бойларына бөлек әл беріп, талайдан бергі шаршауды да сылып тастағандай. Орындарынан сергек тұрды. Бірақ түнгі оқиғадан бейхабар.

Сары айғыр әлсін-әлсін бекер кісінемепті. Торуыл болған секілді. Малыбай сезіктеніп, жатар алдында Қоңыр күйші мен қымыз ішіп отырған Нарғазыға келді. Тоғай жақтағы жыбырлаған елеңнен қорқатынын айтты. Нарғазы екі інісіне ақырын кісі салып, Малыбай төртеуі атқа қонды. Қонақтар сезбесін, әдемі зәуімен әкелгенде дұрыстап демалсын.

Торулы бұларды көрген соң тұра қашты.

— Ат дүбірін көрсетпейік. Ауыл шошынып жүрер. Оның үстіне қонақтар бар. Сендер желе жортып артымнан келіндер, мен өзім-ақ түсейін соңдарынан. Қашты ғой, қашқан жауға қатын да қожа, — деді Нарғазы.

Тымағын басыңқырап, тақымдағы сойылды түзеді де, Құдайторыны тебініп қалды. Торуылға келгендер төртеу екен. Жамырай қашты. Біреуі зәре-құты қалмай, артынан ағып қасына келіп қалған Құдайторының шылбырына орала кетті. Есік пен төрдей атты да, оның үстіндегі батыр бейнелі Нарғазыны да алыстан тани кеткен-ді. Түн ішінде қашқынға ол тіпті дәу болып көрінген.

— Ағатай, жанымды сауға етіңіз, бәрін айтайын, — деп шыр-шыр етті.

— Қайдансың, кім жіберді сендерді?

— Шатырбай байдың арандатуына ілігіп, ақымақ болыппыз. Қармыс ауылына барған ұлықтардың атын алып келіндер деп жіберді. Сөйтіп, Нарғазыны қызылдармен шатастырып көрейік дегенін білем.

— Ах, залым, ашық күресуге дәті бармайтын болған соң, ойлаған пәлесін көрдің бе!

— Тағы не білесің?

— Мені Шатырбайша тұтқын етпей, босатыңызшы, ағатай, бәрін айтайын.

— Қаныңды мойныма жүктеп қайтем, айт шыныңды.

— Айтайын, айтайын. Шатырбай ертең кешке бір пәле ойлап жатыр-ау деймін. Қонақтар барда ауылын шаппақшы деген сөзді құлағым шалып қалды. Қарғалыға барар жолға да тосқауыл қойып жатыр деп естідім.

— Бар, жаның сауға! Менімен бұлай сөйлескеніңді естісе, басыңды алады, білдің бе? Қашып құтылдым де.

Нарғазы түнімен ұйықтаған жоқ. Қонаққа шақырам деп қолға түсіріп беріп жүрмесе жарар еді. Шын шатақ сонда. Онда мұның аты кім болғаны? Шығады, шығады ол арандату Шатырбайдан. Қалай құтқару керек, қайтсе қонақтарын аман-есен қайтарады. Жүсіп пен Шодырдың мұнда екенін оларға кім жеткізді екен? Сүзеген молдадан келіп жүрмесе…

Ертемен түскен жеңіл шық тез кеуіп кетті. Жүсіп пен Шодыр өзен жағасында біраз керіліп созылды.

— Тегі жақсы адамдар екен мына ауыл, Феодор Афанасьевич. Нарғазыңыз барлық тұқымымен адал жандар ма деймін. Күйшіні алып келіп кешті қандай көңілді етті.

— Шіркін-ай, сауаты болса ғой, нағыз ел басқарар азаматтың өзі, — деді Шодыр.

— Білім де көмектеспейтін кертартпалар болады. Әңгіме адамның табиғатында ғой. Табиғаты түзу болса, білім оны жетектейді, жетілдіреді. Тамырды дұрыс таңдағансыз, Феодор Афанасьевич. Совет өкіметі осындайларға арқа сүйеу керек.

Бұлар қайтып оралса, кешегі қалпымен үй-іші әдемі жиналыпты. Гүжілдеп сары самауыр да келді. Зейнептен бөтен ешкім жоқ. Кешкі дабырға үйреніп қалған қонақтар айналасына қарап, қоңылтақситын секілді. Анау сүйек шапқан жүк төсекке сүйене отырған Балжан бәйбіше де, «бақсылығымен» жұртты күлкіге бір кенелткен Дәмелі де, әнімен, күйімен дүние тынысын кеңейтіп жіберген Қоңыр да жетпей тұрғандай. Нарғазы біртүрлі абыржулы. Білдіргісі келмегенмен сыр мінез Шодыр әлденені байқап қалды.

— Түндегі сары айғырдың кісінесі жай ма екен?

— Ит үрмеуші ме еді, айғыр кісінемеуші ме еді? Көрінген нәрседен секем алып, әбден үрейленіп болдық-ау, — деді Жүсіп.

Бұл сөздерінен осынау күреске толы өмірдің жүрегін шайлықтыра бастағаны шаң беріп қалды ма, қалай?

— Жүке, кейбір ақымақтардан мал да ақылды ғой. Сары айғырдың кісінесі бекер болмай шықты.

Бұдан соң Нарғазы ағынан жарыла түнгі оқиғаны айтып берді.

— Шатырбай залымның есебі — мені сүріндіру. Қонаққа әкеп, әдейі алдап ұстап берді дегізбекші. Мынау аласапыран заманда оның анық-қанығына кім жетіп жатыр.

— Сонда біздің мұнда екенімізді оларға кім жеткізген?

Жүсіп бұл сұрақты сезіктене, секемдене қойды.

— Оны мен әлі анықтаймын. Ендігі қам сіздердің қалайда аман-есен қайтуыңыз. Бүгінгі кеш мұнда қалуға болмайды.

— Қызық болды-ау, — деді Жүсіп созыңқырап.

Кешеден бергі әдемі әсердің бәрі күлі көкке ұшып, бір сұрқия күдік жыланша ирелеңдеп, тұла бойын аралап бара жатқандай көрінді. Есіне әр-әр жердегі лаң, бүлік, большевиктердің кейбірін алдап қолға түсіру, кейбірін құрдым етіп жіберу түсті. Өзіне құрылған бір тозақ болмаса жарар еді.

— Сонда арамызда бір жансыздың жүргені ғой.

Манадан ойланып қалған Шодыр Жүсіпті тұңғиығына тартып бара жатқан сұрқия ойдан сергіткісі келді.

— Жүсіп Есбергенович, қазақ ауылында құпияны сақтау қиын.

Тесік қап секілді, бір жерін бітесең, бір жерінен төгіліп жатады.

Ауыл шетінде қозы бағып тұрған баланың өзі қай үйде не болып жатқанын түгел біледі. Әрі оны кез келген жолаушыға айта салады.

— Е… аңғал қазағым-ай, өз құпияңды өзің ашып, өз көріңді өзің қазуға дайын тұрасың-ау. Сол аңқаулығыңды тарихта талай жаулар пайдаланған ғой.

Жүсіптің бұл сөзі Нарғазыға ауыр тиді. Тұнжыраған күйі отырып қалды. Бәріне кінәлі өзі секілді. Осы тұйықтан шығуды да енді өзі ойлап табуы керек.

— Тамыр, сен мұңайма! Мұндай кезеңде бәрі жұп-жұмыр болса, ол күрес бола ма? Жаудан ақылды асыру керек. Аман аттанудың қамын ойлайық.

— Өзім де соны ойлап отырмын. Бүгін бұл үйге Зейнептен басқа жан баласы жоламайды. Ауылға қонақтар тағы бір күн аялдайтындай жайбарақаттық сыңай танытуымыз керек. Аттарды анау тоғайға, ел көзінен жасырын жерде ерттетем. Іңір түсе серуендеген боп солай қарай кетеміз. Қастарыңызға Ерғазыны ертіп, қосақтарыңызға Құдайторыны берем. Тура жүрмей, Қоғалы көлі арқылы айналып кетесіздер. Ол жолды Ерғазы жақсы біледі. Алда-жалда қуғын бола қалса, Құдайторы мінгесіп қашсаңыздар да жалды малға жеткізбек емес.

Жүсіп Нарғазының ағынан жарыла айлалы жоспар құрғанын аңғарғандай. Есіл-дерті өздерін аман жеткізу секілді. Манағы бір жыланша оқыс ирелендеп шыға келген күдік басылайын деді.

— Міне, нағыз әскери стратексің, — деді Шодыр қалжыңынан айнымай.

— Стратек деген не?

Шодыр Жүсіпке қарады.

— Осы сөзді қазақшаға қалай аударуға болады?

Қарабайыр сөзге, қалжыңға бар болғанмен осындайға іркіліп қалам.

— Не деуге болады? Әскери болжампаз дегенге келе ме? Қалай?

— Тап өзі. Әскери болжампазсың, — деді Шодыр. — Сенің өзіңнің мұнда қалғаның да дұрыс. Ауыл үрейленіп жүрмесін.

— Бұл пәлелер қайдан келіп еді деп қарғап жүрер, — деді Жүсіп.

— Жүке, сіз күдіктің тұзағынан босаныңыз. Мен бұл ауылды, Нарғазыны өзімнен де жақсы білем. Шақырғаны — бұлардың ақ ниеті. Осында барыңыз, бір-екі күн болса да сейіліңіз деп түртпектеген мен ғой. Келгеніңіз қате болса, кінә менде.

Шодырдың тамырын қорғап, отқа түсіп отырғанын Жүсіп сезді. Әңгімені өзге арнаға салып:

— Қымыз ішсек қайтеді, — деді.

Нарғазы әңгіме басында әдейі сыртқа шығарып жіберген Зейнепті дауыстап шақырды.

— Қонақтарға қымыз құй!

— Зейнептен жасырын сырың болады екен ғой, тамыр, — деді Шодыр.

— «Астыңдағы атыңа сенбе, қойныңдағы қатыныңа сенбе» деп сақтық қылады да, бірақ сақтана алмай қор болады біздің қазақ.

Нарғазы бұл сөзді өзін кінәлай айтқан секілді көрінді Жүсіпке.

— Қоңыр күйшінің кешегі әуендері құлағымнан кетпей отыр, — деді Жүсіп сәл көңілденіп.

— Айтады-ақ екен өзі. Бүгін осы Зейнепке өлең айтқызсақ қайтеді? — деді Шодыр.

Зейнеп қиыла Нарғазыға қарады да:

— Көкесінің бүгін көңілінің хошы жоқ, — деді.

— Сен менің көңіл хошымды емес, қонақтардың көңіл хошын ойламайсың ба?

— Қонақ кәдесі деген болады. Онда қонақтардың өзіне айтқызайық. Бүгінгі кеш қонақтардікі болсын. Қыза-қыза ара-арасында біз де құр қалмаспыз.

Жанарын төңкере Зейнеп Жүсіп пен Шодырды шолып өтті.

— Иә, бүгінгі кеш кешегіден де аңызақ болуы керек.

Қашырта айтқан Нарғазының бұл сөзінде қулық бар екенін Зейнеп сезген жоқ. Қымызын сапырып, бәріне құлдық дегендей басын изеді.

— Ана месті бір бұлқындырып берші. Әлгі Тетем менен Тентегім әлі жоқ қой.

Зейнеп Нарғазыдан кейін көп кешікпей туған Жанғазыны «Тетем» дейтін де, Ерғазыны «Тентегім» дейтін.

— Олар демалсын. Местің қымызын ішуді білгенде, пісуін білмейміз бе, кәне, мен-ақ пісіп берейін, — деп Шодыр орнынан тұрды.

Нарғазы көңілденіп күлді.

— Сенің қолыңнан келмейтін не бар, Зейнеп құрдасын әдейі құрдай жорғалатайын деген шығар.

— Қоңыр күйші қайтып кетті ме?

— Жоқ, Ерғазыға шақыртып, соның үйіне жібердім. Апам да сонда ғой. Кенжесімен бірге тұрады. Мына жағдайда ауылдың назары сонда болсын. Әрі апам да бір жасап қалсын дедім.

— Дұрыс жасағансың, — деді мес пісіп тұрған Шодыр. — Ақылды шаруа.

Кеш батпай, күн ұзарып кеткендей болды. Алаң көңілге қашан да солай көрінетін әдеті ғой. Түскі астың алдыңда да бұлар күбір-күбір көп сөйлесті. Кіріп-шығып жүрген Зейнеп бір сөзді естігенмен, бір сөзді естіген жоқ. Қонақтар әдейі ескертіп кешкіге ас салдырған жоқ.

— Кешеден бері тамақты көп іштік. Күпті болып қалып жүрерсіз, — деді Шодыр.

— Иә, иә, жеңгей, — деді Жүсіп. — Сізді де шаршаттық. Мына Нәкең тоғай жаққа барып құс атайық деп отыр.

— Е… өзінің мергендігін көрсетейін деген ғой, — деді Зейнеп насаттана.

— Нәкең әрі мерген бе? — деді Жүсіп.

— Құралайды көзге атады. Әттең, уақыт тығыз болды, әйтпесе тамырдың аңшылығын көрудің өзі бір ғанибет.

— Шодыр өсіріп айтады. Бірақ құр алақан емеспіз. Құдай аманшылықпен қансонарға жеткізсін. Қызығы қасқыр, түлкі аулау ғой, — деді Нарғазы.

Кешкі малдың келуімен азан-қазан басталғанда бұл үшеуі тоғай жаққа беттеді. Күн ұясына әлі құрық бойы жетпей тұр. Малыбай мен Ерғазы аттарды сақадай сай ерттеп қойыпты. Бір жарым күн тыныққан қонақтардың аттары да реңденіп қалыпты. «Сапарға біз дайын» дегендей тықыршып, орындарында тұра алмай тұр. Сұлық тұрған Құдайторы ғана. Мал иесіне тартады демекші, өзі де жылқының ірісі екен. Аты да соған орай қойылса керек. Жануар бір кезде ішін тартты. Бұл сырды білетін Нарғазының жүрегі дір ете қалды. Бір қиындық боларда тілсіз серігі осылайша хабар беруші еді. Артынша күрсінді. Жылқыны көп баққан Малыбай да мұны жақсылыққа жори қойған жоқ. Бірақ өзінің салмақты әдетіне басып тіс жарып ештеңе демеді.

— Құдайторының қосақта болғанын мені қастарыңда деп есептеңдер, достарым. Жағдай осылай болды, — деді Нарғазы кінәлі адамдай.

— Көке, сіздің ауылда болғаныңыздың өзі оларды сескендірер, қам жемеңіз, — деді жастығына басып сөйлеген Ерғазы.

— Нәке, сый-құрметіңізге көп рақмет. Бір аптадан соң жолығып кетіңіз, — деді Жүсіп.

— Амандық болса!

Тоғай ішінде қараңғылық қоюлана бастаған кезде үш атты, қосарында Құдайторы батысқа қарай жол тартты. Айналма жолмен Қарғалы, Черкеш біраз жер. Есесіне қауіпсіздеу, құм арасымен де бірсыпыра жүріс бар. «Жарты күндік жолды мына Шатырбай иттің бір жарым күндік жол жасағанын көрдің бе! Қонақтарым аман жетсін. Алдыңнан бір келтірермін. Ауылға өзің келмейсің ғой. Әйтпесе кеңірдегіңді суырып қолыңа берер едім» деп тістенді Нарғазы. Сөйтіп, өз ойымен өзі арпалысып келе жатты. Ат үстіндегі Малыбай оған үн қатқан жоқ. Кенет сары айғырдың күңгірлеген кісінесі естілді. Екеуі де елең ете қалды.

— Кеттім мен жылқыға, Нарғазы!

— Біздің үйдің белдеуінде Көксадақты әкеп қоярсың. Жаман айтпай жақсы жоқ.

— Жанғазының Ақтабанын да әкеп қоям.

— Оның да дұрыс.

Аспанға көз салған Нарғазы:

— Бүгін айдың неше жаңасы? — деді.

— Ұмытпасам, жаңа ай туғалы он сегіз түнді өткердік, — деді Малыбай.

— Е… әлі біраз қараңғы болады екен ғой.

Малыбай тасырлата шаба жөнелді, күн батса-ақ жағы сембейтін байғыз ауық-ауық шақыруға басты.

Нарғазы жеделдете үйге беттеді. Кешегі күй сияқты боп күмбірлеген мынау өзеннің ағысы да, байғыздың түнгі сәнді қиқуы да құлағына түрпідей тиеді. Күздің самалы да ызғарға айналған секілді ме, қалай? Көңіл ойран-топан болғанда көрікті дегеннің бәрінен сән кететін болса керек. Мынау іңір қараңғылығындай Нарғазының көңілі де қарауытып кетті. Үйге, Зейнепке жетуге асықты. Жамандатқыр сары айғыр тағы да айдалада адасып қалғандай зарлы бір кісінесіне басты.

11

Черкестегі текетірес аяқталып, ел еңсесін бір көтерген-ді. Ақтар жеңіліпті, қызылдар жеңіпті деген сөзді көпке дейін бала да, кәрі де ауыздарынан тастамай жүрді. Жайлауға көшіп, жайлаудан түсу бұрынғы қалпына келгендей. Зеңбіректің гүрсілінен құлақ тынышталып, қоқаңдап мылтық асынғаннан көз демалды. Бала уанып, еркек атаулының жүрегі орнына түсті. Күнде белдеуде тұратын аттардың да арқасы босап, суға салып қоятын сойылдар да енді керек емес секілді. Қарулы әскер келмегенмен, «сен ол жақсың, сен бұл жақсың» деп өз-өзінен кикілжіңдесіп қалатын ауыл арасы да тынышталайын деді. Қысқасы, «үркіншілік» атанған жылдар алыстап, жаңа бір тіршілік басталғандай.

«Шолақ етек», «белсенді» деген шықты. Әр-әр жерден «жәшейке» құрыла бастапты деп гуілдесті. Біреу мұның мәнін ұққысы келеді, біреу енжар секілді. «Шолақ етек» деп киген киімнің қысқалығына бола қойылса, «белсенді» деп жиналған жерде сөйлемпаз болғаны үшін атанды. Кедейдің күні туды, байдың күні құрыды деген сөздер жиі естіле бастады.

Мәмбетей деген елдің Бәсібек деген байы кешегі аласапыран кезде қызылды да, ақты да жақтамай, әліптің артын баққан болатын. Енді не болар екен? «Құм жиналып тас болмас, құл жиналып бас болмас». Үйінен көп шықпай, естіп-білгендерін іштей түйіп, ел жағдайын сыртынан бақты. Өзі сұсты адам бұрынғыдан да сұстана түсті. Үстіне шақырмаса, көп ешкім кірмейді. Заман қандай, заң қандай, өткен жылы қайтыс болған әкесіне ел аман, жұрт тынышта ас беріп алғысы келді. Садыр, Матайды түгел жинап, бір дүрмек жасауға бел байлайды. Бәйгенің алды — боталы інген, арты — тай деп, жетіге дейін жүлде жариялады.

Елдің арасындағы ең үлкен әңгіме енді осы Бәсібектің әкесі Мәлкенің асы болды. Ру-ру болып, бәйгелерін жаратып, сойыстарын әзірледі, күні-түні күрпілдеп сабалар пісіліп жатты. Нарғазы Құдайторыны қоссам ба, Көксадықты қоссам ба екен деп көп ойланды.

Құдайторы анада Жүсіп пен Шодырды апарып салғаннан кейін бос жіберілген-ді. Ерғазы ол жолғы әңгімені жырдай ғып айтып келген еді.

Түнімен жүріп отырып, Шағылдыға жеткенде қатты дауыл көтеріледі. Қарсы соққан жел қойны-қонышын құмға толтырып, басқан қадамды мұң қылады. Шодыр асынған мылтығының ұңғысына құм толып қалмасы үшін көйлегін шешіп алып, орап тастайды. Жүсіп бір сәт Тайсойғанның құмына кіргендей әсер алып, «бір түнде Атыраудан бір-ақ шыққан жоқпыз ба» деп қалжыңдайды. Құмды таусып, таң ата Қопаға жақындай бергенде, алдарынан бір топ атты көрінеді. «Бұл араға да тосқауыл қойып үлгерген бе» деп сезіктенді Ерғазы. Шамасы он шақты адам. Нарғазы мен Жанғазы қасында болса, килігіп-ақ кетер еді, мына екеуі сойылға бар ма, жоқ па, кім білсін. Қой, қонақтардың бәрін жазым етіп алып жүрер. Ерғазының есіне бір қулық түсе кетті.

— Шөке, — деді ол Феодор Афанасьевичке қарап, — Сіз мына менің басымдағы тымақты киіңіз де, Құдайторыға мініңіз.

— Неге?

— Бұл өңірде Нарғазы көкемді, Құдайторыны танымайтын адам кемде-кем. Сізді көкем екен деп қалады, сескенсін аналар. Өздері тиіспесе, біз тиіспейік.

Шодыр Ерғазының есебін бірден түсіне қойды. Лып еткізіп атын ауыстырды. Жануар шынында ірі мал екен, манадан мініп келе жатқан атынан мынау түйедей биік көрінді. Өзі де іріленіп кеткен сияқты.

— Мен білсем, бұлар Ажы ауылының адамдары. Шатырбай қу алдап, айдап салуы мүмкін. Бізбен құдандалас, кешегі Малыбай жылқышының елі ғой. Құдайторымен Нарғазы көкем ол ауылға тыныштық кезінде сан барған, сан рет құдаларының намысын жыртып сойылға да түскен. Жүсіп мырс етіп күлді.

— Әй, қазағым-ай, араздасуың да оңай, татуласуың да оңай. Осының бәрі ел болып әлі біріге қоймағандікі-ау. Мынау Совет өкіметінің қол астында осы дерттен енді арылсаң жарар еді…

— Иә, — деді Шодыр әңгімеге қосылып, — байлар осы руға бөлінуді қатты пайдаланады. Өздері жәбір көрсеткен кедейлерге «сен қаның бір, пәлен атаның баласы емессің бе» десе, ол сорлылар сылқ етіп түсе қалады. Ру атымен отқа айдаса отқа, суға айдаса, суға кете береді. Бұл тұста Совет өкіметіне көп жұмыс істеу керек.

Ерғазы олардың әңгімесін бірде естіп, бірде естімей, екі көзін аттылардан алмай келеді. Енді бір жиырма шақырым, ар жағы — қызылдардікі, қауіпсіз. Шодыр мен Жүсіп олардың арасында судағы балықтай ғой. Аттылардың асынған мылтықтары болмаған соң, Шодыр аса қорқа қоймады. Шатырбайдың қарулы жасағы төте жолдың бойынан күтсе керек. Ал мына секілділерге мылтықты бір атсаң, өздерінен-өздері зәре-құты қалмай қаша жөнеледі. Бірақ айналмалы жол, түндегі құмның дауылы бұларды едәуір шаршатқандай, әсіресе аттарға обал болды.

Астындағы Құдайторы көсіле аяңдап келе жатты. Қарулы-ақ мал екен, шіркін! Өзгесі мұның аяңының өзіне желе жортақтайды.

Жүсіп пен Шодыр Черкешке аман-есен жеткен соң, Ерғазыны аттарымен бір күн дамылдатады. Қайтарда ол «тәуекел» деп төте жолға түседі. Қызықтың көкесі осында болады.

Құдайторымен ұрып келе жатқанда, Көктерек бекетінің түбінен төрт атты шыға келсін, біреуінің асынған мылтығы бар.

— Ей, Тұрғанбектің күшігі, тоқта, әлгі артын жалап жүрген қызылдарың қайда?

Дауысты бірден тани кетті. Баяғыда Шатырбайдың көгенінде жатқанда май құйрығынан үш тепкен оның адыраң інісі Батырбай екен. «Жаман иттің атын Бөрібасар қояды» демекші, көрдің бе, өзіне дардай ат қойғанын! Мылтық та соның иығында.

— Бір құтылып кетіп едің, енді түстің бе қолыма, қызылдың жалдабы!

Кеспелтек шоқпарын қоқаңдатып жақындай түсті. Қасындағы үшеуі де мұны қоршауға айналды.

— Айт, жаныңның барында! Ауылыңа әкелген орыстарды қайда тықтыңдар?

Ерғазы сыздаған күйі ашулы күлді.

— Оларды іздесең, Черкешке бар. Сендердің осы залымдықтарыңды естіп, ауылыңа атты әскер жіберейін деп жатыр. Сен бұл арада аузыңды ашып жүргенде, мен оларды айналма жолмен апарып тастап келемін. Байқа, бұл қылығың үшін артынан бармағыңды шайнап жүрме!

— Маған сенің басың да жетеді. Құтырған күшік! — Тағы да қоқаңдап жақындай бергенде, Ерғазы көз ілеспес шапшаңдықпен «тобықтың тұсы осы-ay» деп тақымындағы шоқпармен қағып кеп жіберді. Қара мойыл шоқпар нық білем, асынған мылтық-сылтығымен аттың үстінен Батырбай ұшып түсті. Басқадай жанды жерінен ұрса, жаман неменің құны үшін ертең бүкіл ауылды жығынды етуі мүмкін. Батырбай баж етіп барып жерге түскенде, Құдайторыны бұрып алып, ағыза жөнелді. Көңілге үлкен медеу — мылтықтысын жамсатты, қалғаны қуып жетсе көре жатар.

Екеуі құлаған Батырбайдың қасында қалды да, біреуі тырбаңдап қуған болды. «Мұны да жамсатып кетсем бе екен» деген ой Ерғазыны уысына алды. Құдайторының басын тежеді. Анау адыраңдап жете бергенде, аттың басын кілт бұрып, өзіне қарай тұра ұмтылды. Шыңжаулау біреу екен, қорыққанынан көзі алақтап, шоқпарды сілтетпей-ақ ат үстінен өз-өзінен домалап түсті.

Сақ-сақ күлген бойы Ерғазы елге қарай Құдайторының басын түзеп тартып отырды. Анау үшеу қара үзіп қала берді. Тіпті мылтық оғы жетер жерге де жақындай алмайды. Құдайторы көсілген сайын ұзай түсті…

Нарғазы осындай күн туа қалса, «төрт аяғының желі бар жануар алып шығар жағдайдан» деп түйген-ді. Қателеспепті. Ішін тартып Құдайторы өзі де бір сұмдықты сезгендей болып еді-ау! Жеме-жемге келгенде ер жігіттің серігі, намысын жыртар жақыны қасындағы асыл жары мен астындағы жүйрік аты ғой. Мынау Мәлкенің асы да намысының сарапқа түсер шағы секілді. Үркіншілік жылдары есі кеткен халықтың иә біріктірер, иә арасын ажыратар бір оқиға болғалы тұрғандай. Қатардан қалмауы керек. Нарғазы ат қоса алмапты десе, алдымен Шатырбай көтін жыртып күледі емес пе! Оның Ақберені Құдайторы бәйгеге түспеген жерде есе бермей жүретін-ді. Биыл Ақбереннің бесті шағы, жылқы малының нағыз жұлдызды кезеңі емес пе?! Құдайторы болса одан екі жас үлкен. Көксадақ тым жастау, бірақ мал танитыны рас болса, бұдан түбі нағыз жүйрік шығады.

Осы аста қалайда Шатырбайдың сағын сындыруы керек. Қазір сойылға жығып, шауып алатын уақыт емес. Мынау Кеңес өкіметі ондайдың бәрін озбырлық санайтын болса керек.

Черкештегі жеңістен кейін Жүсіп өзін шақырып алып, біраз әңгімелескен-ді. Сонда көп жайларды аңғартты. Осы қорғаныс кезінде көрсеткен көмегіне, азаматтық ықыласына алғыс айтты. Өзін Верныйға шақыртып жатқанын білдіре отырып, енді жаңа өкіметтің бейбіт істерімен айналысуы керектігін әңгіме етті. Шодырдың да сол жаққа шақыртылғанын ескертті. Өзі жалғыз қалғандай Ерғазы құлазып кетті.

Жүсіп елді аралап жүріп, Қармыс ауылына — Жанғазыны, Ажы ауылына Қоспанбетті Кеңес өкіметінің өкілі етті. Нарғазыға өзіңіз басқарсаңыз қайтеді деген ишарат болып еді, ол бас тартты.

— Бауырым Жүсіп, мен өзі қызбалау адаммын, біздің ішіміздегі мінезі орнықты — Жанғазы. Әрі шынымды айтайын, сендерді қонаққа шақырып, әкімдікті сатып алғандай болмайын.

Медет елінде үлкен дау болып, Шатырбай өзім басқарам деп өңмендепті. Шодыр күліп, қызық етіп айтып келген болатын.

— Қызылдарға ашық қарсы шыққан сізді қалай бұл ауылдағы қызылдардың өкіметі қоямыз? Бірақ ойланыңыз, пиғылыңыз түзеліп, Кеңес өкіметіне шын берілсеңіз, кейін көруге болады.

Шатырбай Шодырды оңаша шығарып алып, ұзақ сөйлесіпті. Астына ат мінгізіп, алдына мал салатынын айтыпты.

— Ақсақал, бұл ақ патшаның тұсындағы болыс сайлауы емес. Кеңес өкіметі, бәрі кеңесіп шешіледі. Көңіліңізге келсе де айтайын, мына Медет елі сізді жек көреді екен. «Баяғы шалқақтаған Шатырбай енді жаңа өкімет тұсында да шалқымақ па» дейді. Қаласаңыз, жұрттың талқысына салайын.

— Ойбай, ойбай, Шодыр қарағым, талқы деген пәлеңді айтпай-ақ қой! Бірақ анау Қармыс еліндегі Жанғазыны да әкім етіп қойыпсыңдар ғой.

— Қойғамыз жоқ, өзі сайлады.

— Тұрғанбектің үш көкжалы, әйтеуір қыптарыңды тапты сендердің, — деп маған өкпелеп қалды Шатекең.

— Оның астыртын жүргізген небір зұлымдық әрекетін біз ұмытты деп ойлай ма екен?

— Әй, биліктің құрты қиын-ау! — деген сонда Жүсіп. — Кешегі ақ патша тұсындағы небір болыс сайлауын естігенде жүрегің айниды. Әйтеуір әкім болу үшін малын да, жанын да салған көрсоқырлар қаншама! Оларды патша губернаторлары қатты пайдаланған. Байлардың көрсоқырлығы губернаторлардың баю көзі болған. Барлық ауырлықты халық көтерген. Көптеген байлар іш жаққа балаларын оқуға жібергенде, олар білім алсын деді ғой дейсің бе, ертең әкім болсын деп жіберді. Атақты Шыңғыс сұлтанның Шоқанды оқытқандағы негізгі мақсаты да сол болған. Бірақ Шоқан ғалымдықты, жиһангерлікті қалады ғой.

— Ал енді осы бай балаларын оқытудың пайдасы кедейлерге де тиіп қалды, — деп күледі Жүсіп. — Кейбір ерке шолжаңдар оқудан бас тартқанда, солардың орнына кедей балаларын жібереді. Немесе тіпті жалғыз баласын зерікпесін, ауылды сағынбасын деп қасына қосып жібереді. Сондай қосардың бірі — мына менмін.

Шодыр Жүсіптің біраз сырын білсе де, мына сырын білмейтін. Енді түсінді.

— Біз сол губернаторлардай болып жүрмейік, Федор Афанасьевич. Мынау Ақсу, Сарқан, Алакөл өңіріне ең сенімді өкілдерімізді қалдырып кетуіміз керек. Совет өкіметінің бұғанасы әлі былқылдақ. Әр ауылды, әр руды олардың ең беделді деген адамдары басқарсын. Ел кімді тыңдайды, соған сүйену керек. Кедейлердің ішінде де жұрт құрметтейтіндер аз емес. Ауқаттылардың да адамдары бар. Байлардың өзі де өресі жағынан бір-біріне ұқсамайды.

Жүсіптің мынау әңгімелері Нарғазының өз ойымен үндес жатқан секілді. Жалпы, адамгершілік, әділеттік бел алса, Кеңес өкіметің жаман бола қоймас.

Мәлкенің асы — осы жаңа заман тұсында өтейін деп отырған ас. Ары ойлап, бері ойлап, Нарғазы ақыры бәйгеге Құдайторыны қосуға бел байлады. Малыбаймен ақылдасты, ол да бұл ойды құптады.

— Қай баланы мінгіземіз? — деді Нарғазы.

— Аттарды «тым алыстан жібереді екен» деп жүр ғой. Көн терілеу бала болса жарар еді.

— Ақылжанның өзі шапсын. Тақымы құтты, әрі Құдайторымен сыр мінез, әрі атқа жеңіл.

— Ұзақ шабысқа қаталап кетіп жүрмесе. Күннің өзі жаз.

— Малеке, шынымды айтсам, басқа балаға сенбей тұрмын.

— Онда ана әпкеңмен ақылдас.

Дәмелі қарсы болған жоқ. Сөйтіп, Мәлкенің асында аттар егесі ғана емес, намыстар егесі де безбенге түсетін сияқты. Нарғазы мен Малыбай Құдайторыны баптаса, Дәмелі Ақылжанды баптады. Сүзеген молданың алдындағы оқу біраз жұқартып тастаған еді. Ең өтіп кеткені — соңғы жәбірі. Зеректігімен алдына жан салмай келе жатқан балаға молдекеңнің көзқарасы күрт өзгерді. Ол Жүсіптермен бірге болған түннен басталды.

— Тарт қолыңды, шоқыншылықтың орнына аунап келіп, қай бетіңмен ұстайсың Құранды! — деп ақырды ертеңіне. Баланың жүрегін өткір ұстара тіліп жібергендей болды. Кешегі бір кештен зор ләззат алып, әнге ұйып, күй тыңдап, асынғаны мылтық болғанымен, жандары нұрлы адамдарды көргендей болып қайтып еді. Мұндайға қарсы болса, шариғатта не күн?! Мұндайға қарсы пір тұтқан молдекеңде не адамгершілік? Өз жүрегі екіге бөлініп, сол бөліністің қақтығысынан тұтанған от кеудесін өртеп бара жатқандай сезінді. Ләм тіл қатқан жоқ, сазарып тұрып алды. Мұндай мінезді Ақылжанның бойынан еш уақытта байқамаған молда тағы да тікенектей қадалды.

— Аллаға мінәжат ет, күнәмді кешір деп жалбарын!

Ол сазарып тұрған баланың жүрек түкпірінде жылт еткен кешегі бір отты қалайда өшіргісі келді. Ақылжан міз бақпады.

— Нағашыңның қарыспасы жұққан екен, ә! — деп Сүзеген молда одан сайын ызбарланды.

— Молдеке, нағашымда неңіз бар? Жазаңызға мен де жетем ғой.

— Жат ендеше, пәтшағар, әкел ана шыбықты! — деп айғай салды Сүзеген молда.

Білегін түрінген бойы ұзын ағаш астауда суда жатқан солқылдақ көк шыбықтардың бірін суырып алды.

Қорқытқаны шығар деп, оқығалы дүре алып көрмеген Ақылжан мелшиген күйі тұра берді.

— Жат, шеш киіміңді! Өкіметтің орнына аунағыш пәтшағар, бойындағы күнәһар рухты қазір көрейін.

Ақылжан істің насырға шапқанын сезді. Жалаңаштанып, сыз еденге жатты. Үйдің бүкіл табанына киіз төселгенде, көр орнындай жер ашық жататын. Қасында суға салулы шыбықтар болатын. Кейде сабаққа келген сайын балалар:

— Мына көрге бүгін кім түсер екен? — деп әзілдесетін.

Молда тістене жон арқадан тартып-тартып жібергенде, Ақылжаннан үн шыққан жоқ. Бұдан басқалар шыңғырып жіберуші еді.

— Мінәжат еттім, Алладан кешірім сұраймын, — деді Ақылжан екі көзі қанталап қызарған күйі.

Молда мынаның көзінен жас та шықпағанына таңғалды. Сүзеген молда дүреге сирек баратын, сол себепті де бұл күнгі сабақ өзіне де, шәкірттеріне де сабақ сияқты болған жоқ. Оның үстіне, ең айтулы, ең зерек шәкіртіне қол көтерді. Не үшін?

Дүренің әділетсіздігінен бе, әлде молданың сол бір күнгі қаһарының қаттылығынан ба, Ақылжан бір жеті үйде ауырып жатты. Шешесі Дәмеліден ешкімге айтпауды, әсіресе, нағашысы Нарғазыға білдірмеуді сұрады. Аңқау Малыбай сұлық жатып алған баланы мойнына бұршақ салып алып, күніне жеті айналады.

— Мені ал құдай, мені ал! Жалғыздың жолында қидым өзімді.

Сүзеген молда апта бойы сабаққа келмей қойған Ақылжанның жайын білмекке сыздана бір-екі рет кіріп шыққан-ды. Дәмелі де, Ақылжан да суық қарсы алды. Бірақ Нарғазыға жеткізбегендеріне іштей разы молда.

Қойшы, бұл күндер де көмескіленіп кеткен. Дәмелі баласының арқасына қойдың құйрық майын жағып, ылғи сылап жүрді. Енді, міне, Мәлкенің асынан хабар келгелі бері тамақты Ақылжанға зорлап ішкізіп, әлдендіре бастады. Малыбайға арнайы қой сойдырып, үш уақыт қымызын үзбеді. Бір мезгіл ұйықтатып алып жүрді. Ауыл балалары ойнауға, асық атуға келмей кеткен Ақылжанды сағынды. Оқудан демалысқа шыққандарына қуанып, арқаларынан ері алынған аттай жандары жай тапқанда, сүйікті достары қасынан көрінбеді.

Бір күні Құдайторының терін алып жүргенде:

— Ә, Мәлкенің асында атқа шабады екен ғой, — десті. Бір жағынан, қызғанып та кеткендей болды балалар. Ел аузындағы сөзге қарағанда, ол бір айтулы ас болатын секілді. «Пәлен ауыл пәлен сойыс әзірлепті, пәлен үй тігіпті, пәлен саба қымыз дайындапты» деген әңгімелер гу-гу етті. Нарғазы мен Малыбай бәйгеге дайындап жатқан аттар жөніндегі деректерге көбірек құлақ түрді. Әзірге қауіп қылатындары -Шатырбайдың Ақберені мен Бәсібектің өзінің Құла жүйрігі. Құдайторы мен Құлажүйріктің әкесі бір, Матай еліндегі қайнар деген руда алдына жылқы салмаған Торытөбел айғырдың тұқымы деседі. Құдайторыны құлын күнінде сол елге жиеншілеп барғанда нағашыларының сыйға тартқаны рас еді. Балжан бәйбіше қайнардың қызы ғой. Ал Құлажүйрік мұнымен қалай қандас болады? Бәсібек ұры ұстап, ауық-ауық алыстан жылқы алдырып тұрады деуші еді. Мүмкін, сол ұрылары қайнар еліне де бір соғып, әкелген үйірдің ішінен шықты ма екен? Зәрлілігі сонша, Бәсібек із қуып келгендерге өздерінің астындағы аттарын сойып, ас беріп қайырады деуші еді. Бұл да асқандықтың бір түрі ғой. Сол жылқысын алдырғандар Бәсібекпен дауласуға қорқады екен.

Талай атқа шауып жүріп, Ақылжан мынандай салтанатты көрген емес. Көкөзектің табаны дейтін жасыл аланда қаптаған киіз үй, түйеге мініп, жылқы айдап, қора-қора қойды әр-әр жерге иіріп, жан-жақтан құйылып жатқан жандар. Олардың үстінде небір әдемі киім үлгілері. Көптен көрмегендері шұрқырасып, әзілдесіп, қалжыңдасып, мәз-мейрам болып жатыр. Әр ата баласына бөлінген үйлер, күтушілер бар екен. Олар қозы кеш жерден алдынан шығып, қонақтарын бөлінген үйлерге түсіріп жатты. Қармыс ауылынан келгендер — Нарғазы, Жанғазы, Дәмелі, Малыбай, Ақылжан. Бәсібек жаңа өкіметтің өкілдеріне арнайы бір-бір үй тіккізіпті. Жанғазы бүгінгінің болысы ретінде өзіне арналған үйге түсті. Терде маңғазданып отырғанына күліп жіберген Дәмелі бауырының мына кейпін көрсету үшін көрші үйден Нарғазыны шақырды. Есіктен алысырақ тұрып:

— Қара, қара болысекеңнің отырысын, — деді.

— Кәдімгідей ұқсап қапты. Бірақ оның өнерін ертең дауға түскенде көреміз.

— Қандай дау? Тағы не сұмдықты көріп тұрсың?

— Астан қазақ дауласпай қайтқан ба? Жаңа өкіметтің тұсында тып-тыныш бола қалар дейсің бе?

Жүгіріп Ақылжан келді.

— Нағашы, нағашы! Неге екенін білмеймін, Құдайторы ішін тартып тұр.

— А, онда ол тегін емес.

Нарғазы келсе, Малыбай омырауынан, кекілінен сипап:

— Жануарым тиыштал, тиыштал, құдай сақтай гөр, — деп тұр екен. Құдайторы Нарғазыға қарап бір оқыранды. Мұның жарауы екі апта бойы иесінің көңілінен аса шықпаған-ды. Үшінші аптаға аяқ басқанда барып ат ықшамдалып, ойнақтай бастады. Кешкі желістерден, шабысынан Нарғазы бабына түсе бастағанын көрді. Терден әбден арылғандай. Көздері от жайнап, жануар аруағына мінген секілді. Сұлыны қайнаған суға шайдырып, суды тұндырып ішкізді. Әр кеш сайын Ақылжан терін алдырып келген соң, қараңғы түскенше өзі ауыл сыртында жетектеп жүрді. Ауылдағы ұстаға тұяқтарын тегістетті. Бала-шағаның, ауыл адамдарының көзіне түспей, жылқы баласы мен адам баласы ұзақ оңаша жүрді. Жаратудың соңғы кезеңінде Құдайторыны кісі көзіне көп түсірмеу бұрыннан әдеті еді. Жануар тым сұлуланып, сымбаттанып кетеді. Сол бабына осы жолы да келгендей.

Балжан бәйбіше Құдайторыға ешқашан әдемі жабу жапқызбайтын.

— Көз тиеді, жұрт сұқтанады, — деп отырып алатын. Бұл жолы да солай етті.

Аты бұл өңірге әйгілі сәйгүліктің жарауын көруге келушілер аз болған жоқ. Олардың ішінде Шатырбайдың жансыздары да жүрді. Тырқ-тырқ күліп, Құдайторының жүдеу жабумен тұрғанын айтып барыпты.

— Е, ол Нарғазының қулығы ғой, кедей өкіметінің тұсында кедей көрінгісі келгені де, — деп табалапты Шатырбай оны.

Ақбереннің жабуы, құйрық-жалына тағылған үкісі лезде аңыз боп кетті. Шатырбай соған мәз. Малыбай да жұрт тамсана берген соң, жымысқылап барып көріп қайтқан. Ол жабудың әшекей-ұшқайына емес, аттың жарауына құлық қойды. Қайтып келіп Нарғазыға:

— Жарауында мін жоқ. Не де болса ат сырын жақсы білетін бір мықтының қолына түскен. Ол жануар да ішін тартып тұр, — деді.

— Жүсіп сыйға тартқан орыс ер-тоқыммен шапсын Ақылжан.

Малыбай мырс етіп күлді.

— О заманда бұл заман қазақ ер-тоқыммен бәйгеге шабушы ма еді?

— Аттың арқасында тұрғаны білінбейді, сондай жеңіл. Бір-екі рет салып мінгенімде, тіпті Құдайторының өзі сүйсініп қалғандай болып еді. Аттың терін алып жүргенде Ақылжан да оған үйренді. Ең алдымен сол бала үшін.

«Бала үшін» деген сөз Малыбайды тоқтатқан. Әйтпесе қисайып алып, балдызымен біраз дауласуға бар еді.

Бесін ауа Күштікүреңмен ел ортасына ас иесі Бәсібектің өзі шықты. Атының ірілігі ме, жоқ, өзінің ірілігі ме, қалың жұрттың арасында, әйтеуір кеудеден жоғары асып тұрды. Малыбай атын естігені болмаса, бұл кісіні бірінші рет көруі. Қабағы қалың, түксиген, мол денелі сары кісі екен. «Күштікүреңнен басқа малдың белі тез талады. Сондықтан үстінен түспейтін аты осы» деген алып қашпа сөзді жиі еститін. Бай атанған соң атына сай осындай көрнекті болғаны дұрыс қой. Өз ағасы Бименді көп ортасында көзге де түспейді, көңілге де толмайды. Астарда оның ат қосқанын көрген емес жұрт. Жұрт аузына іліккені — мыңғырған малына қарамастан, бала-шағасының жүдеу жүретіндігі, өзгені де жолатпайтын, өзіне де қимайтын сараңдығы.

Жұрт дабыры басылғанда Бәсібек қолын көтерді. Тыңдар, айтар сөз бар дегендей. Сабырмен ғана сөйлеп, ат жарысының «аламан» болатынын, түр-түрімен жеті бәйге берілетінін айтты. Бұрын мұндай астарда бәйге — үшеу, бесеу болушы еді, Бәсібек жетіге жеткізіпті.

— Садыр, Матайды түгел жиған соң, өйтпегенде қайтсін!

— Аттың аты ғана келетін шығар, — десті жұрт.

— Жол алыс болғандықтан да, — деді Бәсібек гүжілдеген күйі, — аттарды салқынмен бүгін айдап, ертең ертемен қайта қоя береміз. Алпыс атаның аруағы шақырылайын деп тұр.

Бұл — бәйгеге алпыс ат қосылып отыр дегені.

— А, құдай, а, құдай, — деді Дәмелі жұртқа естірте. — Өзің жар бола гөр.

Есіне бәрі түсті. Сонау үркіншілік жылы Ақылжанмен молаға тығылғаны да, Сүзеген молданың күні кеше ренжігені де, Жүсіп комиссардың орнына баласының аунағаны да, Шатырбай баймен қырғиқабақ екендіктері де. Осынау шым-шытырық оқиғаның Жанғазыға кесірі тиіп кетіп жүрмесе… Ақылжанның қалтасына майымен қайнатқан бір уыс сықпа салды. Шөлдегенде біртіндеп аузына салып отырсын дегені.

Қармыс ауылына өкпелеп, ең алдымен, Нарғазы осы Бәсібекті паналаған Сүзеген молдадан кеше бата да сұрағысы келіп еді, Ақылжан шешесін жібермей қойды.

— Көңілің үшін қолын жайғанмен, ішінен қарғаса қайтесің? — деді баласы.

— Тек, не көрініпті, алдынан шықпаған шәкіртін қарғап?! Әркім-әркімге сені қашықтатып алғанына өкінетінін айтыпты. Зеректігіңе қызығатынын жасырмапты. Ақ батамды беріп кетер шәкіртім еді депті.

Қалай азғырса да, Ақылжан шешесін Сүзеген молдаға жібермей қойды.

Күн еңкейе бере аттар айдалды. Нарғазы мен Малыбай Ақылжанды Құдайторысымен біраз жерге шығарып салды. Нарғазы атынан түсіп, алдымен — Ақылжан, сосын Құдайторының маңдайынан сүйді.

— Қорықпа, Шелпегім! Құдайторыңа амандық берсін!

Онсыз да ет-бауырын елжірететін жиенін Нарғазы жақсы көргенде Балжан шешесі құсап «Шелпегім» дейтін. Малыбай атынан түспестен қолын бұлғап, бетін сипады. Өзінше жасаған батасы.

Бұлар оралғанда Жанғазы түскен үйге біраз жаңа болыстар жиналып қалыпты. Орталарында — Қоспанбет. Дәмелі де олармен еркін сөйлесіп, өзінің Черкеш қорғанысында көргендерін қыздыра айтып отыр екен. Қоспанбет ағасы Малыбаймен құшақтасып көрісті. Көрмегелі талай жыл, оның үстіне мынау аласапыран уақыт өздерін тіпті алыстатып жіберген сияқты. Малыбай көзіне жас алды. Сезімтал Дәмелі оның елін сағынып жүргенін байқап қалды. Қайтсін-ау, төркінінде жүрген соң өзіне аса білінбейтін шығар. Ер-азамат шыққан ұясын аңсамайды дейсің бе. «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне» деп қазекең де шегелеп қояды-ау.

Жаңалықтың көкесін Қоспанбет айтты. Бәтима күйеуге қашып кетіпті.

— Кімге? — деп айқайлап жіберді Дәмелі өздері ғана оңаша қалғанда.

Қоспанбет қуақылана күліп, біраз үздіктірді.

— Кімге дейсің бе, айтайын ба, айтпайын ба? Айтайын ба, айтпайын ба?

— Бол енді, ындынымызды құртпай.

Дәмелі қайнысын арқасынан бір қойды. Қоспанбет қуақылана Малыбайға қарап:

— Мына қатыныңды тәртіпке шақыр. Кеңес өкіметінің болысына қол көтереді ғой өзі, — деді.

Нарғазы, Жанғазы, Малыбай, Дәмелі — бәрі ду күлді.

— Мен рас айтам, тәртіпке шақырмасаң, үстінен әкті жасаймын.

— Әй, тәйір-ай, бақсыны болыс қойған Кеңес үкіметі де алжасайын деген екен.

Дәмелі қоқилана Қоспанбеттің иығынан тағы бір қойып қалды.

— Ә, ұсталдың, мықтап ұсталдың. Мені қойып отырған Кеңес өкіметіне тіл тигіздің бе? — деді Қоспанбет түсін суыққа салып.

— Мынау қайтеді-ей, Кеңес өкіметіне сенің менен артық еңбегің сіңген жоқ. Кеше Черкеште оның солдаттарын қымызбен суарып, оқ-дәрісін тасыған кім? Мына мен. Даша деген дөкей алдыңда отыр. Қолыңа мөр тимей жатып бүйтесің, ертең бәрімізді қырарсың, тегі.

Отырғандар ду күлді. Бұған арқалана түскен Дәмелі:

— Керек десең, Жүсіп комиссар мен Шодырға барып, орныңнан алдырып тастармын, — деді.

— Алдырарсың талай.

Қоспанбет мысқылдай езу тартты.

— Жүсіп бізге енді күйеу. Алдыңызда отырған Кеңес өкіметінің болысы ғана емес, комиссардың қайнағасы болады. Ойнамаңыз бізбен.

Жұрт аң-таң қалды. Қоспанбет орнынан тұрып, қойқаң-қойқаң жүрді.

— Сонда не, Бәтиманы Жүсіп алып қашып кетті ме?

— Иә, мына Жәкеңнің қарындасы сондай бір азаматқа бұйырды. Отырған қыз орнын табады деген.

— Әй, бәрекелді, бақытты болсын! — деді Нарғазы. Дәмелі сенерін де, сенбесін де білмей, аң-таң.

— Сенің көп өтірігіңнің бірі шығар. Бізді күстана ету үшін ойлап тапқаның ғой. Тіпті қисын жоқ.

— Неге қисын жоқ? Жігіт қызға, қыз жігітке қызықпай ма? Болыс сайлауға ауылға келді, сұлу қызды көрді. Қыз да жұтынып тұрған жігітке арбалған бозторғайдай түсті де қалды. Бір күн көрді, екінші күн сөйлесті, бітті шаруа. Толықсып тұрған қыз, толықсып тұрған жігіт. Баяғыдай құдандаласып жүретін заман бар ғой дейсің бе? Бәрінен қатын алу оңайға көшті, сол жақсы болды.

— Рас айтпағанда. Ана қайның ба, қайнағаң ба, Биекелеріңді айтам, боғын пышақтап отыр. Кеңес өкіметі орнамай тұрғанда бұл қаншықтың көзін неге құртпадым дейді. Оның өзегін өртеп бара жатқан — қызынан ала алмай қалған қалың малы.

— Өзіне де енді қалың малсыз тоқал алып берем деп жұбатсам, ол өлген әйелін боқтайды.

— Сол иттің тез өлмей ұзақ ауырып жатып алғаны ғой, әйтпесе бұл қыздың көзін баяғыда құртатын едім дейді.

— Ол марқұмдай Биекеме әйел табу қайда? Мықтап сорлағанын әлі сезбейді екен ғой. — Дәмелі күрсінді. — Бата оқып баруға да мұршамыз болмады. Уақыт солай.

— Қалың малсыз тоқал алып берем дегенде, Биағаң елең ете қалды. Сондай заң бар ма өзі деді.

— Кеңес өкіметінің ең үлкен заңы осы. Енді қыз сату жоқ деймін ғой баяғы. Өзің ғана емес, ана отыздан асқанша үйленбеген үш ұлың да қатынды болады, — деймін.

Отырғандар ду күлді.

— Рас-ау, обал ғой, малды қимай әкесі осы уақытқа дейін қу тізелерін құшақтатып қойды, — деді Нарғазы.

— Кенже ағам мен Дүлдүл тәтем елге қайтсын депті Бәтима біздің үйдегі жеңгесіне. Өз құлағыммен естіген жоқпын, бірақ айтқаны рас сияқты. Ал енді сендің бе, Дүлдеке?

— Сендім, сендім, — деді Дәмелі, — қалың малы құрысын, бала бақытты болса болды ғой.

Өзі жан-жақтан қамалап келген ой құшағына енді де кетті. Сараңдықтың сығымынан жарымай өскен, түк көрмеген қыз бен оқыған жігіттің арасында махаббаттың алтын көпірі бола қояр ма екен? Әдемілігіне қызықты-ау, тегі. Мөлдіреген бота көзі кімді де болса бір тұтқындауын тұтқындайтынына көзім жетуші еді. Көздері жарасқанмен, өздері жараспай жүрсе қалай? Бірақ Бәтимада мінез де бар ғой, құдай берген сұлулық, анасынан дарыған кең, кешірімшіл мінез алып шығар бір жерден. Оқыған дегендер де адамның баласы емес пе. Айналайын-ай, Дүлдүл тәтем елге қайтсын депті. Анау боқташаққа бас болар дегені ме екен. Дәмелінің көзіне жас келді. Оны байқап қалған Қоспанбет:

— Немене, сен де қалың малдан қағылдық-ау деп қайғырып отырсың ба? — деді.

— Қалың малың құрысын, қыз жат жұртқа жаралған дейді ғой, әйтпесе Бәтима жанға қияр бала ма еді?

— Сен сонда комиссарды қомсынып отырсың ба? Осының түбі шикі, сен өзің айтшы, осы Кеңес өкіметіне қалай қарайсың? — деді Қоспанбет тақымдап.

— «Белсенді» деп жұрт сендерді бекер кекетпейді екен ғой, осындай адыраң мінездеріңе бола айтылып жүр-ау, тегі. Абайла, маған жасағаныңды жұртқа жасаймын деп, астындағы тайың тулап-тулап тастап кетіп жүрмесін.

— Мына бауырың қайтеді-ей? — деп тұнжырап отырған Малыбайды түртті.

Ол қалың ойдан селк етті. Ағасының халы анау, мынау қарбалас заманда жеңгесіне де бата жасап бара алмады. Жалғыз қыздары қашып былай кетіпті. Үш бірдей ұлы үйленбей ол отыр. Мұның туыстығы сонда қашан көрінеді. Ақылжан болса да ержетіп қалды. Мына күйімен кете берсе, ол тіпті тегін ұмытып кететін шығар. Қармыс ауылының бұған енді өкпесі жоқ. Отымен кірді, күлімен шықты. Обалы не, күшік күйеу деп көзтүрткі еткен ешқайсысы болмады. Алақандарына салды десе де болғандай. Бірақ енді Бименді ағасына обал, қанша айтқанмен, бір кіндіктен туған емес пе.

Бұлар дабырласып отырғанда түннің бір уағы болып қалыпты. Ертең бәйге аттарының келетіні, Ақылжандай аяулы балаларының аса бір қиын сынға аттанғаны естеріне түсті. Бәрі де қонар жерлеріне тарасты. Дәмелі мен Малыбай таң атқанша көз іле алған жоқ. Дәмелі елең-алаңда сыртқа шықса, Малыбай байғұс шығысқа қарап жүресінен отырып оқымайтын, ораза тұтпайтын батырың сасқанда құдайға құл бола қалыпты. Сыбырлаған сөзінің көбін естіген жоқ. Әулие, әмбиенің біразының атын атап, ара-арасында Ақылжанын қосып қояды.

Таң сілем беріп, әр үйдің төңірегінен қараңдаған адамдар көрінді. Нарғазы да тұрып кетіпті. Аттар кеткен жаққа ұзақ қарап тұр екен. Әлден уақытта аумай таныды, таңғы азан шақырған Сүзеген молданың даусын естіді. Келген жеріне көңілі толы ма, әлде мынау астың дүрмегі ме, әйтеуір даусы қоңырауланып, сүйкімді үні естілді. Дәмелі мен Малыбай аңырып тыңдап қалыпты.

Абыр-сабырмен, айқай-думанмен асқа келгендер сәскені де өткеріп, күн төбеге таман шаншыла түсті.

— Ат келеді!

Жаяулы солай қарай жөңкілді. Күштікүреңнің үстінде Бәсібектің өзі, қасында жаңа болыстардың біразы. Ат келгенде ешкімді де тыңдамайтын желікпе қазақтың алдынан қойған тосқауылдары өздерінше. А, құдайлап, аруақ ұран шақырып жұрт дуылдады да кетті. Ешкімнің сөзін, мынау басқарушыларды тыңдар түрлері жоқ.

Бұрын Бәсібектің мұндайда Күштікүреңмен өңкиіп көрінгенінің өзі жеткілікті болушы еді. Шу пышақ кескендей тыйылатын. Бұл жолы олай емес. Қадірдің кете бастағаны ма? «Бай жаман, бай жаман, бай қанаушы» деген сөздер беделдінің де ірге топырағын шайып, жұқартайын деген бе? Әлде шынымен күндері өтіп, осынау тобырдың басынар шағы туды ма? Қос бүктеген қамшысын көкке бірнеше көтергенмен, тыңдай қойған жұрт болмады.

Кеше кешке түгел хабарлатып, бір атты адам бәйгенің алдынан шықпасын деп тыйым салып еді. Мұны Кеңес өкіметінің атынан жаңа болыстарға айтқызған. Кеңестің жаңа тәртібі дегендей сыңай білгізген-ді. Оған да халықтың қарар түрі жоқ. Қайдан екені белгісіз, бір топ атты бәйгенің алдынан тұра ұмтылды. Ойлары озып келе жатқандарын тарту ғой. Осы қу тартудың қай заманнан әдетке сіңгенін кім білсін, бәйгенің берекесін кетіріп, небір жанжалға себепші болатын сол. Ұмтылғандардың ішінен Бәсібек Шатырбайдың інісі Батырбайды анық таныды. Күштікүреңмен ызғытып барып қамшымен бастан тартып-тартып жіберді.

— Жалғыз мен бе екем, — деп ойбайлаған күйі қан жосыған бетін басып, аттың үстінде бүк түсті ол.

Қалғандар сап тұра қалды. Өйтпегенде мына жұртты ұстау қиын еді. Бәсібек қатал, сұсты болғанмен, мұндай әрекетке барғанын жұрт естіген емес. Оның да шыдамы таусылуға айналса керек Нарғазы да, Малыбай да, тіпті Дәмелі де ат үстіне қонып үлгерген болатын. Бәсібектің мынау қамшысы бәрінің де бетінен осқандай болды.

Осы кезде шаң көрінді, құйрық тістескен екі ат келеді. Біреуі қылаң да, біреуі қоңырқай. Нарғазыға қылаң ілгерілеу сияқтанды. Жаны шығып кете жаздады. Иә, Құдайторы мен Ақбереннің тап өздері. Жоқ, ілгері емес, қатар келеді. Қармыс руының ұраны «Алдияр», Медет руының ұраны «Ақшамбет» болатын.

— Алдияр, Алдияр!

— Ақшамбет, Ақшамбет!

Ac беріліп жатқан жердің көгінде осы сөздер қалқып тұрды да қойды.

— А құдай, а құдай, бәйгесі құрысын, балам аман болса екен! — деп Дәмелі шыр-шыр етеді.

Қармыс елі мен Медет елінің, Нарғазы мен Шатырбайдың егесі өз алдына, мынау тілсіз екі жануар да жанталасып, осынау күндес бірін-бірі көре алмайтын адамдардың арбасуын ушықтыра түскісі келгендей бірін-бірі жібермей, жануардың бүкіл табиғатымен өзара арпалысып, танаулары пыр-пыр етеді. Сол күйлері бірін-бірі жеп, бірін-бірі таптап кетердей азан-қазан болып айқайлап тұрған жұрттың арасынан қатарынан зу етіп өте шықты.

— Құдайторы келді, Құдайторы!

— Ақберен келді, Ақберен!

Жұрт гуледі де кетті. Малыбай мен Дәмелі «а құдайлап» балаларына жүгірді. Ақылжан қап-қара боп түтігіп кеткен екен. Шешесі аттың үстінен жұлып алып, қолындағы тастамай жүрген шағын торсықтан салқын қымызды жұтқызып-жұтқызып жіберді. Малыбай Құдайторыны жетектеп, аяғына қан ұйымас үшін арлы-берлі аяңдатып жүр. Жануардың екі бүйірі солқ-солқ етеді.

Ақбереннің баласын да адамдары үймелеп қоршап алған. Ол жақ та абыр-дабыр. Ақберенді де біреу жетектеп жүр. Қалған аттардан әлі хабар жоқ. Бір уақытта Малыбай аяңдап жүрген Ақбереннің жөтеліп-жөтеліп қалғанын байқады. Жүрегі зу ете түсті. Жануардың қолқасы аман болса жарады. Ата жауларындай боп кеткен Шатырбайдың қосқан аты болғанмен, жылқы баласы ғой, түлік десе жанын үзетін Малыбайға ол аянышты көрінді. Ақберен тағы да кәдімгі адамша жөтеліп-жөтеліп жіберді.

Бұл кезде Бәсібекті қоршаған үлкен топ нағыз даудың үстінде болатын. Көбінің өңештері қызарып, көздері шатынап кеткен. Астындағы аттарын тебініп-тебініп, Бәсібекке сөздерін өткізуге жанталасады. Шатырбай бода-бода болып терлеген. Тамағы әбжыланның әукесіндей ісініп кетіпті.

— Бәйгемді бер, алдымен келген Ақберен! — дейді өңештеп. Нарғазы да дүниенің бәрін ұмытып, даудың қызығына түскен. Екі білегін түрініп, берсең де бересің, бермесең де бересің дегендей кейіп танытады. Әдемі қара мұртының әрбір түгі едірейіп айбат шашып тұрғандай. Қыза-қыза қолына алған қалпағын бұлғап-бұлғап жіберді. Жалаңаштанған қарыс маңдай тершіген күйі күнге шағылысып жалт-жалт етеді.

Бәсібек шешімі жоқ бітпес дауға қалғандай. Мына екі жануардың ең болмаса бір-бірімен құйрық тістес келмегенін-ай. Бұл ғұмырында талай бәйге көріп жүріп аттардың тап бұлайша қатар келуін кездестіруі бірінші рет. Алысқа айдатқаны да осындай пәле болмасын деген есеп еді. Құдай тағаланың, көрдің бе, қып-қызыл оттың ортасында қалдырғанын.

Даудың аяғы алпыс аттың ең соңғысы келгенше созылды. Бәсібек әбден дал болды. Құдайторыға берсе, Шатырбай: «Әрі бауырымды таяққа жықтың, әрі бәйгемді тартып әпердің» деп қиғылық салуы мүмкін. Манаты Батырбайды қамшымен тартып жібергенінің алдынан кесе көлденең тұра қалғанын көрдің бе. Сабырлы басы неғып сабырсыздық жасап еді.

Бәсібек жайына қалып, қызыл кеңірдек дау енді Шатырбай мен Нарғазының арасына көшті.

— О заманда бұ заман, қазақ бәйгеге ер салып ат қосушы ма еді. Дәстүрді бұзғаның үшін саған бәйгені бермеу керек. О, неғылғаны ей, бәйгеде де орыстардың артын жалайтыныңды көрсеткің келгені ме?

Нарғазы шатынап кетсін:

— Ер-тоқымда не әкеңнің құны бар? Қалай болса да ат шапса болды емес пе. Қызылдарға тіліңді тигізіп, мойның астыңнан келіп жүрмесін. Арқа тұтқан ақтарың басыңа күн туғанда сенімен көтін де сүрткен жоқ қой. Неге қалдың, кетпедің бе солардың соңынан.

Екеуі де тіл тартпады, қамшы үйірісіп, бір-біріне тұра-тұра ұмтылды. Күштікүреңмен араларына тұра қалған Бәсібек:

— Дауларыңның шешімін мен таптым, — деді. Екеуі де оған таңданыса қарасты.

— Екі атты он шақырым жерден қайта жібереміз. Қайсысы озады, бас бәйге соныкі. Екінші бәйге содан кейін келгеніне.

— Аттар өледі ғой, — деп жұрт шу ете қалды. Ашулы Бәсібек:

— Енді қайт дейсіңдер, адамдар бірін-бірі өлтірейін деп тұрған жоқ па! Әкем көрде тыныш жатсын, мен бұл дауды тындыруым керек, — деді.

— Кәне, шешімдеріңді айтыңдар!

— Мен келістім, — деді Нарғазы.

— Мен де келістім, — деді Шатырбай да қалыспай.

«Екі ортада шыбын өледі» демекші, ендігі сорлайтын жылқыдан Құдайторы мен Ақберен, адамнан Ақылжан мен Шатырбайдың баласы болды. Орыс ерінің арқасында Ақылжанның құйрығы ойылмапты, әйтеуір. Ал Шатырбайдың баласының артының сау тамтығы қалмаған, орнынан тұра алмай жатыр деп естіді.

Даудың аты — дау. Құдайторыға мініп, Ақылжан қайта шықты. Басын шешесі сулы көк орамалмен тас қып орап тастапты. Құдайторы ирелеңдей басып кетіп бара жатты. Жануардың шалдыққаны бірден байқалады. Бір уақытта басын көтеріп, кісінеп-кісінеп жіберді. Мынау арбасқан адамдарға айтқан шағымы ма екен?!

— Ә, Алдияр, — деді Нарғазы, — Жануарым аруақ қолдасын, әлің бар екен әлі.

Ақбереннің баласы жарамай, ойылған көтімен атқа отыра алмапты. Бөтен бала шықты.

— Дат! — деді Нарғазы Бәсібекке қарап, — Бәйгемді беріңіз. Өзге бала мінгізгені ұтылғаны. Тың баламен неге жібересіз Шатырбайдың атын? Қайта шабыс па, сол баласымен шапсын. Шаба алмайды екен, бәйгемді берсін.

— Ей, Нарғазы, — деді Бәсібек үнін ызбарландыра. — Әкең Тұрғанбекті, шешең Балжан бәйбішені бүкіл Садыр сыйлаушы еді. Әділдігіне ел бас июші еді. Мынау менің әкемнің асында неге сонша қызындың? Бала шаппайды, ат шабады ғой. Ілгішек іздемей, осынау дауды бітірейік те.

Нарғазы Бәсібектің таусыла айтқанын сезді де, одан әрі қызынбады. Ақберен де кешегі ойнақтаған қалпынан айырылған. Сүзіле басып бара жатты. Көздің жауын алатындай сұлу мал екен. Қалың топтан шыға беріп, ол да кісінеп-кісінеп жіберді.

Малыбай мен Дәмелі көзіне жас алды.

— Жануарым-ай, Шатырбайдай итке бітетін мал емес екенсің-ау! Нарғазы жұртқа естірте сұлу сәйгүлікке аяушылық білдірді.

Бәсібек ауылының адамы дау түйінін шешу үшін қайта шабысқа екі атты айдап әкетіп бара жатты. Олар көз ұшынан жасырынған шақта Бәсібек үштен жетіге дейінгі бәйгені жариялап, ата ұлдарына оны алатын жерлерін айтты. Өзі қосқан Құлажүйрік үстіндегі баласы жығылып, үшінші болып бос келген. Бос келген атқа бәйге жоқ. Ол қашанғы дәстүр. Бірақ мұны Бәсібек жақсыға жорымады. Майданнан бос келсе, иесінің өлгені деп білуші еді. Қара басқыр бала құлап қалып, шылбырына сүріне ойнақтаған Құлажүйріктің мына келісі ненің ырымы, осы бір ауылдан бақ тайғанының хабары ма?

— Құлажүйрік бос келіпті. Құлажүйрік бос келіпті, — деп асқа жиналғандар жыбыр-жыбыр етті.

Аяғы жанжалға айналып кете жаздаған бір даудың отын Бәсібек осылай сөндіргісі келді. Ал, бұл жолы екі сәйгүлік қатар келсе ше? Өз ойынан өзі шошып кетті. Енді қайта шаптырмайды ғой. Сонда қалай?

Жұрт дабыр ете қалды. «Алдияр», «Ақшамбет» деген ұрандар қайта көтерілді. Бірақ атқа мінуші болмаңдар деп ескерткен мана Бәсібек. Жұрт та аса елікпей, шын жүйріктердің соңғы таласын рахаттанып көргісі келді.

Басындағы көк орамалдан Нарғазы Ақылжанды бірден таныды. Мана кетерде ирелендей басқан жануар зымырап келе жатыр екен. Үстіндегі бала артына әлсін-әлсін қарай береді. Қара үзіп кеткеніне арқаланғандай. Нарғазы жылап жіберді, қуанғанда да адам көз жасын ұстай алмайды ғой. «Қолтығына біткен қанатыңнан, тақымы құтты Шелпегімнен» деп жылайды. Ақбереннің шабысы да ширақ, соған қарамастан, үстіндегі бала борбайлап қамшылап келеді. Мұны да Нарғазы аяп кетті. Жанның өнерлісін, малдың өнерлісін егесіп жүріп өстіп құртамыз ғой. Олар біздің намысымызды жыртып әлек, ал біз болсақ қаталдықпен қамшылай береміз-ау, ә!

— Алдияр, Алдияр! — деп ұрандаған Ақылжан қалың топтың арасынан зу етіп өте шықты. Оған қосылғандар айналаны азан-қазан етті. Арқан бойы артынан Ақберен де келді. Бірақ жануар жеттім бе, жоқ па дегендей дір-дір етіп, төрт тағандап тұра қалды.

Бас бәйгені даусыз алғанына мәз Қармыс ауылының адамдары улап-шулап, ат пен баланың аман келгеніне «ақсарбас» айтып жатыр.

Ызаға булыққан Шатырбай аттың қасына келіп, үстіндегі баланы жұлып алғанда, төрт тағандап тұрған Ақберен гүрс етіп құлап түсті.

Жұрт у да шу болды.

Бәсібектің ойы әкесіне ас беріп, атын шығару емес-ті. Бұл ғұмырына жетерлік өз даңқы жетіп жатыр. Біреу түсініп, біреу түсінбеген мынау заманда ағайындарының ауанын байқап, адамдарын тану еді. Жаңа болыстардың тамырын басып, талайына зер көзін салғысы келген-ді. Асқынған дау, айқай-шуда бірі суырылып шыға алмады. Жаңғақтай, қылт-қылт етіп, ескі ағынның ығымен кетіп барады. Биіктік, парасат көрсеткен ешқайсысы жоқ. Шені жаңарып, өкімет өкілдігімен жүрсе де, жұмыртқасының қабы сол баяғы қазекемнің қараңғылығы секілді. Оны жарып шыққан қыранның балапанын көре алмады-ау.

Екі күннен бері сыртқа шықпай, апиынын атып, әдетінше сәскеден бесінге дейін шайын ішумен болды. Жалғыз тізесімен қадалып, қайын атасына шай құюға шыдайтын кенже баласының әйелі, яғни кенже келіні атасының кеудесінен булыққан боранды көргендей. Үнсіздік болғанмен, үскірік аяз еседі жүзінен. Ішінде қамалған арыстан, бейберекет арпалыс секілді. Ішіп отырған шыны аяғын да ұмытып, өз-өзінен тұнжырап қалады. Келін жолы жіңішке, ішіңіз деп қозғау салудың да, қайта ысытып құюдың да ретін таппайды. Өзінше берген белгісі, шәйнек астындағы шоқты сыпайы ғана көсеп-көсеп қояды. Сонда барып атасы селт етеді де:

— Қарағым-ай, суытып алыппын, — деп шыны аяғын сырғытады. Апиынды сорған сайын тершіп, ойына ой құйылып келіп жатқандай. Мынау заман енді не болар екен? Шілдің боғындай бытырап жүрген қазақтың басы біріксе жарар еді. Ac берілгенде айғайласып, айтысып, бірін-бірі көрместей боп, бас берілгенде бір-біріне жік-жапар иіліп, бәрін ұмытатын ала құйын мінезіңнен құтылар ма екенсің!? Кең ойлай алмай, кемеңгерлігіңді өкпелеткен, жасытқан, қан жұтқызған жайларың да аз ба? Қайран Абай бұл «қазақта өлгеннің жаманы жоқ, тірісінде табалаудан аманы жоқ» деп бекер зарламаған екен-ау! Өлгеннен кейін ат қойып, өкіріп жылағаныңды қайтейін, тірлігімде сөзімді құлаққа ілмесең. Кешегі аста сау болып келіп, бір-біріңе жау болып кеттің. Шатырбай мен Нарғазының арасындағы егес емес, Қармыс пен Медет арасындағы егесті көргендей болдым-ау. Бір ауыз сөзге тоқтап, бірігетінің бар да, бір атым насыбайға өкпелеп, іритінің де бар-ау. Топталған қойға қасқыр да жемтігін көбейту үшін бұтарлап, жеке-жеке қуады екен-ау. Жалғыз-жалғыз қашқан соң отардан не қалсын? Ру-ру болып онсыз да рухымызды төмендетіп жүргенде, енді бай, кедей болып айтысқа түсетін болдық па, одан не барқадар таптық? Байдың да ақылдысы, кедейдің де ақымағы бар емес пе. Болмаса керісінше, зәбір деген ақымақтықтан шығады. Жарайды, кедейлер бүгін кек алсын. Асқан байларды ауыздықтасын. Ертең олардың өзі шіреніп кетіп, жауым дегенді жәбірлесе ше? Сонда бұл дүние алма кезек зәбірлеумен өте бере ме? Одан не қызық болды? Әлде осынау қу дүние адамды азапқа салу үшін солай жаралған ба? Күннің түні бар, оңның солы бар, ақтың қарасы бар, жақсылықтың жаманшылығы бар деп өмір кешпекпіз бе? Жоқ, адамға келгенде, жаратылыстың бұл заңында, меніңше, әділдік жоқ. Бұл кәдімгі егес. Егестің ақыры, әне, неге әкеп соқты? Ақберендей сәйгүлік даудың құрбаны болып пышаққа ілінді. Ал сол сәйгүлік күнде туып жатыр ма? Ол бидай емес қой, көктемде септің, күзде ордың, келесі көктемде қайта септің. Құдайторы мен Ақберендей жылқыны құдай жүз жылда бір береді. Егестік, опат қылдық, не болды енді? Қос тұлпарды жалқы еттік, қосарласып, қол ұстасып жүруге бара алатынымызды неге ұмытамыз.

Ақбереннің басында Шатырбайдан Нарғазы көп жылапты деп естідім. Егес қысқан құсық басылып, есі кірген шақтағы сезім көрінісі ғой. Жылқы танитын азаматты тұлпардың мерт болғаны неге тебірентпесін. Бірақ шел қаптасын көзіне, артынан келген ақылдың бұты бір тиын. Егер ол қызыл кеңірдек болмаса, ата жауындай Шатырбаймен айқайға шықпаса, Ақберендей жүйрік аман қалмас па еді. Медеттің ғана емес, арысы атам қазақтың атағын шығаратын тұлпар болмас па еді!

Жайлауға сан көшіп жүргенде, құзды қиялап өтер жіңішке жол үстінде егесіп қалған екі текенің бір-біріне жол бергісі келмей сүзісіп, екеуінің де құзға құлағандарын көруші еді. Біз де сол өлерін білмейтін шолақ намысты текелерге ұқсап кетеміз-ау. Жаратылысыңнан айналайын, жылқы малы сондай жолдардан өткенде, небір шайнасып жүрген айғырлар бір-біріне тиіспейді-ау! Майысып басып, маңғаз өтеді. Сол жылқы құрлы ақылға келе бермейтініміз қорлық.

— Қайран Ақберен, — деді Бәсібек естірте сөйлеп. Шай құйып отырған келіні селк ете түсті. Бойын ала бастаған апиынның күші ме, әлде ішінде теңіздей шулап жатқан ойлардың бір тепкіні ме, әйтеуір дерін деп қалды. Жыпылық-жыпылық еткен келініне алара бастаған көзімен бір шүйілді де, екінші жамбасына аунап, қос жастықты қолтығының астына тарта түсті. Көз алдына Құдайторыны қойқаңдата жетелеп бара жатқан Нарғазы келді.

Бұлардың да қуанышы ұзаққа бармап еді. Осыдан ет пісірім бұрын қалың топты жара «алдиярлап» өте шыққан Ақылжан басы айналып құсып-құсып жіберді. Зәресі кеткен Дәмелі Сүзеген молдаға жүгірді. Ол бәлсінген жоқ, келген бетінде Ақылжанның басын сипап, аузын жыбырлатып ұзақ отырды. Оң қолы баланың тамырында. Тамыршылығы бар адамдай сүйріктей аппақ саусағын Ақылжанның балғын білегінен айырмады. Көздері аларып, қорқып кеткен туысқандарына дұғаны ұзақ оқыған сияқты көрінді. Кешегі солқылдақ шыбық дүрені ұстаған саусақ пен мынау тамырды ұстаған саусақ екі адамның қолындай көрінді Ақылжанға. Анау қатыгез, қара жүрек адамның да, мынау жұмсақ, мейірлі адамдікіндей.

— Ештеңе етпейді, күннің ыстығына жүректің лобылы қосылған. Шөлдеген соң қымызды көп ішіп жіберген-ау, — деді Сүзеген молда сыпайы ғана.

— Алла тағалам жар болсын! Ішіңнен өзім үйреткен құлшылық дұғаны қайталай бер. Кішкене көз ілдіріп, мызғытып алыңдар. Тамыры әлі лыпылдап тұр.

— Құрысын, бүгін түнделетіп қайтпай-ақ қояйық, — деді Дәмелі үрейленіп.

Нарғазы оған келісті. Құдайторыны суытып жүрген Малыбайдың ғана бұл оқиғадан хабары жоқ.

— Зәресі ұшып кетер, баланың ауырғанын айтпай-ақ қойыңдар, — деді Нарғазы.

Ақбереннің опат болғаны астың ажарын алып жіберді. Медет ауылынан келгендер кісі өлгендей улап-шулап қайтысты. Матай жұртынан келгендерге де мынау ас ырың-жырыңдау көрінді.

Осының бәрі намысшыл, бұл пәни дүниеде әлі бетіне ешкім келмеген Бәсібекті езіп-езіп жіберді. Апиынды да күндегіден көп тартып қойған секілді. Құламайтын жартастай көрінетін қайынатасында бір еңсені езген құлдырау бар секілді. Ол көп тартқан мынау апиын арқылы жабысқан дерт пе, әлде кешегі абыройсыз аяқталған астың әлегі ме, әлде мынау қым-қуыт заманның қиыншылығы ма, ол жағы кенже келініне беймәлім.

12

Ақылжан әке-шешесімен Ажы ауылына оралғанда тура 16 жаста еді. Қашқан қыз Бәтиманың сәлемдемесінен кейін Дәмелі көп ойланды. «Елге қайтсақ қайтеді?» деп Малыбай да бірер рет қыңқылдаған-ды. Оған Бименді ағасының жесір қалғандығы, сойталдай ұлдарының әлі салт жүргендігі батты.

Қармыс ауылы қимаса да, бұлардың жүрек лүпілін дұрыс ұққан-ды. Балжан бәйбіше ауылды түгел шақырып, той жасап батасын берді.

Ақылжанның кететіні, әсіресе, болыс болып жүрген Жанғазыға батты. Ескіше оқығаны бар зерек бала хат танымайтын болысқа үлкен жәрдемші еді. Араб әрпімен шығатын, Верныйдан келетін сонау «Мүхбірден» бастап, «Тілшіге» дейін зырылдатып оқып жіберетін.

Ауылға төте оқуды үйретуге келген Дарын деген мұғаліммен әбден достасып алды. Ол бұдан аз ғана үлкен. Тебіндеп жер тесіп, жаңа ғана тіршілік ұранын салып келе жатқан өніктей Ақылжан да өзінше далбаса жасай бастап еді. Мынау Дарынның әдемі кездескенін көрдің бе, Жүсіптен кейінгі білімдар секілденді оған.

Аралары бес-ақ жас. Соның өзінде қанша білім алып үлгерген.

«Жағрафия», «Есеп сабағы», «Ана тілі» деген сөздерді алғаш Дарынның аузынан естіді. Бір-екі рет сабағына кіріп, Сүзеген молданың сабағымен салыстырды. Молдекеңдікі ылғи түсініксіз бірдеңе еді. Жаттауға тиіс болғандықтан жаттайтын шәкірттер. Ал мына Дарындікі кәдімгі өздері естіп, өздері қолданып жүрген түсінікті сөздер. Адамша ұғынуға болады. Молдекең бір «әліп» деген қаріпті «әліп күйкәсін ән, әліп күйкәсін он, ән он ең», — деп түсіндіретін. Ал Дарын болса, «А» деп тақтаға жазып қояды да «Ата», «Ана», «Ат», «Алма» деген сөздер бар ғой, сол сөздер осы қаріптен басталады деп түсіндіреді. Ойбай-ау, мынаны ұғыну оңай ғой. Өзі де ескіше біраз оқыған екен, айтуына қарағанда, жаңаны тез меңгеріп алыпты.

Молданың орнына мұғалім келіп, ауыл өмірінде басқаша өзгеріс бастады. Әр үйге кіріп жүріп балаларды тізімге алды ол. Кеңес өкіметінің алғашқы қарлығашындай қараңғыларға су себе бастады. Есейіп қалған Ақылжанмен екеуі достасып кетті. Жанғазы нағашысының кеңсе ісіне көмек беруді де осы Дарын үйретті.

Бір күні сәлем бере келгенде Балжан бәйбіше Дарын мен Ақылжанға:

— Сендердің төте оқуларың маған жаназа шығаруға жарай ма? — деді.

Екеуі ішек-сілесі қатып күлді. Дарын дереу бойын жия қойды да, есіне бір қулық түсе қалып:

— Ал, тыңдаңыз, — деді. Құраннан өзі жақсы білетін бір сүрені зуылдата жөнелді. Ақылжан оны қайталады.

— Е, мыналарың нағыз Құранның өзі ғой.

— Екі оқудың бір-біріне бөгеті жоқ.

Ал Дәмелі, Нарғазы, Жанғазы болса, Ақылжанның Дарынмен достасқанына іштей риза. Дарындай болғанына асығатын да секілді. Жанғазы ел аралағанда жиенін қасына ертіп жүретін болды. Түрлі даудың, таластың, толып жатқан салықтың қағаздарын жазғызады. Жазып болған соң нағашысына оқып береді. Тумысынан ұсынақты, шөгел нағашысы тыңдап отырып, «былай десе, мына жерін былай жазсаң» деп өзгеріс енгізеді. Жанғазы әділдігімен көзге түсе бастады. Жер дауы, жесір дауы дегенін шулатпай, дабырлатпай шешіп жүрді.

Бұларға ең бір қиын болған жайт — осыдан үш жыл бұрынғы оқиға жөнінде Шатырбайдың жазған арызы еді. Ол жоғарыға Ақберенді өлтірген Нарғазы, атымның құнын төлесін деп жазыпты. Ауданнан ГГТУ- ден адам келді. Үш ауылдың — Нарғазы, Бәсібек, Шатырбай ауылдарының адамдарын сұраққа алып әлек-шәлегін шығарды. Бұрын мұндайды көрмеген ауыл адамдары бір-біріне жүгірісіп, «не айтамыз, не айтамыз» десіп абыржысып қалды. Қармыс ауылындағылардың жүгінетіндері — Жанғазы, Ақылжан. Ең зәресі кеткен Балжан бәйбіше мен Дәмелі болды. Мынау шошақ қалпақ, оның қақ маңдайында бесбұрыш, өн бойына айқыш-ұйқыш асынып алған қайыс белдіктер, белінде кісі атары. Ең сұмдығы — ауылға ылғи әкесі өлгендей сатыр-сұтыр шауып келеді. Азан шақырып қойған атының кім екенін құдай білсін, жұрт оны Лепірбай деп кетті.

Нарғазыны бір күн сұраққа алды.

— Шатырбаймен бұрыннан өш екендерің рас па?

— Өш дегеніңізді білмеймін. Араз екеніміз рас.

— Сол араздықпен атына қантқа у қосып бергендеріңіз рас па? — Нарғазы күлді.

— Неге күлесіз? Кеңес өкіметін келекелеп отырсыз ба?

Лепірбай шатынап, кісі атарына жармаса кетті.

— Қарағым, өйтіп қоқаңдай берме. Кеңес өкіметі тек қана әділеттілікті жақтайды деп білеміз. Әділетін мына елден біл. Сонау Бәсібек ауылынан сұра, ас берген солар ғой. Бір адам Ақберен у ішкендіктен мерт болды десе, мен-ақ айыпты болайын. Адамды у беріп өлтірді дегенді естуші едік, атқа у беріпті дегенді естісем, құлағым тас керең болсын. Қайта шапқан соң ол зорығып өлген мал. Осы өңірдегі атақты жүйріктердің бірі еді. Бәріміздің ішіміз удай ашыды. Бәйге бәсеке ғой, қатар келген атты қайта шаптырғанымыз рас. Тіпті қисын жоқ, қай жерде у беріп үлгергенбіз?

Нарғазы тағы күлді. Лепірбай одан сайын шатынады.

— Мен сізді қаматтырам. Сіз Кеңес өкіметін күлкі етіп отырсыз.

— Қаматтырмақ тұрғай, атып жіберсең де бұдан басқа айтарым жоқ. Мына сен сияқтылар Кеңес өкіметінің сойылын соғатын болса, онда шекеміз қызған екен.

— Ә, міне, міне. Пиғылың жаңа көрінді.

— Кеңес өкіметіне деген пиғыл менікіндей-ақ болсын. Сен өзің менің пиғылымды тексеруге келдің бе? Сен, қарағым, өзара даулы екеуімізден де жауап алмай, әрі бейтарап адам, әрі асты беруші ана Бәсібектен сұрамайсың ба?

— Бәсібек, Бәсібек! Бәсібектің күні бітті. Ол ірі бай ретінде көп кешікпей конфискеленеді.

— Конфискеленеді деген қандай сөз?

— Тәркіленді деген сөз. Мал-мүлкі қатталып, итжеккенге айдалады. Мына сен де байдың тұқымысың. Көзіңді ашып қара, Кеңес өкіметі — кедейлердің өкіметі. Сендердің асқан-тасқандарың жетті.

Нарғазының жүрегі зу ете қалды. Мына пәле не деп кетті?

Оның жүзінен аздап абдырағанды сезген Лепірбай:

— Кәне, мына қағазға қол қой, қызғанышпен бәйге атқа у бергеніңді раста, — деді. Көзі шатынап, жеңдім бе дегендей қоқиланып қарады.

— Қоймаймын. Сен бір байды даттап, бір байды жақтап келіп отырған пәлесің ғой. Шатырбайға неге қимаң қыши қалды? Ол да бай, жаңа ғана бай мен кедей жау деп отырған жоқ па едің?

— Шатырбайдан арыз түсіп отыр, арыз, — деп сызданды Лепірбай. — Біз тексеруіміз керек. Әділін айтуымыз керек. Екі сөзіңіздің бірі «пәле». Кеңес өкіметі сізге пәле болған екен ғой.

— Мен пәле деп сені айтып отырмын, Кеңес өкіметін емес. Ал шауып ал, бұдан басқа жауап бере алмаймын. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ». Ақберен өз ажалымен өлген мал.

Нарғазы сілкіне орнынан тұрды. Бірақ біртүрлі бойы мұздап, біреу тура жүрегіне атқандай әлсіреп бара жатты. Лепірбай Ақылжанды екі күн әуреледі.

— Атқа шапқан сен бе, сен. Әкең Малыбайдың бәйге болардың алдында Ақбереннің қасына барғаны, қант бергені рас па, рас.

Сен оны көрмедім дейсің бе, көрдің. Сол қантқа у қосылған. Әкең Ақбереннің қант жейтінін бұрыннан білген. Міне, Шатырбай өстіп жазады.

Ақылжан: «Мен атқа шапқаннан басқа еш нәрсені білмеймін», — деді.

— Немене, әкең Малыбай, нағашың Нарғазы біріңнің аузына бірің түкіріп қойғансыңдар ма? — деп ақырды Лепірбай. — Осындай сұмды болысқа хатшы ғып қойғанын қара. Мұның бәрі ана нағашыңның ісі.

Мұндай қысымдардан соң Балжан бәйбіше мен Дәмеліде не зәре қалсын. Заман түзеле ме десе, не боп барады өзі. Дәмелі Жүсіпті іздегісі келді. Хабарсыз кетті-ау, өзі. Мынау Лепірбай секілді ол да бір жерде зіркілдеп жүр ме екен? Оның үстіне асынғаны да айқыш-ұйқыш қайыс белдіктер еді ғой.

Нарғазы бір күні Дәмеліні шақырып алып, Ажы ауылына көшуді ұсынды.

— Мені қойшы, мынау әкіреңдеген пәле жас шыбықтай енді жетіліп келе жатқан Ақылжанды құртар, не көрсем де өзім көрейін. Сендер бұл жерден көшіңдер.

Малыбай бала-шағасымен елге оралды деп Ажы ауылы мәз. Бірақ оның артында әлгіндей дүмпу бар еді.

Жанғазы ағасы Нарғазымен ақылдасты, Ақылжанға айтып отырып, жоғарыға Лепірбайдың үстінен шағым жазып жіберген болатын. Шатырбай дауына орай дәлелдерін келтіріп әрі Лепірбайдың теріс тексеріп жүргеніне қарсылық білдірген. Әділ үкім әрі тыныштық күткен. Бұл қағазды жазуға Дарын да қатты көмектескен.

Қармыс ауылы сөйтіп өздерінше бір іс тындырғандай болған-ды. Аяқасты тағы дүрлікті де қалды. Лепірбай келіп Құдайторыны тұтқындаймын деген. Нарғазы ауылда жоқ болатын. Жанғазыны баса-көктеп, жылқыдан Құдайторыны ұстап, жетектеп кетіп отырыпты.

Нарғазының зығырданы қатты қайнады. Әттең, аттың үстінен жұлып алып, өлермен ғып тепкілер еді, Кеңес өкіметіне қарсы шықтың деп тағы пәле қылады-ау. Не істесе екен, сөйтіп дал болып отырғанда Ақылжанды ұстап әкетіпті деген хабар естіді.

Ендігі отырыста ешбір жөн жоқ. Ол тек дәрменсіздік қана.

Далбастау керек. Нарғазы Көксадақты жолға дайындады. Ойы — жердің түбі болса да Верныйға тарту. Жүсіпті іздеу. Мүмкін, бір шарапаты тиер. Әлде мынау аласапыран заманда қызметін бір жаққа ауыстырып жіберді ме екен? Не де болса тәуекел, бәрін де бара көреді де. Табылмаса, сондағы ең дөкейдің өзіне кіруге қарекет жасамақшы.

Көксадақты бәйгеге қосуға құдай жазбады. Бәйге тұрғай, бас қайғы. Тұрымтай тұсына, балапан басына боп бара ма өзі, немене. Екі қонып жете алса жарар еді. Көңіл асығады, жер қашық. Көксадақ лыпып-ақ келеді, болыссың ғой деп Жанғазыға біраз мінгізген, әйтпесе бұл жануардың үстіне ер көп тимеген-ді.

Дәм жазып, бұрын көрмеген Жалайыр елінен бір-ақ шықты. Мұқырты деген тұмсықта бір ауыл отыр екен. Бүгін осында аялдауды жөн көрді. Ауыл шетіндегі үй жанында ақ таяғына сүйеніп тұрған ақсақалға сәлем берді. Сәлем алысқаннан кейін:

— Құдайы қонақпыз, қария, — деді Нарғазы.

— Әлей болсын, қай баласың, қарағым?

— Найман ішінде Садыр деген ел боламыз. Асығыс шаруамен Верныйға бара жатыр едім.

— Оу, алыстан келе жатыр екенсің ғой. Барар жерің де әлі қашық екен, үйге түс, құдайы қонақ бол.

Қария көпті көрген, аса бір әңгімешіл адам боп шықты. Екеуі түннің бір уағына дейін сөйлессін келіп.

— Жаңа өкіметтерің қалай, сендер жақта тыныштық па?

— Тыныштық болса, ақсақал, осынша жер түбіне сабылам ба? Лепірбай деген бір пәле шығып, апшымызды қуырып барады.

— Сендерде кәнфиске басталды ма?

Мынау анада Лепірбайдан естіген сөзі еді ғой. Алдынан шыққанын көрдің бе.

— Ал сіздерде ше? — деді жұлып алғандай Нарғазы.

— Быт-шытымыз шығып жатыр. Қазір ию да қию. Біраз байлар арғы бет асып, Қытай кетті. Туған жерден қопарылып не береке табар дейсің. Бірақ амалы да жоқ қой, малсыз қазақтың күні күн бе? Шіріген бай болмасақ та, қоңымыз төмен емес еді. Жүрегіміз зу-зу етеді.

— Сонда ол тартып алған малды кімге беріп жатыр?

— Кедейлерге дейді. Бірақ кедейлеріңнің өзі байлармен бірге арғы бет асып жатыр. Сұмдық болғанда әнеукүні сендердің Лепірбайларың секілді бір ақымақ бір үйір жылқыны өзен бойында «бұл байдікі» деп қырғызып тастапты.

— Байға да жоқ, кедейге де жоқ десеңізші.

— Обал ғой, малда не жазық бар. Жанұшырып кісінеген жылқыны көргенде, жер басып тұра алмадық. «Құлындар балаша шыңғырады екен» — деп келді көргендер.

Нарғазы басын шайқап-шайқап, көзіне жас алды.

— Өкімет қажетіне керек екен, жаратсын, алсын. Ыңқ демеймін, бірақ адамға адамша келу керек қой, — деді қария күрсініп. — Хал осындай, қарағым. Жоғары жағыңа бізден де сәлем айта бар. Мынау шаш ал десе, бас алатын пәлелерін тыйсын де.

Нарғазы ұзақты күн жүргенде ойынан түндегі қарияның «шаш ал десе, бас алатын пәлелерін тыйсын де» деген сөзі кетпеді. Жүсіптің айтуында, Кеңес өкіметінің мәні басқа еді, Лепірбайдың әрекеті басқа. Бірақ бұл да «мен жаңа өкіметтің өкілімін» деп кеудесін төбелейді, «ГПУ-мін» дейді, «тәртіп орнатушымын» дейді. Ел одан зәредей қорқады, істегенінің бәрі астамшылдық. Ақылжанда не жазық бар, Құдайторыда не жазық бар? Қабырғасы қатпаған баланы мерт қып жүрер ме екен? Аяғы ауыр Дәмелі есіне түсті. 17 жылдан кейін көтерген баласы. Екінші баласының түбіне ақтардың шабуылы жетіп еді. Енді мынасына дәмеленіп отырғанда, Лепірбай жындының кездескенін көрмейсің бе? Әй, Шатырбай ит-ай, пәлен жыл өтіп кеткен оқиғаны қайта қопарып. Әлде мына Лепірбайдай әпербақанды пайдаланып қалғысы келді ме екен? Өзіме де сол керек, баяғыда Ерғазыны құтқара барып, байлап әкелгенде неге құртып жібермедім. Әй, апа-ай, ел арасына жік түседі деп жібермей қойып едің, жауды аяған жаралы деген осы.

Көз алдына Жүсіп, Бәтима келді. Құда-аға деп Бәтима тарпа бас салды. Бұрынғы бұрынғы ма, тіпті әдеміленіп кеткен. Үлкен қызметте тұрған соң берді ме екен, үйлері қандай кең. Ауласы алма бақ, сайраған бұлбұл құс. Екеуі бірдей жайылып төсек, иіліп жастық болып жатыр.

Селт етсе, жол үстіндегі жай елес екен. Ойдың апармайтын жері бар ма, жақсы көретін адамдарын шуақ етіп көрсеткісі келген ғой.

Құдай-ау, мынау неғылған жалпақ өзен. Іле дегенді естуі бар еді, бірақ мұндай шығар деп ойламаған Нарғазы. Жүрегі зу ете қалды, өте ала ма, жоқ па? Бұған дейінгі жол қиындығы деген әншейін болды ғой.

Жұрт ар жаққа салмен өтеді екен. Оның үстіне біраз мал да, адам да сияды екен. Бірақ сал күніне бір-ақ рет қатынайды, Нарғазы жеткен кезде ар жаққа кетіп қалыпты. Оны сол күні өзен бойында тағы күту керек. Екі күні өледі. Нарғазы өзен бойында біраз ойланып отырды да, тәуекелге бел байлады. Астындағы Көксадақтың айылын тартты, тұмсығынан сипап, омыраудан қақты. «Бұл дүниеде Лепірбайлардың қорлығын көргенше, суға кетіп өлгеннің өзі артық». Осындай шорт шешім ойына ұялап тұрып алды. Өзеннің арғы жағына көз салды. Қалай өтудің қамы. Ағысқа қарсы атты қинап алмауы керек. Қиялап, ағыстың ығына қарай барып-барып өтуі керек шығар.

Мал суара келген бір-екі адамнан жөн сұрап еді, олар:

— Баяғыда батырлар жүзіп өтіпті деп аңыздан естиміз, бұл заманда Ілені кесіп өткен аттыны кездестірмедік. Салды күту керек қой, — деді.

Батырлар неден қысылып өтті екен. Оларды қысқан да намыс шығар. Ал мен де өз намысымды Лепірбайларға таптатып қоймауым керек. Бітімі ірі, сақал-мұрт қойысы да кісі қызығарлық мына адамға әлгі жолыққандар сүйсіне қарады әрі ағынан жарыла кеңес берді. «Салды күту керек қой». Бірақ Нарғазы оны тыңдаған жоқ.

— Мынау жүрек жұтқан ғой, — десті жағадағылар. — Сор айдап бара жатпаса неғылсын.

Көксадақ пен Нарғазы ноқаттай боп кеткенше, олар көз алмай қарап тұрды. Нарғазы бір адамдай жылқы сырын жақсы біледі.

Бұл жануар қысылшаң сәтте үстіндегі кісі иә сасса, иә қорықса, оны тез сезеді де, өзі де сондай күйге түседі. Мұндай ұзақ жүзуде олай ету өте қауіпті. Адамның сенімділігі атқа күш береді. Осы ережені бұлжытпай сақтауға тырысып, ат үстінде өзін сенімді ұстады. Тіл білетіндей-ақ «жануарым, саспа, Көксадағым, саспа» деп қояды. Алғашқыда аздаған діріл байқалғанымен, біраздан соң Көксадақ қалыпты жүзуге көшті. Мойнын созып, су бетіне басын салып қойып кетіп барады. Нарғазы бұдан бір әдемілікті көрді. Анда-санда пыр-пыр еткен танауы бұлардың тірі екендігін, әлі аман екендігін аңғартқандай. Ет пісірім уақыт өткенде арғы жағаға аман шыққан-ды. Қарғып түсіп, Көксадақтың айылын ағытты, үстінен су-су болған ер-тоқымын жұлып алды. Сонда жануар сілкініп-сілкініп, оқыранып жіберген-ді. «Аманбыз ғой» дегендей екі көзі от жайнап, айналасына қарады. Ауыздығын шайнап, аққудай мойнын жерге екі-үш рет иді. Малмандай болған үстіндегі киімін кептіріп, Нарғазы осы арада жарты күн аялдады. Көксадақты да біраз оттатып алды, аман-есен өткенін жақсыға жорыды, жолы болады екен.

Шынында, жолы болды, аңсаған Верныйына да жетті. Жарты күн адасып жүріп Жүсіптің кеңсесін әрең тапты. Қала ортасында, әдемі бақ қасында, үлкен орыс шіркеуінің түбінде екен. Абырой болғанда, көшеде кездескен үш қазақтың екеуіне Жүсіп аты белгілі болып шықты.

— Есбергенұлы ма іздеп жүргеніңіз?

Өз атынан гөрі әкесінің аты жұртқа көбірек мәлім сияқты.

Біреу кіріп, біреу шығып жатқан екі қабат үйге Нарғазы жүрексіне бас сұқты. Әкім болған соң Лепірбай секілді көкиіп кетті ме, кім білсін. «Семіздікті қой ғана көтереді» дейді ғой. Нешеме күн жүріп, жүрегінің түбінде тек қана ыстық сезімге бөлеп келе жатқан адамы жөнінде мынау жаман ой қайдан келіп еді. Қамалай берген ол пәлелерді қуалағысы келеді. Зәресін ұшырғаны: кіреберісте Лепірбай секілді шошақ қалпақтыны көрді. Мұның да түсі суық сияқты. Қыр қазағын бірден таныды да, кімге келгенін сұрады.

— Есбергенов жолдас туысыңыз ба еді?

— Иә, қарағым, Жүсіп бауырым.

— Жүсіп Есбергенов жолдас деңіз.

— Солай-ақ болсын.

— Солай-ақ емес. Совет өкіметінің адамдарын жолдас деп сөйлеңіз.

— Баламды да, бауырымды да жолдас деймін бе?

Нарғазы шыдай алмай бір іліп қалды.

— Бұл қалжыңдайтын жер емес. Губком.

«Губком», «ГПУ» өзіне бейтаныс осынау сөздер бір-біріне ұқсас сияқты боп кетті.

Шошақ қалпақты жөн көрсеткен екінші қабатқа шығып, қатар-қатар бір-бірінен аумайтын есіктердің қайсысына кірерін білмей аңтарылды. «Бесінші» бөлме дегені есінде, оны қалай табады. Бір ауылға пайғамбардай болып жүрген Нарғазының хат танымағандықтан бишара болып қалғанын көрдіңіз бе.

Өтіп бара жатқан біреуден сұрап еді, ол қарсы алдында тұрған есікке кіргізді де жіберді. Шағын бөлмеде ескілеу столда қадалып отырған келіншек жөн сұрады.

— Атым — Нарғазы, Жүсіпке келіп едім.

— Фамилияңыз кім?

— Ол не пәле тағы?

Әйел күліп жіберді де:

— Әкеңіздің аты дегенім ғой, — деді.

— Әкемнің аты — Тұрғанбек. Лепсі, Қапал деген уезден келдім.

— Соншама қашықтықтан. Ой-ой! — деп әйел ішегін тартты.

— Қысым күшті болса, Қиғаш тауынан да асарсың дейді біздің жақта.

Әйел жылы сөйлеп, әңгімеге тартты:

— Қиғаш тауы мына біздің Іле Алатауынан биік пе?

— Оны кім өлшепті. Қиналған қазақтың бір кезде айтқан сөзі де. Қарағым, мені Жүсіпке жолықтыршы. Атымды айтсаң біледі.

Ауызғы бөлмедегі абыр-дабырды естіп, бүйірдегі есіктен Жүсіптің өзі шықты.

— Нәке, өз көзіме сенейін бе, сенбейін бе? Мынау анық сіз бе?

Осы сөздерді айтар-айтпастан Жүсіп Нарғазыны құшақтай алды.

Екеуі бір-бірін жібермей ұзақ тұрды. Мынандай адамды бөгеп қалғанына ұялған әлгі келіншек бір бозарып, бір қызарды. Жүсіп мынау бітімді қазақты бәйек болып бөлмесіне алып кетті.

Екеуі ұзақ сөйлесті. Нарғазы барлық көрген-білгенін айтты. Лепірбайдың істеп жүргендерін Жүсіптің көз алдына қаз қалпында келтірді. Жүсіп басын шайқап:

— Әй, қараңғылық-ай, қараңғылық-ай! Қазақ десе өзімізге тиеді, қайтейік. Ленин өте дұрыс айтқан. Совет өкіметінің ішкі үш жауы бар: бірі — қараңғылық, бірі — өркөкіректік, бірі — парақорлық.

— Сол үш жауың түп-түгел Лепірбайдың бойында тұр. Ол өзінен басқаның бәрін Кеңес өкіметіне қарсы санайды.

— Осындайлар бүлдіреді ғой, осындайлар.

Жүсіпті қатты қинап алдым-ау деп ойлады Нарғазы. Бұдан гөрі жеңілдеу айтуы керек пе еді? Бірақ жауырды несіне жаба тоқиды. Ащы шындық сол, білсін мына билік басындағылар.

Нарғазының қысылыңқырап қалғанын сезген Жүсіп:

— Мұндай әпербақандар әр жерден кездесіп жатыр. Бүгінгі ең қауіпті солар деп білем. Соларға қарап Кеңес өкіметіне баға береді халық. «Шолақ белсенділер», қандай қатырып ат қойған халық, — деді.

Шынжыр баулы қалта сағатын суырып алып:

— Қой, Нәке! Үйге кеттік. Қарындасыңызды көріңіз. Бүгін Бәтиманың құдайы жарылқайтын болды ғой. Екі жиеніңіз бар. Нағашысының батасын алсын.

Мана жүрексіне кірген Нарғазы бұл үйден алшаңдай басып шықты. Қасында Губкомның бір секретарының өзі келеді. Есік алдында тұрған шолақ қалпақты да жалбаңдай қапты.

Бәтима шынында елді қатты сағынған екен. Оның үстіне, қашып кеткен айыбы тағы бар. Нарғазымен көрісіп ұзақ жылады. Екі баласы шешесінің мұнысына үрейлене қалып еді:

— Алыстан келген нағашыларың. Мамаң оны сағынып жүрген. Қазір қояды, — деп жұбатты Жүсіп балаларын.

— Бәке, сен енді азайт, мен зәбір көрсетіп жүргендей сонша шағынғаның не? — деді Жүсіп күлімсіреп.

Жылағанын кілт қоя қойған Бәтима:

— Шағынғаным емес, сағынғаным ғой, — деді.

Нарғазы амандықтан соң айналасына қарады. Кеше жолда келе жатып елестеткендей кең сарай жоқ. Сайрап тұрған бұлбұлды, гүлдеп тұрған әсем бақты да көре алмады. Кең бір бөлме ғана. Бір жақ қабырғасындағы жиһаздың ең төресі кітап. Бәтимаға көз тастап қояды. Жұмырланып, әдемілене түсіпті. Жүріс-тұрысында биязылық та, нәзіктік те бар. Кәдімгі қала тәртібі бойынша киінген. Ұзын қос бұрымы ғана сол баяғы қалпы. Төрде Жүсіп екеуінің түскен суретін көрді. Жүсіп қисық жағалы ақ көйлек киіп, шоғы бар жібек белбеу тағынған. Суағарындағы шағын мұрты қап-қара танадай болып тұр. Оқыған жігіттің қасында арық та емес, толық та емес, бірақ бота көздері бірден назар аудартпай қоймайтын күлімдеген Бәтима тұр. Жаңағы жылаған, төркінді сағынған Бәтима емес, күйеуіне дән риза, осынау қатар тұрыстың өзін бақыт санаған Бәтима.

Әкесін қайта-қайта сұрай берді. Жесір қалғанда жалғыз тастап кеткеніне өзін айыпты санайтындай. Малыбай мен Дүлдүл тәтесінің елге оралғанына қатты қуанды. Ортайғаны толып, Ажы ауылының айы оңынан туғандай көрінді оған.

— Ел мені қарғамай ма? — деп қайта-қайта сұрай берді.

— Жүсіптей жігіт тауып алғаныңа қайта рақмет айтсын.

Нарғазы қарқ-қарқ күлді.

— Кеңес өкіметінен айналайын, ең алдымен қыздардың көзін ашты ғой.

— Менің көзімді ашқан Жүсіп, — деді наздана Бәтима.

— Кеңес өкіметі деген енді осы Жүсіп емес пе.

— Біздің Бәтекең газет, кітапты қазір мүдірмей оқиды.

— Мұғалімі болдым демейсің бе? — деді күледі Бәтима.

Жүсіп те бір нәрсе ойына түсіп күлді. Оны жасырмай Нарғазыға айтты да.

— Алғашқы жылы менің атымды атамайды. «Сөкет қой, ерінің атын баттитып қалай айтады» деп ұялады. Сонымен, алғашқы үйреткен сөзім «Жүсіп» болды.

Бәрі рахаттанып күлді. Балалар да күлді.

— Сендер не түсінесіңдер ей! — деп Бәтима олардың мұрнынан қысты.

— Содан қойшы, екі жылдың ішінде жаңаша хат танып, бұл күндері қолынан кітап түспейді.

— Жүсіп айналайын, мына біз секілді қырықтан асқан қырқылжыңдарға оқуға бола ма? — деді Нарғазы.

— Болғанда қандай! Сауатсыздықты жоюды не үшін қолға алдық. Онда жас жағынан шектеу жоқ. Ленин айтқан үш ішкі жаудың бірі қараңғылықты жоюға тек сол жолмен ғана бара аламыз. Қараңғы халықты қамшымен ғана қайырғысы келетін анау Лепірбайларды тездетіп кетірудің де жолы осы. Қазір азды-көпті білімі барларға рабфак ашып жатырмыз. Жер-жерде негізгі тірек соны бітіргендер болмақ.

— Айналайын Жүсіп, Ақылжанымды осы оқуына түсірші. Жанғазыға хатшы болып, біраз төселіп қалды. Дарын деген мұғалімнің көмегімен жаңаша жақсы хат танып кетті.

Ақылжанның қамауға алынғанын естігенде, Бәтима қайта жылады.

— Дүлдүл тәтемнен туған ол күнімнен үміт үлкен еді, әбден сорлаған екен ғой. Ойбай-ау, Дүлдүл тәтемнің өзі қызылдарға жақтасты ғой, мынау не деген сұмдық! Совет өкіметінің әділеттігі қайда?

Жүсіп бір қызарып, бір бозарып жерге қарады. Мана кеңседе Нарғазы айтқанда бір қиналып еді. Оспадарлықтың толқыны өзін тағы бір аяусыз ұрғандай болды. Орнынан тұрып кетті де:

— Бәтіш, сен қиналма, мен Нәкеңе айттым, бәрі орнына келеді. Бұл арада кінәлі Кеңес өкіметі емес, оның саясатын бұрмалаушы Лепірбай секілді әпербақандар.

— Күнім-ай, жаным-ай, жұп-жұқа болып түрменің тас қараңғы бөлмесінде қалай отыр екенсің?

Бәтима еңіреп жылап жіберді. Сонау жер түбінен Нарғазыны айдап әкелген осы Ақылжанның азабы екен ғой. «Бірдеңе тездеп істемейсің бе» дегендей, көзі боталап Жүсіпке қарай берді. Жүсіп әйелінің жай-күйін жақсы ұғып тұр. Әпербақандық сонау жақта бүкіл екі ауылды күңірентіп қойса, бұл жақта, міне, бұлардың, әсіресе, жан жары Бәтиманың жүрегін езіп барады.

Бәтимаға Нарғазы басу айтты.

— Қарағым, сен жаратылысында мықты едің ғой. Жүсіпке онсыз да оңай болып отырған жоқ. Сабыр ет, ақырын күтейік.

— Дүлдүл тәтем сорлайтын болды ғой. Қазір әншейін құр сүлдесі қалған шығар. Аяғы ауыр еді дедіңіз бе? Құдайым-ай, Ақылжаным жалғыз ғой деп, күндіз-түні құдайға жалбарынушы еді. Енді не болды?

Қосылғалы Бәтиманы Жүсіптің мұндай күйде көргені бірінші рет. Өзінің де жүрегі біртүрлі суырылып бара жатқандай. Лепірбай дәл қазір қарсы алдында болса, анау төрде ілулі тұрған кісі атарымен жайратып салуға әзір. Бүкіл денесіндегі қан толқып, басына жиналғандай болды. Екі шекесі солқылдап кетті.

Лепірбайлар жалғыз емес қой. «Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді» демекші, олардың бірі білместігінен, бірі біле тұра әдейі істейді. Бірақ бәрі қосылып Совет өкіметін халыққа жексұрын етеді. О, жексұрындар, сендермен жаңа қоғамды қалай құрарсың. Қайтіп мына қараңғы халықты иландыру керек? Жоқ, болмайды. Жаңадан құрылып жатқан Окружкомға асыра сілтеуге қарсы күрес жариялау жөнінде шешім қабылдамаса болмайды. Жер-жерге шығу қажет. Асыра сілтеу кешегі Черкеш жеріндегі Анненковтан кем жау емес.

Анненков ашық айқасты ғой. Ал Лепірбайлар Совет өкіметінің тонын жамылып ланды салып жүр. Шатырбайға оның іші неге бұрады? Нарғазының қонған үйінде ақсақалдың айтқан әңгімесі қандай сұмдық. Бір үйір жылқыны тек байдікі болғаны үшін тектен-текке қырып салған. Қандай айуандық. Мұны көрген кедейлер қайтіп Совет өкіметін жақтайды. Малды аямаған өкімет адамды қайтсін демей ме? Жоқ, болмайды!

Жүсіп тез-тез киіне бастады.

— Түннің бір уағында қайда барасың?

— Окружкомға. Келем, көп кешікпей келем. Жоқ, мұнда отыра алатын түрім жоқ.

13

Нарғазы табақтай қағазды НКВД бастығынын, алдына тастай салды. Ашаңдау келген ақсұр жігіт көзінің астымен Нарғазыға анда-санда бір қарап қойып, қағазды оқып отыр. Жазылу мәнері тым қатқыл.

«Мына қағазды ұсынушы Нарғазы Тұрғанбекұлы — Анненковты талқандау кезінде қызыл әскерге, партизандарға бүкіл ауылымен қатты көмек көрсеткен адам. Екі інісі — Жанғазы, Ерғазы, әпкесі Дәмелі (Даша) Черкеш қорғанысының нағыз ерлері. Бұлардың Совет өкіметіне деген ықыласына ешбір шүбә келтіруге болмайды. Оған өзімнің тікелей көзім жеткен.

Ал мұның жиені Ақылжанды, бәйге аты Құдайторыны Лепірбай Бұқабасовтың қамауға алуын Совет өкіметіне қаскөйлік деп қарау керек. Мұндайлар өзінің солақайлығымен халықты өкіметке қарсы қояды, асыра сілтеп арандатады. Нарғазы Тұрғанбекұлының жиені Ақылжан Малыбаев жазықсыз деп дереу босатылсын, бәйге аты Құдайторы өзіне қайтарылып берілсін. Лепірбай Бұқабасов дереу жұмыстан қуылып, ол сияқтылар НКВД-ның маңына жолатылмасын.

Окружкомның хатшысы Ж.ЕСБЕРГЕНОВ».

Ақсұр жігіт қағаздан басын көтеріп:

— Біздер нұсқау алғанбыз, Лепірбай «досыңыз» осында, — деді.

— Құдай тілеуіңізді берсін, көзімше алдына келтірші, қарапайым халықты қырып кете жаздаған батырың бастығының алдында өзін қалай ұстар екен.

Ақсұр жігіт ауызғы бөлмеден бір шошақ қалпақтыны шақырып алды да:

— Лепірбай Бұқабасовты мұнда келтіріңіз, — деді.

Қолы артына қайырылып байланған, көйлекшең, шашы дода-дода Лепірбай кірді. Екі көзі шарасынан шыға қоянша қалт-құлт етеді. Нарғазыны көріп, бойын жинағандай болды. Бірақ атты борбайлап қамшылап ауылға тек шауып келетін, жөнді-жөнсіз аспанға мылтық ататын, айғайламай, боқтамай сөйлей алмайтын, түу деген түкірігі жерге түспейтін әкімнен түк те қалмапты. Дір-дір етеді.

— Асқанға тосқан. Адамнан туып, аң боп кеткен сендейлердің сазайы осы, — деді Нарғазы шыдай алмай.

— Көреміз әлі, күйеу балаңа барып күшейіп келіп тұрсың ғой, контр, — деді Лепірбай тістеніп.

— Саған бәрі контр жұрттың, ә! — деп ақсұр жігіт Лепірбайды жақтан шапалақпен тартып жіберді. — Міне, саған шығарылған үкім. Окружком секретарының өз қолымен жазылған.

Нарғазы ләм деген жоқ. Біреу сөзіңді сөйлесе, аузың қышып бара ма? «Мыналар бірін-бірі өздері де аямайды екен-ау, ә» деді ішінен.

Есіктен күлімсірей Ақылжан кірді. Нарғазы құшағын жая тұра ұмтылды. Мол денесімен оны тіпті көрсетпей жіберді. «Күнім, жарығым, қайта туған Шелпегім» деп нағашысы әлі айналып тұр. Жиенінің жұқа өңі ақшылдана түскені болмаса, аса жүдей қоймапты. Шіркін жастық-ай, әйтпесе үш апта қапаста жату деген оңай ма! Лепірбайға бала жігіт оқты көзімен бір қарады. Осыдан біраз бұрын сұрақ алғандағы бұл адамның қатыгездігі жас жүрегіне қан боп қатқан секілді. «Сұмдық-ай, бәйге атқа у беруге әкемді зорлаған нағашым деп айт. Сонда әкеңді де құтқарып, өзіңді де ақтаймын» деді-ау. Қол жұмсап, қылғындырды да. Тапаншасын шекесіне әкеп тіреді. Бірақ Ақылжан міз бақпай, ұсынған қағазға қол қоймай қойды. Нарғазыдай нағашысын қаралағанша, өліп кеткенінің өзі жақсы емес пе. Ескіде Сүзеген молданың зәбірін бір көрсе, жаңада Лепірбайдың қысымына сөйтіп бір түскен-ді. Кеше бұл тұтқын, Лепірбай өктем еді. Енді Лепірбай тұтқын, бұл азат болып тұр.

Ой, аумалы төкпелі дүние-ай!

НКВД-ның бастығы Ақылжанды ертіп келген шошақ қалпақтыға:

— Бәйге атын да босат, — деді.

Бұлар сыртқа шыққанда өзен жақта көлеңкеде байлаулы тұрған Көксадақ кісінеп-кісінеп жіберді. Ақылжанды танығаны ма, жоқ әлде, сендер табысқанда бәйге серігімен мен неге табыспаймын деп шағынғаны ма? Сол-ақ екен, Нарғазы өз көзіне өзі сенбеді, биік дуалдан қарғып шыққан Құдайторыны көрді. Оқыранған күйі тұмсығын Нарғазының омырауына тығып жіберді. Ақылжанның да, Нарғазының да көздерінен жас парлады. Қайыс шылбырды үзе-мүзе кеткен екен. Жануар иесінің иісін білді ме, әлде Көксадақтың кісінесін таныды ма, әйтеуір адам нанғысыз, оқыс мінез көрсеткен. Мал екеш мал да бостандықты сүйеді ғой. Биік дуалмен қоршалған НКВД-ның ауласында бұл да үш апта байлаулы тұрды. Әттең, тіл жоқ, әйтпесе манағы Нарғазыдай Лепірбайға бұл да лағнет айтар ма еді.

Ақсу өзенінің жар қабағындағы осынау биік дуал қоршаған үй Нарғазыға қандай сұсты көрінсе, сол дуалдан Құдайторының жаңағы қарғысы да сондай қорқынышты көрінді. Жануардың мертігуі де мүмкін еді-ау, ә. Құдай оңына бастырайын десе бәрінің сәтін келтіреді ғой. Кеше ғана екі бірдей ауыл қан жылап қалса, енді бұлардың аман оралғанын көріп бәрі мәз-мәйрам болды емес пе.

Дуалдан қарғыған торы атты ұстау ниеті ме екен, қақпадан бірнеше шошақ қалпақты жүгіре шықты. Біреуінің қолында кәдімгі әскери мылтық. Жеткізбесе, атпақ ойы болса керек. Әй, бұлардан бәрі шығар. Адамның қашқанын атуға дайын тұратын шіркіндер қарғыған жылқыға оқ жұмсаудан несіне тайынсын. Бәрі дуылдап Нарғазының қасына жиналды. Ат қарғыған тұсқа қарады, бастарын шайқады. Биік дуал әрі жарқабақ жағы. Адам айтса нанғысыз дүние. Топырлағандарға қарап үркіңкіреп-үркіңкіреп тұрды да, үйдей иесі Нарғазыны қара тұтып, Құдайторы тынышталайын деді.

Шошақ қалпақтылар Нарғазыға сұрақ қойып жатыр.

— Құдайторы деп неге атадыңыз?

— Жылқының құдайы әрі торы болған соң солай деп атадым, — деп күлді Нарғазы.

— Қаншама рет бәйгеге қостыңыз? Ылғи алдымен келіп жүр ме?

— Әзірге алдына бұл өңірде жал-құйрықтыдан мал салып көрген емес.

— НКВД-ға сатпайсыз ба?

— Мұны сат дегенше, өзімді сат деп неге айтпайсыздар.

— Егер біздің бастық сұраса ше?

— Сұрауға тиісті емес. Мен әкелген қағазда атын да қайтарыңдар деп жазылған.

— Сол үшін сонау жер түбі Верныйға бардыңыз ба?

— Ол қалаң енді қазақша Алматы деп аталатын болыпты. Ақылжаным мен Құдайторы үшін жердің түбі емес, тозақтың отына да түсуге әзірмін.

— Мына қағазға атты алдым деп қол қойыңыз, — деді шошақ қалпақтының біреуі.

Нарғазы Ақылжанға «сен қойшы» дегендей ишарат білдірді.

Қағазға қол қой деп әбден зәрезап болған Ақылжан мұқият оқып шықты. Нарғазы жиенінің бұл қылығын әбден ұнатып тұр. Сауат деген қандай жақсы. Жүсіптің рабфагі есіне түсе кетті. Жаны кеудесінде болса, сол оқуға Ақылжанды жіберу керек. Әне оқудың арқасы. Оқыған Жүсіп болмаса, бұлардың күні не болатын еді. Бәтиманың өзі қандай сауатты болып қалған. Сол сауатымен осы өңірге әкелсе, үлкен бір әкім болар еді. Құр далбақтап шауып жүріп, қара танымай қалғанына өкінді Нарғазы. Ақылжаны жаңағы қағаздың астына сүйкеп-сүйкеп бірдеңені жазды да, шошақ қалпақтыға қайтып берді. Ал мен болсам, ату жазасына бұйырылдың десе де қол қоя салам ғой.

Баяғы Бәсібектің әкесінің асынан оралғандай бұлар ауылға азат болып, алшаң басып қайтты. Нарғазы алдымен Ажы ауылына соғуды жөн көрді. Өйткені ай-күніне жетіп отырған әпкесі Дәмелінің жүрегін орнына түсірмек. Бұл күнде ауылдар ру атымен емес, жаңаша атау үшін нөмірлене бастаған-ды. Ажы ауылы енді 20-шы ауыл, Қармыс ауылы — 12-ші ауыл.

Бұлардың көңілі жайланғанмен, елдің көңілі бұрқ-сарқ екен. Арғы бет асқандар көбейіп кетіпті. Тәркілеу басталысымен-ақ Шатырбай бүкіл ауылымен Қытайға өткен. Ағаңды әдейі асырып жібердің деп, оның болыс інісі Батырбай әзірге сұрақта екен. Сандықтастың қиясында талай мал құзға құлапты. Адам шығыны да бар көрінеді. Жалпы дүрмекке Бименді сорлы да қосылып кетіпті.

Мал десе жаны шығып кете жаздайтын байғұс Қоспанбеттің, Малыбайдың шырылдағанына қарамастан, үш бойдақ ұлымен кетіп отырыпты. Қоспанбет андып жүріп немере ағасының біраз малын алып қалған. Үш отар қой, бір үйір жылқымен кетті деп гулейді жұрт.

— Сен болыстығыңды менен бастадың, ғұмыр бойы жиған малымды өкіметке бергізбек болдың, мұндай өкіметіңнің әкесінің аузын… — деп Бименді Қоспанбетті тілдепті.

Дәмелі конфиске (тәркі) жасауға келгендерге:

— Бұл қайдағы бай, ішсе асқа, кисе киімге жарымай өткен адам, үш ұлы үйленген де жоқ. Шатырбай мен Бимендіні салыстырып көрмейсіңдер ме? — десе, оны тыңдамай қойыпты.

— Ел ішінде Бименді бай деп атай ма, атайды. Малының көптігі рас па, рас.

— Айналайындар-ау, ол кісі еңбегін қанаған жоқ, бала-шағасымен, туған-туысқандарымен өз малын өзі бақты, тіпті әуелі оның қызығын да көрген адам емес.

Дәмелі өзінің осы түсінігі бойынша қияламақ болып еді, тәркілеуге келгендер көнбей қойыпты. Лепірбай секілді олар да желігіп тұрған бірдеңелер.

— Сіз шіріген байды емес, ана контур болып отырған балаңызды қорғап алыңыз, — деді біреуі.

— Менің баламның жазығы жоқ. Ол контр емес, отырса Шатырбай байдың дауымен отыр, — деп Дәмелі болмапты.

Қоспанбет пен Малыбай:

— Баланың түбіне жетесің, бұлар қағындырып жіберуі мүмкін. Бимендісі құрысын, малы құрысын, аулақ, аулақ, — деп бәйек болыпты.

— Қатын құрлы қаруың болмаған болыстығыңның көрі… көрінбе көзіме, жоғал! Атам Ажының атымен қарғадым сені, — деп Бименді Қоспанбеттің әбден сілікпесін шығарыпты.

Дәмелі тәркілеуге келгендермен жағаласып жүріп, үш отар қой, бір үйір жылқысын қалдыра тұруға келісім алыпты. Қармыс тұқымының өжеттігінен бұл жерде бір пайда келіпті.

Сол малымен, үш ұлымен Бименді бір түнде жоқ болыпты. Жайлауға барамын деп, арғы бет асқан да кеткен.

«Тіпті сапырылысып кетіпті ғой мына дүние. Шіркін-ай, бұл араға Жүсіптей бір адамның жетпей тұрғаны-ай, — деді ішінен Нарғазы. Бай да адамның баласы емес пе. Күн көрісін беріп, артығын алса, өкіметке ол да қарсы бола қоя ма? Тап-тақыр сыпыру деген не сұмдық. Өлтірумен тең ғой. Жан бермек оңай ма. Ішкі жауды өзіміз қаптатып жатпасақ жарар еді. Өзге өзге. Бимендіні айтсаңшы, ол бай емес, сорлы еді ғой. Қосақ арасында босқа кеткенін қарашы. Осы қосаққа бәрімізді де бір күні тоғытып жүрмесін. Ана бір Лепірбайдың лаңы қаншама азапқа салды. Ал тәркілеушілердің ішінде қанша Лепірбайлардың бар екенін бір құдай ғана білер. Олардың лаңы Жүсіптерге жеткенше…»

Жүсіптің әнеукүнгі әңгімесі есіне түсті. Лениннің айтқандарын бұрмалап бара жатырмыз. Жер-жерде Ленинше ойлау жетіспейді деп қалды-ау. Осындағы тентек Қоспанбеттің осыдан төрт жыл бұрын қақаған аязда ауылына ел аман, жұрт тынышта ат қойып жылап келіпті дегенін естіген-ді. Қаумалаған халық одан жөн сұрайды ғой. Кісі өлгенде ғана ат қояды, ал сенің мына жаман ырымыңа жол болсын. Әлде тағы «жының» ұстап, бәрімізді бір дүрліктірейін дедің бе?

Сонда Қоспанбет егіліп жылаған күйі:

— Не білесіңдер, қараңғы тобыр. Жетім қалдық қой, жетім. Бүкіл ел жетім қалды. Ленин өлді! Ендігі күніміз не болады? — депті.

Сонда біреулер оны әуелі мазақ етіпті. «Айдаладағы бір орысты соншама жоқтап, ауыл аман болсын» деседі. Сол тентек Қоспанбеттің құдай берген зейіні, сезімі бәріміздікінен терең болып жүрмесін. Ендігі күніміз не боладысы шынға айналмасын. Мынау кері аққан судай елді керемет әбігерге салған дүрбелең «бассыз үйдің иті осырақтың» кері болып жүрмесін. Әдейілеп жаңа заман орнатқанда осындай топалаң болсын дей қойды ма екен Ленин. «Еңбекші қазақ» газетінен суретін Ақылжанның сан көрсеткені бар. Кеше Жүсіптің үйінің төрінде ілулі тұр. Шоқша сақалды, ойлы көзді, кең маңдайлы адам екен. Кемеңгер болса болар, бас бітімі тым келісті екен деп ойлайтын Нарғазы.

Нарғазыны қайран қалдырған оқиға — Бәсібекті тәркілеу болды.

Өзі Верныйға кеткенде бұл ауыл аман еді. Астан-кестең болыпты. Бәсібектің қалай тәркіленгенін Дәмелі айтты.

— Белсенділер тәркілеуге шыққанмен, Бәсібектің өз үйіне басып кіруге бата алмапты. Ауылын төңіректеп бір күн жүріпті, екі күн жүріпті. Шатырбай емес, Бименді емес, ел арасында Бәсібектің беделі де, сұсы да бар ғой. Бүкіл Мәмбетей елі Бәсібек тәркіленді дегенде күңіреніп жылапты. Малын тоғай-тоғайға ұрлап тықпақшы болғанда Бәсекең тыйым салыпты. «Қозғамаңдар, бәрі орын-орнында болсын» депті. Үш күн үйге кіруге бата алмаған тәркілеушілерді Бәсібек төртінші күні өзі шақырып алыпты.

— Күткеніме көп болды, неге келмейсіңдер? — депті. Сонда біреуі:

— Шынымызды айтсақ, Бәке, бата алмадық, сіздің айбарыңыз беттетпеді, — депті.

— Батыл болмасаңдар, қайтіп жаңа заман құра аласыңдар? Бөріні ала алмай, айналақтап жүріп алатын ауылдың шәуілдектері сияқты мені торып үш күн жүргендерің намысыма тиді. Мұндай жүрексіздік Кеңес өкіметінің намысына тиеді деп білемін.

Апиын салған қорқырауығын сорып қойып, біраз ойланады да, тершіген маңдайын сүртеді.

— Біз астық қой, тастық қой. Байлық деген мықтап ұстамасаң, жүгенсіз ат секілді алып қашып кете береді. Содан бір жерге апарып жығады.

Бәсібектің мына сөзіне тәркілеушілер таң қалады. Өздерінің сөзін сөйлеп отыр. Апиынын тағы бір тартып алады да:

— Кедей, кедей дейсіңдер. Сол кедейлерді өз жақтарыңа қалай шығарып алуды білмейсіңдер, — дейді. — Анау Шатырбай ауылы түгел көшіп кетті. Оның ішінде кедей жоқ па? Шатырбайдың бір ауыз сөзі олар үшін заң еді ғой. Кедейлер өкіметін нығайту үшін сол Шатырбайлардың өзін неге пайдаланбасқа. Шатырбай бірақ қате істеді. Туған жерден кету — тұқымыңды құрту. Бұл арасы ойланғандық емес. Шатырбайдай әркім әр жаққа тоз-тоз болып қаша берсе, мына қазақтан не қалады әрі бөгде елге қашса… Бөгде болғанда ата-бабамызды талай қан қақсатқан жоңғарлар ғой. Бүгін енді соның қанатына кіріп не барқадар табамыз? Ер туған жеріне, ит тойған жеріне. Сүйегім туған жерімде қалсын, мен ешқайда қашпаймын, ешбір таудан аспаймын. Пендешілігім болған шығар. Бірақ Мәмбетей еліне Бәсібектен келген зиян жоқ еді. Қысылғанына қолымның ұшын бердім, күн туғанда жел жағында тұрдым. Құдай берген абыроймен алтын да жинадым, күміс те жинадым. Малым да жыртылып-айырылады. Анау Бименді құсап, қалт-құлт етіп, құр жинай бермедім, қызығын көрдім. Не болды енді, қосақ арасында ол сорлы да арғы бет асып кетіпті. Арманым анау Матайдағы Маман-Тұрысбектерше ағаш үй салып, мектеп ашып, қараңғы қазақтың көңіліне мен де бір сәуле шашқым келіп еді. Оған жете алмадым. Егер менің жиған-тергенімді қазақтың, берісі осы Мәмбетейдің кәдесіне жаратсаңдар, алыңдар. Онсыз да шілдің боғындай тозып жүрген қазақты бай, кедей деп жауластырып қайтесіңдер. Мұның ру-ру болып, ата намысын қорғағансып, қырылғаны аз болып па. Қазақтың намысын қорғайтындай етсеңдерші.

— Бір-ақ қана тілегім бар, — деді Бәсібек қызарған көзін айналасындағыларға аларта қарап. — Мені осы өскен жерімнен қумаңдар. Ірі байларды сонау итжеккенге айдатып жатыр деп естідім ғой. Маман-Тұрысбектің тұқымы да жан-жаққа тоз-тоз болып қашып кетіпті. Кескілеп тастасаңдар да, осы туған жердің топырағы бұйырсын маған.

— Айбарымнан бата алмадық дейсіндер. Менде қандай айбар қалды? Соңғысын күні кеше әкем Мәлкенің асында көмгеніме көзім жеткен. Даумен біткен астан, қайта шапқан бәйгеден Бәсібек беделінің шайқалғанын көргем. Бәйге деген берекенің басы ғой.

Көзі малмен шыққан қазақтың аттан, оның ішінде бәйге аттан қасиетті несі бар. Өз атым келмей, өзге келген бәйгенің бірі ас үстінде мерт болды, пышаққа ілінді. Шатырбайдан құт қашады-ау деп сонда-ақ ойлағам. Бас бәйгені алған Нарғазының Құдайторысын қамауға алыпты деп естідім. Бұл не сұмдық? Атта не айып бар. Кеңес өкіметі хайуандарды да бай, кедейге бөлмек пе сонда? Осы жері түсініксіз маған. Қармыс тұқымын да айналдырып жатыр деп естідім. Күні кеше қызылдарға көмектескен ауыл сол еді ғой. Сонда не болғаны. Өзін жақтағанды да, жақтамағанды да бір қазанға салып қайната бергені ме? Нарғазы еті тірі азамат қой. Қиялап шығар бір жерден.

— Мүмкін, қабылдарсыңдар, мүмкін, қабылдамассыңдар, бар ауырлық өзіммен кетсін. Балаларыма тиіспеңдер. Өздері де сужүрек, естері шығып кетті. Арғы бетке кетпек болғандары да бар еді, тыйып тастадым. Шынымды айтсам, өзіме тартқан біреуі жоқ. «Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туар, бір аяқ асқа алғысыз». Осы соңғы сөз менің балаларыма арнап айтылса керек. Даңқты әке балаға ғұмыр бойы биік, ессіз балаға аласа ғана шоқыдай, ауылына тұрған тиіп. Тұқым қалсын, ұрпақ жалғассын дегенім ғой. Бәсібектің тұқымын тып-типыл еткеннен не опа табасыңдар. Қазынаның қайда екенін айттым, малдың қанша екенін айттым. Ендігі ерік өздерінде. Тек қана мынау іргедегі екінші үйден дәм татыңдар. Дәмге бас иіп, дәмге табынып өскен халықпыз ғой, ол үшін ешкім айыпқа бұйыра қоймас. Меніңше, астан өкімет те үлкен емес.

Тәркішілер бір-біріне қарасты. Ортадағы бастықсымақ біреуі:

— Жоқ, Бәке, онсыз да үш күнге кешіктік, біз іске кірісейік, — деді.

— Ac өтетін өңешің жоқ бітеу болсаң, онда өзің біл, — деп Бәсібек теріс қарап жатып алыпты.

Дәмелі естіген-білгенін түп-түгел айтып шықты. Нарғазы мен Ақылжан тұнжырап отырып тыңдауда.

— Есіл сөз-ай, тыңдар құлақтың болмағанын қарашы, — деп күрсінді Нарғазы.

— Апамда зәре жоқ деп естідім. «Ал құдай мені, ал құдай. Ұлдарымның тәркіленгенін көрсетпе» деп зарлап отырған көрінеді, — деді Дәмелі.

Өзін кедейге жатқызбайтын Нарғазының жүрегіне мұз түскендей болды. Жүсіптің аузындағы ақиқат пен мына шындықтың арасы жер мен көктей. Аласапыранның көкесі ауылда болып жатыр.

Бүйректен шыққан сирақтың тап өзі емей немене? Сонда бүйрегі қайсы, сирағы қайсы?

Дәмелі Бәтиманың жағдайын тәптіштеп сұраған-ды. «Бағы ашылған екен» деді ішінен. Ол жылады деген жерде бұл да жылады. Үй ішімен түскен суретін көргенде, Дәмелінің көңілі тіптен бұзылды. Сымбатты қыз еді, сымбатты келіншек болыпты. Ал ең кереметі адам баласын аудармай қағазға бұлайша түсіргенін бірінші рет көруі. Жансыз болса да, жақын адам өзіңмен тілдесіп тұрғандай. Жүсіп секілді оқыған азаматтан ешбір кемістігі жоқ, лайық жардай жайнаң қағып тұр. Суреті бар қатқыл қағазды беторамалдың арасына бірнеше орап, тығып қойды. Мына қам көңілді ағайынға көрсетіп, қашып кеткен қызға қайта бүйректерін бұрмақшы. Әкесі Бименді сорлы үш баласымен қоса, ең болмаса бұлардың суретін де көре алмай кетті-ау. Мал-мал деп жылап туған байғұс сол малдың қызғанышымен ақыры туған жерден де алас болды. Дүлдүл тәтесін жатпай-тұрмай ауылға қайт деп шақырғанда, Бәтима осы тірнектеп жиған құрғырды ұқсатуға жәрдемі тиер ме екен деп үміттенді ғой. Ғұмыр бойы өзінен де қызғанып өткен бұл құрғырды қызыл итке жегізді де, тоз-тоз болды.

Дәмелі өз ойымен, Нарғазы өз ойымен. Нарғазының көкейінен Бәсібектің «байдың байлығын да, өзін де Кеңес өкіметінің әжетіне жаратуға болмас па екен» деген сөзі кетпей қойды. Ал тартып алынды, тәркіленді, оған енді кім ие? Бөгденің қолында, бөрінің аузында кете бергеннен өкімет не пайда таппақшы? «Иесіз малға шибөрі де құдай» дегендей, ендігі қожа даланың тағысы болмақ па? Байдың ниеті теріс болғанмен, малға деген ықыласын, шаруаға деген қырын пайдалану керек қой. Әлгі бір Мұқыры жақтағы жылқыны үйірімен қырып салғандар бағатын адам болмаған соң да солай істеді-ау. Бәсібек тәркіленді, үйір-үйір жылқысы, қора-қора қойы, табын-табын сиыры өкіметтің қолына көшті дейік. Кім бағады енді сонда? Тіпті кедейлерге үлестіріп бергенге дейін де ие керек емес пе? Осы екі ортада-ақ малдың бей-берекет болмасына кім кепіл. Ал Бәсібек ауылынан бір адам, бір кедей оның жылқысына иелік етуге бармайды. Бәсібектің мысының өзі-ақ олардың тіл-көмейін байлайды. Өзге жақтағы кедейлерге жеткенше ол малдан не қалады? Содан барады да, Лепірбайлар алуын алып, ие бола алмай, орта жолда қырып салмағанда не қылады? «Өкімет саған да жоқ, маған да жоқ» деп кейбіреулер тәркілеу басталғанға дейін талай малды жайратып салғанын естігенде жағасын ұстады. Ашынған соң не істемейді. Байлардың ашынғаны, Лепірбайлардың асыра сілтеуі екі ортада төрт түлікке cop болды-ay. Мынау кең даланың көркі болған, онсыз өмірі тұл қазақ үшін малға келген опат өзіне келген опат емей немене. Төрт емшекке қарап өскен халықтың бұлағы құрғап, тіршілік тынысы шынымен тарылғаны ма? Малсыз не өмір, не тірлік? Қой, бұл бір уақытша орын тепкен ұрда жық опат болар. Ақылға келіп, ақылмен шешер жол табылар. Қайран, Бәсібек! Шып-шырғасын шығармай тәркілеушілердің алдына салып бергенде алдымен малды аяды-ау. Ол аяғанмен, өзгелер аямаса не болды.

Нарғазыға осының бәрін Жүсіпке жазып жіберу жөнінде ой сап ете қалды. Ақылжанды бір-екі күн отырғызып, жаңағы құйылып келген пікірлерді қағазға түсіртсе… Апыр-ау, бұл Шодырдан хабар болмай кетті ғой. Тегі іш жақта, бір басшы қызметте деп еді Жүсіп. Қазақтың жайын бүге-шігесіне дейін білетін сол секілді адам керек боп тұр ғой қазір. Өзгеріп кетіп жүрмесе, ол басқаша шешер ме еді тәркілеуді. Ай, өзгере қоймас, Жүсіп те өзгермепті ғой. Бұлар жаңа өкіметке жанашыр, жаратылысы асыл адамдар, ақылдың адамдары. Адамдық иісі аңқып тұратын азаматтар. Сонау Черкештегі қиын-қыстау күндері істегендерінің бәрі жұрттың көкейіне қонды емес пе. Шын мәніндегі жауға қарсылығын, қазақша айтатын әдемі қалжыңын сағынып кеткендей болды. Мынау мұрынға су жетпеген заманда ол да Жүсіпше таңның атысы, күннің батысы құйрығы жер иіскемей жүр ме екен?

Әйтеуір, өзіне бір нәрсе жетпейтін секілді. Жүсіп пе, Шодыр ма? Судан шығып қалған балықтай желбезегі кеуіп, тынысы тарылып барады. Шөп етіп қайта түсер тұнық дарияны аңсайды. Әттең, шіркін, ақылдасатын адамның тапшы болып тұрғаны-ай. Ақылжаннан өзге кімі бар? Жаңа көргендей қайта-қайта оған қарай береді. Түрмеде болған үш апта өзін жасытпаған, есейткен сияқты. Сөздеріне, іс-әрекетінде салмақтылық, ойлылық бар. Оған да тәубә! Мынау оңды-солды тәркіленіп жатқан мал секілді түрмеге тоғытылып жатқан адамдар да аз емес-ау, тегі. Қой, тездетіп Жүсіпке хабар беру керек.

Аяғы ауыр деп әпкесін аяп отырғанда, «Балжан бәйбіше қатты сырқат, тез жетсін» деген хабар алды. Бұл хабарға қоса, ауданнан «Малыбаев Ақылжан 20-сыншы ауылдық советінің хатшылығына кіріссін» деген нұсқау және келді. Жүсіптің анадағы хатының дүмпуі-ау бұл неғылса да. Жиенінің атқа мінгеніне бір жағынан, қуанса, бір жағынан, мынау аласапыранның ортасына түседі-ау деп қорықты. Тәркілеушілер жүрген жерде қатталған дүниені түгел қағазға түсіретін осы хатшылар. Әпербақандардың арасында қара жүрек болып кетіп жүрмесе… Дегенмен қайтып атқа мінгені қуантады. Малыбайдың ұлы, Нарғазының жиені әкім бопты дегенінің өзі не тұрды. Мынау тәркілеу деген сұрапылдың өздерін айналып өтуіне септігі тиер ең болмаса.

Балжан әжемнің көңілін сұрауға мен де барамын деп отырып алды. Шермиген күйі Дәмелі де атқа мінді. Іші бір сұмдықты сезетіндей. Анасы осы жығылғанынан аман қалса жарар еді. Сырқатын ауырлатқан мынау ырың-жырың уақыт шығар, тегі. Ақылжанның тектен-текке түрмеге түсіп, Нарғазының жердің түбі сонау Верныйға шабуылдауы асыл анасының жүрегін езбеді дейсің бе? «Ал құдай, ал құдай» деп арыздануы көбейіп кетті деуші еді, сонысы жаратушының құлағына тиіп жүрмесін.

Үйде Малыбай ғана қалатын болды. Ол бұған үйренген. Сонау Черкеш қорғанысы жылдары да шыдап баққан. Азын-аулақ малды өзінен басқа қарайтын ешкім жоқ. Бимендінің арғы бет асып кеткені Ажы ауылын белден бір ұрғандай майыстырды. Қоспанбет «немере ағам бұлай етіп отырғанда, мен Кеңес өкіметінің болысы болуға хақым жоқ» деп өзі арызданып, жұмыстан босанды. Онысы жақсы болды да. Тәркілеу деген пәледен іргесін аулақ салды. Аз ғана күнкөріс малымен ол да өз қотырын өзі қасып отыр. Бүкіл ауыл осындай қоңыржай күйде. Ағайынға аса көп татырмаса да, Бимендінің қаптап жатқан қойы, үйір-үйір жылқысы көңілге тоқ еді. Жайлау көшіп, қыстау көшіп, жыл бойы әйтеуір әбігер ететін де қоятын.

Енді, міне, сол көріністің көзден бұл-бұлы ұшты. Малыбайдың қабырғасына қатты батқаны — жылқының кеткені. Жастайынан жылқымен бірге өскен адамға олардың шұбырып өзге жаққа бара жатқаны өзегіңді суырады екен. Бірнеше күн аһылап-үһілеп ұйықтай алмады. Енді, міне, оларды қай жаққа әкеткені, кімге үлестіргені белгісіз. Кедейге десе, осы ауылда кедейлер баршылық қой. Үлестіре салмады ма. Бимендідей байы болғанмен, жарымаған ауыл атанғаны қашан. Сол ауылды неге жарылқай салмады? Қысқасы, ағасы арғы бет асып, одан қалған мал тоз-тоз болып, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында дегендей, жалғыз Ақылжаны абақтыға түсіп, бір зұлмат заман басталғандай болып кеткенде, бұлт арасынан күн қайта көрінгендей секілді. Жалғызы аман-есен оралды. Оның үстіне, баласына әкім боласың деген қағаз келді. Қайғы қуанышпен, күрсіну тәубемен алмасты ма, қалай? Абақтыға кеткенде Сүзеген молданың қарғысы тиді ме деп ойлап еді, қайтып келгенде баласының Жүсіп оқығанның орнына аунағаны есіне түсті. Жүріп-жүріп Дәмелінің жүкті болғаны да көңіліне демеу. Ақылжанның атын байлайтын, ағалап артынан жүгіретін інісін көргісі келеді. Аманшылық болып, заман тынышталып Ақылжанын үйлендірсе… Ауыл советтің хатшысы маңдайынан шертіп жүріп қалаған қызын алатын шығар. Бір кезде өзінің бағын байлаған лағнет атқыр қалың мал енді жоқ қой. Кеңес өкіметінің ең бір әділ шешімі осы болды-ау. Нағашы әжесіне барып қайтсын, шешесі аман-есен босансын. Бәрі орнына келер, тәубә деп қояды ішінен.

Бұлар келгеннен кейін Балжан бәйбіше кеп жатпады. Үш ұлын шақырып алып бір қоштасты.

— Жыламаңдар, менің дәмім таусылған сияқты. Түнде түсімде әкелерің Тұрғанбек қасына шақырып алып, шашымнан сипап тұр. Ол дүниеге кетер жол шығар ол. Айтарым — жұптарыңды жазбаңдар. Ақырына дейін Тұрғанбектің үш арысы деген атақтарыңа қылау түсірмеңдер. Сендер разы болсаңдар — мен разы.

Үшеуі бірдей еңкілдеп жылады. Мынау дүниенің алтын діңгегіндей көрінетін аналары шынымен көз жұмғалы жатыр ма? Аспан төңкеріліп, жер жарылып, тұңғиық құзға құлап бара жатқан секілденеді оларға. Асқар таудай арқа сүйейтін аналарынан шынымен айырылмақ па? Әкелерінің жоқтығын білдірмей, әкесі барлардан артық тәрбиелеген, осы ауылдың құт-берекесі саналған адамды ажалдың тырнағына шынымен қияйын деп отыр ма?

Сәл ғана ентігін басқан соң ана тағы да:

— Мені әкелеріңнің қасына қойыңдар. Бірақ аса шабылмаңдар. Уақыт ыңғайы солай ғой. Біреу болмаса біреу оны да сөз қылып жүрер. Зиратым болса дайын, ақылды істеген екем. Мынау қысылшаң кезеңнің келетінін білгем-ау тегі.

Балжан бәйбіше езу тартып күлгісі келіп еді, оған шамасы келе қоймады. Зираты демекші, Тұрғанбек қайтыс болған соң көзді жұмып, біраз малды сатқызып, осы өңірде жоқ бейіт тұрғызды. Күмбезінің басына ай қондыртты. Жайлауға, қыстауға көшкенде сол зират биік төбе басынан айы жарқырап, әдемі көрініп тұрады. Осы өңірдегі аса бір айшықты белгі секілді. Көш қасынан өткенде бір мал сойдырып, құран оқыту — Балжан бәйбішенің жыл сайынғы әдеті. Бұл зиратты жұрт әуелі Тұрғанбектің емес, Балжан бәйбішенің зираты деп кеткен болатын. Шешелерінің көрегендігіне ұлдарының енді көзі жеткендей. Кезінде кірпіш өретін, күмбез соға алатын адам таппай қиналып еді. Сонда тамыры Шодыр қатты көмектесті. Кірпіш күйдірудің жөнін білетін орыс ағайындарды тауып берді. Міне, енді соның бәрі ақылмен істелген шаруа сияқты болып тұр. Бәсібек секілді атақты адамның өзі де енді мұндай зиратқа жете алмай қалды ғой.

Мынау әл үстінде жатқан аналарының өздері үшін онсыз да биік тұлғасы тіпті биіктей түскендей. Қимайтын кезде қылқан жапырақ та гүл болып көрінеді дейді ғой. Оның қасында туған ана, осынау жарық дүниеге әкелген ана, әлпештеп өсіріп, ақ сүтімен асыл қасиеттерді дарытқан ана жасық етпей, жасыл етіп өсірген ана… Ажалдың қара құрығына шынымен-ақ ілінгені ме? Мынау сұңқарларыңды жапан дүзде шынымен-ақ қорғансыз қалдырып бара жатқаның ба? Енді кіммен ақылдасамыз, кім біздің еркелігімізді көтермек, кімге шолжаңдаймыз, өзге аналар бір төбе де, сен бір төбе едің-ау, біз ештеңе емес, мынау елің, ғұмыр бойы намысын жыртқан Қармыс атты тайпа қан жыламай ма енді. Кемсеңдеген үш арыс көздері дымқылданып бір-біріне қарағанда, көкіректерінен осындай от ұшқындады.

Балаша босаған үш ұлына Балжан бәйбіше «барыңдар» деп ишарат білдірді. Қолындағы ақ жібек орамалын әлсіз ғана есік жаққа сілтеді. Олар шығып кетті.

Енді, міне, үш келінімен арыздасып, қоштасып жатыр. Жастығын биіктеткен үлкен келіні — Нарғазының әйелі Зейнептің қолынан сүйді.

— Артық айтқаным болса, кешіріңдер. Бірақ өздеріңе деген аналық мейірімім қылаусыз болды деп білемін. Ол дүниеде де тілеулеріңді тілеп жатармын. Менің анау үш жетімегімді ренжітпеңдер. Асыр да күсір мінездері бар, үйрендіңдер ғой, кешіре біліңдер. Анаға бала қанша есейсе де, сәби болады да тұрады.

Ақырғы өсиетін айтып жатқан ана үш келінді де ағыл-тегіл жылатты. Қалтыраған саусақтарымен тұсында ілулі тұрған шағын әдемі дорбаны көрсетті. Оны алып берген Ерғазының келіншегін бауырына тартып бетінен сүйді де, әлгі дорбаның ішінен ақық көзді бір жүзікті алып қолына салды. Дәл сондай екі жүзікті қалған екі келінінің ортан саусақтарына қалтыраған кәрі қолымен өзі кигізді. Соны ауырсынды ма, «үһ» деп шалқалай басын жастыққа сылқ еткізді.

Одан сайын егілген келіндеріне оты қашқан жанарымен «болды енді» дегендей ишарат білдірді. Олар тізілген қаздай орындарынан созыла тұрып, есікке қарай беттеді. Жылап бара жатыр, жондары бүлк-бүлк етеді.

Беті ары қараған адамнан қалар ұрпақтың қамын ойлайтындар аз ғой. Жанның тәттілігі аласұртып ақырғы демі біткенше әлдебір үміт елесімен айналасындағыларды әбігерге салатындар болады, бақсы-балгер шақыртады, құдайы бергізіп, күр шығындатады. Балжан бәйбіше олай етпеді. Аса бір төзімділік көрсетті. Әуелі жалғыз қызы Дәмеліні де аяғы ауыр болған соң қасына көп жолатпады. Көптен көрейін деп отырған перзентіне қайғырам деп зақым келтіріп жүрер. Бұл дүниедегі ең қиын нәрсе — жан тапсырар адамның қасында болу, оның қиналғанын, мынау жарық дүниені қимай аласұрғанын көру. Бұл ғұмырында ондайдың талайына куә болған асыл ана ақырғы сапарға кетерінде де сұлу мінез танытуға, сабырлылық жасауға бел байлады. Сырқат жанына қанша батса да сыр бермеуге тырысты. Ұрпағының есінде бұған дейін сомдалған күйінде қалғысы келеді.

Әлі де әлі бар сияқты. Дәмеліні Ақылжанымен соңғы рет көруге ұйғарды. Аяқ жағында тікесінен сұлық тұрған жиеніне ұзақ қарады. «Тәубә, құдай, әдемі жігіт болыпты ғой, кешегі жаман Шелпегі енді азамат. Өмір үзілмейді, жалғасады деген осы. Малыбай сорлы, мұны маңдайыңа ұзағынан жазсын. Кедейлігін мына аласапыран уақытта ұлыңның негізгі қорғаны болсын. Заманыңның түзу қазығы бол, жарығым. Қармыс ауылының қаймағы бұзылса, қаныңа тартпай қоймассың, қорған болуға жарарсың, әкімдігің құтты болсын. Сонау Жүсіп деген азаматпен осынау сәтте қалай жалғассаң екен? Оқтығы түзу жан секілді еді, ондайлардың қанатында қор болмас ең, Шелпегім».

Ардақты ананың мұндай ойлары үнсіз тұрған Ақылжанға жетті ме, жетпеді ме, әйтеуір оның көзінен жас домалап-домалап кетті. Күні кеше жұмысың бар ғой дегенге қарамастан келгені де нағашы апасын тірісінде бір көріп қалу еді. Қараңғымын дегенмен құдай берген ақылдың арқасында арыны-беріні түгел барлап, кімнің үйінде қандай кикілжің бар, кімнің қуанышы, кімнің реніші не себептен — бәрін көрмей-ақ біліп, үстінен дөп түсіп отырушы еді. Үлкен аналық мейірімімен бүкіл Қармыс атаның тұқымын қойдай қайырып, жылқыдай жусататын. Алдынан кесе көлденең шығып көрген бір пенде жоқ, бәрі ақылына бас иетін. Қағынған даулардың өзінде де Балжан бәйбішенің төрелігіне жүгінетін. Қара қылды қақ жарған әділдігі талайды тамсандырып, талайдың апшысын да қуырған еді. Бала да болса байқап жүретін осы сапаларды енді кімнен іздейді?

Өз анасы Дәмелінің нағашы әжесіне тартқан жерлері көп-ақ. Бірақ шынардың қасында өскен қайың секілді әлі аласалау көрінеді. Шынар тұрған соң елене бермейтін шымыр ағаштар да болады ғой. Мүмкін, сондай шығар. Балғын қиялды бейнесі өз жүрегінде ерекше сомдалған мынау құдіретті әже талай жерге әкетті дейсің сүйреп. Шіркін, жаңа өкіметтің сойылын соғып жүргендерге осы әжесінің адамдарға деген ең болмаса жанашырлығын берсе ғой. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» дейді. Көрген ұямның ең ақылды кітабы осы әжем емес пе. Оны Сүзеген молда үйреткен аяттардай жаттап алдым ба? Ол аяттардың құлаққа жұмсақ мақамынан басқа еш нәрсесін түсінбеуші еді. Ал әжесінің әрбір сөзі өмірлік аманат секілді көрініп кетті. Есейген сайын оның бағасын етене қабылдай түсті. Абақтыда үш апта жатқанда да әжесінің бейнесі көз алдына ауық-ауық келе берді. «Ақымақшылықтың да ұпай алатын кезі болады, ақылдың алдында ақыры артын қысады ғой, шыда, балам, шыда, шыдамдылық та ақылдылықтың белгісі» деп сыбырлайтындай болушы еді. Оу, өзі шыдай алмай неге кетіп бара жатыр, мынау ұйқы-тұйқы кезең әлде бір шаш ал десе, бас алардың тауқыметі шығар, ақылды іс алмастырар оны. Талай сұрапылда талмаған ана жүрегі осы тұста нәзіктік көрсеткені қалай? Шыдаса етті, шыдай тұрса етті. Мынау менің қабілетім неге жарайды, керек болмады ма, әжежан. Көлеңкесін аямайтын шынарды ажал секілді апат қиып түсіргенде, жанындағы талшыбықтардың күні не болмақ? Әлде құнарлы қоректі өзім ғана жұта бермей, сендерге, талшыбықтарға қалдырайын дегеніңіз бе?

Ақылжан қалың ұйқыдан оянғандай селк етті. Балжан бәйбіше Дәмеліні әңгімеге тартқан екен.

— Сен биыл осы нешедесің?

— Отыздың жетеуіндемін.

— Мүшелінде көтерген екенсің ғой құрсағыңдағыны. Құдайдан қырық мәрте тілейтінім — аман-есен босан. Ақылжаның жалғыз ғой. Бәріңнің боз қасқаларың болайын.

Дәмелі екі көзіне ерік беріп, қолындағы сулы орамалымен шешесінің кебірсіген ернін сүртті.

— Малыбай келген жоқ, ә. Ол шіркіннің сөзі дәмді еді. Үндемей жүріп түйдек-түйдек тастаған өлеңдеріне сан шамырқанғаным бар-ды. Бұлбұл деген құстың өзі қораш көрінгенімен, үні сұлу ғой. Түйенің мойны иір-иір болғанмен, шұбатының дәмі ауыздан кете ме? Маған жоқтауды Малыбайға шығартыңдар.

«Жоқтау» деген сөзден Дәмелі де, Ақылжан да шошып кетті.

— Қай-қайдағыны айтпаңызшы, апа. Мүмкін, тәуір болып кетерсіз, — деді Дәмелі көзі боталап.

— Оны тілеп жатқан мен жоқ. Аларында, сендердің анау-мынауларыңды көрмей-ақ кеткім келеді. Арманым Нарғазыдан перзент көрмедім, сол ғана… Бірақ осы Қармыс ауылының баласы түгел соныкі емес пе деп тәубе етем. Жолбарыс жүректі болғандықтан да сирек туады дейді ғой. Менің жолбарысым да солай шығар. Зейнеп байғұс қан жылап, екінші әйел алып бер деді-ау. Ұрпақ үшін махаббатын да құрбан еткісі келді. Ниетіңнен айналайын. Жолбарыстың жолын аңдушылар көп болады. Абай болыңдар, қапыда қақпанға түсіп жүрмесін. Алланың қақпанына құлдық қой, адамның қақпанын айтсаңшы. Біреу қызғанышпен құрады, біреу құр дүрмекпен құрады. Мынау дүрмекті заманның қақпанынан сақ болсын. Саған әдейі айтып отырмын. Ана Ақылжаныңа да абай бол. Аңқылдап жүріп түсіп қалып жүрмесін. Әкесінің жуастығынан, нағашысының бірбеткей аңқылдақтығынан сақтасын дер едім. Айнала адал болса, аңқылдақтық жаман қасиет емес. Ал арам болса ше… Қой, көп мыжып кеттім-ау деймін. Шелпегім, жақындашы.

Ақылжан әжесінің аяқ жағынан бас жағына келді.

— Сен әлгі Сүзеген молдадан оқымап па едің. Соның маған иман шығаруға жарай ма?

— Иман шығаруға емес, сізді аман алып қалуға жараса, жеті жыл оқығанымды түгел жатқа айтып шығуға әзірмін.

— О басыңнан, қабілетіңнен айналдым!

Әжесінің кеудесі көрікше бір көтеріліп, бір басыла бастады. Сөздері де анық естілмей, тілі күрмелуге айналды. Үзіп-үзіп:

— Өкіметің ұрыспаса, соңыңнан бір-екі ауыз қайыр, — деді. Дәмелі анасының тамырын ұстай алды. Қоянның ентігіндей тым лыпылдап кеткен екен. Ақылжанның ерні жыбырлай бастады. Тамырдың лыпылы енді баяу ағысқа көшті, сарқылған судай үздік-создық бірдеңе келеді. Маңдайынан суық тер шықты. Дәмелі жүгіре далаға беттеді де, үш бауырымен қайта кірді. Кәдімгі Сүзеген молдаша Ақылжан екі көзін тарс жұмып алып, жүресінен отырған күйі әлденені қылғына айтып отыр. Әдейі тыңдап жатқан адамдай әжесінде үн жоқ.

— Апа, апа, жаным апа, — деді Нарғазы.

Дәмелі басқаларына үндемеңдер дегендей ишарат білдірді. Жан тапсырар шақта арашашы болам деу күнә, қинамау керек дегенді үлкендерден сан естігені бар-ды. Бозарып бара жатқан анасының жүзінен көз айырмай қарап тұр. Бір уақытта аузынан бұрқ етіп жалын шыққандай болды. Соңғы демі болса керек. Осы кезде барып Дәмелі дауыс салды. Алдымен Нарғазыны, одан соң Жанғазыны, Ерғазыны құшақтап көрісті. Екі иығы селкілдеген Ақылжанға кезек ең соңынан тиді. Белгі күтіп тұрғандар далада шу ете қалды. «Апам-ау» деп сұңқылдаған келіндер үйге алдымен кірді. Азан-қазан жылау басталды.

Ақылжан кіргендердің бәрімен көрісіп болды да, жүгіре басып Жанғазының үйіне келді. Қолына қалам алып отыра кетті. Кеудесін әлдене керіп бара жатқандай. Алқымына тығылып атылғысы келеді, бірақ бір нәрсе бөгеп жібермейді. Әкесіне аманат еткен жоқтауды өзі жазса қайтеді? Бала кезінен шатып-бұтып мұның да құрайтын бірдеңесі бар секілді еді ғой. Көзіндегі жас қағазына тамды. Құмандағы сумен қос жанарын қайта-қайта шайды да. Ар жағынан сөзден гөрі жастың келуі тез секілді. Әлі тығылып, әлі булығып отыр.

— Қара аспан қарс айырылып құлады-ау!

Әрі қарай қалай? Неге, неге сөз шіркін келмейсің бір құйылып. Асыл десе асыл, жасын десе жасын, ардақты ананың жоқтығына күйінбейсің бе!

Қара аспан қарсы айрылып құлады-ау,
Қара орман қақ жарылып шулады-ау,
Асыл ана бұл дүниеден көз жұмып,
Қалың жұртым қайғы жұтып жылады-ау.
Бейнең бар еді жақсылықтан жаралған,
Пейілің бар еді күн нұрынан таралған,
Бұл дүниеден құрып неге кетпейді,
Аналардан, аналардан жан алған.
Ұлдарыңа әке болдың, ана да,
Өткен үміт енді қайтіп жана ма?!
Айналаңа мұхит еді мейірің,
Зар болдық-ау, жарқын ана, жан ана!
Аз ғана сөз анашыма арнадым,
Аман болыңдар, сиремеңдер қалғаның,
Заман оң боп, бәрімізге бақ қонып,
Ұлы ананың жалғастырсақ арманын.
Енді жоқсың, иман берсін, хош, ана,
Тұлғаңменен тіршілікке дос ана.
Сағынармыз басып кеткен ізіңді
Аман болсын алтын діңгек, босаға!

Ақылжан жазып болып, жылап отырып қайта оқып шықты. Екі әйел шаршаңқырап қалған Дәмеліні қолтығынан сүйеп үйге кіргізді.

— Сіздің жағдайда көп жылауға болмайды, сәл тынығыңыз, Балжан шешемнің арманы жоқ, сіздердің алдарыңызда… — деп жұбатады олар.

Үш күн бойы Қармыс ауылы аза құшағында болды. «Асыл анамыз-ай», «Ардақты анамыз-ай» деп ат қоюшылар ертеңді-кеш арылған жоқ. «Өлім де сын» деп ойлайтын қазақ дәстүрімен жиналғандар бәріне назар аударды.

— Он бір адам дауыс салып тұр. Бұл кемпірде не арман бар. Ішкені алдында, ішпегені артында болды. Үш ұлы бірдей сайдың тасындай тұра қалды. Мынау жаңа заманда да жағдайы жаман емес. Жаңа өкімет те оң көзімен қарапты ғой. Бере салған тұқым тегі. Әуелі жиені, Малыбайдың анау жұқа ұлы да әкім болған жоқ па? Бүкіл бір тайпаның тағдыры оның қаламы қалай қисайса, енді солай болады, — деп гулеседі далада ойдым-ойдым тұрған жұрт.

Бәрінің назарын аударған Дәмелінің жоқтауы болды. Көрісетін он бір адамның ең түбінде сол. Ат қоюшылардың айқайы енді-енді басылып, алты қанат үйдің әр-әр жеріне шоқиысып отыра бергенде:

Қара аспан қарсы айырылып құлады-ау,
Қара орман қақ жарылып шулады-ау, —

деген зар қайта құлақ жарады. Мақамына әбден төселіп алған Дәмелі әр сөздің ішіне кіріп, оның қаралы мазмұнын жиналған жұртқа бажайлай түскендей.

Өсиеті, өнегесі көп еді,
Адамдықты пір тұтыңдар деп еді,
Ақ тілеулі, асыл туған анаға,
Қандай ажал улы оғын кезеді?

Сөз мәнін қашан да құдірет тұтатын Малыбай әйелінің мынау жоқтауын көктен түскендей қабылдады. Ат қоюшылармен әлденеше рет қайталап кіріп қайта тыңдады. Бір жағынан, екіқабат күйімен мұншама зарланғанынан зәресі кетсе, екінші жағынан, қорғасындай салмақты сөздердің өз әйелінің аузынан шыққанына мақтанғандай. Өзі жоқта кім шығара қойды екен мұны?

Балжан бәйбішенің төркіні Матай елінен келгендер тіпті тамсана тыңдады. Жер аяғы қашық болған соң, солардың жетуін күтіп, өлікті он жақта оңаша үйде әдейі үш күн ұстап еді. Бай тәркіленіп, кедей сасқалақтап жатқан мынау қысылшаң кезеңде қазаға деген мұншама құрметке олар бір жағынан, таң қалса, екінші жағынан, өз елінен шыққан әйел жыныстының мұндағы беделіне риза болғандай. Ауылдың анасы, аймақтың анасы деп жоқтап жатыр. Үш ұлдың ортасындағы жалғыз қызы Дәмелінің тақпақтап-тақпақтап айтқан сөздері сай сүйектерін сырқыратты. Даусы да зарлы екен.

Оларды шалқасынан түсіре жаздаған жағдай дайын зират болды. «Ел құлағы елу», еміс-еміс еститіндері бар еді. Бірақ мынандай сирек кездесетін, көбі ғұмырында көрмеген күмбезді зират естерін тандырды.

Жарына салдырған жақсы ескерткіш зираттан асыл ана енді өзі де келіп орын тепті. Елдің көбі көмусіз қалып жатқанда, мынау естен кетпестей оқиға емей немене? Күні бұрын бәрін болжағандай, жарықтық. Қазір кімге кірпіш күйдіртіп, күмбез соқтырғандайсың.

Өлімімен де асыл ана ұлдары Нарғазы, Жанғазы, Ерғазының, жалғыз қызы Дәмелінің де мерейін аспандатып кетті. Олар елімен бірге ақ жуып, арулап ақырғы сапарға аттандырып салды ананы. Дәмелінің зары кімнің де болса құлағында қалды. «Балжан бәйбішені жоқтау» деген сөз ел арасына тез тарады.

Бейнең бар еді жақсылықтан жаралған,
Пейілің бар еді күн нұрынан таралған.
Бұл дүниеден құрып неге кетпейді,
Аналардан, аналардан жан алған.

Жетісін өткізіп, әке-шешесімен елге бірге қайтқанда, Ақылжанның есіне осы шумақ қайта-қайта түсе берді. Өз анасына да жалтақ-жалтақ қарап қояды.

Сұрапыл

1

Ақылжанның ауданда болған үлкен жиыннан жиі естіген сөзі «отырықшылдық». Мұнсыз жаңа қоғам болмайды, жаңа өкіметтің ісі жүрмейді, білім беруді, мәдениетке көшуді жүзеге асыру қиын. Киіз үй деген ескіліктің қалдығы, ана орыс халқы құсап там салу керек, бақша егу керек. Отырықшылық қана алға басуымыздың кепілі. Кімде-кім отырықшылыққа қарсы — ол Кеңес өкіметіне қарсы.

Аудан орталығынан бір күндік жердегі ауылға қайтып келе жатып қалың ойға қалды. Сонда енді жайлау, қыстау деген қала ма? Малды қайтеді, көшпелі халық үшін күн көрудің негізгі көзі сол ғой. Бір жерде отырып алған соң аяқты мал қалай күн көреді? Орыстар атам заманнан бір жерде отыруға үйренген. Олар егін салады, бау-бақша өсіреді. Көп болса екі жылқысы, екі сиыры, он шақты шошқасы болады. Антоновкадан көріп жүр ғой. Малға шөп шауып, жиып алу да онша қиын емес. Ал екі апта отырса, жер тозып кетті деп зар илейтін үй неге ескіліктің қалдығы? Небір заман қазақтың жанын сақтап келе жатқан осы емес пе. Жаз жайлауда, қыс қыстауда малмен көзі шыққан халық үшін одан ыңғайлы баспана жоқ. Әлдеқалай Шодырлардың үйіне бара қалғанда тұншығып кете жаздайтын, енді қысы-жазы төрт қабырғаның қыспағында отырса, ол не күн? Жастарды қойшы, көнер-ау бірдеңе ғып. Қарттарды қайтіп көндіреді? Жаз жайлаудың өзінде жер таңдап әлек.

Ауылдық советтер бірінші кезекте жауап береді деді-ау. 20-ауылдың отырықшылануы ең алдымен өзіне байланысты. Мұндайда ақылдаса қоятын нағашысы Нарғазының ауылы да қашықтап кетті. Олар да осындай әбігерге түсіп жатқан шығар. Енді апаммен ғана сөйлесіп көрем ғой. Жас босанып, әлі тік көтеріліп кете қойған жоқ ол. Ауыр босанды, өміріне де қауіп төнді. Әйтеуір аман қалды. Өзінің үш апта абақтыда болғаны, Балжан әжесінің қазасы — бәрі-бәрі әсер етпеді дейсің бе? Құдай сақтағанын айтсаңшы. Өзіне ат байлар іні туды.

Анасының ащы толғатқанын өз аузынан сан мәрте естіген. Бала теріс келіп, толғақ екі күнге созылды деген. Әуелі шыдай алмай керегенің көгін бытырлатып сындырып жібердім, «бұл жаман неменің мінезі шатақ болар тегі, толғағы өте ащы болды ғой» деп отыратын. Еш нәрсе ізсіз кетпек емес. Аласапыран айғайы көп, дүние асты-үстіне келіп жатқан мынау кезеңде қайта аман босанды десеңші.

— Осы баладан белім кетті, — деп шешесі ұзақ уақыт сүзіліп жүрді. Тіпті үй шаруасына да көп шамасы келе бермеді. Жұрт жаңартқанда ауыл боп үйді жығып, тігуге көмектеседі. Өзінің үйлене қоймағаны да бетіне шіркеу сияқты. Ана жүгін ауырлата түскендей. Інісінің атын заман ұлы болсын деп Кеңесжан қойды. Мұрны таңқиып күлуге де жарап қалды, өзі де көргенде біртүрлі іші елжіреп кетеді. Кәдімгідей ес секілді. Әкесі де мәз-мәйрам. Бүкіл ісінде бір ширақтық, желпініс бар. Азын-аулақ малын шырқ үйіріп бағып жүр. Туған ағасы Бимендінің тәркіленгені ұмыт бола бастады. Бір ұлы атқа мінді, бір ұлы дүниеге жаңа келді, ол желпінбегенде кім желпінеді.

Кеңесжанның шілдеханасы осы 20-ыншы ауылдың аясында ғана өтті. Бұрынғы уақыт болса нағашылары да дүркіреп келіп жатар еді. Ат шаптырып, асыр салатын-ақ қуаныш. Бірақ уақыт аясына лайық шағын ғана той болды. Енді, міне, отырықшылыққа көшу керек. Қайтіп, қалай жүзеге асырады мұны? Әке-шешесінің кейінгі кездегі айтар сөздері:

— Ойбай, саған сөз келмесін. Не де болса көндік. Өкімет не айтса, соны істей бер!

Бұл жолы да солай айтары, ауылға мұрындық болары сөзсіз. Жиналыста өзімен бірге болған болыс ағасы, яғни 20-ыншы ауылдық советтің төрағасы Қанай деген елден келген Анарбай деген азамат еді. Жасы жер ортасына келіп қалғанмен, асыр-гүсір мінезді, ұрда-жық әрекеті бар адам. Сауат деген сауатта жоқ. Ирелеңдетіп арапша ғана қол қоя алады. Бірақ келген газетті Ақылжанға ылғи оқытып, жаңалықты өзінше жібергісі келмейді.

— Ойпыр-ай, біз кешігіп қалыппыз-ау, өзгелер жасап қойыпты-ау, — деп елпілдетіп жіберетіні де бар. Қит етсе, НКВД-ға хабарлайықшы, соңынан пәле болып жүрмесін деп безек қағады. Ел арасында Бәсібек тәркіленгенде көзге түсіпті, сосын ауылсовет болыпты деген сөз бар. Ақылжан оның бұл ауылға келу төркінін жыға білмейді. Десе-дағы өз аузынан:

— Ешкім бата алмай қойғанда бар қазынасын тыққан-тыққан жерінен мен тапқызып бердім, өзін итжеккенге айдаттым, мынау бурыл айғыр Бәсібектің жылқысынан, — дегенді естігені бар.

— Сенің анау нағашың Алматыға қалай барды? Жүсіп Есбергенов деген дәу осы ауылға күйеу көрінеді ғой, — деп сыр да тартты.

Алайда Ақылжан оған көп сыр ашпаған-ды. Бәрінен де арғы бет асып кеткен Бимендінің қызы Бәтиманың Жүсіптің әйелі екенін мұндай адамның біліп қойғаны оған ұнамады.

— Әттең, жазу білмеймін, әйтпесе бұл ағаң талай жерге барар еді ғой, — деп те қойды бір күні. Ақылжанның күлкісін келтіретіні — оның мөрді қалтасына он қабат етіп орап салатыны. Қоныс аударғанда ең алдымен ауылдық советтің үйін көшіртеді. Бұл үйдің төбесінде ұдайы Қызыл ту желбіреп тұрады.

— Қағазыңа мығым бол, қағазыңа! — Ақылжанға ұдайы айтатын сөзі осы. Жаз дегенді тез жазып тастап, өкіметтің керек қағазын тоқтатпайтыны үшін Ақылжанды жақсы көреді. Оның нағашысы Нарғазының ел арасындағы беделінен де именеді. Нарғазы келгенде бұл ауылдың жік жаппар болатынын қызғанады да. Жаңадан келген мұғалім Асанов Омарға да іштарлық жасайды. Балаларды ғана оқытып қоймай, сауатсыздықты жоямын деп басқаларды да үйіріп әкетіп бара жатқаны сезіктендіреді. Анада екеуінің арасында кикілжің де болып қалды.

— Алдымен мектеп отырған үйді көшіру керек, — деді Омар. — Балалардың оқуы үзілмесін.

— Жоқ, ауылдық советтен мектеп жоғары емес, — деп Анарбай дөң көрсетті. Ақыры өз дегенін істетті. Ақылжанға оның, әсіресе, «осы ауылдағы Кеңес өкіметі менмін» деп кеудесін төпелейтіні ұнамайды. Мұғалімге өзінің ілтипат көрсететінін аса жақтыра қоймайтыны Ақылжанға аян.

— Ол балаларды оқытқанды ғана білсін, басқа іске араласпасын. Кеңес өкіметі қойған біз бармыз ғой мұнда, — деп қалды бір-екі рет.

Үйі көшіп келмей тұрғанда Ақылжан оны қонақ та етті. Қармыс ауылынан көргені бар, шешесі Дәмелі мұндайда бәрін бабына келтіріп жібереді, ықыласымен күтті. Сонау жылдары Жүсіпті ауыл болып қалай қонақ еткені күні бүгінге дейін көз алдында. Керемет бір кеш болып еді-ау. Қазір ондай жағдай қайда? Бірақ осының өзіне Анарбай қатты разы болды.

— Сенің апаңның шәйі тәтті, қымызы қандай балдай, — деп қояды. Бірақ мұның сынаптай бұзылуы да оңай. Нарғазы нағашысы бір келгенде:

— Сақ бол, қарағым, сырыңды айта берме, — деген еді. Бірге қызмет істеп жүріп, бір-біріңе сенбеу деген қандай қиын.

Бірде ол:

— Ел жаққа барып қайтайын, бірер күн кешігіп келермін. Сен отырықшылыққа көшуді ойластыра бер, — деді.

Мынау бір шешуі қиын мәселе сияқты. Неден бастап, неден аяқтау керек. Ең алдымен елмен ақылдасқан жөн шығар. Келісіп пішкен тон келте болмайды. Мұғалім Омар не дер екен? Шешесі Дәмелі қандай ақыл береді? Қармыс ауылындағы Дарынның да жоғарылап кеткенін қарашы. Олардың енді ауданы да бөлек. Сол аудандағы бүкіл оқу ісін басқаратын болыпты. Иә, оның білімі жетеді. Бүгінгі осы хатшылыққа жарап жүрген сауатқа соның арқасында жетті емес пе. Бірақ өзін Дарынға қарағанда, сонау жылғы Жүсіпке қарағанда көп төмен сезінеді. «Оқысам-ау» деген бір ой ар жағынан күнде айқай салып тұратындай. Әке-шешесі «үйленсең болар еді» деп қыңқылдап та қояды. Ол да дұрыс.

Есіне ана жолы нағашысы Нарғазы екеуінің Жүсіпке жазған хаты түсті. Үлкен әлеуметтік мәселеге өзінше алғаш үн қатқаны. Өкімет заман кедейлердікі деп жүргенде ірі байларды жақтағандай болып кеткен жоқ па? Бірақ олар да адам ғой. Күн көретін түгін қалдырмай, бала-шағасын жылатып-сықтатып, төбелерінен жай түскендей быт-шыт етіп жіберді. Бәсібек бар мүлкін, малын өз еркімен берді емес пе. Сол малдың кедейлерді де қарық қылғаны шамалы. «Бүлінген үйден бүлдіргі алма» дегенді Құран сөзіндей ұстанатын қазақ, кедейі бар, орташасы бар талапайға түскен Бәсібек мүлкіне тіпті жолаған жоқ. Сол кезде газеттен де оқыды, көп жерде ешкімге де бұйыртпай, бекерден бекерге қырып жіберіпті ғой есіл малды. Жүсіптен хабар келмегеніне қарағанда, бұлардың жазығы тегі саясатқа сай келмеген шығар. Бірақ ішіне сыймайды.

Ел арасындағы бұл жөніндегі сөз басқа. Ең бастысы, халықтың пікірі, бұл іске халықтың қалай қарайтындығында емес пе. Бәсібекті аяйды, оған бүйректері бұрады. «Обал болды-ау» деген сөз де күңк-күңк көп естіледі. Тіпті кейбіреулер Шатырбай мен Бимендінің арғы бет кеткенін дұрысқа санайды. Әншейінде арыдан толғайды деп санайтын Бәсібекті есептен жаңылды-ау деп те қояды. Бұл бір ащы шындық. Екінші ащы шындық — Лепірбайлар мен мына Анарбайлардың тасыраңдап бара жатқаны. Қит етсе, «сен Кеңес өкіметіне қарсысың» деп айғай салады. Әуелі Анарбай орта шаруалардың малын түгендетіп, қағазға түсіртіп жатыр ғой. Сонда ендігі кезек солардікі болмақ па? Бәсібектің малы тәркіленгенде таяғын ұстап қалған жылқышылар, қойшылар, бақташылар қайда барарын білмей, сең соққан балықтай сенделді. Орташа шаруаларды келіп паналады.

— Бәсібек ақымызды жемеуші еді, енді күн көруден қалдық қой, — деп талайының зар илегенін көзімен көрген. Енді орташалардың үрейі кете бастады. Бай да бай, орташа да бай, бәрі бай болғаны ма сонда? Әрине, төрт қатын алып, төңірегін қуырып жіберген Шатырбайлардың жөні басқа. Ақысын көп жегені үшін малшылары оны жек көретін. Көбі арғы бетке ілеспей де қалыпты ғой. Екі түйесі, бес жылқысы, елу қойы бар өз әкесі қайда жатады? Оны да Анарбай жаздырып қойды. Ал Нарғазы, Жанғазы, Ерғазы нағашыларынікі ше? Бұл ауылда тіпті кісі хақын жеу жоқ. Әкесінің осы халге жеткені де сол ауылдың мейірінің арқасы. Малын бақты, ақысын алды, өз малындай қарады, басқалар да солай істеді. Екі ортада есеп жүрген жоқ. Ондағы мал тіпті бүкіл ауылдікі секілді. Күнкөрісім нашар деп жылаған ешкімді көрген емес. Мейірімді Балжан бәйбішенің қабағымен бәрі де қағанағы қарқ, сағанасы сарқ болып отырды. Ішімі де мол, жұмсауы да жақсы. Бір-бірімен жауласқан ешкім жоқ. Бәрі қармыс деген қазанға құйылып жатқандай, осы бір сөз бәрін біріктіріп отырды. Олардың байы қайсы, кедейі қайсы? Кім зәбір көріп, кім кісі еңбегін жеді? Ондай пәле жоқ секілді. Өздері бір үлкен әулет. Қара қазан сары баланың қамы дегенде ең алдымен осы әулеттің қамын ойлайды. Бұл ауылда Кеңес өкіметінің саясатына қайшы келетін не бар. Қызылдарға ең алдымен қол ұшын да берген солар ғой. Анарбай секілді біреу шықса, бұл ауыл да байға жатқызыла ма? Туыстық тегіне қарай, ауыл-ауыл, ру-ру болып отырған бұл өңірде бай мен кедейлердің арасы ашылған ба өзі. Ашылмаған жерде ашқымыз келіп неге сонша желігеміз?

Ендігі бір шындық — мынау. Нарғазы нағашысы секілді адамдардың ұстаған жолы. Олар бұрынғы замандағы озбырлыққа да, бүгінгі озбырлыққа да төзбейтіндердің өзі. Ешкімнің хақысын жемейді, ешкімге хақысын жібермейді. Шатырбаймен шатасқаны ол адам көгендеді, өз ауылына ғана емес, өзге ауылға да өктемдік жүргізгісі келді, ол байлығын басқадан жоғары болудың құралы етті. Ал Лепірбайға қарсы болғаны, жаңа өкіметтің атынан халыққа жәбір көрсетті. Абақты, тәркілеу, қит етсе, Кеңес өкіметіне қассың деп қыр көрсетеді. Кедейді бай, жуасты жуан жасады. Мұндай қылыққа жаңа өкіметтің атын қанша жамылса да кім шыдайды. Оның үйренген қылышынан қорыққан жоқ, ақыры Алматыдан бір-ақ шықты.

Ертең ауызды осы Нарғазыларға салса, сонда Совет өкіметі кімге сүйенеді? Ал мұндай адамдар қазақ ауылдарының шын тірегі, беделі, ары. Нарғазыға күн туса, бүкіл Қармыс ауылы өкіметке жалт беріп теріс қарайды. Сонда наразылықты қолдан жасамаймыз ба?

Мынау отырықшылдықтың төңірегінде де небір алып қашпа жайсыз әңгіме бар. «Қазақ ата кәсібі мал бағуды қояды екен, төрт қабырғаға телміріп орыс болады екен. Үй салам деп көрінгеннен қайыр сұрайды екен. Баласын орысша оқытып шоқындырады екен. Екен, екен, дейді, дейді» көбейіп кетті.

Бірін-бірі қуалап, бірінен-бірі туындаған сұрақтар Ақылжанды ауылға жеткенше уысынан шығарған жоқ. Сонау жылдары Жүсіптің айтқан әңгімелері еміс-еміс есіне түседі. Оның сарыны басқа, ақылға қонатын сияқты еді. Тендік болады, бай, кедей болып бөліну қалады, адамды адам қанау жойылады. Әділеттік үстемдік еткен қоғам орнайды.

Ақтар бүкіл халықтың қанын сорған Ақ патшаның уақытын аңсайды. Осы үшін олар ешкімді де аяғысы келмеді. Екіқабат әйелді көзінше жарып та кеткен жоқ па. Егер шешесі Дәмелінің тірілігі, нағашысы Нарғазының қайраты болмағанда, бүгінгі күнге өзінің жетуі де екіталай еді. Сауаттандыру, білім беру, әйелдерге тендік — мұның бәрі қандай жақсы. Билік қолда, бөгет жасайтын Ақ патша құлағалы қашан. Енді соның бәрін рет-ретімен неге жасай бермеске. Наразылығы бар аз ғана топ үшін бүкіл халық неге нәубетке ұшырайды? Жаратылысында қоғамшыл қазақ халқын жат десе жусатып, тұр десе өргізуге болады ғой. Оның беделділеріне сүйенсе, іс жүріп берер еді. Қазір сол беделділеріне қарсы жаппай күрес. Онда да Лепірбайлар секілді әпербақандар. Әрине, олар өзінен күштілерді жер басқызғысы келмейді ғой. Әйтпесе әпербақан бола ма? Қаймағын сыпырып алған сүтте не нор бар? Халық та сол секілді, қаймағынан айырылған соң, қалай өзінің шын мазмұнын көрсете алады. Ал мынау Анарбайлар сол қаймақсыз сүтке түскен шыбын секілді, сасық иісімен ірітеді де жібереді. Кедейлерді жақтау байлықты балағаттау емес шығар. Қайта сол байлықты әжетке, игілікке жарату емес пе. Ал қазақ үшін малдан асқан не байлық бар? Оны мансұқ етсек, өз көрімізді өзіміз қазған емей немене? Мал да мынау өзімізді ұстап тұрған жер сияқты. Оған байдың табаны тиді деп төңкеріп көрейікші, не болар екенбіз. Болмаса күн сәулесін алайық, байларға жылуыңды шаштың деп оны айыптауға бола ма? Мал да тап сол секілді. Қазақтар үшін жер — қазына, күн — қазына, мал — қазына. Бұл үш қазынаны олар бір-бірінен бөлмейді. «Жері байдың — елі бай», «Малмен бірге құт жүреді» деп бекер айтпаса керек. Бәрі жетіскен заман орнатамыз десек, малдан неге безуге тиіспіз?

Әкесі жылқышы боп, өзі жастайынан атқа шауып өскендікі ме, жал-құйрық дегенде жанын береді. Осы түлікке жасалған қиянатқа іші қан жылайды. Арғы бетке асқандар олардың берекесін бір алса, мұнда қалғандарын тәркілеушілер екі алды. Осынау кең даланын көркі болып, желмен жарысқан жануарларға төтенше сұрапыл келген секілді. Шұрқыраған дауыстарынан жүрегіңді суыратын зар естігендейсің. Әттең, тілдері жоқ. Әйтпесе «оу, адамдар, не болды сендерге, біз әлі керекпіз ғой, бізсіз күндерің қалай болады» дейтін сықылды. Бурыл айғыр кеше Бәсібек байдың бір үйір жылқысына ие болса, бүгін Анарбай болыстың тақымында. Байдікінің бәрі тәрк болса, бурыл айғырды бұл неге мінеді?

Осының бәрін Жүсіп пен Шодыр басқаша шешер ме еді. Әттең, солардың жетпей тұрғаны-ай! Ондай адамдардың бұл өңірден кетіп қалғаны сорымыз да. Жаңа өкіметтің туын тігіп берді де, жемісін көргісі келмегендей кетіп отырды. Лепірбайлар мен Анарбайлар барлық жерде бар ма екен, әлде осы аймақтың еншісіне тиген есерлер ме? Мұндай сөзді ашық та айта алмайсың, тоғыз саққа жүгіртіп өзіңді әуреге салсын. Әйелінің құтырғанын көрсең. Анада мықтап бір жынына тигені бар.

— Ей, Ақылжан, сен маған неге ат ерттеп бермейсің, Әбекеңнің қосшысы емессің бе? — дегені беті бүлк етпестен. Сондағы қанының қайнағанын көрсең.

— Жеңгей, кімнің қосшы, кімнің басшы екенін бір құдай білер. Атыңызды өзіңіз ерттеп мініңіз. Заманды шатастырып тұрған боларсыз!

Шешесі Дәмелі де «Ақылжан келі түйіп берсінші» деп келгенде оны мықтап қатырыпты. «Жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас, жаман жанға мал бітсе, маңынан тұяқ айдатпас» деген екен халқымыз, жал біте бастапты саған, келінжан. Ақыры қайырлы болғай.

«Шешең әйеліме тіл тигізіпті» деп соны біраз әңгіме етті Анарбай. Сәл сауаты болса мұндай адам басыңа әңгіртаяқ ойнатады. Жаратушының сол қара тану жағынан қысып қойғаны дұрыс болған. Осыған егескенде оқуы керек. Мына жаңа заман түбі білімділердікі болатын шығар. Қазір шөп-шаламымен ағып жатқан көктемгі лай сулы өзен секілді ғой. Анарбайлар жалпы ағынмен әр қабаққа бір ұрынып келе жатқан сынық діңгек болар. Уақыт бұл суды тұндырар, тазартар, арнасын тереңдетер. Сонда қазіргі білгенімен әр-әр жерден шығып жатқан қоқым сияқты болуы ықтимал ғой. Олай болмаудың жолы қайсы, тек қана оқу. Жастарды жаппай білімге тартып жатқаны тегін болмас. Бар-жоғы он сегіздемін, кешіге қоймаған шығармын. Бәлкім, бұдан көбірек білсем, тап қазіргідей өз ойыма өзім тұншықпас па ем, тірелген тұйықтан шығар ма едім. Ақыл сұрайтын Анарбай ма? Ол бар ақылының айран-ботқасын шығаруға әзір. Шұбар қатыны өзінен де өткен топас. Білім болмағанмен, табиғат берген ақыл, зеректік болады ғой, одан екеуі де мүлдем мақұрым. Бұлардың ойынша, Кеңес өкіметі — бір үстемдікті екінші үстемдікпен алмастыру. Аузы-мұрны қисаймай: «Біздің Анарбай оқымай-ақ ел басқарып отыр» деп соғады, бәтір-ау, бары сол болған соң не сорым. Адам өз бойынан биікке секіре ала ма?

Басқа жаққа кетсе ме екен? Анарбаймен бірге жұмыс істеу бұзауға қосақтаған құлындай. Бүгін кетер еді, мынау ауылын қимайды. «Бірі таққа мінсе, мыңы атқа мінеді» демекші, Ажы тұқымы түгел өзін арқаланып, сүйеу көріп жүр. Қай үйге барса да тәубалап, мың да бір шүкірлік айтып отырғандары. Бізден де кісі шықты-ау дегенді айтпаса да көздерінен оқиды. Бименді атамыздан көрмегенді енді осы Кенже аға мен Дүлдүл тәтемнің Шелпегінен көрейікші дегенді жеңгелерінің аузынан сан естіген-ді. Әсіресе, Қоспанбеттің келіншегі Айғаным өзімен тіпті етене сырлас.

— Қағазға көп сарылмасаңшы, жеп қояды ғой ол шіркін, жүр үйден шай іш, — деп жүргені. Анарбай жоқта ауылсовет орналасқан киіз үйге әдейі бас сұғып, Ақылжанның қалай отырғанына көз салуды қызық көреді. Бұрқыраған қағаз, ертелі-кеш бірдеңені жазады да отырады.

— Шелпегім дегенге қыздар күледі, Әкім қайным дейінші сені, — деді бір күні.

— Келісерміз онда. Болыстың аты Анарбай, менің атым Әкім, сонда не болды, жұрт шошып кетер. Басқа бірдеңе тапсаңшы. Шелпекті айтпағаның дұрыс. Қанша дегенмен хатшымыз ғой.

— Таптым, таптым. Тамаша ат таптым.

— Айтшы, кәне.

— Айтпаймын, қай қызға көзің түсіп жүргенін айтсаң, сонда мен де айтамын.

Бұл анасы Дәмелінің салған барлауы екенін Ақылжан сезді.

— Қайнысына қыз іздеу — жеңгелердің міндеті. Мен сенен бір қайыр болатын шығар деп жүрсем.

— Біздің тапқанымызды сен менсінемісің? Бұл ауылдағы ылғи шөп желке әрі өзіңе қарындас боп келеді. Бәтимадан кейін Ажы елінде қыз туды ма? Ауданнан біреуді көздеп жүрген шығарсың. Шіркін, Бәтима тәтеңе жетсең ғой, ол шекесінен шертіп жүріп бір сұлуды тауып берер еді.

— Ондай күн болмай тұр ғой. Сұлуды емес, Жүсіп жездемізді көруге ынтықпын. Мынау ми былық кезеңде не істерімді білмей кейде дал болам.

Жеңгесімен қалжыңы ұзап кеткенде Анарбайдың келетіні есіне түсіп, Ақылжан сасып қалады.

— Бар, бар енді, сен көп отырып қалдың. Қосекең іздеп келіп қалса, екі қошқар тағы сүзісіп жүрер.

Ақылжанның бір қорқатыны — Анарбай мен Қоспанбеттің кездесуі. Қоспанбет қызуқанды мінезіне басып, бетің бар, жүзің бар демей айтып салады. Екеуінің бір шатасқаны әлі есінде. Анарбай арқандаулы тұрған бурыл айғырды әкелуге кәдімгідей зілмен Қоспанбетті жұмсады. Қытығына тиген Қосекең:

— Ей, осы ауылдың алғашқы советтік болысы мына мен болатынмын, орнымнан түсті екенмін деп сен сияқты адыраңның табан астында жүрер жайым жоқ. Не былшылдап тұрсың, атынды өзің әкел, — деген-ді. Анау да шап ете қалды.

— Неменеңе семіресің! Анау арғы бет кеткен ағаңның буы ма? Әкеңнің… Мен саған Анарбайдың кім екенін көрсетейін!

Қамшысын ала тұра ұмтылғанда, Ақылжан қолын ұстай алған. Осы екі ортада Дәмелі келіп Қоспанбетті жалынып-жалпайып алып кетті.

— Сен болмағанда… Әкеңнің көрін… Қанайына қаңқасын жіберейін мұның, — деп ол әлі бұлқынып жүр.

Адыраңдап Анарбай да басылар емес. Әйтеуір ауыл боп оларды әрең тоқтатқан-ды. Артынан Анарбай Ақылжанға зіркілдеп:

— Жаз ауданға қағазды. Бір данасын райкомге, бір данасын НКВД-ге. Кеңестің болысына қол көтерді, қамшы үйірді деп жаз. Арғы бет кеткен ағасының соңынан көзіне көк шыбын үймелетейін оның мен, — деп қоймады.

— Сабыр, ағасы, сабыр. Ашу алдында, ақыл соңында деген. Екеуіңіз де болымсыз нәрсеге қызынып кеттіңіздер.

— Сен туысыңның сөзін сөйлегің келеді ғой. Жаз дедім ғой мен саған. Мұндайға Кеңес жерінің топырағын бастырып отыра алмаймын.

Бір уақытта дауыс салып шұбар қатыны шықты.

— Құдайым-ау, Қанайдың ортасынан неге кеттік? Мына Ажының ақымақтары қор қылды-ау сені. Шаппайсың ба ауданға? Мынау қорлық қой, не сұмдық өкіметке қамшы үйіру деген!

— Жеңгей, ушықтырмаңыз. Бәрі орнына келеді.

— Ақылгөйсіме әрі! Осынау шілмиген арықты қайдан таптың? Түбіңе осы жетеді, жазуын бұлдап төбеңе тышқысы келеді, әдірем қал.

Ақылжан қызынып бірдеңе айтқысы келіп еді, шешесі көзін қысты. Қайнауы басылмас самауырдай ерлі-зайыпты екеуі бір күн бұрқылдаған.

Екінші күні де Анарбай жаз да жаздың астына алды. Тіпті болмаған соң Ақылжан:

— Әбеке, ауылымды жамандау үшін хатшы болғам жоқ. Жазғыңыз келсе, өзіңіз жазыңыз, — деді.

Содан өзі жаза алмай, өзгеге жаздыра алмай мысы құрып қойған-ды. Үш күн өткен соң анасы Дәмелі шайға шақырып, «ашуын байлауды» сұрады, болыстың бетін қайырды. Бір дауыл сөйтіп басылған еді. Содан бері Анарбай мен Қоспанбет ит пен мысықтай. Кездесіп қалса, ырылдаса кетуі әбден ықтимал. Жеңгесін кет-кеттің астына алып Ақылжанның қуып жүргені содан.

Осының бәрі көз алдынан өткенде Ақылжанның жүрегі мұздап қоя береді. Мынау отырықшылдық талай жанжалды туғызуы мүмкін ғой. Кеткені жөн-ау, шіркін, оқу болса… Жүсіпке жазған хаттарынан әлі жауап жоқ.

Күн ұясына батқанда ауылдың төбесі көрінді. Ең алдымен көзге түскені қызыл жалау желбіреп тұрған Кеңес үйі. Кешкі мал келіп, ию-қию болып жатқан бір бұлдыр көрініс. Мал тұяғымен көтерілген қою шаңның арасында киіз үйлер әр-әр тұстан қоңыраяды. Түндіктен шыққан түтіндер де шудадай созылып, өз алдына бір сурет секілді.

Тәркілеу басталғаннан бері жайлауға шыға алмай, осынау өңір мал тұяғымен таптаурын болған-ды.

Ақылжанның есіне жайлау түсіп кетті, мына шаңның ізі де болмаушы еді-ау. Белуардан келген көкорай, мал да, адам да біртүрлі кең тыныстайтын заман-ай. Табиғаттың тазалығының өзі зор байлық екен ғой. Көкірегіңді жаратын ашқылтым шаң емес, алуан шөптің жұпардай жұмсақ иісі болатын. Мұнда да тартылған желі, қораланған қой, бық-бық еткен түйе. Сырттай ұқсағанмен, бұдан біраз жыл бұрынғы жайлаудай қайдан болсын. Оның үстіне, бұрынғыдан мал да көп азайып қалған. Сабасына қарай піспегі. Азайған малмен осылай қораш отырмасқа амал бар ма!

Күні бойы толассыз жүріс ауыл совет хатшысын қалжыратса да, ауылдың төбесі көрінген соң оңтайлана отырып, атын қамшылай түсті. Алдынан бір үйір ит шулай әупілдеп, шәңкілдеп шыға келді.

2

Шодыр осы өңірге келіпті дегенді естігенде, Нарғазы әкесі Тұрғанбек тіріліп келгендей қуанды. «Біздің де құдайымыз бар екен, мен тегін жаралмасам керек-ті», — деп күпінді әйеліне. Көптен тұнжырап жүретін ерінің бұл қуанышына Зейнеп те жадырай қалды. Өз інісі Жанғазының ауылдық совет председателі болғанының арқасы ма, бұл ауылда өзге жерлердегідей айғай-шу жоқ. Нарғазы ірі байға жатып кетем бе деп біраз қылпылдап еді, ол пәле айналып өткендей, әйтеуір. Бірақ жыл сайын елге түскен көп салықты ешкімді ренжітпей, әр түтінге әділ бөліп төлеп жүр. Жанғазы өзге болыстардай қоқаңбай емес. Ұстамдылығы аумаған шешесі әрі істі оның аруағымен ақылдасып шешетін сияқты. Бұл мінезі Нарғазыға ұнайды.

Ажы ауылына барып қайтқанда жағасын ұстап келген-ді. Жиені Ақылжанды аяды. Қырғауылдан қарауыл қойсаң, басыңнан қиқу кетпестің кері екен онда. Дәмелінің ақыл-айласымен ауыл әзірге тұтас. Әйтпесе Анарбайдай әпербақанның қысымына шыдай алмай, тоз-тоз болып кетуге бар екен. Ой, тоба-ай, дейді ішінен, осы ауылдың бір бағы жанбай-ақ қойды. Араларынан шыққан жалғыз Бимендінің тұсында да кеше берекелері кірген жоқ еді, бүгін қарашы, Анарбайдай әулекінің тап болғанын. Бір түскен салықты екі етіп жинайтын көрінеді. Жақсы атанғысы келетін болса керек. Жоғарыға жақсы атанғанмен, халық жек көрсе не болды? Арада шырылдап жүрген Ақылжан. Онсыз да жүдеу ауылды тақыр жерге отырғызады ғой бұл күйімен. Шодырға ең алдымен тап осыны айтпаса.

Қанша болған өзі, көрмегелі он жылға тақап қалыпты ғой. Мүмкін, өзгеріп кеткен шығар, қызмет деген де кейбіреулер үшін өлең шөпке семіретін өгіз секілді, қабырғасын жауып алған соң мөңкитіні болады. Бірақ Шодыр олай ете қоймас, тамырмыз ғой, тамыр. Зейнепке жылы жұмсағыңды дайында деп тапсырма берді. Күнде Көктерек жаққа қарап қояды. Қалайша соқпай кетеді, ә. Осыдан соқпасын, оны ғұмыр бойы көрмей кетейін.

Өз ойына өзі мырс етіп күлді. Менің көрмегенім кімге дәрі, ол болса — дөкей қызметкер, мен болсам — мынау ауылда үнім өшіп бара жатқан қалайма қазақпын. Жұмыс тығыз, елді араладым, уақыт болмады деп өтеді де шығады. Сан өкілдің келіп кеткенін естіп жатыр ғой, қайсысына Нарғазы керек болыпты. Бұл күнде өкіл дегеннен көп әрі өкілден зәрлі ешкім жоқ. Соның алдында құрақтай жапырылып, құлша иіліп жатқан бірдеңе. Олар бірінің айтқанын бірі жоққа шығарады, бірінен бірі білгіш. Айналып келгенде түйгіштейтіндері, түрткілейтіндері халық. Жақсы ат болса мініп, жақсы дүние болса алып кететін іштерінде ұятсыздары да бар көрінеді. Берерін беріп алып, артынан сөз қылады оны қазекең. Түптеп келгенде, бәрі Кеңес өкіметіне тиіп жатады. Бір ауыз хабарына ақы сұрайтын баяғының шабармандарынан не айырмашылығы қалды?

Осының бәрі ішіне сыймай, Шодырға бір шерін ақтарғысы келеді. Шіркін-ай, соғып кетсе-ау!

Үш-төрт күн өткен соң, күдер үзейін деді. Қабағы тұнжырап, қайта көңілсіздене бастады. Оның айтқысы келетіні өз қамы емес, ел қамы еді ғой. Басқан бойындағы елді аралап, елден таудағы Лепсіге тартыпты дегенді естіді. Мына Бөрлінің жел суарған құмы мен аптап ыстығынан қорықты ма екен. Отырықшыланасыңдар деп бір өкілдің тығып тастаған жері емес пе бұл. Қыс болмаса, жазда ит байласа тұрғысыз жер. Атының өзі де Қырық құдық. Баяғыда су шықпаған соң аталары бірінен соң бірін, ақыры қырық құдық қаздырса керек. Содан бұл жер солай атанып кеткен. Екі-үш ай ғана болмаса, ұдайы қоныс тебер жер емес. Шодыр оны жақсы біледі. «Отырған жерің Қырық құдық, жаныңнан соқпай өттім ұрып» деп кейбіреулер өлеңге да қосады екен. Зейнеп киіз үйдің сыртына шығып:

— Бір-екі атты көрінеді, — деді. — Ауыл адамдарына ұқсамайды.

— Көп жүргіншінің бірі шығар, — деді көңілсіз Нарғазы.

— Желе шауып келеді.

— Өкілдер қашан аяңдап келуші еді.

Бір уақытта әлгі екеуі «ой, анам-ай» деген дауысқа басты. Шешемнің орнына келе алмай жүргендер екен ғой деп Нарғазы мен Зейнеп жып беріп ішке кіріп, көрісуге ыңғайланып тұра қалды.

— Қайран апам-ай!

Нарғазы аумай таныды. «Ей, мынау Шодырдың даусы» деді Зейнепке. «Азаматым-ай, жеткен екенсің ғой, ұмытпаған екенсің ғой». Нарғазы ағыл-тегіл болып, екі көзіне ерік берді.

Дауысты естісімен далаға шыға қоятын әдетінше Ерғазы ат ағаш қасында ат қоюшыларды қарсы алды. Тізгінді Ерғазыға лақтырып тастап, дауыс салған күйі Шодыр үйге беттеді. Артындағысын танымайды.

Нарғазы мен Шодырдың құшақтасуы көрісуден гөрі сағынышқа көбірек ұқсады. Бір-бірінің арқасынан қағып ұзақ тұрды. Дауыс салған Зейнептің құшағына Шодыр жеткенше едәуір уақыт өтті. Ескі досты көрмегелі көп болғандықтан ба, әлде мынау уақыт нығыздап тастаған шердің сыздауынан ба, Зейнеп өте зарлы жылады. Құшақтары жазылған соң да тізерлеп отырып алып, Ақылжан жазған жоқтауды аңыратты дейсің.

Бейнең бар еді жақсылықтан жаралған,
Пейілің бар еді күн нұрынан таралған,
Бұл дүниеден неге құрып кетпейді,
Аналардан, аналардан жан алған.

Мынау сөздер Шодырды елең еткізді. Қазақтың біраз жоқтауы құлағында қалған-ды, бірақ мына сарын өзгелеу. Бет орамалымен көзін сүртіп, төмен қараған бойы тыңдап отыр, тыңдап отыр.

Жоқтау айтылып біткенше үнсіз болатын қазақ дәстүрін Шодыр жақсы біледі. Бір сөзінен бір сөзі өткен Зейнептің зары қайта-қайта көзіне жас шақырды.

— Сабыр ет, Зейнеп, — деді Шодыр. — Балжан апамның арманы жоқ. Сендердің алдарында кетті.

Қазақтың дәстүрлі мұндай жұбатуын да Шодыр жақсы білетін еді. Ерғазы шағын жез легенді тосып, жез құманнан қолдарына су құйды. Бәрі қолдарын, көздерін жуып, орамалмен сүртті.

Нарғазы да, Зейнеп те Шодырға зер сала енді қарады. Баяғы қаба сақалды қырғызған. Көзі шүңіректеніп, жүдеулеу көріне ме, қалай? Үстіндегі киімі де өзгелеу. Басында ақ матадан істелген күнқағары, белінде баяғы қайыс белбеудің орнына өрілген жібек белбеу. Нарғазының есіне Жүсіптің өзі әкелген Бәтимамен бірге түскен суреті түсті. Шодырдың үстіндегі де тап Жүсіптің үстіндегідей киім. Денесі бұрынғыдан жіңішкеріп, таразыланыпты, сидаң тартыпты. Құрдас дейтіндей емес, Нарғазы қартаңдау, Шодыр жастау көрінді Зейнепке. Сақал тегі адамды үлкейтіп көрсетеді ғой. Қырғызып тастағандықтан ба, Шодыр жігітке көбірек ұқсайды. Өзара біраз барласқаннан кейін әңгімелесуге аңсарлары ауғандай. Зейнеп орнынан тұрды да, шай қамына кірісті. Ерғазы да үйден шығып кетті. Әлден уақытта ол бір қара тоқтыны үйге жетектеп кірді. Қазір сойылуға тиіс, қонақ бата беруі керек.

— Нарғазы, — деді — Шодыр. — Сен өкпелеме. Зейнеп асты әуре қылмасын. Мына тоқтының да обалына қалмайық. Әдемі бір шай ішейік те. Уақыт тығыз, жұмыс көп. Әлі біраз жерді аралауым керек. Апамның орнына кіріп шығуға әрең мұршам келді.

— Ойпыр-ау, сонда құмарымыздан шыға әңгімелесе алмайтын болдық па?

— Ескі ет бар шығар. Ac піскенше біраз әңгіменің басына су құярмыз. Қой сойылады, асылады дегендей. Ол ұзақ уақыт қой.

Қара тоқтыны қайта алып шыққан Ерғазыдан мән-жайды білген Зейнеп үйге екпіндете кірді.

— Құрдасжан-ау, мұның қалай, пәленбай жыл көріспегенде бір тоқты жемей кеткенің құдайдан ұят емес пе? Апамның аруағынан ұят қой.

Зейнептің талма жерден ұстағанын сезген Шодыр «сен де солай деп отырсың ба» дегендей Нарғазыға тесіле қарады.

— Өзге өкілдер әуелі қона жатып, қыз-келіншектерді айналдыратын көрінеді. Сенің мұның қалай, от ала келгендей.

Зейнептің қара тоқтыны жегізбей жібермейтініне Шодырдың көзі жетті.

— Ерғазы, ендеше, тездетсін. Бәрін де тездетейік. Бірақ қонуға қинамаңдар. Қыз-келіншектерді өзге өкілдерге-ақ қалдырдық.

Шодыр сөзінің аяғын ызғарлырақ айтты.

— Ол иттердің талайы жазаланып та жатыр. Бірақ біреудің аты біреу ғой. «Семіздікті қой ғана көтереді» демекші, басшылыққа келісімен кісімсіп, бақырып шыға келеді. Өкімет атынан өктемдік жасайды. Ай, шіркін-ай, білім керек қой, білім.

Сосын біраз үнсіз отырды да, қайта сөз бастады:

— Осы маңнан кетісімен бес жылдай партияның тапсырмасы бойынша Қостанай деген жақта болдым. Ондағы қазекемдер де өзіміз секілді аңқау, сенгіш. Қалай илесең, солай көне береді. Сол аңқаулықтың зардабы емес пе, атақты Торғай көтерілісін бастаған, Лениннің өз қолынан мандат алған Амангелді Имановтың өзін де тап жаулары алдап шақырып алып өлтіріп тастапты.

— Ойбу азамат-ай, ә, — деді шай құйып отырған Зейнеп. — Қатын-баласы зар илеп қалды-ау.

— Қатын-баласы дейсің. Бүкіл қазақ елі үшін, тіпті Совет өкіметі үшін ол үлкен қаза болған. Ол өңірде де ақтардан арылып, Совет өкіметін нығайту, партия жәшейкелерін құру, жерді кедейлерге беру, бірігіп жер өңдеу, ірі байларды конфискелеу жұмыстары жүрді.

— Конфискелеуің тәркілеу ғой, — деді Нарғазы.

— Тап өзі. Мен тәркілеу басталмай тұрып Мәскеуге оқуға кеттім. Ол жақ ойдым-ойдым орман, мидай дала боп келеді екен. Жері, шіркін, нағыз егіндікі, шіріген қара топырақ. Біздегі құсап арық тартып, егін суарам деп әуре болмайды. Жыртып, сеуіп тастайды екен, қалғанын құдайдан күтеді. Жазда екі жауын болса бітті, астық бар дей бер. Ол жақтың қазағы егін салуға әжептәуір үйреніп қалған. Оларды жатақтар дейді. Қазақтың пролетариаты солар ма дедім мен.

— Пролетариатың немене, тағы?

— Пролетар деген, Нәке, тақыр кедей деген сөз. Біздің ұранымыз орысша айтқанда, «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» «Дүниежүзінің тақыр кедейлері, бірігіңдер!» Жалпақ қазақшаға салсақ, осылай.

— Сонда не, бірігу үшін тақырлануымыз керек пе?

Нарғазы келіспейтіндей кейіп білдіріп, орнынан қозғалақтап қойды.

— Тақырланбай-ақ бірігуімізге болады ғой. Оу, құрдасжан-ау, бүкіл дүниежүзінің тақырлануын әрі бірігуін күтсек, көк ішек боп өлеміз ғой, оған ғұмыр жете ме? Айналдырған осы Садыр елінің өзі бірі ойға, бірі қырға тартады.

Шодыр қарқ-қарқ күлді. Жасаураған көзін орамалмен сүртті де:

— Гәп, міне, осында. Соның мәніне терең үңілу үшін көп нәрсеге жетем жетпеген соң оқығым келді ғой. Әңгіме жаңа неден шықты? Шөліркеген егіндей дедім бе. Сол мен болған жақтың жауын болмаған жылы егініне қарау өте аянышты. Жер бетіне шығып алып, тырбиып қалады екен. Кәдімгі қол аяғы топ болған адам секілді. Әр сабақтың түбі «су, су» деп күңірене күй шертіп тұрғандай көрінді. Қолдан келер еш шара жоқ, дәрменсізсің. Арық тартып суара қоятын су жоқ. Яғни, егін өсу үшін жердің жақсы болуы жеткіліксіз, оған енді мезгілінде қалың жаңбыр керек. Біздің қоғам да сол секілді. Жаңа дәуірдің ұрығы себілгенімен, оны жайқалтатын жаңбыр болмаса қиын. Мен де тап сол тырбиған егін секілді ылғалға, білімге шөліркедім. Сәті түсіп, Мәскеуге Комвузға кеттім. Сондай оқу орны бар, төрт жыл оқыдым. Қартайғанда оқу оңай ма, бірақ көзім ашылды.

— Тәркілеудің тұсында оқуда болған екенсің ғой.

— Иә, бірақ ол жақта біз бәрін біліп жаттық. Небір сұмдықтар болды ғой. Әсіресе, Қазақстанда. Солақайлықтың сойылы талайды зар илетіпті. Мен оны Алматыда Жүсіптен де естідім. Жұмыс бабымен бұл жаққа жете алмай, мысы құрып отыр. Бәтима арғы бетке әкесін өзі жібергендей қайғырулы. Сендердің хаттарыңды алыпты. Оны жазған баяғы өздерін Жүсіптің орнына аунатқан аққұба бала ма?

— Тап өзі.

— Маған сөйлем құрасы ұнады. Оқиғаны өте әдемі суреттеп жеткізген. Сауаты да жақсы екен.

— Манағы мен айтқан жоқтауды жазған да сол жиен, — деді сөзге қосылған Зейнеп.

— Ә…Ә… Ақындығы да бар де.

— Әкесі күйеу деп тиіскен осы ауылдың әйелдерін өлеңмен қырып салушы еді. Тілінің мірдің оғындай өткірлігі сонша, кейін келіншектер одан кешірім сұрап, өлеңді таратпа деп жалыныпты. Содан бірдеңе жұққан ғой, — деді Нарғазы күліп.

— Оқуы қандай?

— Оқуы… бар болғаны Сүзеген молданың алды. Бірақ осындағы Дарын деген мұғалім екеуі қиқалап жүріп жаңаша жақсы хат танып кетті. Анарбай болысқа хатшылыққа жарап жүр ғой.

— Ол баланың балағының биті бар онда, бірдеңе шығады. Нағашысы Нарғазыға тартса жаман болмас, — деп Шодыр сөзді қалжыңға бұрды.

— Е… құрдас-ай, біз ерте туып, даудың бәрі сойылдың күшімен шешілген заманда өмір сүріппіз ғой. Ендігі күш сойыл ұстағанда емес, қалам ұстағанда. Қалам қалай қисайса, солай болып жатыр емес пе. Бір жапырақ қағаз байды да, батырды да қалпақтай түсіреді.

Шодыр ойланып қалды. Нарғазыдан көзін алмай, оның өз-өзінен изектеген басына ұзақ қарады. Сауаты болмаса да әрқашан салауатты ойлайтын құрдасы зілді бір сөз айтқандай-ау. Қазақ қараңғы, қараңғы дей береміз. Қолына қалам ұстап, хат танымайтынын бетіне басамыз. Осы Нарғазыларды қараңғы деуге бола ма? Сусылдатып қағаз жазғанмен, көкірегі бітеулер көп қой. Мынау солақайлықтың бәрі сондай бітеулердің қолтаңбасы. Көзі қара танымағанмен, көңілі ашықтар бұл халықта, құдайға шүкір, бар. Бітеуге білім де көмектесе алмайды. Қайта оның көрсоқыр ниетінің құралына айналып, небір арамза әрекеттердің тууына жәрдемдеседі. Халықтың қаймағы бұзылмаған арындай осы Нарғазыларға неге сүйенбеске, неге оларды қорғамасқа! Кедей болмай жүргені кемшілігі ме екен, қайта тіршілік жолындағы жемісті күресі емес пе. Біреуді қанамаса, біреуге зәбір көрсетпесе, неғылған ол тап жауы. Мына бір керемет сөзді айтып жіберді-ау: «Бірігу үшін тақырлануымыз керек пе екен?» Тақыр жерге не өседі? Мал құрыса, ол бұған дейінгідей әлек-шәлектің құрбаны болмаса, қазақ тақырланбағанда кім тақырланады? Жер еміп отырған өзге халықтай емес, қарап отырғаны төрт емшек, төрт түлік. Яғни бұл халықтың өмір-тіршілігінде өзіндік ерекшелігі бар. Кедейі де, байы да өз қасиеттерімен. Мұны ескермей бола ма? Өмір диалектикасының құдіреті де барлығына үңіліп, барлығымен есептесіп, дұрыс шешім табуда емес пе. Әпербақандар сенің диалектикаңды қайтсін. Бүгінгі күні оларға бір күркіреп қалса болды. «Диалектика» деген сөзді кітап шығарушылар қазақша қалай алды екен? Қой, біз секілді күнделікті істің адамдарына оны түсіндіріп жатқаннан гөрі түсінікті әрекет жасасақ, диалектика деген — сол.

— Бәсібектің төңірегіндегі оқиғаны жақсы жазыпсыңдар. Бір жазушыға осы оқиғаның негізінде ащы әңгіме туғыз деп тапсырдым, — деді Жүсіп.

— Ол әңгіме Бәсібекті қайта тірілте ме? Бәсібек те жоқ, оның байлығы, жиған малы да жоқ, аллауакпар. Жарықтық түрмеге түскен соң апиынның жоқтығына шыдай алмай, көп ұзамай өліпті, — деді Нарғазы.

Басқаша шешуге болатын еді-ау. Бар қазынасын өзі түгендеп берген адамның ең болмаса өмірін неге қимасқа. Үрім-бұтағын тоз-тоз етіп және жіберген. Совет өкіметі жайында олардың көкірегінде енді қан қатты ғой. Әй науқаншылық, әй бітеулік!

Нарғазы Шодырдың аузынан шыққан әрбір сөзді зердесіне құйып отыр.

— Мен осы өздеріңмен көршілес Сарқан ауданында аупарткомның бірінші хатшысы болып келдім. Ауыл-ауылды түгел аралап жүрмін. Бәрін өз көзіммен көргім келеді. Көңіл күйі қандай елдің, сүйенетін кімдері бар? Әсіресе, қазақтарды мынау отырықшылдыққа көшіру деген өте қиын жұмыс. Науқаншылықтың қышымасы бұл жерде тағы қозып кетіп жүрсе, онда бітті. Ең алдымен халықтың өзімен ақылдасып, көзін жеткізу керек. Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыпты, ойлау, пайымдау машығын өзгерту оңай ма? Мысалы, орыстарға салған тамыңды құлат, мә түйе, міне, жайлауың, кәне көш, енді көшпенді боласың деп көр, қалай болар екен! Жеті әкеңнен бері қарай «әдемілеп» боқтап, өзіңнің деніңнің дұрыстығына шүбә келтірсін. Қып-қызыл ақымақ санасын. Бұл да сол сияқты. Ғұмыр бойы малмен көзі шығып, көшіп үйренген халықты қалай бір жылда бір жерге байлап отырықшы етуге болады. Өте сақтықпен, мына өзің сияқты азаматтарға арқа сүйеп жасау керек бұл шаруаны. Меніңше, қазақтар үшін қазір жартылай көшпелі, жартылай отырықшы өмір лайық. Іс жүзінде оны қалай жасау керек, мәселе осында.

— Бір апта, бір маусым отыратын жердің өзін қазақтар қандай таңдайды, ал біржола отыратын жерді ше? Бұл қоныс орны жайлы ғана. Ал үй үшін ағаш, әйнек, пеш салатын шебер керек, ой, мұның тағы толып жатқан керегі бар ғой. Анау орыс мекендерінің қандай көмегі болуға тиіс.

— Өйтіп бүлінбей-ақ қойса қайтеді? — деді Нарғазы.

— Отырықшылық түбі керек. Ол — үлкен мәдениетке көшудің бірден-бір жолы. Мұнсыз ғылым, білімге қол жеткізу қиын. Біздің қоғам зиялылардың қоғамы болмақ. Ілгері дамыған елдердің қатарына жету керек. Ал көшіп-қонып жүріп оған жету қиын.

Әңгіменің бұл тұсын салғырттау тыңдаған Нарғазыны немен елең еткізсе екен. Шодырдың есіне Черкеш қорғанысы түсе кетті.

— Нәке, сіз үлкен тарихи оқиғаға қатысқан адамсыз.

— Ол қандай оқиға?

— Мәскеуде комвузда жүргенде әбден көзім жетті, біздің Черкеш қорғанысы бүкіл ел тағдыры үшін аса мәнді болыпты. Қайтадан бас көтерген төңкеріске қарсы күштердің бір-біріне қосылуына жол бермеген түйінде тұрыппыз. Егер олар қосылып кеткенде, әл бермей кетуі ықтимал екен. Жүсіп сізге бір қағаз беріпті ғой, бүкіл әулетімен Черкеш қорғанысына қатысқан деп. Сол қағазды жоғалтпаңыз.

— Тәркілеуден мені екі рет алып қалған сол қағаз. Әйтпесе алдымен ағаңды тәркілеуің керек деп Жанғазыны сан жан алқымға алыпты. Оның Кеңес өкіметінің болысы болып жүргені де соның арқасы емес пе.

— Әбден ықтимал, — деді Шодыр сәл ойланып. — Міне, көрдіңіз бе, ниеті дұрыстарды жаңа өкіметтің ісіне тартуға емес, белсене араластыруға болады. Осыдан өкімет ұтыла ма?

— Ана көжедей көп өкілдердің бәрі сен құсап неге ойламайды? «Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен шығады» дейді қазақ. Біз жылан емес, адамбыз ғой. Жыланды да жібітетін сөзді оған неге арнамасқа. Бәрі әкіреңдеп, айғайлап, құртамыз, жоямыз деп келеді. Қазір басымды шауып тастаса да ондайларды басындыра алмаймын.

Шодыр сылқ-сылқ күлді де:

— Ондай шарт мінезіңді білемін, құрдас, — деді.

— Менің шарттығым әділетсіздікке ұстайды.

— Оны да білемін.

— Осы біздің Бөрлі ауданына неге бастық болып келмедің? Бұл таза қазақ ауданы. Тілін қазақтардың өзінен арман білесің, әдет-ғұрпы және белгілі. Саған да, мұндағы елге де түсінісу оңай. Мұның өзі алдымен елге жақсы ғой. Ертең не тіл білмейтін, не жөн білмейтін біреу келеді де, бәрін бүлдіреді. Ондайларды мұндағы ішкі есебі мол зұлымдар мұрнын тескен тайлақтай жетектеп алады.

— Иә, бұл пікіріңнің жаны бар, — деді Шодыр сөзін созыңқырап.

— Өзге өзге, тап бүгін шешеме ат қойып келеді деп ойлағам жоқ. Міне, бұл білгеннің ісі. Мұны мен ғұмырымда ұмытамын ба! Қазір сен отқа түс десең, отқа түсуге, суға түс десең суға түсуге дайынмын.

— Нәке, сен қызықты тыңда. Мына қасымда отырған аудандық НКВД-ның бастығы, қазақ десең қазақ, ата дәстүрін ұмыта қоймаған болар. Осы екеуміздің арамызда болған дауды айтайын. Сенімен ежелден тамыр екенімізді айттым, апамның қолынан сан дәм татқанымды айттым, ат қойып барғым келетінін айттым. Бұл менің бетіме бажырайып қарады да, «Аупарткомның хатшысы ат қойып барады, вы что, в своем уме» деді маған орысшалап. Ақылыңыздан алжасқан жоқсыз ба дегені ғой. Мен мырс етіп күлдім.

— Мен ақылымнан алжасқан жоқпын. Халықты сыйлау үшін оның дәстүрін сыйлау керек. Орыстың шіркеуіне кіргенде бас киіміңді алмай көр. Мен қазақ арасында өстім, олармен қан-жыным араласып кеткен десем де болады. Маған қазақтардың өлікті өте құрметтейтіні ұнайды. Ат қоюда тұрған не бар, ол көңіл білдіру. Нарғазы болса, ескі досым дедім.

— Сонда да, — деді бұл. — Сіз аупартком хатшысысыз. Мәскеуде оқыдыңыз. Бастықсыз.

Мен бұған Қостанай жақта болған бір оқиғаны айттым. Мен секілді бір орыс азаматы қызмет бабымен қазақ ауылдарын аралайды. Еш үйге түсіп, ешкімнің дәмін татпайды. Қазақтың асынан жиіркенеді, түнде ауылға қонсам бит-сірке басып кетеді деп айдалаға тоқымын төсеп, ерін жастық етіп, ат көрпесін жамылып түнеп жүріпті. Дорбасымен алып жүрген асы таусылады ғой бір күні. Оның үстіне, қас қылғандай адасады. Содан өліп-талып, бір ауылға әрең жетіп шалап сұрап ішіпті.

— Сауап болған екен, — деді Зейнеп.

Отырғандардың бәрі ду күлді. Шодыр әңгімесін одан әрі жалғастырған бойы:

— Орыста «өзгенің шіркеуіне өзіңнің дұғаңмен кірме» деген бар. Бұл ең алдымен дәстүрді, салтты сыйла деген сөз. Мен осыны айтып, мына жолдасты әрең көндірдім. Апама ат қою үшін НКВД-дан сөйтіп әрең-әрең рұқсат алдым, — деп қарқ-қарқ күлді.

Бұл күлкіге қосыла қоймаған Нарғазы:

— Осы райком жоғары ма, НКВД жоғары ма? — деді.

— Райком жоғары, — деді ере келген жас жігіт.

— Ендеше, осы НКВД-ден келген әпербақанды неге жөнге салмайды ол, — деді Нарғазы зілдене. — Дүниенің бәрін бүлдіріп бара жатқан солар. Асынған қылыштары мен байлаған тапаншаларының буы ма, әйтеуір қыра жаздайды ғой. Анау өзің естіген Лепірбай ауылға жынды адамша шауып келіп, аттан түскен бойда қылышын жарқ еткізіп суырып алатын. Не үшін істейді сонда оны? Бала-шағаны, қатын-қалашты қорқыту үшін бе? Әлде өзінше көрсеткен сесі ме? Лепірбай келе жатыр десе, жұрт үйді-үйіне тығылып қалатын әуелі.

— Өзінің де жазасын беріпсіз ғой.

— Жазасын алған біреу ғана. Ал қалғандары ше?

— Міне, көрдің бе, — деді Шодыр қасындағы НКВД-ге қарап. — Бұл төменнен айтылған сын. Халықтың пікірі.

— Халық дейсіз. Өзіңізге де ат қоюға тыйым салыпты ғой, — деп Зейнеп шағып алды.

Жас жігіт бір қызарып, бір бозарды. Бірдеңе айтқысы келгенмен, аузына сөз түспеді. Соны байқап қалған Шодыр:

— Кеңес өкіметі де жас, бұлар да жас. Жастықтың қызбалығы болмай тұра ма, көш жүре түзелетін шығар, — деп күрсінді.

— Қызбалық бозбалалыққа ғана жарасқан. Ел басқаруға жараса қояр ма екен?

Нарғазының бұл сөзінде ауыр зіл жатты. Ол Шодырды ойландырып тастады.

***

Анарбай келе сала айқайға басты. 20-ыншы ауылды түгел жинап алып, жиналыс ашты.

— Біз өнеге көрсетуіміз керек, отырықшылдықты алдымен орындауға тиіспіз. Кәне, әр үйден күрек қазуға жарайтындар соңыма еріңдер, қонысымыз Шөлтұмсық болады.

— Онда не істейміз?

— Онда қыста отыратын жер там қазамыз. Отырықшылық деген сол. Кеңес өкіметі айтты, бітті, орындау керек. Мен бұл шаруаға басыммен жауап беремін.

Жұрт аң-таң болып бір-біріне қарасты. Түсінсе бұйырмасын. Тыныштықты Дәмелі бұзды. Анарбайдың қасында құлағына дейін қызарған баласын көріп, оған одырая екі-үш рет қарады, ол әлденеге булығып тұр. Ешкімге дес бермей далбақтай беретін мына сорлы бүгін көк сона тигендей тіпті көтеріліп кетіпті. Ақылжан тұрғай, құдайдың да айтқанына құлақ қоятын түрі жоқ. Дәмеліде тіпті тағат қалмады. Қармыс қанының қызулығына басып:

— Ей, Анарбай, — деді ызғарлы үнмен. — Басың тұрғай, қай жеріңмен жауап берсең, ол жеріңмен жауап бер. Мына айтып тұрғаның түкке қисыны келмейді. Басқаны былай қойғанда, Шөлтұмсық қоныс тебетін жер ме? Ауызсудың өзіне зар болмаймыз ба? Ал анау азын-аулақ малды қайдан суарамыз? Отырықшылдығың бір жерде ғана отыру болса, осы бұлағы бар, шалғыны бар Киікбай тұмасының түбінде-ақ киіз үйде отыра берейік те. Шөлге қамап жұртты қырмақсың ба?

— Жоқ, ол болмайды, — деді Анарбай өзеуреп. — Киіз үй ескіліктің қалдығы. Оны түбі құртамыз.

Жиналған жұрт ішегін тартып гу ете қалды.

— Мынау тағы не сұмдық?

— Сұмдық емес. Анау қайсысың, Кеңес өкіметін сұмдық деп тұрған?

— Кеңес өкіметі емес, мына сен сұмдықсың, сенің ісің сұмдық, — деді манағыдан да ашулы Дәмелі. — О заманда бұ заман қара орман үйінен бездіргенді кім көрген. Не суы жоқ, не оты жоқ шөлге не барқадар табам деп отырсың? Өкімет тап солай істе демеген болар-ау!

— Шөлтұмсықтан жер там қазу оңай. Бәріңе бірдей кірпіш қайдан табылады. Алдымен пана жасайық та. Артынан көре жатармыз.

— Дап-дайын киіз үйіміз тұрғанда неге ін қазып көртышқан боламыз, — деді Дәмелі айқайлап. Екі білегін сыбанып, алдына түскен кимешегінің ұшын кейін қарай қайырып-қайырып тастады.

— Иә, бәсе десе-ау! Дәмелінікі дұрыс.

Айналасынан күңк-күңк осындай үндер шықты. Бірақ өзінен басқа өңешін жырта айқайлаған ешкім жоқ. Тәркілеу уақытынан бері тұқыртудан зәрезап болып қалған халық тек күмілжи береді. Алдында отырған екі жасар Кеңесжанды көтерген бойда Дәмелі орнынан тұрды.

— Шөлтұмсығыңа бұл жұрт бармайды. Немене, Ажы ауылының жуастығын пайдаланып, елдің алдымен жалпақтайсың. Өзге жұрт не істер екен, көрейік те.

— Ей, Ақылжан, — деді бұдан әрі Дәмелі ашу үстінде баласына ақырып, — таста мына қызметіңді, Анарбайдың қасында абырой ала алмайсың, халықтың қарғысына қаласың. Көпті қан жылатар ұл туғам жоқ мен. Бұл ауыл ешқайда да көшпейді.

Ләппайға зар болып отырған жұрт орындарынан тұрып, етектерін шаңнан қағып тарай бастады.

Анарбай кәрін Ақылжанға төкті.

— Сен мына шешеңді тый. Бұдан асқан Кеңес өкіметіне қарсылық болмайды.

Аяқасты Ақылжан екі оттың ортасында қалды. Көтеріліп алған дауылдай анасы да басылар емес.

— Сен секілділер бұғып жатқанда Кеңес өкіметіне алдымен қол ұшын берген мына мен болатынмын. Қызылдарға қымыз тасып, окопта оқ астында ақтарға қарсы күрескен мен болатынмын. Қайда қалдың сонда сен? Енді, міне, әзір асқа мәзір, әкім болып әкіреңдейсің. Мен білетін Кеңес өкіметі бұлай етпесе керек. Оның шын ақылдыларын көргенбіз. Сен секілді доғалдардың, шенқұмарлардың әлегі бұл. Кеңес өкіметінің тонын жамылып, тойғандарыңа ғана мәзсіңдер.

Малыбай келіп:

— Кеттік үйге, ана балаға кесірің тиеді, — деп еді, Дәмелі оны сілкіп тастады.

— Мен енді оған бұл қызметті істетпеймін. Анарбаймен бір күн де бірге болмайды.

Шешесінің қатты шыққан даусынан шошып жылаған Кеңесжан болмағанда, Дәмелі әлі біраз сілкілесуге бар еді.

Ауыл айқай-шу болды да кетті. Кісі өлтіргендей бәрі көңілсіз. Кеңсеге кірісімен сол күні-ақ Ақылжан Анарбайдың бетінен ала түсті.

— Сіз болған жиналысқа мен де қатыстым ғой. Халықпен ақылдасыңдар, ойлап жасаңдар, реніш болмасын демеп пе еді? Рас, кейінге де сырғыта бермендер деді. Ал сіз болсаңыз, жұрттың әлек-шәлегін шығардыңыз. Шөлтұмсықты қайдан таптыңыз?

— Ей, сен, хатшы жолдас, ана шешеңнің айтқанын түп-түгел қайталап тұрсың ғой. Отырықшылыққа қарсымын де.

— Мен отырықшылыққа қарсы емеспін. Ойланбай істелген іске қарсымын. Шешемнің сөзінің жаны бар. Жұрт бізді қолдамай, оны қолдап кеткен жоқ па! Не бедел қалды енді?

— Беделді түсірген кім, білесің бе? Сендердің түптерің шикі. Ана Бименді туыстарың арғы бет асып кеткен, нағашың да байдың тұқымынан. Сендер Кеңес өкіметін орға жыққыларың келеді. Жеме-жемге келгенде сырларын белгілі болды. Білдім енді, білдім, — деп тістенді Анарбай.

Ақылжан аңырып қалды. Құр айғайдың адамы деп жүрсе, мынауың тұзақты қалай-қалай құрады? Зымияндығына құрық бойламайын деп тұр ғой.

— Қателесесіз, — деді есін жинағандай болып. — Пәле іздемеу керек, ақылды іс жасау қажет.

— Қара, қара, қалай қисайтып барасың! Ақымақтық жасап отырған Кеңес өкіметі, оның сенімді өкілі мына мен бе? Айттым, болды, Шөлтұмсыққа көшіремін. Ойлағанымды орындатпасам, Анарбай атым құрысын!

— Құрымай-ақ қойыңыз. Ақылдасайық та. Анау мұғалім Оспан келсін. Жәшейке шақырайық.

Анарбай одан сайын ісініп:

— Мұндағы Кеңес өкіметі, — мен. Менің ақ дегенім — алғыс, қара дегенім — қарғыс. Мұғаліміңмен, жәшейкеңмен өзің бай бол, — деді.

— Ендеше мен ауданға барам.

— Құдайыңа бар маған десең. Тапсырды ма, тапсырды. Орындау керек. Қайтер екен десе, шешең екеуің тіпті… Көктегі құдай бір құдай, жердегі құдай — Анарбай! Ұқтың ба енді.

Бір қисайса, алып қашпа ат секілді болмайтын көк дауыл мінезіне қанық Ақылжан киіз үйдің есігін тарс дегізіп шығып кетті.

Жағдай шын шиеленісті. Мұның бір мойындығының қырсығы енді елге тиюі мүмкін. Ауданға тез жеткісі-ақ келеді, екі ортадағы үлкен бөгет тасып жатқан Басқан өзенінің суы. «Өткел бермейді екен, ана ауылдан кісі кетіпті, мына ауылдан бала кетіпті» деген сөздер соңғы күндері жиі естіліп жүрген-ді.

— Ауданға бармай-ақ қой, — деп әкесі шыр-шыр етті. — Шөлтұмсығы құрысын, елмен бірге мен де барып, қаз деген жерінен қаза берейін. Қайта жер кеуіп кетпей тұрғанда қазып алған жөн шығар. Сосын топырақ қатайып кетеді. Шешесі Дәмелі:

— Бар, — деді. — Мынаның қорлығына қалай шыдаймыз. Бұл жолы бетін қайтармасақ, ерттеп мініп алады. Құдай сақтар, жылда өтіп жүрген Басқанның суы ғой.

— Сенің есің дұрыс па, тасып жатыр емес пе? Биыл тіпті сұмдық тасулы дейді. Баладан айырыламыз.

— Балаң не, жігіт емес пе?

Дәмелі сирек болатын Малыбайдың ашуына тап болды. Сәл сынғандай, мына итпен ырылдасамыз деп екі ортада Ақылжаннан айырылып қалып жүрерміз. Өз ойынан өзі селк ете түсті. Шөлтұмсықтың шуы бір сұмдыққа бастап тұрмаса жарар еді.

Ақылжан үзілді-кесілді «кетем» деді. Алды-артына қарар түрі жоқ. Ашуланып қайратына мініп алған.

— Барғанда сөзіңді тыңдаса жақсы. Нұсқау жоғарыдан деп анауың тіпті дүңк-дүңк етеді ғой. Меселің шағылып қайтып келіп жүрмесең…

— Жоқ, не де болса барам. Бұл нағыз надандық.

— Сен де нағашың секілді қисықпысың деймін. Шешең мынау, бір жағынан дауылдатып, қойсаңдаршы енді!

Малыбай бұл сөздерді ашуланыңқырап айтты. Әкесінің зілді шыққан үніне Ақылжан шамданып қалды. Шешесі:

— Немене нағашыңа деп. Қармыс ауылынан, Нарғазыдан көрген қиянатың бар ма еді? Артыңды жауып адам қылған солар емес пе? — деді.

Ашу үстінде ол таты да ащы сөздер айтып тастады.

— Сен ғой дейсің бе, былжырап біреуге қарсы бір сөз айта алмайтын. Нағашысының ер мінезін берсе, құдайға қой айтып сояр едім. Олар қисынсызға, әділетсіздікке ешбір төзбейді. Бұл жаңа жиналыста сен құсап, аузына су толтырып алғандай отырған жоқ па!

— Апа, менің де ішім қайнап тұрды. Бірақ ел алдында айналдырған екі бастық салғыласып жатсақ не болады? Өзің де жазасын бердің ғой, — деді Ақылжан.

— Анарбайдай ақымаққа сөз өтпейді. Айттың не, айтпадың не, ол құмға сіңген сумен тең.

— Болды енді, тоқтатыңдар! — деп айғай салды Малыбай.

Көзі жыпылықтап, дауласқан үшеуіне аң-таң қарап отырған Кеңесжан жылап жіберді.

— Әкіреңдеме, баланы шошытасың.

Әкесі мен шешесінің өмірі ұрсысқанын көрмеген Ақылжан терісіне сыймай, бәрі Анарбай солақайдың әлегі деп тұр. Тып-тыныш ауылды ғана емес, айрандай ұйыған мына шаңырақгың да аяқасты шыққан өрттің оты шарпыды-ау. Пәле қайдан дейтін емес, ә. Қағаздарын жиыстырып, Ақылжан алыс сапарда қанжығасынан тастамайтын қоржынын іздей бастады.

— Сен шынымен бармақсың ба?

— Бармай болмайды, әке! Мынау бәрімізді тірідей көрге тығады.

— Бурыл айғырды мін. Судан өтуге қарулы ғой, — деді шешесі. — Оны Анарбай өлсе бере ме?

— Әкесінен қалған мал емес. Ауылдық советтікі. Қаңғып келген Қанайдың алдында неге сонша бүгежектейсің. Үкіметтің малы, сен де мін.

— Апа, басқа сөздер жетеді ғой, мына «қаңғып келген Қанай» дегеніңізді тісіңізден шығармаңыз. Ұстассаңыз, Анарбаймен ұстасыңыз, бүкіл бір рудың шамына тиіп неңіз бар.

— Мынау ма, мынау бір сұмдыққа бастап тұр. Қанайың да, Анарбайың да құрысын. Мен сенің осы сапарыңнан, анау Басқанның суынан қорқам.

Малыбай басындағы тақиясын түзеп қойып, қамшысын екі бүктеп жата кетті.

— Ел бар ғой, әке, ол жақта да. Бірдеңе етерміз. Бірақ Бурыл айғырды мінбеймін. Қайтеміз отқа май құйып.

— Дұрыс, оның, дұрыс. Өзіміздің ана шабдар аттың күйі одан кем емес. Оның үстіне, Бурыл айғыр Бәсібек байдан қалған. «Бүлінгеннен бүлдіргі алма» деген емес пе.

Әкесі баласының ауданға баруына қалай көніп қалғанын сезбеді де.

Дәмелі мырс етіп күліп:

— Сонымен, сен де келістің ғой, — деді.

— Неменеге келістім?

— Ауданға баруына, шабдар атпен.

— Қойдыңдар ма енді екі жақтап. Бірақ бір сұмдыққа бастамасаң жарар еді.

— Құр қол баруға болмайды, — деді Ақылжан.

— Құр қолы қалай, бірдеңе беру керек пе?

Ақылжан күліп жіберді.

— Арыз апару керек. Мен өз аузымнан бір-ақ адамның пікірін айтам.

— Онда не істейміз? — деді тұйыққа тірелгендей Малыбай.

— Оны мына мен жазам. Бүгінгі шулағандардың бәрі қол қоюы керек.

— Шетінен әліпті таяқ деп білмейтін көрсоқырлар. Қайтіп қол қояды? — деді Дәмелі.

— Қағаздың аяғына бармақтарын басса болды.

— Онда жазатыныңды жаз. Ел жатқанша үйді-үйге кіріп, оны жасап беруді мен өз мойныма алайын.

Ақылжан алакөлеңке үйде қолына қағаз-қалам алды. Бір сызды, бір түзеді. Сөз құраудың оңайға түспей жатқанын шешесі сезіп тұр. Тіпті қараңғы боп кеткен соң қасына майшам апарып қойды.

— Шәм, шәм, — деп Кеңесжан бір-екі рет атасына жақындап еді, Дәмелі көтеріп алып кетті. Мал қамымен жүрген шығар, Малыбайдың да үйден шығып кеткеніне біраз болған.

Ақылжан манадан шимайлағандарын таза қағазға көшіріп жазды. Сосын шешесін шақырды да:

— Мына ақ қалған жерлеріне бармақтарын бассын. Бірінші қол Қоспанбет көкемдікі, содан ары қарай кете береді. Міне, сиялы қарындаш. Осыны сулап-сулап бармағына жағасыз, сосын бастырасыз.

— Бұл шаруаның өзіңе пәлесі тиіп жүрмей ме?

— Шешінген судан тайынбас. Жала жауып отырған жоқпыз. Болған оқиғаны, халықтың ренішін жаздық. Менің қаупім біреу-міреу мұны Анарбайға жеткізіп жүрмес пе екен.

— Оған шұрқ етпе. Бұл ауылда Анарбай жалғыз әрі ел жек көреді өзін. Оның үстіне кешегісі… Тірі пенде төзетін жай емес қой.

Бір қолына қағазды ұстап, бір қолымен Кеңесжанды көтерген күйі Дәмелі үйден шығып кетті.

Білте шамның жарығымен қаракөлеңке үйде қалған Ақылжан біраз ойға кетті. Түндік жабулы екен, күннің ашық, бұлттысы да белгісіз. Бірақ өз көңілін торлаған бұлт тым қою секілді. Бұл сапарға жібергісі келмей шыж-быж еткен әкесін аяды. Шынында да, жаман айтпай жақсы жоқ, суға кетіп қалса мыналар мүлдем сорлайды ғой. Анарбайдың түгі кетпес, менің кием ұрды деп қайта қуанар. Хатшылыққа мен секілді біреу табылмас дейсің бе? Анау екі жастан енді асқан Кеңесжан ағасының қандай екенін де білмей қалмақ па. Ең болмаса бір шүйкебасты кіргізіп, бұларға алданыш та етпей жүргені мынау.

Көз алдына бұрқырап тасыған Басқанның суы келді. Аса үлкен өзен болмаса да, тасығанда құтырып кетеді, ағыны өте қатты. Оның бұл тасуы кемі екі аптаға созылады. «Судың басылуын күтсе, кешігіп қалуы ықтимал. Анарбайдың дүлей өктемдігі, Басқанның дүлей суы — екеуі бір-біріне қалай ұқсайды. Екеуінің де ешкімді аяйтын түрі жоқ. Екеуі де құрбандыққа, тек қан құрбандыққа құмар болып тұр ма, қалай. Он екіде бір гүлі ашылмаған күйі жоқ боп кетсе не болды? Шынымен-ақ өмірге келмей жатып солғаны ма, шынымен-ақ осы бір лас тартыста жұлдызы өшкені ме?

Шегінейін десе, мана шешесі айтқан сөздер есіне түседі.

«Нағашысының өр мінезін берсе, құдайға қой айтып сояр едім». Сол өрлік емес пе, өзін Лепірбай Құдайторымен қоса қамағанда сонау Алматыға дейін барды, ақыры абақтыдан алып шықты. Ал мен болсам, мына тұрған ауданға баруға, Басқанның суынан өтуге жүрексінем. Нарғазы нағашысы сонау Іленің суынан да өткен жоқ па. Өтердегі қиындықты нағашысы көз алдына келтірген-ді. Оның айтқаны әлі есінде. Абақтыдан қайтып келе жатқанда жарты жол сол Іленің суынан өту әңгіме болған.

Барардағы азабын өз басынан өткізгендей, Ақылжан әлденеше рет күрсінген-ді. Қайтарда сәті түсіп салға мініпті. Салмен жүзіп көрмеген жануар Көксадақ оған шыққысы келмей, біраз әуре етіпті. Бірақ атының салдың үстіндегі жағдайы Нарғазының күлкісін келтірген. Қорыққанынан тұрып алған. Аттың көркі қиғашталған қамыс құлақ екен-ау деп ойлапты Нарғазы сонда.

Нағашысының сол айтқандары есіне түсіп, Ақылжан біраз қиялдады. Іленің қасында Басқанның суы су ма? Сонша жүрексінгені несі. «Қоянға көрінген бұта қасқыр секілді» демекші, құр дақпырттан қорқып отырған жоқ па. Тәуекел! Нағашы ерлігінің ең болмаса бір түйірі бар шығар бойында. Бұл сапар да намыс үшін, мынау өзін құдайдай көретін қараңғы ауылдың намысы үшін күрес сапары емес пе. Күресте ұмтылған ұтады, шегінген жеңіледі.

Сыртта анасының Кеңесжанмен сөйлесіп келе жатқаны естілді. Осы кезде барып Ақылжан қалың ойдан селт етті.

— Мә, мына Кеңесжан жыртып тастамай тұрғанда, салатын жеріне сал. Ешкім де бас тартқан жоқ.

Ақылжан шешесі берген табақтай қағаздың соңына қарады. Бота табан, ойдым-ойдым басылған бармақтардың ізін көрді.

Іші біртүрлі күңіреніп кеткендей болды, сорлы қазақ, әкеңнің атын да жаза алмай, ақыры бармағыңның басымен сөйлестің бе. Мынау бір-бірінен аумайтын іздерден кімнің кім екенін қайдан біледі. Осынау арызбен бірге қараңғылықтың қара қоржынын да арқалап барады екен-ау өзі. Анарбайлардың есіруі де сол қараңғылықтың кесірі екен ғой. Өзі болса, сол қараңғы тобырдың ортасында сығырайып жанып тұрған мынау білте шам секілді. Оның жарығы қаншаға жетеді. Отырықшылдық білімге, мәдениетке жеткізеді дейміз. Ендеше, білте шамдар емес, жарық шамдар керек қой.

Бірақ Анарбайшалап шөлге қамап, жер там қазсақ, ол қандай отырықшылдық? «Інге кіретін көртышқанбыз ба» деді-ау, шешесі. Ащы айтылған сөз. Ал енді Анарбайдың әлегінен өзге жол қайсы, қайтіп көшеді?

Сонау аудандағы жиналыстан бері қанша ойланса да, осы тұйыққа келіп тіреледі де қалады. Мынау арыз сол жолды ашып бере ала ма?

Арыз, Анарбай айтпақшы, қарсылықтың белгісі ғой. Жоқ, мана біз қарсы емеспіз, Кеңес өкіметінің саясатын қолдаймыз деп жазған. Бірақ киіз үйде не кінә бар, ол неге құртылуға тиіс? Халықтың пікіріне құлақ асу неге жоқ? Бәрінен де жанға батып бара жатқаны — елден бұрын біз көшуіміз керек деген асығыстық, осы мақсаттағы дігірлеу, зіркілдеген өктемдік.

Жатқанына біраз болса да, көз іле алмай қойған Ақылжан қағазға түскен әрбір сөзді қайта жазып шыққандай қайталады. Арыз жазып төселмеген басы бір жерін қисайтып алған жоқ па екен. Қаптай бармағын басқан қараңғылар онда не жазылғанында да шаруасы жоқ. Жалпы сарынын ғана біледі. Анарбайдың кешегі ешкімге ұнамаған әлегіне шағым. Лепірбайдың қылықтарын жазған қағазда нағашысы Нарғазының кесіп айтқандары болды. Ойша болса да, оқып отырғанда көп жеріне түзеу жасады, пікір қосты. Ол да үлкен сүйеу екен. Ал мынаны қараңғы үйде жалғыз өзі жазды. «Білмеген у ішеді» демекші, бірдеңені бүлдіріп алған жоқ па екен. Бәрін қойып оқуға баруы керек. Жүсіп те қол ұшын бермеді-ау. Бәтима апасы да оқыған адамнан асып кете алмай, құлақкесті күң болып жүрсе керек.

Әлде «Өзі болған қыз төркінін танымастың» кебін киді ме екен? Бұған қиғысы келмеді оны. Бұл білетін Бәтима болса, ол — сұңғыла, ағайынға қайырымды, мейірімнен ғана жаралған жан. Ендеше, неге үнсіз? Нағашысы Нарғазыға да қатыспағалы көп болды.

Көрдіңіз бе, Анарбайдың әлегі осынау Ажы ауылынан оны сонау Алматыға дейінгі араны аралатып, ұйқысын шайдай ашқанын.

Баласының ұйықтай алмай қойғанын ана да сезіп жатыр. Бірақ екеуі де бір-бірін сөйлеп мазалаған жоқ. Анда-санда түсінде былдырлап қоятын әкесінің үні ғана естіледі. Кейде тіпті анық сөйлейді.

— Шу, шу, қайыр ей былай, қап!

— Күндіз баққан малынды түнімен тағы бағып шытасың ба, сөйлемей жатшы, — деп шешесі бір нұқып қойды.

— А, а, а, — деп шошып оянды да, қайта қорылға басты. Біраздан соң тағы бірдеңелерді айтты. Ақылжан көрмесе де, күні бойғы әкесінің істеген шаруасын түп-түгел біліп алды.

Ұйықтамау деген қандай пәле, ә. Бұрын мұның бірін аңғармаушы еді. Шешесінен «бұл түнімен сөйлеп шығады» дегенді бір-екі рет естіген-ді. Міне, енді өз құлағы бәріне куә. Күндіз тыным таппайтын адамның түні де тынышсыз болады деген рас екен.

Ең рахаты Кеңесжандікі. Мынау беймаза тіршілікте шаруасы жоқ, мұрны пышылдап, тұяғын серіппестен ұйықтап жатыр. Қамсыз мөлдір сәби шақ. Ол үшін бұл дүние кіршіксіз, сүттен аппақ.

Аласапыран оқиға, адамдар арасындағы аңдысқан кикілжің, алпарысқан бет жырту, айқай-шуда шаруасы жоқ. Отырықшылығыңның не екеніне пысқырмайды да. Мынау жазылған арыз, Басқан суының алдындағы үрей де оны қамап жатқан жоқ. Алаңсыз сәбиліктің әдемі ұйқысы. Қызығып кетті інісіне. Бірақ ержеткен соң сен де өмір қамытын мойныңа ілесің ғой. Қандай қамыт болады ол, тар келіп тыныс тарылтып жүре ме, кең болып омырауыңды қажап тастай ма?

Ойбайлатып жатқан отырықшылдығымыз сендерге опа таптырса, онда арман жоқ. Ұрпақ қамын ойламаған, күйкі тіршілікпен күпінген сөздердің құлы деп жүрмесеңдер болды. Жылт еткен мынау жақсы ойдың келгеніне қуанып кетті Ақылжан. Есейіп қалғанын аңғартқандай. Төсегінде бір аунап түсті.

Таты да мазалаған ой. «Әке балаға сыншы» деп қазақ неге айтты екен? Болашағының бұғанасы дұрыс қатаюы үшін жасалатын қамқорлықтың таразысы жатса керек бұл сөзде. Ал керісінше болса ше? Әрбір сарыауыз балапан атасының сақалына жармасып жүрсе ше? Не қадір-қасиет қалады онда. Сөйтіп, әкені бала тыңдамаған, баланы әке қарғаған заман туып кетпей ме? Қай-қайдағы қайдан келеді ойына. Ойдың көбейгені, мүмкін, кәмелеттіктің белгісі шығар. Әкесін ойлағаны, шешесін ойлағаны, анау пысылдап ұйықтап жатқан Кеңесжанды ойлағаны несі айып? Ал осынау күнге қарлығаштай қанатымен су сеуіп, қамқорлық жасай жеткізген нағашысы Нарғазыны неге ойламайды. Аудандары бөлініп, алыстап кетті-ау. Сол адамның ақылының жетпей тұрғанын қарашы. Алдында аға барда әрқашан арқанды кеңге саласың. Ал өзің жалғыз қалғанда қалай ұшарын білмей қалбақтаған қара қанат балапан секілді жарбаңдайсың. Сондай сәтте қанатының суылымен ғана демеп жіберетін қыран кездессе, бағының жанғаны, бағытыңның анықталғаны емес пе. Ал Анарбайдай ысқырған әбжылан кездессе, онда бітті шаруаң, қылти салады.

— Осынау жаңа дәуір де тап сондай-ау, — деген ойдан Ұстады өзін Ақылжан. Қара қанат болып, қалт-қалт етіп, ұясының жиегінде әне ұшсам, міне ұшсам деп тұрған жоқ па. О, тіршілік, қиындығың қыранға кездесер дауылдан да зәрлі, сырын түбіне көз жетпес мұхиттан да терең-ау. Соның алдымнан шыққан мынау бір болымсыз түйінін шеше алмай, қаншама әуре-сарсаң болып жатырмын. «Бір қыздың қырсығы қырық есекке жүк, бір шәкірттің қырсығы — қырық шәкіртке тұсау» деген сөзді Сүзеген молда жиі айтушы еді. Ол пәни жалғаннан бұл дүниеде опа таппайсың, ол дүниенің рахатын күткен ұтады деп тағы қоятын. Жас шағында мән бермепті, молда айтты, бәрі дұрыс, бас шұлғи берді. Ол кезде ойланбапты, о дүниеде көрер рахатты сонда кім көріп келіпті? Бүгінгі болмысты да Анарбай айтты деп, байыбына бармай бас шұлғи қабылдай беру керек пе. Бірақ әлгі «қырық есегінің» жаны бар. Қырсық дегеннің қияметін жеткізу үшін айтылса керек. Ал Анарбайдың қырсығын немен өлшеуге болады? Бүкіл ауыл бүгін мына мен құсап дөңбекшіп жатқан болар-ау. «Қыдыр дарысын, қырсық шалмасын» деп бетін сипайтын батагөйлердің бәрі бір нәрсені сезіп сөйлейтін болса керек. Мына, мына жұртты кеше шалқасынан түсірген әңгіме құдайдың жіберген қырсығы ма, адамның жасап отырған қырсығы ма? Ертең Басқанның суынан өте алмай шәйт болса, бұл шаңырақ үшін, осынау бағы ашылмай қойған Ажы ауылы үшін қырсықтың көкесі сонда болар. Қым-қуыт ой шақшадай басын шарадай қылды. Әуелі оның ұшығынан айырылып шатаса бастады…

Талықсып барып таң алдында ғана Ақылжан ұйқыға кетті. Ерте тұрған Малыбай баласын оятып алмас үшін аятын мысықша басып үйден шытып кеткен. Шабдар атты ұстап әкеп, жолға дайындамақшы. Дәмелі де далада, жерошақ басында жүр. «Апалап» бір кезде Кеңесжан оянды. Оны да киіндіріп, сыртқа алып шығып кетті. Мөңіреген сиыр, маңыраған қой-ешкі, кәдімгі ауылдың таңертеңгі үйреншікті абыр-дабыры басталды. Анасы Ақылжан тұрғанда бет-қолын жуатын су жылытып қойды. Кеңесжан тырбаңдап, су құйылған құманды төге-мөге сүйрелеп жүр.

— Ақананың қолына су құй, — деді апасы. Тілі келмей, Ақылжанды ол «Ақана» деп кеткен.

Абыр-дабыр Ақылжанды көп ұйықтата қойған жоқ. Тұрса, күн көтеріліп қапты. Шибарқыт шалбарын киіп, кеудесі жалаңаш далаға шықты.

— Қол жу, қол жу, — деді Кеңесжан шүлдірлеп.

Шабдар атты жетектеп келе жатқан Малыбай өз көзіне өзі сенбеді.

— Құдай-ау, шын ба, өтірік пе? Ақылжанның қолына тырбиып су құйып тұрған мынау Кеңесжан ба?

— Сақтай гөр, тәубе, тәубе. Тіл-көзден аулақ. Артынан бір қара ерт деп 17 жыл бойы жылаған көз жасымды құдайым көріп еді. Бүгін қолына су құйса, ертең атын ерттеп беруге жарайды емес пе. О, тіршілік, о ғұмыр, саған дауа жоқ, тәубә-тағала, бергеніңе шүкіршілік, ұзағынан, ұзағынан.

Малыбай мынау көрініске әбден тебіреніп, екі көзі жасаурап, ат үстінде сөйлеп келе жатты. Бір уақытта Ақылжан сақылдап күлді. Кішкентай інісі қолындағы құманды нәзік қолы көтере алмай құлатып алды. Су cap етіп төгіліп қалды.

— Шу, шу, — деп шүлдірлеп, Кеңесжан шешесіне қарай томпаңдай жөнелді. «А құдайлап» Малыбай келеді, мәз болып Дәмелі қарап тұр. «Жалғызсың-ау» деп Ақылжанға айта беруші еді, мына қараңдаған «күшіктің» бүгін бәрін семіртіп тұрғанын қарашы. Кешеден бергі күптілікті тіпті бір сәт ұмыттырғандай. Бір нәрсені жапырып тастағандай Кеңесжан кішкентай танауы таңыраңдап су құйылған құманды қайтадан көтеріп келе жатты.

— Дәмелі-ей, ғой жаса, Кеңесжанның ағасының қолына су құюға жарады, — дейді Малыбай қуанышын жасыра алмай.

— Мал қисаң, той жасауға мен дайын.

— Айналдым екеуінен де, осылардың құрбан тоқтысы болайын. Малыбайдың мұншама тебіренгенін Дәмелінің көріп тұрғаны бірінші рет. «Қайтсін-ау, қатынсыз қалайын деп тұрғанда ағасы өліп, мен бұйырдым. Құдай екеуімізге Ақылжанды берді. Артынан қара ермеді-ау деп жүргенде мына бір «күшік» туды. Оның тыпырлап жүргені, шүлдірлеп сөйлегені — бәрі қызық. Енді, міне, ағасының қолына су құйып тыраштанып жүр. Ғұмыр болса, әлі-ақ жігіт болып шыға келеді». Барған жерінен атасы бұған бірдеңені әкеп жүргені. Әнеукүні «Әліппе» алып келіпті. Баяғы өзі көз алмайтын, көз майын тауысып, құр жаттай беретін құраннан кейін осы үйге кірген бірінші кітап. Кеңесжанның оқуы қайда біреу қайда, әлі. Десе-дағы өмір деген үміттен тұрмай ма!

— Осымен бірге оқып, өзім де сауатымды ашам.

Бұл боқмұрынды күтсе, қайда әлі. Қалай оқыса екен? Қой, оқығаннан бұрын алдымен әйел алсын да. Кешегі заман болса мұндай кезінде кемінде екі баласы болады ғой. Қыз таңдап-ақ бітті. «Малыбайдың жаманына қыз жақпайтын көрінеді» деп кейбіреулер келеке етеді екен әуелі. Мына бір дау қайдан кездесті, кеше өзі де өршітіп жіберді ме, қалай? Не де болса барсын, тәуекел. Әулие-әмбие өзіңе жар болар. Кәмелетке енді толғанда өзіне абақты да кездесті, көз майын тауысып хатшы боп және жүр. Бұдан былай мына отырықшылдық дегеннің отына түспекші. Бұғанасы қатпаған баланы дауыл қай жағынан соғып кетерін білмейсің. Әлде бұл ұрпақтың маңдайына осы аласапыран жазылды ма екен? Тіпті кішкентай күнінің өзінде ақтардың қылышына турала жаздағаны анау. Жаратушы жар болғай өзің.

Ақылжанды түні бойы жаншыған ойды Кеңесжанның мынау қылығы заматта сейілтіп жіберді. Әуелі бала құсап онымен ойнауға көшті. Екеуі бір-біріне су шашты. Ақылжан одан қашқан болады, анау томпаңдап қуады. Жарасқан бір көрініс.

— Ауылнай хатшысының мына жүрісін көрсе жұрт күлер еді, — деді шешесі зілсіз. Шынын айтқанда, екі баласының ойынына өзі де рахаттанып тұр.

Бір кезде ауыл шетіндегі ақ үйден Анарбай шықты. Төңірекке қораздана қарады. Белдеудегі ерттеулі тұрған шабдарды көрді. Кеше қатты кетіп, айқайлауын айқайласа да, Ақылжанды ауданға тұра шабады деп ойламап еді. «Мүмкін, мені домбытқаны шығар» деп түйген-ді. Ерттеулі тұрған шабдар ат оның көңілін айрандай ірітті. Жөткірініп ары-бері жүрді. Жамылма шапанының етегі бұрыла бергенде жел кеулеп далақтай болды. Оның кеудесі де осындай далақтай-ау. Ақылжан ол жаққа көз де тастаған жоқ, інісімен ойнаған күйі үйіне кірді.

***

Екі күннен кейін Анарбай жұртты қайта жинады. Кісі өлгендей тұнжырап отырған адамдар оның бір сөзін тыңдаса, бір сөзін тыңдаған жоқ. Өзінше жұмсартып айтқан болды. Бірақ «осы жон» деген бір жан болмады. Шыдай алмай, қайтадан ала сайтаны ұстап кетті де, айғайға басты.

— Ал енді көнбесеңдер, көндірмей қоймаймыз. Ауылнайды мұнда ай қарасын деп жіберген жоқ. Жер үй қазуға шығыңдар, кәне!

Әнеукүні сөзге аса араласа қоймаған Қоспанбет:

— Ей, ауылнай, алдымен өзің өнеге көрсет, сен қазшы, сосын сенің қасыңнан мен қазайын, — деді.

— Сенімен үйім тұрғай, көрім қатар болмасын!

— Ендеше, мың жерден боғыңды пышақта, бұл ауылдан бір де адам көшпейді.

— Мен көшірем. Көшірем деген соң көшірем. Міне, қасымда милиция. Ауданнан арнайы келді. Мұндағы өкіметке қарсыларды көзін бақырайтып абақтыға жабады. Ана ақымақ Ақылжандардың көзінен сорасы ағып қазір түрмеде отыр. Түсінікті ме енді?

Жұрт үнсіз бір-біріне қарады. Қоспанбеттің де аузына құм құйылғандай. Кеше бармақтарын басқан арыздары жәй болды ғой. Енді өздеріне пәле болып жүрмесін. Малыбай ағасының екі көзінен жас парлап кетіпті. «Мен барсам, тағы да қызып кетіп бүлдіріп алармын» деп Дәмелі бұл жолы үйде қалған-ды.

Жұрт үнсіз орын-орындарынан тұрды. Аяқасты милицияның келуі, Анарбайдың жаңағы сөзі бәрінің сағын сындырғандай.

— Қоспанбет, сен тұра тұр, — деді Анарбай зілденіп. Жұрт ұзаңқырай бергенде күшігенше шүйіліп.

— Алдың күнгі бүлікті ұйымдастырған сенсің, ана жеңгенді — Малыбайдың қатынын айдап салған сенсің. Ініңді ауданға шаптырған сенсің. Сен де енді қамалдың. Міне, рұқсат қағаз, мөрімді бастым, әкет, — деді қасындағы қара сұр жігітке. Ол Қоспанбетке әй-шай жоқ көлкіген салды. Сұсты немеге Қоспанбетгің қарсылық көрсетуге шамасы келмеді.

— Ана қараша үйде әзірге отыра тұрасың. Аятыңа кісен салмай-ақ қояйын. Сосын ауданға әкетем.

— Барсын інісінің қасына. Ол жалғызсырап қалған шығар, — деді Анарбай кекесінді күлкісімен.

Қоспанбеттің түсінбейтіні бұл пәле жер астынан шықты ма? Әдейі келмесе қолкісенді қайдан алған? Ақылжанның сөзіне ешкім құлақ қоймай, өзін кінәлі еткен ғой. Жарайды, біздікі жөн болмасын, сонда тарпа бас салып, түрмеге жабу керек пе екен?

Мына отырғаны қыста ет сақтайтын тозығы жеткен шағын киіз үй. Сыртынан есігін келсаппен тіреп кетті. Мұндай қамаудан бір-ақ теуіп шығып кетуіне болар еді, қайда барады, бұлардың құрығы ұзын болып тұр ғой. Қашты деп қылмысын қайта ауырлата түссін. Не де болса құдай салды, көнді. Құдай емес, Анарбайдың салғаны болып тұр ғой.

Үй-үйге кіріп, Анарбай мен милиционер еркек атаулыға бір-бір күрек ұстатты. Малыбайдың үйіне кіруге кібіжіктеп бата алмады. Қанша айтқанмен Анарбай Дәмеліден сескенетін еді. Бірақ тілеуің бергір Малыбай күрегін алып өзі шықты.

— Кәне, соңымыздан еріңдер.

Жұпыны ауылдың жұпыны еркектері күректерін иықтарына салған күйі Шөлтұмсық жаққа кетіп бара жатты. Ауылда тек әйелдер, бала-шаға, қараша үйде қамалған Қоспанбет қана қалды. Үй қазуға аттанғандардың қарасы үзілісімен Дәмелі Қоспанбетке келді. Анау іште, мынау сыртта тілдесіп тұр.

— Мен Нарғазыға шапсам қайтеді? — деді Дәмелі.

— Ол не бітіреді, бұл жұрттың бәріне келген зауал ғой, екі ортада оның өзін шатастырып жүрерміз.

— Жоқ, бізден гөрі далбасасы бар ғой, қарап өлеміз бе? Жұрттың бәрі біз құсап өздеріне көр қазып жатыр дейсің бе, ең болмаса соны көріп келейін.

— Бұл сөзіңнің жаны бар.

Осы екі ортада Қоспанбеттің көзі туырлықтың тесігінен Анарбайдың үй жатына түсіп еді, шұбар қатыны бұларға қарап тұр екен. Бақтырып кеткен ғой, сірә.

— Ана пәле бізге қарап тұр.

Жалт бұрылған Дәмелі шұбар қатынды көрді.

— Бұл пәле құрыққа сырық жалғап жеткізеді енді байына.

— Сен үйіңе бар не де болса. Көресіні өзім-ақ көрейін. Мен білетін Анарбай болса, сынықтан сылтау іздеп, бәрімізді қамаудан тайынбайды. Әлгі бала не болды десеңші. Алдымен соны білу керек.

— Менің қорыққаным Басқанның суы еді. Қамап қойса, әйтеуір әзірге тірі ғой. Абақтыдан көз ашпайтын болды-ау, сорлы.

Дәмелі булығып көзіне жас алды.

— Біз қамалсақ та ауылдамыз ғой. Төремді айтсаңшы деп сенің әйелің де жылап отыр.

— Жыламаңдар. Жылау — әлсіздіктің белгісі. Мен білсем, Ақылжан қамалған жоқ. Мына сұмырайдың айласы. Бізді жаншып алу үшін істеп отырғаны. Бірақ анау мілісия қайдан келді, маған жұмбағы сол.

— Өзі Лепірбайға ұқсайды, — деді Дәмелі. — Ағайын емес пе екен.

— Тұра тұр, тұра тұр.

Керегенің көзінен ұстап тұрған Қоспанбеттің қолындағы кісен шылдыр ете қалды. Ойын ары қарай жалғастырып:

— Мен білсем осы Анарбай мен Лепірбай екеуі бір елден, екеуі де Қанай. Тоқта, тоқта. Аудандағы жиыннан кейін Анарбай еліне кетті деп еді ғой Ақылжан. Мұны біз түк білмейтін топас деп жүргенде, бәрін арыдан ойлайтын арам болып жүрмесін, — деді.

— Сонда не, өз руынан шыққан мілісиямен өзге руды жәбірлей беруі керек пе?

— Не дерің бар ма! Олай болуы да мүмкін.

— Алғашқы жиында бұл пәле жоқ еді ғой, жер астынан шыққандай қайдан келді өзі?

— Маған да жұмбағы сол, — деді Қоспанбет.

Алшаң басып шұбар қатын келе жатты. Оның осы ауылда именетіні Дәмелі ғана. «Не дер екен, шауып алар дейсің бе» деп Дәмелі қасқая қарап тұра берді.

— Әрестанмен сөйлесуге болмайды, — деді ол жақындай беріп.

— Әрестан болса, саған әрестан. Бұл менің қайным, — деді Дәмелі. — Сендер не, адамдықтан да кеткенсіңдер ме!

— Өкіметке олай айту жөн болмайды.

— Өкімет, өкімет. Жұртты қан жылатқан өкімет болушы ма еді.

— Тіліңізді тарта сөйлеңіз. Қайныңыз да сол тілінен тауып отырған шығар.

— Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Мүмкін, мені де жаптырарсың. — «Біреуге ор қазба, қазсаң терең қазба, ақыры өзің келіп түсерсің» дегенді естуің бар ма еді? — деді Дәмелі ызбарланып.

— Сіз ділмәрсімеңіз. Балаң абақтыда, қайның абақтыда, несіне ділмәрсисіз. Не шекеңіз қызып ділмәрсисіз.

— Шекем қызсын, қызбасын, баламды қай абақтыға жаптырды байың?

— Қайда болушы еді. Қанайлардың тұтқынында.

— Қанайлардың? — деді іштен ышқына Қоспанбет. Дәмелі де тіл-аузы байланғандай аңырып тұрып қалды. Шұбар қатын кеңк-кеңк күлді. Төбелеріңнен жай түсірдім бе дегендей, өзіне-өзі дән риза. Бірақ ол бұларға нағыз керек сырды ашып қойғанын сезген жоқ.

— Ал мына әрестаныңды батып ал!

Дәмелі үйіне қарай жалт бұрылды. Жүрісінде әлдебір шешімге бекем бел буғандық сезіледі. Қоспанбет іштен:

— Дәмелі, алғашқы ойың дұрыс, — деп айғайлады. Бұл сөзде нендей сыр барын шұбар қатын аңғарған жоқ. Дәмелі оны түсіне қойды. «Нарғазыға шап» дегені еді.

***

Әпкесінің суыт жүрісінен Нарғазы бір сұмдықтың болғанын сезді. Алдына алып келген Кеңесжаны да кәдімгідей адам болып қалыпты. Шүлдірлеп жұртты күлдірумен жүр. Әсіресе, құманды алып, қолға су құюға томпаңдап тұра жүгіретіні ұнады мұндағыларға.

— Ағасының үйреткені, — дейді ризалығын жасыра алмаған Дәмелі.

— Бүгін су құяды, ертең атын байлайды. Тірі болса әлі-ақ серік болып шыға келеді.

Нарғазы осылайша Дәмеліні ғана емес, өзін де жұбататын сияқты.

— Кіші жиеннің бірінші келуі, бұған тай мінгізбесек дауға қалармыз, — деді Зейнеп өзінің әдемі назды үнімен.

— Тай, тай… одан зорғыны да мінер аман болса, алдымен басқаны ойланайық.

Дәмелі Кеңесжанын алып ауылына қайтысымен Нарғазы Қанай ауылына тартып отырды. Жарты күндік жерге Құдайторы әп-сәтте алып келді. Ауыл шетінде оның көзіне бірден түскені шұбар ат, өзен жағасында арқандаулы тұр екен. Бәрі рас болды ғой, сонда бұл ауылдан қалай шықты Ақылжан? Не жын айдап келді мұнда?

Жүдеулеу киінген, көзін көлегейлеп өзіне қарап тұрған ақсақалға сәлем берді.

— Қай әкімсің? — деді шал.

Аты да келісті, ер-тұрманы да келісті, өзі де келісті адамды әкімдердің бірі деп қалса керек. Бұрын мұндай сәнді жүргендерді бек, бай тұқымынан деп ойлаушы еді. Енді шолақ етектердің, әкімдердің бірі деп ойлайды. Шал көзін көбінесе Нарғазының астындағы есік пен төрдей торы аттан алмады.

Ойнақшып тұрғанына қызыға қарайтын секілді.

Жылқымен көзі шыққан бейбақ па екен?

— Әкім емеспін, ақсақал! Анау Қармыс ауылынан, өзге ауданнан келе жатқан құдайы қонақпын. Ауылдарыңызда не жаңалық бар?

— Не жаңалық болушы еді. Бірін-бірі аңдыған уақыт қой. Осында бір Ажы ауылының баласын тұтқындап отыр деп естідім. Анау шабдар ат соныкі, маған баққызып қойды. Біздің Лепірбай деген азаматты кезінде ол ұстатқан дей ме? Түсініп болмайды, шатасқан бірдеңе.

— Ауылнайларың қайда, ақсақал?

— Анау қызыл жалау тігілген үй ғой, қайда болушы еді.

Нарғазы тебініп қалып, солай қарай тартып отырды. Жон айтқан шалмен қоштасуды да ұмытып кетті. Шал нұсқаған үйге кіріп келсе, жалтыр бас, қоңқақ мұрын, өзі секілді бір қара мұртты төрт аяқ үстелде шынтақтап отыр екен. Нарғазының сәлемін салқын алды. Нарғазы да оның артын салмақтап жатпады.

— Малыбайұлы Ақылжанды не үшін тұтқындадыңдар?

Әлгі қоңқақ мұрын селк ете қалды. Кекештеніңкіреп барып:

— Сіз кімсіз, қайдан келгенсіз? — деді.

— Ауданнан. Өкімет ісімен шұғыл келе жатқан адамды неге ұстағансыңдар, қандай хақыларың бар?

Нарғазы бастырмалатып жіберді.

— Осында Сеңкебай деген міліса бар еді. Ұстау керек деді, ұстап отырмыз.

— Қайда ол міліса?

— Ауылда жоқ. Сол ұсталған адамның түп-төркінін тексерем деп кеткен.

— Кім тапсырыпты оған?

— Ол жағы маған беймәлім.

Ауданнан деген соң әлгі қоңқақ мұрында зәре-құт қалмады. Сыртқа шыққанда торы аттың үстіндегі орыс ер-тоқымын көріп, ауданнан екеніне көзі жеткендей болды. Нарғазының алдына түсіп, бүлк-бүлк желіп Ақылжан қамаулы тұрған қараша үйге келді. Аяқ-қолы кісендеулі тұтқынға Нарғазы білдірмей көзін қысты.

— Кілті қайда кісеннің?

— Менде, — деді әлгі қоңқақ мұрын.

— Босатыңыз. Аты қайда?

— Өзен жағасында арқандаулы.

— Алдырыңыз.

— Қағаз, пәпкесі қайда?

— Менде, кеңседе.

— Ондағы жазғандарды оқыған ешкім бар ма?

— Жоқ. Бұл ауылда хат танитын жалғыз ауылнай хатшысы бар еді. Кісісі өліп, қоюға кеткен болатын, екі апта болды, жоқ.

— Қайтарыңыз.

— Мілисаңыз хат танымай ма?

— Наган таққаны болмаса, ол да өзіміз секілді, жазғанға әйтеуір қол қояды, — деді қоңқақ мұрын.

Осы кезде ерттелген шабдар ат келді.

— Мініңіз, — деді Нарғазы жиеніне.

Жақындықты білдірмеу қажеттігін сезген Ақылжан да сыр бермеді. Әй, қараңғылық-ай дейді ішінен. Мына сорлыны нағашысы саусағының ұшында ойнатып тұр. Нарғазы қоңқақ мұрынға соңғы сұрақ қойды.

— Лепірбай мен Сеңкебайдың жақындықтары бар ма?

— Ойбай-ау, бірге туысқан ғой. Сеңкебай Лепірбайдан екі-ақ жас кіші.

— Солай деңіз!

Нарғазы гәптің неде екенін енді ұққандай.

— Ауылға әдейі келгенде дәм татып дегендей…

Қоңқақ мұрын бұл сөздерді күмілжіп әрең айтты.

— Рахмет. Оған уақыт жоқ. Ауданға барған соң хабарласамыз. Мына өкімет адамын себепсіз ұстағаныңыз үшін шақырылатын шығарсыз.

Ақылжанға қарап:

— Кеттік, — деді.

Құдайторы екпіндете ала жөнелді. Нарғазы артына қараса, қоңқақ мұрынның боп-боз болып, өңі қашып кеткен екен. Ақылжан да шабдарды тебініп қалды. Мына ауылнайдың қасында Анарбайдың айқайы, зәрі, қаһары бар ғой. Теріс болса да, айтқанын істетпей қоймайды ол. Ал мына сорлы… Бұл басқарған ауыл да сорлы шығар. Қулығын асырғанның құлы, ақырғанның жемі деген сөз. Мынау нағашысы Нарғазының, шешесі Дәмелінің тірлігі қайда бұлардың қасында. Анарбайды да кәрлендіретін сол ғой. Білгеннің қарсылығын білмеген қашан да жаулық деп ұғады. Ең кесел осында ғой.

***

— Ал сен қалай тап болдың бұл ауылға?

Ақылжан нағашысынан қысылып, қып-қызыл боп кетті. Айтуға да намыстанып тұр.

— Немене, көңілің кетіп жүрген қыз бар ма еді, Қанайдан қыз алдырмаймын саған. Қанды қол сұмырайлар шыққан ауылға жолап көр.

— Жоқ, Нар-көке, айтуға ұят.

— Енді немене?

— Бәріне кінәлі мына тасып жатқан Басқан. Қайта қазір басылайын депті ғой.

— Иә, сонда?

— Әдетте өтіп жүрген жерге келсем, судың түрі жаман екен, қорықтым. Ыңғайлы жер іздеп, төмен қарай жағалап жүре берейін.

Содан кете беріппін, кете беріппін. Осы ауылдың тұсына келдім. Ауылдың аты ауыл ғой, ес қара тұттым. Бұл тұстан да өту қиын екен. Олар ары өткен, бері өткенге көмектесу үшін жағаға бір шал, бір өгіз қойыпты. Өгізіңіз суда жылқыдан мықты болады екен. Әрі қорықпайды. Содан қойшы, әлгі шал шылбырымнан алып ар жаққа тартсын, шабдар атқа да, өзі де кәдімгідей ес болды олар. Аман-есен өттік, ар жақта бір милиция тұр. Жөн сұрастық. Аңқау басым аты-жөнімді, ауылымды айтып берейін.

— Анарбайдың үстінен арызбен келе жатқаныңды да айттың ба?

— Жоқ, абырой болғанда, оны айтқан жоқпын.

Ә… ә. Лепірбайды құртқан қудың бірімін де. Көзіңе көк шыбын үймелетейін, деп, ол бірден кәріне мінді. Менің жүрегім зу ете түсті. Малмандай су күйімде ауылнайға алып келсін. Әлгі жерде өтірікті соқсын келіп.

— Бұл қашқын, аудан іздеу салып жүрген адам, жабу керек, мөріңізді басыңыз — деп, ауылнайдың алдына бір қағазды тастай салып, мөр соқтырып алды.

Содан өзіңіз көрген жерде кісендеді де тастады.

— Яғни пышағын қайрап жүрген. Мұның атын кек алу дейді. Құдайдың өзі айдап келген соң аясын ба? Анарбай бауырына қосылып, ол ауылда да лаң салып жатқан көрінеді. Қоспанбет ағаңды да өзің секілді кісендеп тастапты.

— Мәссаған, — деді Ақылжан. — Бұларды тәртіпке шақырамыз деп жүргенде, олар бізді шетімізден қамап үлгерген екен ғой.

— Сендер қағазбен аламыз деп жүргенде, олар күшке көшкен. Сен айтшы осы, өкіметке бір табан жақынсың ғой, ай жоқ, шәй жоқ адамдарды қамай беруге мілисаның хақысы бар ма?

— Ауылнай қылмысты деп келісімін берсе, мөр басса, хақысы бар. Нарғазы мырс етіп күлді.

— Онда жарыған екенбіз. Анарбай ауылнай, манағы қасқа бас онда жұртты қырады десеңші…

— Дұрысында, иә қашқаны, иә ұрлағаны, иә біреуге асыра зәбір көрсеткені дәлелденуі керек. Сонда ғана ауылнайдың келісім беруге хақысы бар.

— Ал өзіңе ауылнай мөрін басыпты. Сонда дәлелденгені ме? Сен қашқынсың ба?

— Әрине, ол — жала.

— Яғни жала жабу оп-оңай деген сөз. Мөр басылды, бітті.

— Әңгіме — мөр кімнің қолында, сонда.

— Мөр мен наганның желігі талайымыздың түбімізге жетеді десеңші.

— Бәрі адамына байланысты ғой, Нар-көке.

— Иә, иә, — деді Нарғазы жиенінің айтқанымен келісіп. — Адамына, адамына… Адамдарын ақымақтары басып бара жатса қайтесің. Зұлымдық алдымен қимылдайды, есінде болсын. Сол үшін де ол зұлымдық.

Өмір көрген нағашысы орынды айтты-ау осы сөзді. Лепірбайды тәубасына келтірдік деп жүргенде қалай-қалай айналып келіп соғады зұлымдық. Қақпандардың қалай-қалай құрылғанын білмей де қалады екенсің. Өш алумен, кек алумен кете берсе, оның ақыры не болады? Ақылжан өзін бір тұңғиық айдынға күмп деп түсіп кеткендей сезінді. Қалт-құлт еткен қайғыны қай жерден алып шығар екен.

Дауылдар соғып, төңкеріп тастап жүре ме, Нар-көкелер кездесіп сүйреп алып шыға ма? Өгіз екеш өгіз де күні кеше Басқаннан өткенде ес болып еді. Мынау өмір Басқаннан да тасқынды, Басқаннан да айдынды болды ғой. Басқанның ең болмаса арғы жағалауы көрініп тұрады, ал өмір мұхитының ше? Көз жетпейді.

Мынау Анарбай, Лепірбай дегендерден өкпелеп жүрген Сүзеген молдасы көш ілгері екен-ау. Солқылдаған көк шыбығы сабақ оқымайтындарға ғана ойналатын. Яғни мақсат бар онда. Ал мыналар не істеп, не қойғанын өздері де білмейді. Жараған кезде бәрін шайнап тастайтын бура секілді, алды-артына қарамай ауыздарынан тек көбіктерін шаша береді. Сұмдық-ау, дінге қарсы күрес деп, ораза ұстап, аузын бекіткендерді алып соғып, екі ұртына тары құйғанды да көрді. Не бұл сонда? Өзгені қайдам, осындай әбестіктер өз басына сыймайды-ақ. «Заманың түлкі болса, тазы болып шал». Яғни ығына кете бер. Сонда бұған да Анарбайлар құсап, қараңғы халыққа қоқаңдай беру керек пе? Жоқ, Кеңес өкіметі мұның түсінігінше, өзгеше болуға тиіс, жарлы-жақыбайға көмектесу қажет екен, яғни бәрі мейірімге құрылуы керек. Анау Балжан әжесі, мынау Нарғазы нағашысы, шешесі Дәмеліні жұрт не үшін жақсы көреді, мейірімі, адамға деген қайырымы үшін. Анасын бүкіл Ажы ауылы жақсы көргендіктен, «Дүлдүл тәте» дейді. Кешегі Бәтима да махаббат сапарына кетіп бара жатып, Дүлдүл тәтесіне ауылға қайтсын деген жоқ па. Мейірім оралсын деп аманат еткені ғой. Бүкіл Қармыс ауылын ұйытып отырған бір-біріне деген мейірім. Ал осы мейірім бүкіл қоғамда орнықса ше? Кеңес өкіметінің мақсаты сол шығар-ау, тегі. Қанауды жою, білім беру, әйел теңдігін орнату жөніндегі ниеттері қандай игі ниеттер. Жоқ, осы ниеттерді бұрмалаушылар бар, мұның Анарбайларға қарсы болып жүргені дұрыс. Таңдаған бір, қойған мақсат ортақ болғанмен, соған жетудің жолы екі басқа бұларда. Анарбай айқайлап, тоқпақтап, қырып-жойып, қорқытып, үркітіп жетпекші. Бұл болса түсіндіріп, иландырып, жұртты имандай ұйытқысы келеді. Қорыққан адамға тамақ та батпайды, су да сіңбейді. Әкіреңдей берсең, бара-бара бәрі ашынбай ма? Ал халықты ашынтып істеген істе не береке бар…

Бұлар аудан орталығына кіргенде әлдебір абыр-сабырлылықты байқады. Ілгерінді-кейінді салт аттылар. Көбісі милиция киімін киген.

— Бұл не әбігер? — деді Нарғазы шеткі үйдің қасына тоқтап.

— Осында ауданымыздың хатшысын астыртын өлтіріп кетіпті. Тәркіленген ірі байлардың үрім-бұтағы дейді оны жасаған. Жоғарыдан, Алматыдан дәулер келіпті. Сосын әбігерленбегенде қайтеді.

— Келді деген дәуі кім екен? Аты-жөнін білмедіңіз бе?

— Е, қайдам, әйтеуір бір мықты дейді.

Нарғазының басында «Жүсіп емес пе екен?» деген бір ой жылт ете қалды. Не де болса өздерін үлкен бір оқиғаның үстінен шыққандай сезді. Ат басын қайда тіреу керек? Есіне Балжан шешесінің немере інісі түсті. Осында тері-терсек жинайды деп естуші еді. Соңғы көргені шешесінің жылында. Ол ертедегідей ат шаптырып, аймақ жинаған ас болған жоқ. Уақыт ауанына орай жақын ағайындарды ғана шақырып, малын сойып, құран оқытты да қойды. Көпке дейін Балжандай анаға дұрыстап ас бере алмағанына Нарғазы күйзеліп те жүрді. Бәрі ескіліктің қалдығы деп атой салып жүрген әкімдер, кім біледі, бірдеңеге ұшыратып жүре ме? Өзін тәркілеп жібермегеніне шүкір. Оның үстіне, Жанғазы да ауылнайлығынан қорқып, «апамның аруағы кешірер, мынау опалаң-топалаң заманда тұра тұрайық, жай ғана өткізейік» деген болатын. Нарғазының ең соңғы көрген үлкен асы -Бәсібектің әкесінің асы. Бәсібектей атақтының өзі атаусыз қалғанда, мұның шешесінікі шүкірлік қой. Мына іздеп келе жатқан немере інісі сонда әдейілеп келген болатын. Еті тірі, жұғымды жігіт көрінген. Кел, кел деп шақырып кеткені бар еді. Анарбай себеп болып, міне, келе жатыр.

Алақандай аудан орталығында бірін-бірі білмейтін не бар. Өзеннің ар жағында тұрады деді. Көпірден өту керек болар. Есіне Ақсудың көпірі баяғы Құдайторы қарғитын ГТТУ-дің үлкен дуалының қасында. Иесі атты соған қарай тартты. Өзен біткен биыл құтырып кеткен бе, бұл да аузы-мұрны шығып тасулы екен. Әуелі көпірді қисайтып кетіпті. Алдарынан мылтық асынған адам шықты да:

— Көпірден өтуге болмайды, құлайын деп тұр, — деді.

— Енді қайдан өтеміз?

Мылтықты жоғары жақты көрсетті.

— Жұрт сонау жайдақтау жерден жалдап өтіп жатыр…

— Жұрттың істегенін бұлар да істеді.

Нарғазы мен Ақылжан келгенде шешесінің немере інісі үйде болып шықты. Жік-жапар елпілдеп қарсы алып, аттан түсірді.

Шағын ауласы, шағын екі бөлмесі бар екен. Ауласының бір бұрышында төрт дөңгелекті арба, оның ар жағында кірелеп жиып қойған қойдың кепкен терілері. Құдайторы мен шабдар ат пысқырып үріккісі келіп еді, үй иесі оларды қақпаның сыртындағы ат ағашқа байлады.

Қысқаша амандықтан, ауыл-аймақтың жайын сұрасқаннан кейін Нарғазы мынау үлкен әбігердің жайын сұрады.

— Естігендеріңіздің бәрі рас, қазір жарты сағаттан кейін сол хатшыны жерлеуге арналған метенг болады. Анау қыстақтың сыртында.

Үй иесі батыс жақты көрсетті. Жұрт жан-жақтан ағылып бара жатыр екен. Аттысы, жаяулысы, тіпті түйелісі де бар.

— Метенгісі немене?

— Кәдімгі жиын, жиналыс.

— Өлген адамға да жиналыс аша ма?

Үй иесі де, Ақылжан да күліп жіберді.

— Солай болған ғой. Бұл енді төтенше өлім емес пе.

— Сонда қалай өлген?

— Кеңсесінде отырғанда мелиса киімін киіп келген біреу атып кеткен.

— Сұмдық-ай, мұндай да сұмдық болады екен.

— Анада ғана отырықшылдыққа көшу жөніндегі сөзін тыңдап едім жиналыста, — деді Ақылжан. — Бір байсалды орнықты кісі секілді көрініп еді.

Кенет ойға қалды. Мынау үлкен мәшахатпен алып келе жатқан арызын енді кім тыңдайды.

Апырмай, мына Анарбайдың періштесінің кереметі-ай. Басқанның суы жолдан бір бұрып әкетсе, енді, міне, хатшының өліміне тап болып тұр. Ойын:

— Жоғарыдан келген кім екен? — деген нағашысының сөзі бөліп жіберді.

— Аты есімде жоқ. Әкесінің аты Есберген көрінеді, — деді үй иесі. Қуанғаннан Нарғазы орнынан атып тұра жаздады.

— Жүсіп емес пе?

— Тап өзі. Әйтеуір бір дөкей дейді.

Нарғазы да, Ақылжан да қуаныштарын жасыра алмады.

— Қой, бәрін қойып біз де сонда барайық. Кісі өлгендегі жиналыс қалай болар екен, соны көрейік.

Соңғы сөзін Нарғазы сәл кекесінділеу айтты. Күні-түні жиналыстан көз аша алмай жүрміз ғой. Мұндай жиналысқа да барайық. Қит етсе жиналыс, кит етсе жиналыс. Жиналғанда жұрттың пікірін тыңдаса бір сәрі. Жоқ, келген өкіл сөйлейді, ауылнай сөйлейді, жәшейке сөйлейді. Сөздерінің соңы қорқыту, үркіту. Тіпті түсінбегенін сұрағысы келгенді айқайлай басып тастайды. Әйтеуір қоғаша жапырылып қол көтеру деген бірдеңе шықты. Көтермесең тағы пәле, Кеңес өкіметіне қарсысың деп тарпа бас салады. Қорыққанынан «сен қазір атыласың» десе де қол көтере беретін мәңгүрттер көбейді. Енді мына өлікке арналған жиналыста не болар екен.

Үй иесі жаяу, Нарғазы мен Ақылжан аттарына мініп, жиналыс болатын жаққа беттеді. Біреу жылап жүрсе, біреу әуестікпен ортада төмпешіктің үстінде тұрған табытқа мойындарын созып-созып қарайды. Табытты қызыл матамен қаптапты. Өліктің бетін де қызыл матамен жауып қойыпты. Шодырмен араласып жүргенде орыстардың бірді-екілі өлік жөнелткенін көрген, олар да табытқа салып көмген-ді. Бірақ табыттары құр қарағай тақтайдан болушы еді. Ал мына табытты қызылдап тастапты.

— Сұмдық-ай, мұсылманның баласын табытқа салғанды кім көрген. Ол дүниеге барғанда не дейді? Байғұсты осы бастан тозаққа жіберу деген сөз ғой.

Әлдекімдер осылай күңкілдесіп жүр. Іштей Нарғазы да солардың жағында секілді. Бірақ әлдебір тентек пікір бүйірінен түрткілейді. «Өлгеннен соң табыты не, ақыреті не, бәрібір емес пе, әйтеуір жер қойнына барасың. Бұл дүниеде отқа күйіп, суға түсіп жинаған мүлкіңнен он кез ақыретті ғана бұйыртатын мұсылманшадан гөрі осы да дұрыс шығар». Бұл пікірін Сүзеген молда естісе ғой, «кәпір, кәпір» деп боғын пышақтасын. Бірақ оның күні де қазір мүшкіл-ау. Намазды жасырып оқиды, оразаны ұрлап ұстайды. Алласын да айналасына қарап айтады. Лепірбай секілділер «аллалағанды» да жауып тастауға әзір. Анарбайдың қарамағында болмағанына шүкір. Дін десе тұла бойы тітіреніп, молдалардың көп әбестігін бұрын өзі мазақ қылатын еді, қазір оларға кәдімгідей жаны ашиды. Сүтке тиген күшіктей етті ғой сорлыларды. Жаназа шығармаса, жиналған жерде күңірентіп құран оқып отырмаса, не сән қалды молдада. Мына жерде Сүзеген молда болса, жаназа шығару қолына тисе, қандай сұңқылдатар еді. Күмістей сұлу сақалы, ақ сәлдесі, әдемі тігілген қара барқыт шапаны — бәрі-бәрі жарасып тұрар еді-ау. Оқшау көрініп, оқшау сазды үнімен жұртты ұйытып жіберер еді. Бір-екі рет Сүзеген молда шығарған жаназаға қатысқаны бар. Бір бөлек дүниеге кіріп, өзі де ол дүниені аралап шыққандай сезінген. Құрысын, содан қайтып жаназаға кірген емес. Дініңіздің де сиқыры бар. Сиқыры болмаса, осынау ғаламның тең жартысы Мұхамбеттің үмбеті бола ма? Молдалар солай дейді ғой, рас болса.

Ол байғұстар енді жаназаға да қашқақтап бармайды, қорқады. Естіген құлақта жазық жоқ, бір өлікке жаназа шығаратын жан табылмапты дейді. Сасқан жұрт ауыл сыртынан өтетін жолға қарауыл қойып, көлденең өткен көк аттының алдын тосыпты. Сонда айтатындары:

— Оу, атайын, жаназа шығара білесің бе? Ауылымызда бір ағайынымыз өліп, көме алмай отырмыз.

— Тұсына не байладыңдар? — деп сұрапты қуақы біреу. — Бір ала байтал, екі қой.

— Білем, ендеше, — депті әлгі жолаушы.

Жол күткен пенде қуанғанынан ауылына «таптым, таптым» деп айғайлап шауып келіпті.

Сонда орта жолдан табылған «олжа» молданың шығарған намазы екен дейді:

Ұзыныңнан жатыпсың,
Көлденеңінен қатыпсың,
Ел сандалып жүргенде,
Сен ақылды тауыпсың,
Екі қой саған,
Ала байтал маған, аллауәкпәр!

Осы «жаназа» есіне түскен сайын күлетін Нарғазы. «Өлеңді жерде өгіз семіреді, өлікті жерде молда семіреді» деп ол байғұстарды келемеждеп жүргенде енді зар болдық-ау. Бостандық, бостандық дегенде бұл молдаларға жатпай ма екен. Олар да адам ғой. Әуелі Меккеге барып, қажы болғандардың біразы тәркілеуге түсіп, ит жеккенге кетті. Сиреді-ау өздері де. Енді мына метенге өткізу жаңаша шығарылатын жаназа болғаны ма?

Нарғазының ойын салдырлап келе жатқан арбаның даусы бұзып жіберді. Қос ат жеккен жеңіл арба бұған дейінгі көріп жүрген арбалардан өзгеше. Артында биіктеу арқасүйер жасаған. Көшір отыратын алдыңғы жаты да биік. Оқтаудай жарқыраған екі ақ боз ат бүлкіл желіспен ғана келе жатыр.

Нарғазының көзіне оттай басылды, артта отырғанның бірі — Жүсіп. Жұрттың бәрі арба келе жатқан жаққа жапырыла қарады. Нарғазы шабдардың үстінде ентелей қарап тұрған Ақылжанды бүйірден түртіп қалды.

— Жүсіп!

Әлгі арбаның артында таты екі жеңіл арба келеді. Әйелдер мен бала-шаға мінген секілді. Соның біреуінен құлақ тұндырған зарлы үн шықты.

— Құлыным-ау, құлыным. Қыршын кеткен құлыным!

Шешесі болу керек. Басында қара шәлі, екі бүйірін таянып, арбаның үстінен құлап түсе жаздап отыр. Екі жағынан қолтықтаған екі жігіт. Бұл зарлы үнді естігенде жұрттың бәрі тұншығып сала берді. Нарғазы да, Ақылжан да сезімдеріне ерік берді. Ананы әрең деп уатып, келгендер жиналысты ашуға ыңғайланды. Нарғазының пайымдауынша, Жүсіп бұрынғыдан жүдеген, тіпті қартаң тартқан секілді. Суағарындағы мұрты, тіп-тік денесі, ойлы көзі ғана қалпында. Өзі мініп келген арбаның үстіне шықты. Қисық жағалы сары жібек көйлегінің тамақ түймесін ағытып, даусын кенеді. Сәл үнсіздіктен кейін иегін тіктеу көтеріп, жиналған қалың жұртқа мұңды көзін тастады.

— Қадірлі жолдастар, ағайын-туғандар, бауырлар! Сіздер мен біздер азалы жиынға келіп тұрмыз. Жаңа өмір жолындағы абзал күрескерді, аяулы азаматты тап жаулары қыршыннан қиып кетті. Олар енді осындай жолға көшті. Революция, төңкеріс шығынсыз болмайды, бірақ мынау өте өкінішті қаза, оқыс өлім. Майдансыз, бейбіт күндегі мұндай әрекет Кеңес өкіметінің жауы әлі көп екенін дәлелдейді.

Ашық жаудан жасырын жау жаман. Қадірлі досымыз, қайсар большевик Үмбет Мәмбетовтің алға қойған мақсаты үлкен еді. Ол езінің ғұмырын еңбекшілерге бақытты өмір орнатуға арнаған болатын. Біздің жауларымыз енді осындай өмірлерге қастандық жасауға көшті. Ардақты анамыз, Үмбеттің ағайын-туғандары, қайғыларыңызға ортақтаса отырып, Алматы облыстық партия комитетінің, атқару комитетінің атынан қайғыра көңіл айтамыз. Үмбет ұлы мақсат жолында қаза тапты, ол бізбен мәңгі бірге, ол секілді большевиктердің жарқын бейнесі еш уақытта ұмытылмайды. Ол жер қойнына кетіп бара жатқанмен, жер бетіндегі асыл арманына басқалар жетеді. Ұрпақ бақыты үшін құрбан болғандардың тамырын үзілді деуге болмайды, ол жалғаса бермек. Ертеңгі бақытты тұрмыстан сол өмірлердің өтеуін көреміз. Бірақ бұл өлім бізді сақтыққа, мейлінше сақтыққа шақырады. Сырты жылтырап, іші мүңкіген жаулар әлі бар арамызда. Тап жаулары дейміз оларды. Бауырым Үмбет, кегіңді жібермейміз, артың бақыт баты болсын. Қайтейік, қыршын кеттің, бақыл бол!

Жұрт жылап тұр, әйелдер жағы сыңсып кетті.

— Құлыным, құлыным, — деп анасының ышқынған даусы шықты.

— Ендігі сөз көрші Сарқан ауданының бірінші хатшысы Феодор Афанасьевич Белозеровке беріледі.

Жүсіп айналасына қарап, арбаға Феодордың шығуын күтті. Нарғазы байқамапты, ол өзінен таяқ тастам жерде ғана тұр екен. Қолына беторамалын алып, көзін бір сүртті де, арбаға шықты. Арбаның үстінде тіпті ірі көрінді.

— Қымбатты достар, — деп ол таза қазақша бастады. Жұрт елең ете қалды. «Мынау қайтеді-ей» дегендей, кейбіреулер тіпті отан тесіліп қалыпты. Жиналғандардың назарын таты да аударғысы келгендей ол біраз үнсіз тұрды. Әлде аузына сөз түспеді ме?

— Маған сөйлеу өте қиын болып тұр. Үмбет туған інімдей болып кетіп еді. Екеуміз Мәскеуде төрт жыл бірге оқыдық. Ол алғыр еді, зерек еді. Мынау жаңа өмірге сондай құштар еді. Көп-көп жақсы жоспарлары болатын. Өлкесін, қазақ жерін гүлденген күйінде көргісі келетін. Лағнет жау бұған кезеген отын өз халқының аса бір үміт күтер перзентіне кезегенін білді ме екен? Бірақ жаудың аты жау ғой. Оның көзін өшпенділік шелі қаптап түк көрсетпейді. Үмбет — өзінің қазасымен бізге жұмыла түсіңдер, көздеген мақсатқа адал болыңдар деп кеткендей.

— Қадірлі ана! — деді Феодор бұдан соң екінші арбада әрең отырған марқұмның шешесіне қарап. — Үмбеттің орнын сіз үшін ешкім толтыра алмайды. Бірақ ендігі балаларыңыз, мына тұрған біздер аман болайық, мынау жаңа өмір аман болсын. Жаулардың сағын сындырып, көзін қызықтыратын ұлдар өсіру үшін мына сіздер, аналар аман болыңыздар. Аяулы бауырым, өмірің қысқа болып, арманда кеттің, амал не! Топырағың торқа болсын!

Шодыр жұртты тіпті тебірентіп жіберді. Жүсіп екеуі арбадан түсіп, Үмбеттің анасына қарай беттеді.

— Құлындарым-ау, бәрің де аман болыңдар… дар… — деп зарлады ол кісі. Екі қолтығынан алған Жүсіп пен Шодырға:

— Ең болмаса мұсылманшалап жерлеуге болмай ма? — деп жасты көзімен мұңая қарады.

— Апа, Үмбет партия мүшесі. Большевик. Бұл арада әңгіме кәпіршілегенде, мұсылманшалағанда емес. Жаңа тәртіппен, Кеңес өкіметінің тәртібімен жерлемекпіз. Анау қызыл мата Кеңес өкіметінің туының түсі.

— Мейілдерің, қарақтарым. Өлгеннен соң ескі тәртібі не, жаңа тәртібі не? Әлгі зұлымды, атқан зұлымды таптыңдар ма?

Ана қайтадан аңырап қоя берді.

— Табамыз, міндетті түрде табамыз, апа! — деді Жүсіп. — Мен тапсырма бердім.

Осы кезде Шодырдың көзі қабірге топырақ салып жатқан Нарғазыға түсті. Мүсінді мол денесі мен мұндалап тұр. Ол мұнда қайдан жүр? Сонау Бөрлі ауданынан әдейі келгені ме?

Жаңа ғана үюлі топырақ үстінде тұрған табыттың жоқ болғанын көріп, ана қайтадан дауыс салды. Оны қостап зарлаған үндер тіпті күшейіп кетті. Қабырға дене түсер кездегі осы бір сәттің ауыры-ай. Күдер мүлде үзіліп, адамның өлгеніне шынымен көзің жеткендей болады. Ащы дауыстардың шығатыны да сондықтан болса керек. Шыңғырып бала жылап, інгендей ана боздап, аза бойың қаза болады. Алпыс екі тамырыңның бәріне ине тығып, қаныңды сорып алғандай бойың мұздап кетеді. Шеке тамырын солқылдап, ауа жетпейді, жүрегің қысылады. Осындай күйде тұрған Жүсіпке Шодыр:

— Нарғазы осында жүр, — деді.

— Мана келгенде бірден көрдім, неғып жүр екен? Олардың мен білсем, ауданы басқа емес пе.

— Иә, олардың тұрған жері енді Бөрлі ауданына қарайды.

— Бізге осында жолықсын да. Менің де көрмегеніме екінші жыл. Қабірдің топырағы едәуір үйіліп қалғанда Жүсіп пен Шодыр да үш күректен топырақ салды. Оларға тұрған жұрттың назары түсті.

— Қазір мылтықтан салют беріледі, аттар үркіп жүрмесін, — деп айқайлады біреу.

Сол-ақ екен, бірнеше дүркін оқ атылды. Алдымен арбада тұрған екі ақбоз ала қашты. Бірақ көшір жібермей ұстап қалды. Құдайторы мен шабдар ат та бір-бір жұлқынып алды.

Жұрт улап-шулап үйді-үйіне тарасқанда, Ақсу қыстағының батыс жағында жападан жалғыз жас қабір жатты. Ақылжан әлденеше рет бұрылып қарады оған. Ішінде бір кек түйін тартқан секілді. Құлағында ананың зары өз шешесі Дәмелінің даусына ұқсап кетті. Тұла бойы дір етті. Көзімен манаты ана мінген арбаны іздеді. Мынау төңірек түгел күңіренгендей боп кетті. Аспан түнеріп, күн бұлт астына тығылыпты. Бұлар түскен үйіне жеткенше жауын төгіп-төгіп жіберді. Жаңа ғана жер қойнына берген азаматты табиғат та жоқтағандай болып кетті ме, қалай?

Нарғазы Ақылжанды ертіп аупарткомның үйіне келгенде жұрт жиналыстан жаңа тараған екен. Топ-топ болып шытып жатты. Бірінші хатшының қабылдау бөлмесінде отырған жас қыз:

— Сіздің аты-жөніңіз кім? — деді.

— Нарғазы. Мына жігіттің аты — Ақылжан.

— Әкелеріңіздің аты?

— Бұл күнде әкеңді қанжығаңа байлап жүрмесең болмайтын болған ба? — деп күлді Нарғазы.

— Тұрғанбек! Сенің әкеңнің аты Малыбай ғой.

— Есбергенов жолдас сіздерді күтіп отыр. Қазір…

Қос бұрымын арқасына лақтырып тастап, жас қыз есігі жабық бөлмеге кіріп кетті.

Нарғазы Ақылжанға қарап бармағын көрсетті. Ақыр қыз таңдап жүрсің, мынаны көр дегендей. Бөлмеден шыққанда қыздың көзі Ақылжанның көзімен кездесіп қалды. Тұп-тұнық жанарын дереу жалт бұрды да:

— Кіріңіздер, — деді.

Ақылжан жағасын түзеп, үстіндегі кеңірдек барқыт костюмінің қалтасын түзеді. Қыздың алдында сәнденгені ме, әлде ішке кіруге жиналғаны ма, ол жағын өзі де білмейді. Жаңағы өзі сұқтанғандай, мұның сыртынан да қыз көз алмай қарап тұрған сияқты. Нағашысының соңынан ілесіп ішке кіріп кетті.

Алдымен Жүсіппен, содан кейін Шодырмен құшақтасты Нарғазы. Ақылжан ол кісілерге басын изеп, ибалы сәлем берді.

— Ал, Нәке, қал қалай, үй іші, ауыл-аймақ аман ба? Зейнеп жеңгей қуатты ма?

— Бәрі де дұрыс-ау, бірақ мынау азаматтың қайғылы қазасына тап болғанымыз жанға батып тұр. Кешегі анасының зары әлі құлағымда. Оның қасында біздікі әншейін ғой.

Жүсіп біраз үнсіз отырып қалды да:

— Мына жас жігіт кім? — деді Ақылжанға қарап.

— Бұл баяғы өзіңіздің отырған жеріңізге аунатқан жиенім ғой.

— Бәрекелді! Дәу жігіт болыпты ғой. Нағашысына тартса тегін болмас. Кәне, дұрыстап танысайық, қолыңды әкел.

Ақылжан ұяла алға ұмтылды, қолын берді.

Шодыр: — Бізбен де таныс бол, — деді.

Ақылжан одан сайын қызарды. Қолын берді.

— Нәке, көрген жерде көңіл айт дейді ғой қазақ. Балжан шешеміздің арты қайырлы болсын.

— Рахмет, Жүке!

— Мына Феодор Афанасьевич ат қойып барыпты ғой.

Үшеуі де мәз болып күлді. Ақылжан сыпайы ғана езу тартты.

— Ол бір естен кетпес дүние болды. Біздің ауыл жыр етіп айтып жүр. Ескі дос өле-өлгенше ұмытпайтын кесек іс жасады. Орыс тұрғай, қазақтың өзі ат қоюды ұмытып бара жатқанда…

— Неге ұмытады? Ол халықтың салты. Феодор Афанасьевич ең алдымен халықтың салтын сыйлаған.

— Халықтың салты дейсіз, Жүке. Соның бәрін ескіліктің қалдығы деп қырып бара жатқан жоқ па.

— Кім?

Жүсіптің даусы қатқылдау шықты.

— Ана Ақылжанның Анарбай деген ауылнайы бар. Ол үшін молда да, өлікке көңіл айту да, әуелі киіз үйдің туырлығы да ескіліктің қалдығы.

— Не дейді?

Жүсіп Шодырға қарады. Шодыр күліп:

— Небір кереметтерді мен де естідім, көрдім. О, Жүсіп Есбергенович, мына жергілікті жерде қиын, бір жағынан, шынайы тап жауларының қаскөйлігі өтіп бара жатса, бір жағынан, қараңғылықтың, надандықтың қаскөйлігі өтіп барады. Соңғысына не істеріңді білмей кейде дал боласың.

— Осында бізді айдап әкелген сол надандықтың қаскөйлігі, — деді Нарғазы.

— Иә, сонда қалай?

Жүсіп те, Шодыр да ынта қоя тыңдады. Нарғазы Ақылжанға бәрін бастан-аяқ айтқызды. Өзі жиеніне сынай қарап отырды, қалай жеткізер екен. Жоқ, әдемі, рет-ретімен, саспай, салбырамай жақсы айтып шықты.

— Ол арыздарың қайда?

— Міне, деп Ақылжан төс қалтасынан төрт бүктелген қағазды суырып алды. Жүсіп мұқият оқып шықты. Хаттың соңындағы шұп-шұбар бармақ іздерін Шодырға көрсетті.

— Міне, надандықтың символы, — деді ашу шақырып. — Осы бармақтың іздерін көрген сайын өкпе-қолқам суырылып кете жаздайды. Бота табан іздер анау шөлде маңып жүрген түйелердей жуас, бірақ шыдамды, аңқау халқымды көз алдыма келтіреді. Қаскөйлер оның осы жуастығын, аңқаулығын пайдаланып-ақ жатыр. Е, Феодор Афанасьевич, нам предстоит…

Нарғазы да, Ақылжан да «предстоит» деген сөзді түсінген жоқ. Шодырдың бас изей бергеніне қарағанда, аса бір мәнді нәрсе айтқан секілді.

— Мына хатты кім жазды? — деді Жүсіп жұлып алғандай Ақылжанға қарап.

— Өзім жаздым. Жазылғаны дұрыс болмаған ба…

Нарғазы да үдірейе қарап қалды.

— Жоқ, молодец, жақсы жазғансың. Көрініс тұр көз алдымда. Ауылнайыңның бейнесі тұр.

— Ол ауылда әзірге хат танитын осы жалғыз Ақылжан, сосын бір мұғалім ғана, — деді Нарғазы мақтаныңқырап.

— Сол жалғыз болғандықтары қинайды ғой.

Бұл сөзін Жүсіп мән бере созыңқырап айтты.

— Айтпақшы, Дүлдүл тәтеміздің халы қалай?

— Қалай болушы еді, Анарбайдың кесірінен көзінің аты мен қарасы Ақылжанын жоғалтып қан жылап отырған шығар.

Дүлдүл кім дегендей, Шодыр аңырып қалды. Оны сезе қойған Жүсіп:

— Кәдімгі тетя Даша ше! Окоптағы солдаттар Дәмелі апайды Даша десе, бүкіл Ажы ауылы «Дүлдүл тәте» дейді екен. Оны маған Бәтима айтты. Неге олай дейтіндерін де түсіндірді.

— Қандай тамаша ат, — деді Шодыр таңданып. — Дәмелі оған лайық. Сүйіктілерге осындай сүйкімді аттар қояды қазақ.

Сөзін үзіп алды да, терезеден алысқа қарады. Ықыласы кешегі осы кабинеттің иесін жерлеген жақта. Өмір өшпейді, Үмбет өлгенмен, бүгін, міне, оның бөлмесінде өзге жайлы, өмір жайлы әңгіме.

— Адамдардың кім екені, тегі қиын сәттерде көрінеді-ау осы, — деді Шодыр содан соң. — Мысалы, Дәмеліні алыңыз. Сонау Черкеш қорғанысы күндері… Жай ғана қарапайым әйел. Солдаттарға қаншама сүйеу болды. Оқ астында жүріп сусын тасыды. Мылтық ұстамағанымен, оған бергісіз қызмет етті. Ажы ауылына келіп майданға мал жиғаны ше? Менің көз алдымнан кетпейтіні Қоспанбеттің бақсы болғаны… Ойына қайдан келді екен. Ой, небір тәсілдер қолданылды ғой жеңіс үшін!

Шешесі жөніндегі әңгімеге Ақылжан ықыластана қалды. Еміс-еміс естігенімен, тап мынандай мәнді деп білмейтін. Ол кезде тіпті жас қой, алтыда ма, жетіде ме? Бірақ оған мән беріп жүрген қазір әкесі де, шешесі де жоқ.

— Сіз Дәмеліні айтасыз, ол қорғаныстағы бүкіл Тұрғанбек әулетінің ісін қалай ұмытуға болады? Екі інісімен мына Нәкең қаншама жәрдем берді. Бұлар нағыз партизандарша қимыл көрсетті. Кеңес өкіметіне адалдық деп соны айту керек.

— Оны қазір кім біліп жатыр. Анау Лепірбайлар, Анарбайлар Кеңес өкіметіне өздерінен адал ешкім жоқ деп есептейді, — деп күрсінді Нарғазы.

— Жо… жоқ, Нәке, налымаңыз. Тарих адалдықты да, зұлымдықты да ұмытпайды. Қазір шөп-шаламын да, судың тұнық, лайын да әкетіп бара жатқан ағын секілді заман ғой. Бәрі сүзіледі, тазарады, орны-орнына келеді.

— Ол сүзіліп біткенше біздің де сүйегіміз қурайтын шығар, — деді Нарғазы өз ойының уысынан шыта алмай отырған Жүсіпке.

Екеуінің көздері кездесіп қалды.

— Аласапыран уақытта адастырмас азаматтық қазық керек. Ол сізде бар, Нәке! Сізде ғана емес, бүкіл Тұрғанбек әулетінде, мына жас балғын жиеніңізде де бар дер едім. Оны мен мына хатынан көріп отырмын. Әділетсіздікке, озбырлыққа деген жас жүректің айбары, айқайы бұл. Керек десеңіз, тұқымдарыңызды қуалаған өрлік. Анау Балжан шешейдің ақ сүтімен келген өрлік, әділдік жолындағы өрлік.

— Мына сөзді жақсы айттыңыз-ау, Жүке, — деді Шодыр қуанып.

— Біздің айтуымызда мін жоқ-ау, бірақ халық ісімізге қарайды ғой. Ал ол істі жасап жатқан анау Анарбайлар. Сулы жерден шөлге айдаса, жазық жерден орта айдаса, оны жұрт қалай деп ұғуы керек. Аузында Кеңес өкіметінің, партияның ұраны, ал әрекеті бүкіл табиғатына қарама-қарсы. Не болды сонда?

— Иә, иә, — деді Шодыр да ой құшағына енгендей сыңай танытып. — Көш жүре түзеледі дейді, ғой бірақ…

— Қазақ оны жайлаудан қыстауға, қыстаудан жайлауға сабылған кезінде айтқан ғой. Ал қоғам көшіне, мынау жаңа заман көшіне осы сөз келе ме?

— Келгенде қандай, — деді Шодыр жігерлене.

— Менің түсінігімде бұл сөзде тұрмыстық қана емес, философиялық мән бар. Қимыл бар ғой, «жүру» деген ілгерілеу деген сөз. Түзеле отырып ілгерілейді.

— Десе-дағы, көштің бір түйесі ауса, оны қайта түзерсің-ау, қоғамның түйесі ауса, оны түзей аларсың ба?

— Сіз, Жүсіп Есбергенович, тіпті тереңдеп кеттіңіз. Сізбен пәлсапалау қызық өзі. Мен, шынымды айтсам, үлкен ләззат алам.

— Феодор Афанасьевич, пәлсапа екеумізге мына кісілерді ұмыттырып жіберіп жүрмесін. Нағыз пәлсапа өмірдің өзінде, кәне, нақты іс жайында сөйлесейік.

— Мен шынымды айтсам, — деді Жүсіп. — Сол Ажы ауылына барғым келіп отыр. Бәрін көзіммен көруім керек.

— Иә, қалай бармайсыз, міндетті түрде баруыңыз керек. Сіз күйеусіз ғой ол ауылға. Қыз алғанды білесіз. Оның үстіне, айыбыңыз бар, алып қашып кеткенсіз.

Шодыр өзіне тән ақжарқындықпен рахаттанып күлді. Бәрі қосыла күлді.

— Иә, иә, бару — бір жағы, Бәтиманың аманаты. Үйге кіргізбей жүрер.

— Біздің қарындастан ол шыға қоймас, — деді Нарғазы.

— Бәтимадан үлкен айнаның сынығындай сол ауылдың пәктігін көрем.

Бұл сөзді Жүсіп Шодырға қарап айтты.

— Жаман қызымызды береміз бе, ең бір сұлуымызды қатып кеттіңіз, с Вас причитается, — деп Феодор Афанасьевич әңгіме арнасын тағы қалжыңға бұрды.

Үзілген ойын айта алмай қалғандай Жүсіп қайта сөз жалғады.

— Сол пәктікті енді мына хаттан көріп отырмын. Бір қоспасы жоқ сияқты. Сіз менімен бірге барасыз. Ауданыңыз бөлек болғанмен, ол бұрмалаушылықты көру сізге де артық емес, Феодор Афанасьевич.

— Тіпті жақсы болды ғой, — деп қуанып кетті Нарғазы.

— Онда сіздер бірер сағат уақыттан кейін дайын болыңыздар, мен мұндағы шаруамен біраз айналысайын. Қаза болған хатшының орнына кімді қоямыз, оны шешу керек және Үмбеттің үйіне кіріп шығуым да жөн сияқты.

— Арбамен төте өте алмайсыздар. Басқан тасып жатыр, — деді Нарғазы.

— Сарқан арқылы кетерміз, ол жағын мына Феодор Афанасьевичке тапсырайық.

— Біздегі көпір әзір аман. Сол жөн шығар.

Жас кезінде бір көргенде есінде мықтап қалған мынау адамдар Ақылжанға бұл жолы тіпті қатты әсер етті. Айналдырған бір жарым сағаттың ішінде үлкен бір мектептен өткендей болды. Бәсе, бәсе… Жаңа өкіметтің тірегі Анарбайлар емес, осындай адамдар болса керек еді. Түу, бұларға қарағанда өзі тіпті аласа ойлайды екен-ау. Пәк ауылдың пәк көңілі де деді-ау әкелген хатын. Бәтима тәтесіне де риза секілді. «Азаматтық қазық», «қоғамның түйесі аумасын» деген сөздер қандай әдемі. Қарапайым сөзбен қандай ойларды миына құйып тастады. Көштің түйесі ауғанда жұрттың түйесі ауса, бүкіл ел, жаңа өздері айтқан партия әуре болады ғой, большевиктер партиясы. Оның қатарына кімдер алынуға тиіс. Әй, өзі әлі лайық емес шығар. Лайық болса, осы көрген адамдар ғана лайық шығар. Әрине, мұның білуінше, ол адамдар партиясы, білімділер партиясы. Партия атынан сөйлеу үшін жаңағыдай ойлы болу керек. Пәлсапа, пәлсапа керек.

Айнаның сынығындай Бәтиманың бейнесінен ауылдың бейнесін, пәктігін көрем деді. Сол теңеуін өздеріне қарай бұрса, осы екеуінің бейнесінен партияның, Кеңес үкіметінің бейнесін көруге бола ма? Болады-ау деймін. Ойпыр-ай, әлде бір пасық бұларға да оқ кезеп жүр ме екен. Көз алдына Үмбеттің қабірі, кешегі митинг келді. Жүрегі зу ете қалды. Аулақ, аулақ, мынау жаман ой қайдан келіп еді. Мұндай адамдар аман болғаны жақсы. Нарғазы нағашысының осылармен жалғасып жатқан рухани жібін іздегендей. Иә, ең алдымен ол жіп Шодырмен достықта емес пе? Екеуін табыстырған сол күнге рахмет. «Тамыр» деп жүріп үлкен дос болып кетті. Мәскеудегі оқу Шодырды қалай биіктетіп жіберген. Ойлау айдыны тіптен кеңіген. Шіркін-ай, қазақшасы кісі қызығарлық-ау. Мен орысшаны сондай білсем. Оу, онда Анарбайдың табанында жүріп нем бар? Мына Жүсіп жездемше, қос ақбоз атпен зулатып жүрмеймін бе. «Жаман Малыбайдың баласын қара» деп жұрт әрі күндеп, әрі қызыға қарап тұрар еді.

Па, шіркін! Онда жаңағы бөлменің алдында отырған қыз екі көзі жаутаңдап, айтқанына көнер еді-ау. Өзі жаман емес секілді. Қара басып қалпағымды ұмытып бара жатқанда «Ақылжан жолдас, бас киіміңіз…» деді-ау. Үні қандай нәзік. Өзі де біртүрлі ойнақы айтты әлгі сөздерді. Ұмытылған қалпағыма рахмет, «қара басып» емес, тіпті әдейі жасағандай болдым. Ар жағымнан пеш жағылғандай тұла бойым біртүрлі неге қызарып кетті? Ауыл қыздарына қоразданып жүргенімде мынаның алдында сасып аласарып қалған жоқпын ба? «Ақылжан жолдас!» дейді. Бірақ қазірге үйреншікті сөз ғой. Бұл сөзді қоспаса кімнің де болса аузының дәмі кірмей тұратын секілді.

Жоқ, Алматыдан келген обкомның хатшысына тегін адамның кірмейтінін ол жақсы білетін болар. Менің нағашыма жанторсық болып келгенімді қайдан білсін. Мырс етіп күліп жіберді.

— Неге күлесің? — деді Нарғазы жиеніне. Ақылжан қысылып қалды. Құлағына дейін қызарып:

— Жәй, Анарбайдың бір қылығы есіме түсіп тұрғаны, — деді.

— Анарбай ма, жоқ әлгі есік алдындағы қыз жүрегіңе от тастап жіберді ме?

Ақылжан мойындағандай сылқ-сылқ күлді.

— Жаман қыз емес, Нар-көке!

— Ей, тұзағына түсіп қалыпсың ғой. Не болса да екі есеп бір есеп, бар шаруаны осы жолы бір-ақ бітіріп, құда түсе кетейін бе? Қазір, құдайға шүкір, қалыңмал сұрамайды ғой.

— Қабаттастырып қайтесіз. Алдымен бір шаруаны бітірейік те, — деді Ақылжан қалжыңдап.

— Бір аштықтың бір тоқтығы, бір байдың бір жоқтығы деген. Жүсіп пен Шодырды берген құдай бізді өлтіре ме? Айтты ғой жаңа бұрмалау деп. Анарбайдікі бұрмалау болып шықты. Әй, менің жүрегім қателеспейді-ау. Әттең, ерте туып оқи алмай қалдым. Әйтпесе…

Нағашысы әнеукүні жолда келе жатқандай емес, біртүрлі жоталанып көңілді сөйлейді. Манағы екеуінің қосарлана бүкіл әулетін мақтағаны да көтеріп тастаса керек. Тұрғанбек әулетіне түгел ризашылық білдірді ғой. Ал ол әулет әуелі тәркіленеміз бе деп зәресі кетті. Бәсібек бай осындай адамдармен байланысты болғанда аман қалатын ба еді. Ең болмаса түрмеге жаппас па еді.

— Анау азамат Үмбеттің шешесіне қатты жаным ашып тұр, — деді Нарғазы жұлып алғандай. — Мыналардан бұрын үйіне кіріп шығып, жөнімді айтып танысып, қырқына ма, жылына ма, соятын бір қарасын мойныма алып кетсем деп тұрмын. Анасының зары әлі құлағымда. Бұл қу дүние кімге жолдас болар дейсің.

Ақылжан ойланып қалды. Нағашысының осындай оқыс әрекеттері кейде өзінің алдынан жақсылық болып оралады. Сонау жылдары Жүсіпті қонаққа шақырмаса, жақсылап таныспаса, екі рет қиын жағдайдан алып шығар ма еді. Таныстықтың аты — таныстық. Және қандай адамдармен. Онда да бір ішкі есеппен емес, ыңғай келіп жатады. Ондай сәтте бұл кісі де тайсалмай белден бір-ақ басады. Манағы «азаматтық қазық» дегеннің осындай әрекетке қатысы жоқ па екен? Азаматтық жүрекпен жасалған әрекет азаматтық алтын қазық болып қағылмай ма! Өзі қуанып кетті, мынау ойы қандай жақсы еді.

— Сосын, Үмбеттен бала қалса, сенімен төс түйістіріп тамыр жасаймын. Арамызда болмаса да сондай азаматтың ұрпағымен жалғасқым келіп тұрғаны. Кел орны құрғамайды, есіңде болсын.

— Мұныңыз жаңа тәртіпке келе қояр ма екен?

— Ей, Анарбайшылама. Ескі салтты ескермей, жаңа салт жақсы болмайды. Tөс түйістіріп достасқанда, ғұмыр бойы адамдардың бір-біріне қарыздар болғанында тұрған не бар. Қазекең достықтың басын осылай бастайтын. Сендердің мына жазған қағаздарыңнан түйіскен жалаңаш төстің күші әлдеқайда артық. Ана Шодыр екеуіміз солай достасқанбыз. Орыстар қол алысады екен, мен «кел, тос түйістірейік» дегем. Нанбасаң, өзінен сұра. Оның төрт қызының ортасындағы жалғыз Лешасы сенімен түйдей жасты. Оқуда дейді, ауылға келсе, екеуіңді төс түйістіргем.

Үмбеттің үйінен ығы-жығы кісі әлі арыла қоймапты. Осы бекеттегі ағаштан салынған ең тәуір үйді бұлар тура тапты. Арлы-берлі кірген, шыққан адамдарды жақтырмағандай сықырлап, ойбай салып тұрған қақпаның сыртына аттарын байлады. Ішке кіргенде есігі ашық бөлмеден кешегі боз інгендей зар илеген кемпірді бірден таныды. Айналасында отырғандар жаңа келген адамдар шығар деп, көрісуге ығысып жол берді. Нарғазы қамшысын бүктеген күйі төрге барып отырды. Үмбеттің шешесі де, басқалар да мынау келісті қазақты бұл маңнан көрмеген секілді. Қасымдағы ашаң, жас бала жігіт те өзге жақтікі-ау, тегі.

— Бәйбіше, қаза халыққа да, қайратқа да сын дейді атамыз қазақ. Ананың қайраты болмаса, адамзат бұл күнге жетер ме еді. Тірлік бар жерде өлім бар. Бірақ Үмбеттің қазасы осылайша оп-оңай келісе салатын қаза емес. Сол үшін де аналық қайратыңыз керек. Сабыр етіңіз. Алдында болып, азаматтың ақ жүзін көреміз бе деп келіп едік, өлімінің үстінен шықтық. Қабіріне топырақ салдық. Тағдыр бізге оны көруге жазбады. Өзімен емес, өлігімен тілдескенімізге өкініштіміз. Сырт келіп, сырт кете салмайық деп әдейі соғып отырған жайымыз бар. Найман деген елдің осы мандаты Садыр деген руынанбыз. Атым — Нарғазы, мынау — жиенім Ақылжан. Ағасының жиналыстардағы сан жалынды сөзін естіген екен. 20-ыншы ауылда ауылнайдың хатшысы болып істейді. Кешеден бері ішкен асы батпай күңіренулі. Артында кімі қалды екен деп менен сұрай береді. Өз көкейімнен де кетпеген осы сұраққа жауап алайын деп әдейі соқтым. Көзінің тірісінде азаматқа әркім дос. Көзі жоқта білдірген көңіл шын көңіл. Қазағымның сол қағидасын ұстанып, көрсетер қызметімді анықтағалы келдім. Елміз ғой, етекке жас тола жоқтауымызбен бірге жоқтатпауға тырысатын дәстүріміз де бар. Рұқсат етсеңіз, Үмбеттің қырқының, иә жылының ауыр салмағын өз мойныма алғалы келдім. Соған келіссеңіз болды. Алматыдан келген үлкен қонақ та осы үйге соқпақшы. Ол ең алдымен сіздің перзентіңіздің қадірлілігі. Кешегі сөйлеген сөздерінен ықыластарын аңғарған боларсыз.

— Үһ, — деп қайғылы ана ішіндегі шерді бір бүрк еткізді. — Арқа дейтін жердегі Керей деген рудан едік, қарағым. Айдалаға, танымайтын елдің ортасына әкеп тастады да кетті, енді не болдық деп шерменде болып отырғаным рас. Қызметіне бас шұлғығандар теріс айналар да кетер, өкіметке де адам табылар, бәрінен де біз сорладық қой. Өкімет те қашанғы қарайлай берер дерсің. Анау артында қалған екі күшігін жаутаңдатпай, шешесімен қоса елге көшіріп әкетсем бе деп отыр едім. Сонда Үмбетімді жалғыз тастағаным ба деген улы ой да ішті өртейді. Бір ауық басына барып, жылап-жылап, шерімді тарқату үшін осында болайын, қасыңдамын қарғам, құлыным демеймін бе деген бір ой тағы келеді. Сөйтіп, дел-сал болып отырғанда мына сөзің үлкен медеу болды, қарағым. Қазағымның мейірін, пейілін тауыспасын тағала.

Бөлме ішіндегілер түгел солқылдап жылады. Нарғазы үлкен ақ орамалының шетімен көзін сүртті. Ақылжанның көзі де дымқылданып кетті.

— Керей жерінде туғанмен, топырақ біздің елден бұйырды. Адам туғанда бір перзент, өлгенде бір перзент дейді екен. Сол екінші бесігі біздің жер бопты, бәйбіше. Ендеше, өз бауырымдай көріп, қызмет етуіме рұқсат етіңіз.

— Мейлің, қарағым. Иман жүзді азамат екенсің, дегенің болсын. Мынандай уақытта мұндай жүкті мойнына алғың келген парасатың шығар. Әумин!

Осы кезде манағы қабылдау бөлмесінде отырған ұзын бұрымды қыз кірді. Ақылжан екеуінің көздері тағы кездесіп қалды. Бұл да, ол да қызарып кетті.

— Апа, Алматыдан келген Есбергенов жолдас кіріп шығам дейді, соны хабарлауға келдім.

Нарғазы қамшысын таянып орнынан тұрды.

— Бәйбіше, біз Үмбеттің тай-тұяқтарын көріп жолға шығайық. Бұл өмір деген айқыш-ұйқыш жол ғой. Бір қиылысында кездесіп қалармыз олармен де.

Ақылжан да лып етіп орнынан тұрды. Бойын тіктеп ұстап сыртқа беттеді. Қос бұрымды қыздың ту сыртын ғана көріп қалды. Жүрісі еліктің лағының жүрісіндей еркелеу екен.

— Нар-көке, ақыр келетін болдыңыз ғой, балаларға кейін соқсақ та болар.

— Оның да жөн екен. Әрі әлгі кісілер келіп қалып жүрсе…

Нарғазы сыртқа шығысымен Жүсіптің манағы сөзін есіне алды. Ет пісірімнен кейін кел дегені, бірге кетейік дегені ме екен? Қой, ол ыңғайсыз болар. Тіпті ауыл не дейді, біз әдейі ертіп келгендей болып жүрерміз. Олар айналып арбамен келгенше, төте жолмен жетсек болар. Осы ойды айтуға аттарына мініп аупарткомның кеңсесіне қарай беттеді. Олар да сыртқа шығып тұр екен. Жүсіп те, Шодыр да бұлардың ұсынысына қарсы болған жоқ. Сәске түс. Бұл ертең кездесетін уақыттарының мөлшері.

Елге қарай аттың басын бұрып, ұзаңқырап шыққан соң Ақылжан:

— Басқаннан өте алар ма екенбіз? — деді.

— Ой, тәйірі, Құдайторыға Басқан сөз боп па? Мен қасында жүргенде қорықпа. Су да қорыққанды ағызады. Өмір ағыны да солай. Қорқа берсең, домалатып әкете береді.

— Бір жаман ой басымнан шықпай тұр, — деді Нарғазы Ақылжанды оқыс әңгімеге тартып:

— Осы әлгі Лепірбай қуды қаматқан аупарткомның хатшысы деп естіп едім. Сол Үмбет болмаса неғылсын. Ал оның осы өлімі Лепірбай залымнан келмеді ме екен? Ондай қара жүректерден не пәле шығады.

— Анықтайды ғой. Обкомның хатшысы тапсырған соң қайда кетеді дейсіз. Сонау Алматыдан, НКВД-дан адамдар келіп жатыр деп естідім. Талайларды сұраққа алатын шығар.

Ақылжанның есіне қос бұрымды қыз түсті. Ей, ол не қарап отырған? Кірген адамды білмей ме? «Ақылжан жолдас» деп бір көргеннен маған тақ-тақ етті. Ертеден қара кешке дейін кірген, шыққанды санап отыру міндеті емес пе. Не қара басты сонда, атып кеткен адамды білмей.

— Ал, әзірейілдей көрген Басқаныңа да келдік. Тағы төмен қарай, Қанайларға ығып жүрме, — деп күлді Нарғазы.

— Екі аптадай ауылдан қол үздірген осы жаман өзенді қолымнан келсе қазір жоқ қылып құрғатар едім.

— «Жаман адамның асқыны жаман, жаман өзеннің тасқыны жаман» демей ме халық.

Аман-есен ар жаққа өтіп, екеуі аттан түсіп, біраз аяқ суытты. Нағашысының еш жеріне су тимеген. Ақылжан таң қалды. Құдайторыға қарады. Үзеңгіліктен жоғары қарай құп-құрғақ. Ірі мал суда да ірілік көрсетеді екен-ау. Өзінің балағы, аяғы малмандай су. Шалбарын шешіп, тораңғының үстіне ілді. Аяқкиімін де кептіруге кірісті.

— Бүгін Киікбайға қонайық. Ертең уәделескен мерзімде — сәске түске тура жетеміз, — деді Нарғазы. — Сенің Анарбайың облыстан келген ұлықты қалай қарсы алар екен?

— Тышып жібереді ғой.

Ақылжан өз-өзінен күлсін.

— Қоспанбет сорлыны әлі кісендеп отыр ма екен?

— Апам екеуі оған көне қоймас.

— Ауылы бөлек, учаскесі бөлек, ол милисаның бізде жүргеніне таңым бар.

— Бала екенсің ғой. Сені мұнда жапты. Енді бас көтерер ешкім жоқ. Өзі Лепірбайдың інісі болса, Анарбай өз ауылынан шыққан адам, айтқанының бәріне құлдық. Ойранды сал да, ойына келгенді істей бер деген шытар. Жынды неме, біреуді атып тастап жүрмесе жарар еді.

Ақылжанның жүрегі су ете қалды. Қарсылық шықса кімнен шытады? Өзінің шешесінен шығады. Ашуға бір мінсе, ол кісі алған бетінен тайынбайды. Қармысекең ауылының мінезі «бас кеспек боса да, тіл кеспек жоқ қой».

Ой-пой, мынау екі аптаның ішінде кейде жылға сыймайтын оқиға болыпты-ау. Отырықшылдыққа байланысты Анарбаймен жанжал, Басқанның өткел бермей, Қанай ауылынан бір-ақ шығуы, жазықсыз қамалуы, озбырлыққа өз басының тап болуы, Үмбеттің өлімі, Жүсіппен, Шодырмен кездесу, ұзын бұрымды, елік жүрісті қызды көргенді қайтесің… Өмірдің, мынау жаңа өмірдің иірімі өзін үйіріп әкетіп бара жатыр ма, қалай?

Қараңғы түсе екі салт атты Киікбай ауылына құлады. Бұл ауыл түптеп келгенде өздеріне құдандалы еді. Нарғазының кіші інісі Ерғазының әйелі Гүлсім осы ауылдан. Не де болса сол құдаларына тартады ғой, көрмегелі көп болған. Өзара бірігіп жер өңдейтін артель (ТОЗ) құрып жатыр деп еститін. Сол артельді басқаруға күйеу балалары Ерғазыны шақырған. Ол мынандай аласапыран уақытта ағайынның ортасында болудан, оның үстіне қайын жұрттың ішінде болудан қашқан. Бірақ амал не, көнді. Әрі аудандары да бөлініп кетті. Киікбай ауылы Шодырға қарайды енді.

Су жүрген жер қашан да берекелі ғой. Шағын бұлақтың өзі ғана адамға да, малға да үлкен медеу. Ымырт жабылып бара жатса да, сол бұлақтың орта шенінде ұдайы көкорай болып жататын Қайран жотасының етегін көз алдына елестетті Ақылжан. Ит шулап, түтін иісі осы арадағы тіршіліктен хабар берді. Құдайторы мен шабдар да күні бойғы жүріске әлі бел алдырмағанын байқатып, сылаң аяңға басты. Ауыл, ел, тірлік. Жылқы екеш жылқыны да қызықтырып, қан айналысын шапшаңдатқандай.

Осындай қоныс іздеуден гөрі Шөлтұмсық Анарбайдың есіне қайдан келді. Бұрынғыдай қоныс жақпаса көшіп кете қоятын уақыт емес. Жер там қазып орныққан соң қайда барады. Сонда ең алдымен адамға да, малға да керегі су емес пе? Осы Киікбайдан қауғамен таси ма? Мұндай күнкөріс кімге керек? Көзге ұрып тұрған осы қисынды неге мойындағысы келмейді Анарбай? Әрі Кеңес өкіметіне қарсысың деп өpe түрегеледі. Кеңес өкіметі ел аман, жұрт тынышта халықты шөлге қамау ма екен?

Дәлелінің түрі: ар жағы Антоновканың базарына жақын, көктемде бұл жотада жердің оты жақсы. Жотаның етегінен үй қазу жеңіл. Ал одан әрі ше? Жаз келеді, күз келеді, қыс келеді. Бұл тұмсықтың шөбі ерте ұшып, жері тез құрғайды, жаз ит байласа тұрғысыз, қысы суық, бәрінен де суы жоқ. «Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін», Анарбай ауылнай айтқан соң болды, бітті ме?

Мынау көкорай қолтық тіпті сарайды ашып барады. Су қадірін өзге білмесе де, Басқанның бойын жайлаған Қанай елі білсе керек еді ғой. Жоқ, әлде оған «отырықшылдықты аяқтадым, мені, міне, көрдіңдер ме» деген атақ керек пе? Түсінсе бұйырмасын, отырықшылдық деген сөз Ажы ауылы үшін бүгін құбыжық болуға айналды.

Жасаған әрекеті дұрыс. Бұл жай бірмойындық емес, әділетсіздікке қарсы көтерілген азаматтық үн. Бұл үндемесін, басқа үндемесін, сонда не болғаны? Озбырлық қана жайлап, Анарбайлар ойран сала бере ме? Неге осыны жоғарыдан шешу керек, тағы да әлдекімдердің көзін жеткізу қажет. Ал олардың көзін жеткізе алмаса ше? Онда Анарбайлар тайраңдай берсін дегені ғой. Халыққа ұнамай ма, ұнамайды. Шапқынға түспей-ақ, мұнша мехнат көрмей-ақ, жергілікті жерде шеше салу керек емес пе. Бұрын ауылдағы бір ақсақалдың сөзімен-ақ жер дауы да, жесір дауы да шешіле салушы еді. Қазақ халқының қанына сіңген осы бір тәртіпті жаңа өкіметтің заңымен неге жанастырмасқа! «Пәленше айтты» деген бір ауыз сәлем сөздің өзі талай мәселені табанда шештіріп тастамаушы ма еді. Хат жазып, бармақ бастырып, мынау нағашысын да сабылтып… ой, әуре-ай!

— Тфу, — деді Ақылжан.

Нағашысы жалт қарап:

— Немене, кіммен дауласып келесің? — деді. Ақылжан ұялып қалды.

Ертесіне бұлар Ерғазының үй ішімен, қайын жұртымен хош айтысты да, Ажы ауылы — Бастұмаға тартты. Көктемнің күшіне енген шағында күннің қызуы да молая түседі ғой. Сол қызумен жота-жотаның беткейіндегі қызғалдақтар тіпті құлпырып кетіпті. Әдемі кілемнің түсі секілді алыстан көздің жауын алады. Қош иіс мұрынды қытықтайды. Тіршілік атты алып ұйқысынан әбден оянып, мынау айналаны қызықтырар қимылға бөлепті. Киікбайдан шыға бергенде жолаушылар бір топ жер басушыларды кездестірді, еркек, әйелі аралас. Шамасы, бір отыз шақты адам. Аударған жерлері қара бұйраланып, едәуір көлемді алып жатыр.

Нарғазының есіне құдасының түндегі әңгімесі түсті. Артель егін салуға ұйғарды. Бірақ жер жыртатын соқа болмай, не де болса күрекпен аудару жон деп табылды, өйткені уақыт өтіп барады. Сол жер аударушылардың күрегін шындаймын деп күні бойы ұста дүкенінде тұрыпты. Күрек өткір болмаса, түрен тимеген жер адамдардың қолдарынан қол қалдырмайды ғой. Әр үйден жер аударуға бір адам шықсын депті. Аударылған жерге іле-шала тұқым сеппекші. Жерден там қазу жөніндегі дүрмек бұл ауылға келмепті. Мынау сол жер аударушылар, яғни диқандыққа бет бұрғандар.

— Бәрің бірігіп жер аудардыңдар, егіндерің шықты дейік. Ертең түсімді қалай бөлісесіңдер? — деп сұрады Нарғазы.

— Ең алдымен өкіметке беретін көрінеміз. Қалғанын әр түтінге бөледі дейді.

— Күректерін өткірлеп берген сізге молырақ тиетін шығар, — деп қалжыңдады Нарғазы.

— Ол жағын қайдам. Жаса деген жұмысын жасадым. Арым таза. Ал дегенінен қанша болса да қаша қоймаспын. Әйтеуір алыстан сабылып астық іздегенше, үй іргесінен өздері беріп жатса, біз соған ризамыз.

— Ал малдарың қалай?

— Малды артельге түгел сыпырып алады деген лақап шығып еді.

Шодыр деген біреу келіп, «бұл дұрыс емес, әркім өз еркінше беретінін берсін, жекеменшікке қалауынша мал ұстау керек» депті. Тілеуің бергір, өзіміздің Антонның орысы дейді, жоғарыға кетіп, үлкен ұлық болып келіпті. Қазақ жайын білгеннен соң солай істейді де. Малсыз қазақтың күні күн бе?

Бұл әңгімені Ақылжан ықылас қоя тыңдады. Әрі малы бар, әрі астығы да болады бұл ауылдың. Өкіметке де береді. Құда да тыныш, құдағи да тыныш. Әне, айрандай ұйып, жұрттың жер басып жүргені де сол ғой. Ал 20-ыншы ауыл болса, астан-кестең.

Көз ұшынан бір түтін көрінді. Өртке ұқсайды. Ауылының тап ортасында. Айнала көкпеңбек, өткен жылдың өлі шөптерін жататын уақыт та баяғыда өтіп кеткен. Бұл неғылған өрт? Нарғазы да мойнын созып елендей қалды. Аттарын тебініңкіреп, жүрістерін жылдамдатты. Өрттің айналасы жыпырлаған адам, бүкіл ауыл сол жерге жиналған секілді. Дауыс салып біреулер жылап жүр. Шығыстан соққан жел бұлардың мұрнына күйген киіздің иісін әкелді.

— Кім сорлады? Қайсысының үйі өртенді екен?

Ақылжанның жаны шығып кете жаздады. Мұндағы әр үй өз үйіндей, бәрі ағайын адамдар. Қайсысының қосалқы үйі бар дейсің. Қашан да жүдеу кәдімгі Ажы ауылы емес пе. «Үйің күйгір» деген қазақтың қарғысы ең ауыр қарғыс қой. Үйі күйсе, тіршілігі бітті деген сөз. Сол қарғысқа ұшыраған қайсысы екен?

Жақындай бергенде ең алдымен шешесін таныды. Неге екені белгісіз, екі қолы артына қайырулы. Жұлынып біреудің бетіне түкіріп жүр. Тани кетті, Анарбай. Өртеніп жатқан үйдің төңірегінде одыраңдап бір милиционер жүр.

Қос аттыны көріп, еңіреп тұрған халықтың бір тобы бұларға қарай ойысты.

— Не болды, не сұмдық мынау?

Ақылжан ышқына сұрады. Милиционер мұны тани кетті де, Анарбайға қарай бөксең қақты. Екеуі ұялы қасқырдай ызбарланып бір-біріне тығылды. Күйген киіздің иісі қолқаны алып барады. Адамдар тұрғай, Құдайторы мен шабдар ат та түтінге қақалып, жөткірініп-жөткірініп жіберді. Нарғазы дереу жел жаққа шыға қойды. Түсінсе бұйырмасын, істің мәні әлі белгісіз. Қапиядан от тиіп өртенген үй сияқты емес, кереге, уықтары қаттап салынған күйі бытырлап жанып жатыр. Туырлықтар жанып бітуге айналған.

— Адам емес, айуансыңдар, жүрек жоқ сендерде, иман жоқ. Анасының ашулы даусы қайта естілді. Аттан түсіп, жиналған, жылаған жұртқа қосылған Нарғазы мен Ақылжанға жақындаған Дәмелі қанталаған жанарымен бір-біріне ұйыса қалған Анарбайды, милисаны жеп қоя жаздап келеді.

— Мына адам бейнелі айуандар Шөлтұмсыққа көшпесек, бәріміздің үйімізді де осылай өртемекші. Бұл ескіліктің қалдығы, енді киіз үйде тұрмайсыңдар дейді. Жанып жатқан Қоспанбеттің үйі. Қолымды артыма байлап, қамап қоймағанда бұл үйге мен от қойғызбайтын едім. Қоспанбетті бір жаққа айдатып жіберді. Сен жоқ екі аптаның ішінде бізге көрсетпеген тозағы жоқ.

Дәмелі жасқа толы жанарымен баласына қарады. Нарғазы жалт бұрылып, оқшау тұрған екеудің қасына жетіп барды. Оның сұсты жүзінен шегіншектеген Анарбай милисаның артына тығылды. Осы кезде Нарғазының қолындағы қамшы найзағайдай ойнады. Милиса екі қолымен бетін басып отыра кетті. Саусақтарының арасынан жосыған қан көрінді. Тапаншаға созыла берген қолын теуіп кеп қалып, қаруын анандай жерге ұшырып түсірді.

— Бұл баяғы оңбаған Лепірбайдың інісі екен. Ажы ауылына Лепірбайдың өшін алуға келген.

Жұрт ішегін тартып, шу ете қалды. Кейбіреуі түтінге қақалып жөтеліп жатыр.

Осы кезде ауылдың сыртынан екі ақбоз ат жеккен арба көрінді. Жұрт ол жаққа үдірейе қарасты. Ит екеш иттер де мынау сұмдыққа, жылаған жұртқа көңіл қосқандай зәрені алып, ауық-ауық ұлып тұрған. Олар арба жаққа қарай әдеттегідей абалап ұмтылды. Бар болғаны ұлығандарын тыя қойды.

Тегін адамдар емесін сезген Анарбай ғана тұра ұмтылғысы келіп еді, оны Нарғазы зәрлі көзқарасымен тоқтатты. Бетін қан жуған милиса адам көргісіз түрімен жан-жағына қарап, бетін жууға су іздегендей. Жүсіп пен Шодырды мына күйде қарсы алғандарына бір жағынан қысылса, бір жағынан, Нарғазы «өз көздерімен көргендері жақсы болды» деп түйді.

Қанша айтқанмен жүз таныс, милиционерден бұрын тоқтаған арбаның қасына Ақылжан келді. Үрейлі жұрт, қолқа кернеген киіз иісі. Жүсіп пен Шодыр аң-таң қалып топқа жақындады. Қолы артына байлаулы, түсі өрт сөндіргендей сұсты Дәмеліге көздері түсті.

— Мынау не сұмдық?

— Оны анау ауылнай Анарбайдан сұраңдар, — деді қатқыл үнмен Дәмелі. Анарбайға ғана емес, бұларға да ашулы адамдай сөйледі. Көптен көрмеген, көруге ынтызар болып жүрген Жүсіптің келуі де Дәмеліні жібіте алмағандай.

Өзінше маңғаздана басып Анарбай ілгері шықты.

— Отырықшылдыққа көнгісі келмейді мына жұртың. Ескіше киіз үйде тұра бергісі келеді. Соның тамырына балта шапқымыз келіп, өртеп жатқанымыз еді.

— Сволочь! — деді Жүсіп шыдай алмай. Қанша бірге жүріп Жүсіптің мұндай балағатқа баруын Шодыр бірінші рет көріп тұр.

Небір қиын, қысылшаң жағдайларда таңғаларлық сабырлылық танытушы еді. Мына сұмдық ішіне сыймай кетті-ау, тегі. Қайсар тұрған Дәмеліні көрсетіп:

— Кім байлады, не үшін? — деді. Бұл жолы тіпті айқайлап жіберді. Қан-қан бетімен милиционер алға шыға бергенде Анарбай:

— Алдымен қарсылық көрсетуші — осы. Кеңес өкіметіне тілін тигізеді, — деді.

— Сендей Кеңес өкіметінің бізге керегі жоқ.

Дәмелі әлі ашулы, ішіндегі ыза толқынын әрең-әрең ұстап тұрғандай. Қазір Жүсіп тұрғай құдай келсе де шегінетін, тайынатын түрі жоқ.

— Босатыңдар дереу! Өзің шеш қолын!

Бұл сөздерді Жүсіп бұйыра айтты.

Анарбай кердеңдеу басып, қолындағы қыл шылбырды шеше бергенде, Дәмелі оның бетіне түкіріп кеп жіберді.

— Мына сияқты ақымақтардың қылығы үшін, — деді Жүсіп оқты көзін Анарбайдан айырмай, — халық біздің бетімізге түкіріп тұр, Феодор Афанасьевич.

Дәмелі еңіреп жылап қоя берді.

— Алдыңнан құшақ жая қарсы алудың орнына, өртпен, мынандай сұмдықпен қарсы алдық-ау, Жүсіпжан.

— Дүлдүл тәте, жыламаңыз, бүкпесіз ащы шындықпен қарсы алдыңыз. Мұны да бізге білу керек.

Жұрт жыбыр-жыбыр ете қалды. Бүкіл ауылдың айтатынындай, мына ұлық та «Дүлдүл тәте» деді-ау.

Табанда Жүсіп өзін, қасындағы Шодырды жұртқа таныстырды да:

— Қазірден бастап Анарбай сіздерге ауылнай емес, ол Кеңес өкіметінің нағыз қаскөйі, оның саясатын бұрмалаушы, бітеулігімен, топастығымен өкіметке халықты қарсы қоюшы. Әттең, тап осы арада анау жендетке ұқсаған серігіне өзін атқызар едім, бірақ онда біздердің Анарбайлардан қандай айырмашылығымыз болады? Ол бірақ сазайын тартады.

Сәл бөгелді де, Жүсіп сөзін одан әрі жалғады.

— Ал ендігі ауылнайларың — Дәмелі апай, Дүлдүл тәтелерің. Ол кешегі Черкеш қорғанысына қатысушы, қара қылды қақ жаратын әділ адам, тұла бойы тұнып тұрған мейірім. Кеңес өкіметі осындайларға сүйенуі керек, осындай адамдармен ғана көгереді. Осылай болсын дегендерің қол көтеріңдер.

Жұрт қолын көтерді. Күтпеген шешім. Бірақ Дәмелінің Анарбайдай әпербақан болмайтынына кәміл сенімді.

Өз-өзіне енді-енді келгендей болған Дәмелі:

— Анау менің балам Ақылжан осы ауылнайдың хатшысы, бір әулетке сол да жетер. Мені қозғамай-ақ қой, Жүсіпжан, — деді.

— Ақылжанды оқуға жібереміз. Сіздей діңгегі түзу адам керек Совет өкіметіне. Мына шайқалған ауылыңызды бекітіңіз. Әр ауылды кім беделді болса, сол басқаруы керек.

Ақылжан өз тағдырын кесіп-пішіп қойған Жүсіпке қатты разы болды. Іші алаулап, қуанышы сыртқа теуіп тұр. Оны байқаған Нарғазы одан да қуанышты секілді. Бірақ бір ой іштей мүжиді. Есіл ерді қайын жұрты мына күйінде бүгін қонақ та ете алмайды-ау. Өзі де аялдай қоймас. Бір жерден ас-су ішуі керек қой. Үйіне қарай тартса ма екен? Бөрлі ауданына соғатын шығар. Қашық жер емес қой.

— Бұрын осы ауылда алғаш ауылнай болған Қоспанбет қайда?

— Оны ана ауылнай айдатып жіберді. Бір ауылнай бір ауылнайды жоққа шығарып жатыр, — деді Дәмелі.

— Шекеміз қызған екен онда. Кеңес өкіметі Кеңес өкіметін түрмеге қамап жатыр десеңші. Ой, солақайлық-ай. Бұл арада өш алу, есеп айырысу араласып кеткен ғой.

— Не үшін сонда?

— Қарсы шыққаны үшін, әділетсіздікке қарсы шыққаны үшін, — деді Дәмелі.

— Онда жарасы жеңіл екен. Бәрі орнына келеді.

— Сен екеуің Антоновкаға дейін бізбен бірге жүресіңдер. Тағдырларыңды мына Феодор Афанасьевич шешеді. Өз аудандарыңа қарата ма, жоқ, менің тапсырмаммен өзі қарай ма?

Милиционер тізерлеп Жүсіптің алдына отыра кетті.

— Бала-шағам, маған қараған ағайын-туғаным бар еді, шулап қалады ғой, кешіре көріңіз!

— Мына ауылды шулатқаныңыз кәперіңізге де кірмейді, ә! Асқанға — тосқан.

— Бұл адам тіпті өзге ауылда озбырлық жасап жүр. Оған қарайтын 6-ыншы ауыл.

— Онда қылмысыңыз тіпті ауыр. Қызмет бабын теріс пайдалану дейді мұны. Злоупотребление служебным положением дей ме, Феодор Афанасьевич.

Белозеров мырс етіп күлді.

— Әй, қазақшылық-ай, — деді. — Өз учаскесінде жұмыс жоқтай істеп жүргенін.

— Анарбай бізге ағайын адам еді. Бір келіп кетші, бір қорқытып берші деді.

«Ақылжанды ауылыңа неге қамадың?» дейін деп тұрды да, Нарғазы өзін сабырға шақырды. Сөзіңді біреу сөйлесе, аузың қышып бара ма!

— Нағыз шылық, шылықтың ең оңбаған түрі. Партия ісіне шылық араласса, онда оңбаймыз. Шылық жүрген жер былық, былыққа барған соң, ар жағын сұрамай-ақ қой, құзға құладым дей бер. Сол құзға өзің құлап тұрсың, ауылнай жолдас. Бірақ енді ауылнай емессің.

Анарбайға тіктеп қарап еді, ол сазарып тұр екен. Беті білеуленіп, көзі шатынап кетіпті. Қуып інге тыққанда қасқырлардың үрейлі ырылы болады. Ондай сәтте олар еш нәрседен тайынбайды. Тура шауып жарақаттауы, тым болмағанда сескендіруі мүмкін. Жаңағы Дәмелінің «Жүсіпжан» деген сөзінен бұл келген адамның кім екенін білді. Кәдімгі арғы бет асып кеткен Бименді байдың қызы Бәтима дегеннің күйеуі болып шықты ғой бұл. Естуі бар.

— Сіз Жүсіп жолдас, ағайынға бұрып тұрсыз. Мені жазықсыз жәбірлегіңіз келеді. Отырықшылдықты тез бітір деп жатқан өздеріңіз емес пе?

Жүсіп терісіне сыймай қайнап кетті.

— Сонда киіз үйді өрте дедік пе? Өзге ауылдан милиция әкеп жұртты қама дедік пе? Қаскөй. Ашық жаулардан гөрі сен секілді әпербақандардың әкелетін зияны үлкен. Мен өз ісіме өзім жауап берем. Кәне, мін атыңа, ілес артымыздан. Анау бауырыңның бет-аузына сурет салған кім?

— Анау Дүлдүл тәтеңнің бауыры Нарғазы, — деп кекетті Анарбай.

— Саған да сондай сурет салғанда сауап болатын еді, кәне, кеттік, — деп Жүсіп ат айдаушыға ым қақты.

Екі ақбоз ат арбаны жұлқа тарта жөнелді. Артынан төрт атты — Анарбай, милиционер, Нарғазы, Ақылжан ілесті.

Жүсіп пен Шодыр арбада қатар отырса да, ұзақ уақыт бір-біріне үндемеді. Әрқайсысы өз ойымен.

— Ащы шындықпен қарсы алдыңыз деп өте тауып айттыңыз-ау, Жүсіп Есбергенович.

Жүсіп қалың ойдан селт етіп, Шодырға жалт қарады.

— Иә, бұдан асқан ащы шындық болмас. Күйген киіздің иісі қандай болса, мынау оқиға да кеудемді сондай ашытып барады. Көрмеген, естімеген пәлем. Сіздің ауданда жоқ па мұндай жай?

— Кім білсін, қараңғылық пен зұлымдылық ағайындас қой. Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді демекші, біреу біліп істейді, біреу білмей істейді. Осы отырықшылдықта, меніңше, асығыстық бар. Ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын оңай қалай бұзуға болады? Халықты алдымен психологиялық жағынан дайындау керек еді.

— Оныңыз рас, Феодор Афанасьевич. Бір науқанды бір науқан кимелеп барады. Науқаншылық қаныңызға сіңіп кетіп жүрмесе жарар еді. Ірі байларды тәркілегенде, есіңізде ме, көпе-көрінеу малды қырғызып алдық. Қазір біздің облыс емес, республикада мал басын қалпына келтіру үлкен проблема болып тұр. Ал енді киіз үй біткенді түгел жағып жіберсек не болдық? Жұртты жылату, күйзелту үшін бе? Ішке сыймайтын нәрселер көбейіп барады. Бұл пікірді сізге өзімсініп айтып отырмын.

— Ол жағына шұрқ етпеңіз. Осы халықпен қан-жынымыз аралас бізге неге ерік бермейсіздер. Жағдайды көріп отырмыз, нені ерте, нені қалай жасау мына бізге, төменге айқынырақ қой. Қысым да қысым, нұсқау да нұсқау. Ол қысымның құлы болып кетсек, халық бізге сенуден қалады. Манағы Дәмеліні қалай айыптарсыз. Ауылының қамы үшін қолы байлаулы жүрсе де, Анарбайдың алқымынан алып жатқан жоқ па! «Мұндай Кеңес өкіметінің бізге керегі жоқ» деді-ау. Ашынғанда адам не айтпайды, ашындырған өзіміз. Шындықты айтқаны үшін қолдап көр, ертең біреу ниеті бұзық деп шыға келсін.

— Ниетің бұзық, түзіктігін іспен өлшеу керек, — деді Жүсіп.

— Біз төменде іспен өлшеуге тырысамыз-ау, мына сіздер жоғарыда сөзбен өлшейсіздер, қағазда қалай жазылса, солай қарайсыздар. Әңгіме ол қағазды кімнің жазғанында, қандай ниетпен жазғанында. Өкілдеріңізге сақ болыңыздар. Олардың ішінде де Анарбайлар бар.

Жүсіп Шодырға бұрылып тұрып қарады. Феодор Афанасьевич оған тағы бір сырдың жібін суыртпақтап шығарғандай көрінді.

— Ие, ие. Өкілдеріңізге абай болыңыздар. Олардың арасында жарыс бар. Кім бұрын бітіреді, кім ертерек рапорт береді.

Осы жарыс «жақсы атану» деген пәлені шығармаса неғылсын. Жақсы атану қысымды туғызады. Қысым болған жерде, сөз жоқ, бұрмалау бар. Көрдіңіз бе, тас жоғарыдан домалайды…

— Мына пікіріңізде обкомға айтылған сын бар ғой.

— Одан да жоғарыға демегеніңізге шүкір.

Феодор Афанасьевич өзіне тән әзілімен бір қағып тастады.

— Бірақ, Жүсіп Есбергенович, мен де өзімсініп айтып отырмын, — деді іле.

Екеуінің арасындағы осынау алма кезек сақтықтың өзінде әлдеқалай сыр жатқан секілді еді.

— Анау жоталардың етегіне қараңызшы. Қанша жыл өтсе де қазған окоптардың ізі жатыр, — деді Жүсіп.

— Ол маңды осында қызметке келісімен әдейі аралап көрдім, — деді Феодор Афанасьевич. — Қаза болған достардың аруағына бас идім. Осы жолмен өткен сайын Черкеш күндері мені қатты толғандырады. Ол бір даңқы өшпес күндер еді.

— Екеуміздің большевиктік күрес жолымыз сол окоптардан басталған. Сондағы қаһармандарды есте қалдыратын ескерткіш орнатса да артық болмас еді. Әттең, уақыт тар, қаржы жоқ. Қысқа жіп күрмеуге келмей жатыр ғой. Кейінгі ұрпақтың еншісіне қалсын ол.

— Жүсіп Есбергенович, Анарбайды қасындағы милиционерімен осы арадан өз аудандарына жіберем. Өзіміздің былығымыз да жетеді, бөтен ауданның ісін қараттырып қайтем.

— Ол да жөн шығар. Ол жаққа мен өзім ескертермін. Қанымның қайнағаны сонша, манағы оқиғадан Алматыға келісімен бір дүние жазсам деген ой түрткілеп тұр. Киіз үйдің социализмге қандай бөгеті бар?

— Өзгелерге де сабақ болар еді. Фактіден үлкен құбылысты көру деп осыны айтады.

Феодор Афанасьевич жерден жеті қоян тапқандай қуанып кетті.

— Дереу және оны газетке беру керек. Екі тілде шықса қандай жақсы болар еді.

— Міне, идея, — деді Жүсіп.

Бұл кезде екеуін тағдыр түйістірген Антоновка селосынан енді екі жаққа кетпек болды. Жүсіп Нарғазыны ертіп Бөрлі ауданына соқпақшы. Ал Феодор Афанасьевич манаты және басқа шаруалармен осы арада қалмақшы. Черкеш жаққа қарай береді екеуі де. Қанды көйлек достардың қиялы қанша жерге қалықтап жеткені өздеріне ғана мәлім. Бір ғана жай даусыз. Күрес әлі аяқталған жоқ. Зеңбірек гүрсілдеп, оқ атылмағанмен, алда талай арман бар. Мұхиттай толқыған өмір қалай қарай ықтырып, қай қойнаудан шығарары беймәлім. Мықты бол дейді екеуі бір-біріне іштей. Оны қоштасарда сілкілескен қолдарынан да аңғару қиын емес еді.

— Ақылжан, — деді Жүсіп жылы шыраймен, — сен мені үш күннен соң Сарқаннан, Феодор Афанасьевичтің кеңсесінен күт. Рабфакқа оқуға барасың.

Мұның бәрін ат үстінде тұнжырап тұрған екеу — Анарбай мен милиционер Сеңкебай анық естіді.

Қос ақбозды ат айдаушы Бөрлі ауданының орталығы Лепсіге апарар жолға салды. Есік пен төрдей Құдайторының үстінде арба соңынан Нарғазы кетіп бара жатты. Феодор Афанасьевич Ақылжанның жетегіндегі кер атқа мінді де, қол бұлғады.

Үмбеттің қазасы, өртенген киіз үй, шулап қалған бір ауыл — көптен көрмеген ескі достың бұл маңнан алдынан шыққандары осы болды-ау.

Көңілге медеу — бұл күндері кештетіп айтқан ұзақ әңгімелері, сырлары. Әлде де алдыдан тағдыр тартар небір сый бар шығар, мынау өмір тізгінін мықтап ұстай алса жарар еді. Халық бұлардан адастырмас бағдар іздейді. Жүктің ең ауыры осы. Өздеріне де көп жай күңгірт, белгісіз. Жан баспаған соқпақпен жол тартқан жаңа қоғамның өтер жолы оңай болмайын деп тұр. Күнгей көп пе, көлеңкесі көп пе — оны алдағы уақыт көрсетер. Әйтеуір мақсат айқын, жақсылық үшін, бақыт үшін, халықтың бақыты үшін күресулері керек, сол жолда жанын шүберекке түйгендер бұлар.

Феодор Афанасьевич бір сәт осынау аймақтың болашағын келтірді көз алдына. Саялы бақ, сыңғырлап салынған әдемі үйлер, жайқалған егіс, кемелді мәдениет, керемет мектептер, күн күлкілі балалар, шат өмір, шалқыған байлық. Неге жасамасқа! Табиғаттың өзі бұл өңірге бәрін берген ғой — құнарлы жерді атақты Жетісудың екі өзені басып етеді қызуы мол Күн. Осы игіліктерге адам ойының, адам қолының қуаты қосылса. Сол қуатты қалай оятады? Қиял шіркіннің шапшаңдығындай бір сәтте келе қалатын игіліктер ме ол? Уақыт керек, күш-қайрат керек. Бірдің емес, мыңның күш-қайраты керек. Ұйымдастыр, ұтқыр қимыл жаса.

Белозеревке тап осы өзі секілді Жүсіп те ой құшағында кетіп бара жатқандай көрінді. Бұрылып қарап еді, ақбоздар көз ұшында ноқат боп көрінді. Атын тебініп, артындағыларға соңымнан ілесіңдер дегендей ишарат білдірді.

Күн де шақырайып, ыси бастаған екен.

3

Дәмелі мен Малыбайдың арасындағы кикілжің малдан басталды. Күйеуінің соңғы кезде тұнжырап үн қатпай қойғаны Дәмеліге де батып барады. Үй іші болған соң дабырласып сөйлеспесе, ауыл-аймақтың жаңалығын айтпаса не болғаны. Бұлар тым-тырыс. Малыбайдың бұл үндемеуі ұзаққа кетуі мүмкін. Амал бар ма, өзінің де іші удай ашиды. Бірден екі түйе, бір жылқы, екі сиыр беру оңай ма? Көзі малмен шыққан Малыбай байғұстың жаны шығып кете жаздайтын да жөні бар.

— Сенің ауылнай болғаның пәле болды. Немене елпектеп елдің алдына түсесің, артын бағайық та, — деді Малыбай бір күні.

— Ана өкіметтен ұят қой. Ешкім колхозға мал бергісі келмейді, бәрі тырысып отыр. Енді не істеуім керек? Өзімнен бастамауға шара бар ма?!

— Бастық деген басқадан алушы еді, сен алдымен өзімізді сыпырайын деп отырсың. Құрысын бүйткен ауылнайлығың.

Малыбай қолындағы қамшысымен жерді тартып-тартып жіберді.

— Ертең ана бала оқудан келеді, тірі болса үйленбей ме, тойын немен жасаймыз? Бәрінен де қара атанды берейік дегенің жаныма батты-ау. Малдың құты, осы шаңырақтың берекесі сонда тұрған жоқ па?

— Сорлы-ау, көппен көрген ұлы той, бұдан да кедей кезімізде күн көрдік қой, колхоз болған соң бәрі бірігеді деп жатқан жоқ па. Малды ортақтастырып перме құрамыз, жерді ортақ өңдеп астық саламыз дейді. Айналып келгенде, бәрі осы ауылдың игілігі болады деседі.

— Атаңның басы. Өкіметтің қолына кеткен соң аллауакпар бітті емес пе. Кешегі анау Бәсібектің мыңғырған малынан не қалды?

Дәмелі ондай сәтте ойланып қалады. Бірақ күйеуін қалай да көндірмеске болмайды. Жоғары жақ, келген өкіл қысып барады. Мұрындық керек, ол мұрындық өзі болмасқа амал жоқ.

— Тәркілеу бір басқа да, малды ортаға салу бір басқа. Ол осы төңіректе болады, көз алдымызда жүреді. Тек аты колхоздікі.

— Қолдан бір кеткен соң бітті емес пе?

Екеуі бүгін де келісе алмай, ежелесіп көп отырды. Осы кезде далада ойнап жүрген Кеңесжанды екі бала қолдарына көтеріп үйге әкелді.

— Бисмилла, бисмилла, — деп Дәмелі орнынан тұрды. Малыбайдың да өңі боп-боз болып кетті.

— Тағы қысылып қалды ма? Ой, құдайым-ай!

Анарбай ойран салып, үй өртеген шудан қатты шошынды ма, бұл бала талма ауруына шалдыққан-ды. Жап-жақсы ойнап жүріп, жүрегі қысылып қалады, кейде басы айналып, есі ауып кетеді. Құдайдан жылап жүріп, тілеп алған кенжелерінің мұндай халге душар болуы алғашқыда өздерін қатты састырған еді, бірте-бірте еттері үйрене бастады, ол қысылып қалғанда «о, құдайлап» орындарынан тұрады. Дәмелі баланың маңдайынан шып-шып шыққан суық терді сүртеді.

Малыбай алғашқыда Дәмелінің өзіне жармасқан-ды.

— Сол Анарбай итке қарсы шығып нең бар еді. Қолыңды байлап, қамап қойған соң бала неме шошып кетті, әрине. Екі ортада мүгедек болатын болды-ау.

— Көпе-көрінеу озбырлыққа қалай шыдайсың. Менің айқайым болмағанда бүкіл ауыл киіз үйден түгел айырылатын еді. Сен секілді бұға беру керек пе?

— Сол айқайыңның арқасында ауылнай болып жарыдық, міне.

Малыбай өстіп шымшып-шымшып алатынды да шығарды. Екеуінің арасы осылайша қашықтап бара жатқанмен Кеңесжанның талмасы ұстағанда бір бас, бір тас болып қалады. Екі-үш рет бұлардың ұрысының үстінде талып қалған соң, енді көзінше ұрысқанды да қойған.

Сұлық жатқан Кеңесжан екеуін тағы жақындастырды.

— Сенің сол бар малынды осы баланың жолына айттым, — деді Дәмелі ашу шақырып.

Малыбай үндеген жоқ. Шеке тамыры солқылдап, сұлық жатқан баласының қасында балапанын қорғаған бозторғайдай жанын қоярға жер таппады.

— Құдай сенің пейіліңді неғып тарылтып барады осы. Бір нәрсеге бастап тұрмасаң жарар еді. Өзге ауылдар да өлмей-ақ колхозға бірігіп жатыр дейді ғой. Нарғазы тіпті Құдайторыны да бермек бопты. Қайтсін, ана інісі Жанғазыны қолдауы керек қой.

Біраз екіленіп-екіленіп алды да, Дәмелі күйеуінің бетіне тура қарап:

— Мына баладан садаға, қақпа менің қолымды. Мал емес адамды табатын, адам малды табады. Адам аман болсын. Мына бала аман болсын. Алыста жүрген Ақылжанның да жолына айттым. Бір бұйырғаны болар.

Тығырыққа тірелген Малыбайда қарсыласар шама қалмады. Орнынан тұрып есікке қарап бүкшең қақты. Жеңінің ұшымен көзін сүртіп бара жатқан секілді. Байғұс, қайтсін, жылап жүр ғой, жыламайтын жай ма деді іштей Дәмелі.

Шешуші сәттерде қатаң мінез көрсететін әдетіне бұл жолы да басты. Баяғыда бүкіл ауылы, Балжан шешесі ойбайлап отырып алғанына қарамастан, Черкеш шайқасында солдаттарға сусын тасыған болатын. Әйел басымен сөйтіп соғысқа қатысқан-ды. Үш бірдей бауырымнан жаным тәтті емес деп түйген онда да. Мына шешімінде де соған ұқсас бірдеңе бар секілді. Ақыры қайыр болғай. Тәуекелге бел буды.

Біраз жатқан соң Кеңесжанның бетіне қан жүгіріп, басын көтерді. Әкесінің бар малын мұның жолына айтқаны құдайдың құлағына тигендей. Түк болмағандай ойын баласы «далаға шығам» деп қыңқылдады. Ол ойынға кеткенмен, Дәмелі үлкен ойда қалды. Ақылжаны тезірек оқуын бітіріп келсе екен, бір шүйкебасты сүйреп келсе тіпті жақсы болар еді. Оқытқан соң мынау қым-қуыт қиындықтардан шығудың амалын үйретіп жіберетін шығар. Бәрін өзі қолға алса болар еді. Жұмбақ мәселе көп. Мал орталықтанды, оны кім бағады, егін колхоздікі дейік, оны ору керек емес пе, түсім соңыра қалай бөлінеді? Бар малды жиып алып, бүкіл ауылды аузына қаратқанда колхоз басқармасының басы шынымен қатады ғой. Малымды алдың, ал өзімді енді асыра демей ме жұрт. Колхозға жұмыс істеп еңбеккүн табасың, соған орай астық, басқа да зат аласың дейді. Ол қалай бөлінеді? Колхоздың биесін кім байлап, сиырын, қой-ешкісін кім сауады? Қой, малды түгел сыпыру жең болмас. Мынау үлкен шаруа бастық қанша жекеменшікте де бірдеңенің болғаны мақұл шығар. Мінер ат, жүк артар түйені кімнен іздеп жүреді? Өзі басқаратын ауылдық советке үш колхоздың қарайтын түрі бар. Бұлар не істесе, соны істемекші. Ауылнай осында ғой өйткені.

Осы бір ауыр іске салып кеткеніне бір сәт Жүсіпке де ренжіді. Бірақ намыс та қысып барады, ертең «Дүлдүл тәте, бұл неғылғаның?» десе не дейді. Ағайын арасына дүлдүл болғанмен, мынау жаңа шаруаға дүлдүл бола алатын түрі жоқ. Бір ғана әділ болу бұл арада жеткіліксіз.

Білім керек, білім. Мынау өкілдердің айтуымен қыса берсе, ел алдындағы тіпті бар сүйкімінен айырылып қалатын түрі бар. Шамасы келсе, тақырлаттырмауы керек. Көп болса, орнынан алып тастар. Әнеукүні әр түтіннің малын есепке алып, кім қанша бере алады дегенде біразына шыжық болған. Айқайласып отырып, Қоспанбеттің малына тигізбеді, әйтеуір.

— Үйін өртеп жібергеніміз, өзін жазықсыз абақтыға отырғызғанымыз жетер. Соның өтеуі болсын, малына тимейік, — деген.

Бірақ «Еңбекші қазақ» газетінің жазуына қарағанда, жұрт жер-жерде бұл іске мықтап кіріскен секілді. Хатшысы Құрман деген жігітке аптасына бір-ақ келетін газетті оқыттырып қояды. Әсіресе, осы колхоздасу жөнінде еш нәрсені қалт жібергісі келмейді. Анарбайдан көргені бар. Ол Ақылжанға бас көтертпей бар жаңалықты оқыттырып отыратын. Бітеу кеуде бірақ оның керегін қабылдамапты ғой.

Анарбай қаздырған Шөлтұмсықтағы жер үйлердің бұларға бір қырсығының тигені бар. Қара атан содан ақсады. Жер тамды қаздырып-қаздырып, ел ақыры оған көшпей қойған соң, Бастұманың бойы қыстау болған. Бүкіл ауылда түз таусылып, Дәмелі Қоспанбетті ертіп, болыстығына қарамастан, үш түйемен төменге, Балқаш бойына тұзға кеткен. Күздің жаңбырлы қара суық кезі. Жолдан Қармыс ауылына соғып, бірер күн төркіндеп, ақыры үш түйе түз алып қайтқан еді. Шөлтұмсыққа жетер-жетпесте күн қараңғы түсіп, жаңбырдан түйелер тайғанақтап жүре алмады. Өр жақ, арам тер боп босқа қазған жер үйлер, ылди жақ жар, жол жіп-жіңішке боп екеуінің арасынан өтеді. Егер қазып тастамаған жер үйлер болмағанда жардан аулағырақ жүруге болар еді. Сол шұңқыр-шұңқырға түсіп кетпейік деген қауіппен амалсыз жарға жақын жүрді. Түйелер кәдімгі мұзда келе жатқандай тайғанақтайды. Қоспанбет бұйданы ұзын ұстап алда келе жатыр. Дәмелі артта Қара атанның үстінде. Қауіпті қылтадан Қоспанбет пен екі түйе өте бергенде Қара атан бақ етті. Дәмелі ащы даусымен шыңғырып қалды. Қоспанбет бырт етіп бұйданың үзілгенін ғана естіді. Қараңғыда басқа түк көрген жоқ. Салдыр-күлдір жарға домалаған атан мен Дәмеліні біттіге есептеді. Ептеп есін жиғандай болған соң жайдағырақ жерге екі түйемен атын қалдырды да, алыстан айналып жардың табанына жаяу түсті. Көз түрткісіз қараңғы. Қара жаңбыр әкесінің өшін осы өңірден алғандай құйып тұр.

— Дәмелі, — деп дауыстады.

— Оу, Қоспанбет, мен мұндамын, — деген үн шықты. Қоспанбет қуанғанынан суды шалпылдата үн шыққан жаққа жүгіре басты. Көзіне түк көрінбейді.

— Аманмын ғой деймін. Бірақ Қара атанның қайда құлағанын білмеймін.

— Қара атаны құрысын, өзің амансың ғой, әйтеуір.

Екеуі тастай қараңғыда бір-біріне дыбыс шығара жақындасып келеді. Қоспанбет сүрініп құлап түсті. Аяқ астындағы дөңкиген нәрсе тұз салынған төрт қаптың бірі болып шықты. Айқайласып жүріп, бір-бірін тапты да, екеулеп Қара атанды іздеді. Адамша ыңқылдаған дауыс естілді. Түртінектеп жүріп қасына келсе, Қара атан екен. Қоспанбет үстін сипалап еді, бір де қап жоқ, үзік-үзік арқанды байқады. Сірә, жардан түйе домалағанда тұздың салмағымен қаптар арқанды үзіп, жан-жаққа ұшып-ұшып кетсе керек.

Екі жақтан «шу, шу жануар» деп көріп еді, түйе бір-екі ұмтылды да тұра алмады.

— Мертіккен болды, — деді Қоспанбет.

Бірақ қараңғыда қай жерінің мертіккенін бұлар білмеді, айтуға Қара атанда тіл жоқ.

Сәл естерін жиғандай болған соң:

— Періштең бар екен, қалай аман қалдың, еш жерің ауырмай ма? — деді Қоспанбет.

— Аман сияқтымын, еш жерім ауырмайды. Құлағанда түйе шудасын төсейді деуші еді, маған шудасын төсеп, Қара атан жарықтық, өзі мертіккен ғой.

— Түйенің немесе бір қаптың астында қалсаң не болар едің?

— Балалардың көз жасы шығар.

— Бүкіл Ажы ауылының көз жасы десеңші. Тегі бірден басқа жаққа ұшып кеткен болуың керек.

Екеуі сипалап жүріп, әр-әр жерге түскен төрт қап тұзды тауып, бір дөңестеу жерге жинады. Үстін текеметтермен жапты.

Жаңбыр жауа қалса деп екі үйдегі бар текемет-сырмақты алып шыққан еді, олары ақыл бопты. Өздерінің қалшылдап тоңа бастағандарын енді сезді.

Қара атанды, төрт қап тұзды ертеңге дейін құдайға тапсырып, екі түйе, бір ат қалған жерге қарай беттеген-ді. Жол-жөнекей Қоспанбет Анарбайды жеті атасынан бері қарай боқтап келе жатты. «Сол ит жер тамдарды қаздырмағанда жол бүйтіп тарылмайтын еді ғой. Бір ақымақтың қырсығы қырық есекке жүк деген осы. Ойбай-ау, опат болып кете жаздадық қой. Қазіргі шулағанымыз шулаған ба, екеуіміз бірдей жоқ болғанда қайтетін еді, құдай мықтап сақтады, ақсарбас, ақсарбас!»

Малыбай Қара атанды түні бойы далада, әрі жаңбырда қалдыра алмады. Жолаушылардың бойы жылынысымен тұспалдап келіп түн қараңғысында тауып алды. Таң атқанша күзетіп шықты…

Сол құлағаннан жануардың аяғы кетіп, ақыры Малыбайдың ақсақ Қара атаны атанды. Енді, міне, Қара атанды да ортақ етпекші. Дәмелінің өз көзіне де жас келді. Тайлағында төркіні сыйға тартып, содан бері бүкіл көшіп-қон Қара атансыз болған емес-ті. «Қолда өскен малдың ыстықтығы баладай» деген нақыл рас болса керек, іші біртүрлі удай ашып кетті. Амал не, амал не…

Ертесіне Малыбай Қара атанды, сары буыршынды, жирен биені құлынымен, Қара бұқаны кер тайыншасымен үйдің қасына әкеп иірді де:

— Өзің айдап бар колхозыңа, — деп зілденді.

Дәмелі үндеген жоқ. Таза кимешегін киіп, күндігін тартты. Жаңа шапанына жібек белбеуін салды. Кәдімгі тойға барардай жасанды.

— Апа, тағы ел аралайсың ба, — деп Кеңесжан шыр ете түсті.

— Жоқ, жаным, ана малдарды қазір орталыққа айдап барамыз. Орталық оны Ақылжан көкеңе жібереді. Сен де айдасып жүр? — деді Дәмелі.

Кеңесжан қуанғанынан қарғып-қарғып, қолына ат қылып ойнап жүретін шыбығын алды.

Қара атанды Дәмелі орталыққа қарай қайырды. Қалған малды да соңына салды. Маң-маң басып түйелер, буындары сықырлап сиырлар келе жатты. Жетектегі жирен биенің құлыны өзінің соңынан ертең Кеңесжандай құйрығын шолтаң-шолтаң еткізіп, қарғып-қарғып қояды. Ойында түк жоқ. Бүгіннен бастап Малыбайдың малы емес, колхоздың малы атанатынын қайдан білсін.

Дәмеліге мына көрініске бүкіл ауыл киіз үйлерден шығып қарап тұрғандай сезілді. Өзінің шыттай жаңа киінуінде де мән бар еді. Расында, әр үйдің қасында топ-топ болып бұларға қарағандар көбейе бастады. Аятын сылтып басқан Қара атан Дәмеліге тіптен зор көрінді. Сары буыршын оның қабырғасын тістелеп еркелейді. Қара атанның іші де өзінің іші секілді күңіреніп келе жатыр ма екен? Кеше күйеуін қысудайын қысса да, малы құрғыр кетіп бара жатқан соң ішін ашытып жіберді. Егер баяғыдай Қояндының базарына салса, бұлар қаншама пұл болар еді. Көк тиынсыз бостан-босқа алты бірдей қараны беріп отыр.

Жирен биенің құлыны құйрығын шаншып, үйге қарай қаша жөнелді. Кеңесжан оның соңынан жүгірді. Дәмелінің қолын жұлқып тартып қалған күйі енесі кісінеп, кісінеп жіберді. Мұның да айтып тұрған қош-аман болы ма екен? Ішкі дүние әлем тапырақ, бірақ сыртқа сыр бермей, Дәмелі жайымен колхозға беретін малын алдына салып айдап келе жатты. Қара бұқа ғана өңкиген күйі тура тартып келеді.

Мал қабылдайтын комиссия дабырлай қарсы алды бұларды.

Ауданнан келген өкіл Дәмелінің атына мақтау сөздерді төгіп жатыр.

— Ауылнай, Кеңес өкіметіне шын берілген деп осы кісіні айту керек. Алты бірдей қарасын өзі айдап келді. Газетке жаздырамыз. Мұрындық деген осы.

Дәмелінің көзіне жас Қара атанның ноқтасы мен жирен биенің жүгенін сыпырғанда келді. Қайтарда Кеңесжан қайта-қайта «малдарды неге тастап кеттік?» деп сұрай берді. Анасы үндеген жоқ.

Үйге келсе, Малыбай теріс қарап бүк түсіп жатыр екен. Сол жатқаннан тұрмастан үш күн жатты. Дәмелі оны аса көп мазаламай, қалған малды қарауды қайнысы Қоспанбетке тапсырды. Ол ертесін өргізіп, кешкісін қайырып дегендей, бәрін тап-тұйнақтай етіп жүрді.

— Қыс биыл қатты болады-ау деймін, шық ерте түсті ғой, — деді ертесіне. — Кенже ағамның далада үйіп қойған шошақтарын бір жерге жиыстырмаса болмас. Мұндайда қайрат көрсететін Қара атан да жоқ.

— Ол жағын ана ағаңмен сөйлес. Кісі өлген жоқ қой. Тұрсын енді. Жекеменшік малын бірдеңе етер-ау, мен колхоздікінен қорқам. Оған шөп дайындаған ешкім жоқ. Малды құр жинап жатырмыз, жинап жатырмыз әйтеуір.

— Жинаған өкімет өзі бірдеңе етер, — дей салды Қоспанбет селқос қана.

— Ей, өкіметіңнің түрі мына менмін ғой, қыс қысып берсе, мен не істей аламын?

— Сен жоғарыға сілтейсің, ол өзінен жоғарыға сілтейді, сөйте-сөйте кете береді.

Қоспанбет мырс етіп күлді.

— Бірімізге біріміз сілтеп жүргенде, мал қырылып қалса қайтесің?

— Қырылмаса одан әрі.

— Тентегім-ау, осы ауылдың алғашқы ауылнайы өзің емес пе едің?

— Кеңес өкіметіне деп Черкеш шайқасына қатысушыларға мал жинап бергенімді, сол үшін бақсы болғанымды да айтарсың. Соның бәрі үшін жарылқағаны сол ма, Анарбайдай ақымағы үйімді өртеп, шаңырағымды ортасына түсірді. Қыста не істерімді білмей өз басым да әңкі-тәңкі. Ең болмаса баспанам жоқ. Сендер мал дейсіңдер, мен адамымды қайда қоярымды білмей отырмын.

Дәмелі бір мойымайтын адам осы шығар деп есептейтін. Қоспанбетті өмірдің едәуір жасытып тастағанын байқады. Бұл үшін қазіргі зәру мәселе қыста пана болар үй табу. Анарбай қаздырған көрге барып кіре алмайды ғой. Қандай көмек көрсете алады? Өздерімен бірге тұрса, алты қанат үйде айналатын жер қалмайды. Есіне шешесі Балжан өлгенде сүйекке тігілген үй түсті. Ол жақта үй жағу бола қойған жоқ шығар. Нарғазыға сәлем айтса, бір қысқа берер деп түйді ішінен. Осы ойдың келгеніне өзі қатты қуанып кетті. Қиын бір түйін шешілгендей.

Қоспанбет те бұған едәуір арқаланып, мойнынан зіл қара тас түскендей жеңілдеді. Жаңа заман өзгертіп жібермесе, Қармыс ауылының ең соңғы түйірді бөліп жесуге баратын қасиетін жақсы білетін-ді. Дәмелі арқылы құдайдың олармен жалғастырғанына шүкір деп түйді ішінен.

Төртінші күні Қоспанбет ағасын орнынан тұрғызды. Жеңгесі ауылнайлығы ұстап, Кеңесжанды алдына алып ел аралап кеткен-ді. Қалған екі ауылдағы жай-жапсарды білуі керек қой.

— Құр түнеріп жатып алғаннан ештеңе шықпайды. Кеңес өкіметі аман болса, ауылнайдың байын аштан өлтірмес, — деп әзіл-қалжыңы аралас ағасын біраз ажуалады.

— Ештеңе жоқ, кеше Қара атанды да көрдім. Жирен бие да құлынмен ойнақ салып жүр. Колхоз бағып, колхоз күтіп жатыр. Ішің өртеніп бара жатса, барып көріп қайт, бағып жүрген біреу демесең, аты сенікі. Жылқышы да, түйеші де «анау Малыбайдың Қара атаны», «анау Малыбайдың жирен биесі» деп түстейді екен әуелі. Күйі келген сиырларға «Малыбайдың қара бұқасын жібер» дегенде әуелі күліп жібердім.

Малыбайдың өзі де күліп жіберді.

— Қайта малдарын енді өз атыңмен аталатын болыпты, — деп қуланды Қоспанбет.

Осы бір сәл де болса көтерілген көңілді кешіне үйіне оралған Дәмелі тіпті көтере түсті. Күйеуі мен қайнысының қабағын аңғарған ол:

— Ал, балаларыңа жұрт ғана тағып жіберді. Тойға әзірленіңдер. Бұл да ауылнай болатын шығар деп, әсіресе Сасықтұмадағылар тақымдап қоймады, — деді.

— Қара атаннан әулие ме, Кенже ағам анау қоңыр азбанды алып ұратын шығар.

— Ол Ақылжанымның келуіне айтылған мал, сендердің ауыздарына кішігірімі түспейді екен.

— Қанша дегенмен Биағаммен қандас қой, мал десе бұл зыр ете қалады.

Дәмелі екеуінің есіне күні кеше осы өңірде сараң бай атанған Бименді ағаларын түсірді. Үйленбеген екі ұлымен арғы бетке кетіп еді, ұшты-күйлі хабар жоқ. Мүмкін, ол дұрыс істеген шығар. Мына артель, колхоз, малды ортаға салу, отырықшылық дегендерден Бименді аулақ қой. Бұл жақта одан қалған белгі ұзақ ауырып қайтыс болған әйелінің бейіті мен Жүсіптегі Бәтимасы ғана. Ол да бұл күнде салиқалы әйел болған шығар. Малыбайдың көңіліне медеу, Алматыда қарны ашса, Ақылжаны сол Бәтимаға барады ғой деген сенім. Бір-біріне ес болатын шығар, қанша айтқанмен қандас қой. Былай қарағанда, өзі оңай адам емес екен-ау.

Ағасының қызы дөкей жердегі қызметкердің әйелі, өз баласы құдай қаласа ертең-ақ оқу бітірісімен болайын деп тұр. Әйелі болса ауылнай, онсыз да бұл маңдағы ел қатты сыйлаушы еді оны. Енді, міне, қолында бар билік.

— Дәмелімен ақылдасайық деп едік.

Жиі-жиі осылайша ат құрғатпай жұрт келіп жатады. Алматыда дөкей күйеу баласының болғандығынан емес, өзі де аса қара жаяуға жатпайды ғой. Дегенмен көктемде қолма-қол қойып кеткен сол емес пе, ай, жақынның аты жақын-ау. Құдайдан ат байларын бер деп тілеп жүргенде, шүкір, Ақылжанына серік етіп, мынау боқмұрын Кеңесжанын берді. Енді, әне, оған жұрт ғана татып жатыр. Мен осы неге тарылам, қой, шынында, жоқ сұмдықты бастап жүр екем. Ел қатарлы колхозға малымды қостым. «Қара атанына дейін беріпті» деп, әне, жұрт шулап жүр. Тіпті осындағы белгілі адам болып кеттім-ау деймін. Кешегі Бименді көкемді малының көптігі үшін көп сөз етсе, бүгін мені үсті-үстіне келіп жатқан абырой үшін сөз етіп жүр. Малдың даңқы күшті ме, абыройдың даңқы күшті ме? Оу, кешегі Қармыс ауылын паналаған жаман Малыбай, күшік күйеу Малыбай бүгін белгілі адам болып тұрған жоқ па. Кімнің арқасы бұл? Кеңес өкіметінің. Кедейлердің есікте жатқан басын төрге жеткізгені рас па, рас. Балама оқуын, әйеліме билігін бергені рас па, рас. Ендеше, мен неге бұртаңдаймын. Ел қатарлы, тіпті елдің алдында деген осы емес пе. Қой, тарылмайын, қоңыр азбанның өзін-ақ алып соғайын. Құдай берерін тауыспасын. Анау Анарбай деген ит келіп осы жұрттың есі шығып кетті, ауыздары Малыбайдың арқасында бір майлансын. «Малыбай ғана байларға қоңыр азбанды сойып тастапты» дегізіп тағы бір дүркіретейін.

— Ей, Қоспанбет, — деді көңілдірек даусын көтеріп, — сенің де бір айтқаның болсын. Сой қоңыр азбанды. Шақыр ана жұртты.

— Мына байғұс аяқасты неғып жіби қалды? — деді Дәмелі күліп. — Құдай бірдеңе берер.

— Құдай маған бермей жүр ме? Шүкір, балам оқуда, әйелім ауылнай. Осынау үш бұлақты төңіректей орналасқан ел бұл күнде Малыбай десе елең ете қалады. Бастұма, Тастұма, Сасықтұмада мені білмейтін адам бар ма? Әуелі, мен келе жатқанда «Малыбайдың болыс қатыны келе жатыр» дейтін көрінеді. Сенің атың емес, мына менің атым аталады.

— Ажы тұқымы енді бәйгеге шапқанда «Малыбай, Малыбай!» деп ұран салып жүрмесін.

Рахаттанып жантая күліп жатқан Қоспанбет өстіп шымшып алды.

— Қармыс ауылы «Алыбай, Алыбай!» деп ұран шақырушы еді, Ажы ауылы енді «Малыбай, Малыбай» десе, екеуі онда ұйқас болады екен, — деді Дәмелі қайнысының әзілін қоштап.

— Ей, сен де төркініңді қыстырмайтын жерге қыстыра береді екенсің.

— Абайлап сөйле. Осы халге жеткенін менің төркінімнің арқасы шығар. Жиренше құсап, жаман шапаныңды ана босағаға іліп қой. Ауық-ауық қарап, тәубаңа келіп тұратын.

— Дәмелі, сен де қызықсың. Кенже ағам бүгін желпініп тұр екен, бір аяқ бидай көженің де буы болады. Оның қасында бұл ауылнайдың байы емес пе. Көріктей делдиіп келе жатқан кеудесін баспасаңшы.

Қоспанбет өзіне ғана жарасатын қотыр сөзін қыстырып кеп жіберді.

— Көрік болып кеткен соң, ол тіпті басылмай жүрер. Күлкі болармыз сосын.

Дәмелі де аяқасты бастау алған әзіл арнасын кеңейте түсті. Сөйтіп, колхозға берген мал қайтысының орнын ошақ басының жылылығы басайын деді.

Бір күн өткен соң шабдар аттың үстіне жабысқан кішкене Кеңесжан «менің ғана тағу тойыма келіңдер» деп жұртты өзі шақырды. Бұған шақырушылар да, шақырылушылар да мәз болысты. Кішігірім болса да көптен той көрмеген халық бір желпініп қалды. Гу-гу әңгімелесіп, шерлерін тарқатты.

Еркектер жағындағы әңгіме негізінен мынандай екі арната сайды. Бірі — мынау келе жатқан қыстың қатты бола ма деген қаупі. Әркім өз байқағанын айтып, өз тұжырымын ортаға салып жатты. Біреулері жыл санаса, біреулері өсімдіктерден көрген белгілерін, судың мінезін, малдың мінезін, иттің мінезін әңгіме етісті. Әйтеуір қыс жеңіл болады деген сөзді ешқайсысы аузына ала қоймады. Екінші арна — Лепірбай, Анарбай төңірегінде болды.

— Апыр-ай, әлгі ауданның хатшысын өлтірген Лепірбай болып шығыпты ғой, — деді Шәкен қарт. — Менің бір құдам аудан орталығынан келіп еді. Жұрт солай деп дүркіреп жүр дейді. Лепірбайды этаппен Алматыға алып кетіпті.

— Әй, сұрқия-ай, одан шығады, шығады. Тегі қан уыстап туған пәле болар. Қармыс ауылын зар қақсатыпты деп естідік қой кезінде.

— Сонда қалай болған екен? — деп үздікті көпшілік жай-жапсарды анық-қанық білгісі келіп.

— Естіген құлақта жазық жоқ. Әлгі ауданның хатшысы оны дүрілдеп тұрған кезінде жұмыстан алады білем. Оған бір себеп болған анау жылғы Нарғазының Алматыға барып қайтқан сапары болса керек. Онсыз да ел ішінде «имансыз, қатыгез, ешкімді аямайды» деген сөз тарапты. Шағым көбейіпті. Ірі байлар тәркіленген кезде біраз асыл дүниелерді өзіне қымқырып қалыпты.

— Елдің айтысына қарағанда, өлерін білмес көзсіз соқыр болса керек. Оның үстіне, астында НКВД-ның аты, жамбасында тапанша, қолында қылыш, қойсын ба? Ол түгіл, болыстықтың мөрі ғана бар Анарбай не істемеді осында!

— Содан қойшы, қарық болып тұрған қызметінен қағып тастаған соң ішіне қан қатады емес пе. Пәленің бәрі сол ауданның хатшысынан болды деп, қысқасы, кек алу жолына түседі. Ақыры ұзақ андып жүріп, бір күні кештетіп оңаша жұмыста отырғанда кеңсесіне кіріп атып кетіпті. Көктемде өзіміздің ауылға келген Жүсіптің негізгі шаруасы сол өлген хатшыны жерлеу, елді тыныштандыру екен ғой. Сонда-ақ ол тексертеміз, қылмыскерді табамыз депті. Өкіметтің құрығы ұзын емес пе, бір айдан асырмай, ақыры тауыпты ғой. Лепірбайдың өзі мойындапты дейді.

— Мойындатпай қоя ма, ай, өзі де қаныпезер екен. Қызметтен кетсе өле ме, жүр ғой ана Қоспанбет те. Болыстығын өз еркімен баяғыда-ақ берген.

— Әкімдіктің жеңгесіне қайтып ораларын білген шығар, — деп қалжыңдады біреу.

— Жоқ, мұныкі адалдық, ағам арғы бет асып кетіп отырғанда, менің Кеңес өкіметінің болысы болуға хақым жоқ депті ғой.

— Бименді байдың сараңдығы мұнда да қылғындырып еді, көрмейсің бе, арғы бет асқанда да қырсығының тиіп отырғанын.

— Әй, соны кім тексеріп жататын еді, Қоспанбеттің өзі ғой, ақжүрек большевик болғысы келген.

— Анау Лепірбайлар тексермей қояр. Қоспанбет дұрыс жасады.

— Осы НКВД дегенің тазалаушы ма, жазалаушы ма? — деді бір қарт.

— Оған құдай күніңді салмасын. Ағыңды қара, барыңды жоқ қылып жіберу түкке тұрмайды, — деді Шәкен қарт. — Ондай жерге Лепірбайлар барған соң, не сорым. Көрмейсің бе, атпалдай азаматты атты да салды.

Кіріп-шығып жүріп, бұл әңгіме құлағына шалынған Дәмелі Нарғазының көктемгі тұспалы дұрыс болды-ау деді ішінен. Құдай сақтағанда, бос жүрген кезінде ол неменің әйтеуір Нарғазыға жолықпағанын айтсаңшы. Кімді аяйды ондайлар. Әмсе осылай сақтай гөр.

— Дүлдүл тәтем келе жатыр, — деді жастау бір жігіт. Жаңағы әңгіме қызып тұрған кезінде өзінше жайлап айтыңдар деп сақтандырғаны.

— Келе жатса қайтеміз, оның өзі де сол озбырлықтың шет-жағасын көрген жоқ па? Имансыз-ай, әйел адамның қолын байлауға қалай дәті барды десеңші. Әлгі пәленбай күн ауылымыздан сұрланып шықпай қойған неме Лепірбайдың туған інісі болып шықты ғой.

— Не дейді? Бұлар өзі ол төңіректі жайлап алған ба?

— Майлы жерді кім жек көреді. Қараңғы жұрт ашса алақанында, жұмса жұдырығында. Оның аузынан шыққанды пайғамбардың сөзіндей тұп-тура заң деп біледі. Қоспанбеттің үйін де заңның атымен жаққан жоқ па. Не істей алдыңдар? Жалғыз Дәмелі, әйтеуір, байлаулы жүрсе де байбалам салған.

— Ауылдың анасы ғой Дүлдүл тәтем.

— Кейбіреуің енді сол тәтелеріңнің сөзін тыңдағыларың келмей қиқақтайсыңдар, -деді Шәкен қарт зілдірек сөйлеп.

— Анарбайдың тұсында әр таң атқан сайын тағы қандай пәлесін шығарады деп жүрегіміз дірілдеп тұрушы еді, — деді біреу.

Шәкен қарт мырс етіп күлді де:

— Ал Дәмелі бәріңнің қыбыңды тауып, колхозға да малдарыңды қостырды, өздеріңе де қалдырды. Ең оңдысы, салық азайды ғой. Анарбайдың тұсындағы салықты санаңдаршы: ет салық, жүн салық, сүт салық, жер салық, су салық. Тамтығымызды қалдырды ма. Ақыры Шөлтұмсықтан өз көрімізді өзімізге қаздырған жоқ па? — деді.

— Күнделікті көріп жүрген жарық дүниеміз үшін күн салық салмағанына рақмет деңдер. — Шәкен қарт басындағы тақиясын түзеп, кекете күлді.

— Соның бәрін өкімет жаса деді ме екен?

— Көбін ол жанынан қосқан. Ақылжан қарағым «мұны төлемеңдер, мұндай салық жоқ» деді ғой сан мәрте.

— «Тырнадан қарауыл қойсаң, басыңнан қиқу кетпес» деген сол. Қоңыр азбанның семіз еті, білеу-білеу құйрығы еркек атаулыны едәуір желпінтті білем.

— Шіркін, мынандай етке күздің сары қымызы болар ма еді.

— Иегің қышымасын. Қымыз байлардың тәркіленген көп жылқысымен бірге кеткен.

— Неге, ана Шәкеңнің боз биесінің қымызы қысы-жазы үзілмейді ғой.

— Жалғыз биенің қымызы қайсыңның аузыңнан табылады, ана ауру кемпірімнен-ақ артылмайды ол. Ол биені де әлгі дікеңдеген өкіл алып қоя жаздап, әйтеуір мың болғыр Дәмелінің арқасында өзімдікі болып қалған жоқ па? «Кемпірі ауру, оған тимейік» депті ғой тілеуіңді бергір.

— Мен есептесем, колхозға жиырма шақты бие жиналып қапты. Соларды неге байлатпаймыз?

— Мықты болсаң, байлап көр. Өкіметке бердік, мейлі енді деп жұрт отыр. Ал соншама биені колхоз қайтіп байлайды, кімімен байлайды? Әуелі сол жылқыны бағатын да адам таппай жатқан секілді.

— Нағыз «сен салар да мен салардың» өзі десеңші.

— Бәрінен құлындарды құдай жарылқапты. Енелерін еркін еміп, жондары жылт-жылт етеді. Өздерінде болса ғой, қымызына қызығып желіні қара күзге дейін ағытпайсыңдар.

— Құлынды құдай жарылқағанмен, қымыздың көзімізден бұлбұлы ұшты ғой. Жайлауға шықпағалы қаншама жыл. Етекті бүйтіп таптай берсек, колхоз малының да, жеке-меншік малыңның да шекесі қыза қоймас. Жайлаудан жылқы малының жоны қалай домаланып түсуші еді.

— Тау да шулаған көш пен шұрқыраған жылқыны сағынып, әбден үздіккен шығар. Белуардан келетін шөбі неше жылдан бері мал тұяғы тимей жыныс болып кетті ғой.

— Шіркін, сондай шөп биылғыдай жылы етекте болар ма еді.

— Онда мұртымызды балта кесе ме?

— Ей, мұртың мына келер қыста аузыңа ұстарасыз-ақ түсейін деп тұр. Сен маған мынаны айтшы: анау колхоз малының иесі кім? — деді Шәкен қарт.

— Кім болушы еді, өкімет. Анау басқарма.

— Ал ол басқармаңды кешегі Анарбай құсатып бір күні бір дәу алды да тастады. Сонда қайтесің, малды қай көтіңе тығасың. Ие кім?

Жұрт ду күлді. Жасаңдау келген қара мұрт жігіт күмілжіп қалды.

— Ана келген бір өкіл колхоз мүлкі осында отырған бәріңдікі деген жоқ па.

— Ей, — деді Шәкен қарт ашу шақырып. — «Қатын көп болса, қазан асусыз қалады, қараушы көп болса, мал бағусыз қалады» деген атаң қазақта мақал бар. Бәріміздікі деген соң ол бағусыз қалды дей бер. Ие керек, ие. Ортақ малыңнан гөрі мен ана боз биеме көбірек қараймын. Қымыз, қымыз деп үздіктіңдер жаңа. Қайда сол ортақ малыңның қымызы? Колхоздың биесін байлап жатқан кім бар? Дәмелі сасқанынан бір жылға колхоз жылқысын сен бағып бер деп Малыбайға жалынатын көрінеді. Әрине, ол кәнігі жылқышы, өз малындай бағуы да ықтимал.

Осы кезде басқа үйден келіп әңгімеге араласқан Дәмелі:

— Ол анау жирен биесін құлынымен күнде көріп жүру үшін де бағуға келісіп отыр, — деді.

Жұрт ду күлді.

— Күлкісі жоқ, — деді Шәкен қарт. — Малға осындай адам керек, өзгенің малын өз малындай көретін адам керек. Әсіресе, қазіргі орташылдық жағдайда. Ал Малыбайлар жалғыз ғой әрі ол секілді қасында Дәмелідей қайраты, ауылнайы бар ма жұрттың?

Жұрт тағы күлді. Үндемей отырған Малыбай да күлді. Көп адам жиналған жерде сөзге аса араласпау өзінің ежелгі әдеті. Ондайда ол тыңдаушы ғана. Айтса, түбін түсіріп бір-ақ айтады.

— Әйелдерің ауылнай болмай-ақ қойсын. Алдымен малыңды, сосын жаныңды шығарады, — деді ол көптің назарын өзіне аударып. — Ауылнай өз күйеуіне мал бақтырған соң, басқаларға да батыл болады деп қоймады.

— Қолымды жылы суға малып отырам деген екенсің ғой.

Шәкен көңілдене сөйлеген Малыбайды әзілге шақырды.

— Әлгі Анарбайдың шұбар қатыны да күйеуім ауылнай деп қырып кете жаздаған жоқ па? Әуелі бір күні маған «базар тарқап кететін болды, атымды тездеп ерттемедің» деп зіркілдеді.

— Сен де атынды біреуге ерттетейін деп пе едің? — Дәмелі қалжыңдай қағытты күйеуін.

— Несі бар, қанша айтқанмен ауылнайдың қасында жатамыз ғой.

Үй толы адам тағы мәз болды. Ақ ниетін танытып, асын берумен бірге әзіл-қалжыңдарын да отырған жұртқа сыйға тартқандай болды бұлар.

— Мұны сөзден жеңе алмайсың. Үндемегеннен үйдей пәле шығадының тап өзі. Сен одан-дағы Қара атан мен жирен биеге шығарған өлеңіңді айтшы, — деді Дәмелі.

— Кәне, кәне, — деп шуласа қалды жұрт.

Малыбай да аса іркілген жоқ.

— Қара атаным, қарның аш-ау қабысқан,
Түлігім ең жастайымнан табысқан,
Мынау заман екеумізді айырып,
Қызығамын енді саған алыстан.
Жирен бием құлынымен күйік боп,
Сені көрсем тұра қалам күліп тек,
Амалсыздан орталыққа қидым-ау,
Ауылнайым жүрсінші деп биік боп.
Қыран күлкі үйді тағы көміп жіберді.

— Көрдіңдер ме, тілінің қыршаңқысын, — деді Дәмелі зілсіз.

— Бұл шумақтарда қимастық қана емес, малға деген сүйіспеншілік, ыстық ықылас жатыр, — деді Шәкен қарт әңгімеге тағы араласып. Осы ықыластан айырылып қаламыз ба деп қорқам. «Ықылассыз баққан жылқы — ыңыршақ» деген бар ғой.

Дәмеліге бұл күнгі әңгіме көп ой салды. Түйіні шиеленіскен мәселе қаншама. Оларды жоғарыдан шешіп береді деп күткен мақұл ма, әлде қарекет жасай беру керек пе? Тіпті колхоздарға қап, арқан, құлынға ноқта, түйеге мұрындық, ертең қыс түсісімен буралар жарағанда керек кескек дегендердің өзі мұң болғалы тұр. Ұстасыз қадам басу қиын. Ажы ауылында ежелден қисық шегені түзейтін еркек болмаған. Көп ұста руының екі-үш үйін қалай осы Бастұмаға паналатса екен.

Әнеукүні Кеңесжанға қанжар соғып әкелген Жақан ұста біраз әңгімені бықсытып еді-ау. Өзін бар малыңды ортаға өткіз деп қысып жатқан көрінеді. «Малыңа тимейміз, осында көшіп кел» десе қайтеді.

Бұл қармаққа ол ілініп қалар. Осы тәсілмен Тастұмаға да, Сасықтұмаға да ұста іздеу керек. Киікбайдағы Ерғазының атасы қандай көмек бере алар екен, ол да ұста ғой. Бұлар бірін-бірі жақсы біледі. Әрі өзара бақталас. Өнерлілердің бәрі солай.

Шүкіршілік, екі-үш күннен бері Кеңесжанның да талмасы басылған секілді. Дәмелі Сасықтұмада оны жалғызілікті бір кедей кемпірге ұшықтатқан. Бала үшін адам не істемейді, құшынаштығы бар деген соң әдейі іздеп барған-ды. Кемпірге қатты жаны ашыды. Кәдімгі тақыр кедейдің өзі екен. Үстіндегі жамау-жамау көйлегінің жел тоқтар жері жоқ. Одан да шұрқ тесік қарақұрым күркеде отыр. Күйеуі ғұмыр бойы Шатырбайдың малын бағып, бір қыста қоймен бірге қардың астында қалып өліпті. Сүйегін келесі жылы тауыпты. Балалары ауық-ауық соққан шешектің сыпырмасына тап болыпты. Алдымен осының балаларын жалмапты. Арты бет асқанда Шатырбай бұған тышқақ лақ та тастамай кетіпті. «Кеңес өкіметінің нағыз көмектесетін адамы осы ғой» деп түйді Дәмелі ішінен.

— Бәйбіше, сізге ірі байлардың тәркіленген малынан да ештеңе тимеді ме?

— Ойбу, қарағым, оны да қолы жеткен алды ғой. Тақыр кедейді таланған мал да айналып өтті. Осы ауылдан жағалай қайыр сұрап күн көріп жүрмін. Кейде басқа ауылға да шығып қайтам.

— Құшынаштығыңыз қашаннан?

— Құшынаш жасаған да өмірдің өзі. Балаларым ауыра бергенде бар білгенім — солардың тамырын ұстау. Содан бара-бара тамырдың әртүрлі жағдайда қалай соғатынын миыма ұстап қалдым. Енді осыны кәсіп етіп жүрмін.

— Ал, мына балаңыз қатты қорыққан, — деді әлгі кемпір. — Жүрегі қозғалған. Ештеңе етпейді, жас неме әлі-ақ ол қорқуды ұмытады, бәрі орнына келеді.

Дәмелі қорыққанын дәл тапқанына таң қалды. Яғни тегін емес.

— Арғы аталарыңызда тәуіптік бар ма еді?

— Оныншы атамыз Опат деген тәуіп болыпты. Соның бір жұрнағы жүрген шығар, мүмкін.

— Аруағыңыздан айналайын, баламды ұшықтап бере аласыз ба?

— Жас өмір үшін жанымды салайын. Бірақ мына өкімет молдалар мен тәуіптерді қамап жатыр дейді ғой. Өзің де өкімет көрінесің. Ұрғашыға не керек ол.

— Сол өкімет болғандықтан да қаматтырмаймын. Үстіңізде лыпа жоқ екен. Мә, мына шапанды киіңіз, — деп Дәмелі ел аралағанда ылғи алып жүретін жаңа шапанын кемпірге тастай салды.

— Қайбір шекем қызғаннан белсенді боп жүр дейсіз. «Ит жоқта шошқа үреді қораға, би жоқта құл жүреді жорғаға».

— Мың жаса, қарағым. Жібің түзу бала екенсің. Бірақ көңіліңе келмесін, анамын ғой, балаңды іш киіміммен ұшықтаймын.

— Мейліңіз, дауа болса болды.

Кемпірдің шұрық-шұрық көйлегі — іш киімін теріс қарап тұрып қалай шешкенін жасыра алған жоқ. Қайта бұрылғанда кемпірдің аппақ шаштары жан бітіп жыбырлап, кірпінің түгіндей тікірейе қалмасы болар ма. Көздері қызарып сала берді. Күбірлеп бірдеңені ішінен оқып отыр. Кеңесжан қорқайын деп шегіншектеп еді:

— Апа ғой, апа. Қорықпа. Саған дем салады. Жүрегің ауырғанды қояды. Жақсы ойнайтын боласың, — деді Дәмелі баласына.

Іш киімін екі бүктеп уыстаған күйі Кеңесжанға қарап айқыш-ұйқыш сілтеп-сілтеп жіберді. Бір ащы иіс Дәмелінің мұрнын жарды, бірақ шыдады. Жуылмаған іш киімінің кірі ғой. Бұл байғұста сабын да бар дейсің бе? Кеңесжан да тыжырынып қалды.

Кемпір әлгі қимылын үш қайталап ұшықтады да:

— Балам, дару болсын, маған құдай сен сияқты бір ұрпақты да қимаған. Бар ұрпағымның тілеуін саған арнадым, ықыласыммен ұшықтадым. Тәуір боп кетерсің. Перзенті бар анаға бұл дүниеде одан артық қандай бақыт, байлық бар, — деп көзіне жас алды. Дәмелі қоса жылады. Егер құдай бола қалса, мына тұл анаға бір перзент сыйлар еді-ау, амал не! Жоқшылықты көтергеннен асқан мықтылық болмас тегі. Кедейліктің кемшілігімен бірге осындай кереметі де бар. Кедей көнбіс, кедей мырза. Бірақ қанша мықты болғанмен, ұрпақ жоқшылығын көтеру ауыр шығар. Мынау ананың ұрпақсызбын деп зарлауы тегін бе?

Үйге қайтып келе жатқанда, шабдар аттың үстінде Дәмелі әлгі кемпір жөніндегі ойдың уысынан көпке дейін шыға алмады. Алдындағы Кеңесжан:

— Апа, жаңағы кемпір мені дамбалымен ұшықтады ма? — деді. Дәмелі шошып кетті. Бала неме бәрін аңғарып қалған екен ғой.

— Тек, олай деме. Балалар сосын мазақтайды сені. Ол әулие апа, жақсы апа. Баласы жоқ болған соң ғой, шашы ағарып кеткені. Ол сені киелі шүберекпен ұшықтады.

— Киелі деген не?

— Киелі деген ауруды жазатын деген сөз.

— Мен енді ауырмаймын ба? Онда сол апаға бала болайыншы. — Дәмелінің жүрегі елжіреп кетті. Сәби көңіліндей пәк тазалық бұл дүниеде бар ма екен, тегі.

— Бола ғой, балам. Үлкен жігіт болғанда оған шай, қант әкеп бересің.

«Көмектессең, сорлыға көмектес» дейді қазақ. Кеңес өкіметінің ұраны да осы емес пе. Мынадан асқан сорлылық, кедейлік бола ма? Мынау қауымдасып жатқан ортақ дүниенің алдымен соларға шарапаты тисе жарар еді.

Кеңесжанның тана тағу тойынан жұрт разы болып қайтысымен, Дәмеліні кемпір жөніндегі ой тағы да шырмап алды. Әр ауылда сондай қанша адам бар, есепке алу керек. Кедейлерге деп көмекке келген малды алдымен соларға беру қажет. Қызық-ау, бір жағынан, малды ортақтастырып, жиып жатырмыз. Ол колхоздікі дейміз. Бір жағынан, көмекке деп кедейлерге мал сұраймыз. Сұрау керек те. Өйткені малдардың бір бөлігін орталыққа салған орта шаруалардың пейілі, сөз жоқ, тарыла түсті. Олар енді қайыр сұрап келген кемпірге де тыжырына қарайды. Ашу үстінде өзіміз де қайыршының аз-ақ алдындамыз деп айдап шығуы мүмкін. Азын-аулақ алатын қайырынан қағылған соң не болды? Бұл ойдан тұла бойы біртүрлі тітіреп кетті. Бата алса, әлгі кемпірге кемі екі ешкі, бір қой бергізген жөн болар. Ар жағын тағы көре жатар. Басқа байғұстарға да тап осыны істеуі керек. «Қайыршылықты құртшы алдымен!» деп біреу ту сыртынан ақырғандай болды.

Бір қызығы, ауылнай болғалы ойы кеңіп бара жатқан секілді. От басы ошақ қасынан гөрі ауыл жайлы, аймақ жайлы көбірек толғанысқа ұшырайды. Ел аралап келген сайын бір жаңалық ашқандай болады. Шөлтұмсықтағы жер кепелер жайына қалды, есіл еңбек. Бірақ қалай да там салу керек. Бұрынғыдай көшіп-қондыны енді колхоз жайы көтермейді. Жуырда Антон базарына барғанда салынып жатқан үйге назар аударды. «Түймеш там» деп атайды екен. Бірнеше үй бірігіп, алдымен біреуіне салады. Содан кезектесе береді. Ал салу әдісі қарапайым, ұзындығы алты кез, биіктігі жарты кез екі тегіс тақтай керек, екі басынан төрт қазықпен бекітіп отырып, екі тақтайдың арасына дымқыл топырақ тастап, оны түймештейді, оған кәдімгі келсаптың басы да жарап жатыр. Содан әлгі тақтайды көтере-көтере биіктете береді. Бір күнде бір қабырғаны тұрғызуға болады. Мұны топырақ кеппей көктемде жасау керек, ал жазда салса, топырақ алатын жерге су жаю қажет. Қалай болғанда да Анарбайдың көр тамынан жақсы. Төбесін жабуға мәткелік, уықтық аташтар қажет. Сосын есік-терезесі деген секілді. Аташты, әрине, таудан дайындаттыру керек. Ортақ күштің, ортақ еңбектің қажет жері осы. Осыны қалай ұйымдастыруы керек. Алдағы көктем түймеш там салуға жаппай шабуыл жасау көктемі болса… Соқа басталғанша біраз үйдің қабырғасы көтеріліп қалар еді. Қыста түймеш тамда, жазда киіз үйде отырса — жаман өмір ме? «Киіз үй енді артық, ескіліктің қалдығы» деп қаһарланған Анарбай есіне түсіп кетті. Тұла бойын суық тер басты. Осы кезде ішіндегі жас нәресте бұлқынып-бұлқынып қалғандай болды. Биыл өзі нешеде? Қырық бірге келіпті ғой.

Бұл жасында бала көтергені жүрегін дірілдетті. Ұят-ай, Ақылжаны да ержетті, немере сүйетін уақыт болғанда оның орнына өзі жүкті. Бірақ құдайдың бергеніне бүйтіп қарсылық көрсетпеген жөн шығар. Бір қыз туып алсам деген ой жылт етті. Бірақ ол құдайдың ісі ғой. Мынау болыстығынан да босанар еді. Жарамай кетті дегенше, балалы болған соң деу әлдеқайда жақсы емес пе? Анарбайдай абыройсыздықтан сақтасын.

Өз елінде әкім болудың қиын жақтары да бар екен. Ағайындық деген көлденеңдеп алдыңнан шыға береді. Өкіметтің ісі ме, ағайынның ісі ме? Осы таңдау кейде безбеннің екі басына тұрып алып, жаныңды қинайтыны бар-ау. Өкіметке тартсаң — ағайын өкпелі, ағайынға тартсаң — өкімет ренжиді. Бар мәселе «құда да тыныш, құдағи да тыныш» болып біте бере ме? Әнеукүні бір өкіл «ағайынға көп тартады екенсіз» деп қалды.

— Ағайындықтан бұрын адам ғой, — деп бұл да бой бермеді. Қашанғы тіреседі. Мынау алда келе жатқан қыс тіпті зәрені алғандай. Малыбайды ортақтың жылқысына салып оны қойды.

— Бастұманың жері мал қыстататын жер емес, — деді анада Малыбай.

— Мұнда қар қалың түседі. Ойпаң ғой. Әлдеқалай қыс қатты болса, жылқы тебіндіксіз қалады. Шабдар ат пен көк биеге жиған шөпті мына колхоз жылқысының қайсысының аузынан табасың. Төменге, құмға жақындау керек.

— Бейбақ-ау, баяғыдай ата қыстауың, ата жайлауың бар ғой дейсің бе, жер атаулы түгел бөлініп, құмның да иесі бар емес пе.

— Онда мына пәлеңнен құтқар. Малыбай ортақтың жылқысын қырып алыпты деген жаман атаққа қалар жайым жоқ. Басқа біреуге тапсырыңдар.

Осы әңгімелердің бәрі ойға оралғанда тірелетін тығырық көбейіп кетеді. От басы үшін жаралған ұрғашыға бас қатырып не керек? Әлгі әулие кемпірдің айтқанында да жан бар. Тендік алдық деп теңдесі жоқ азапқа душар болып қалған жоқ па екенбіз? Дәмелі өз-өзінен жымиып күлді. Анда-санда қаужап қоятын қасында Малыбайы да жоқ. Ол той тарқасымен жылқысына кеткен. Ай, адал жан ғой, алдына мал түссе, оның есіл-дерті сол болады. Біресе өз малына, біресе ортақ малға шапқылатып, зорықтырып алып жүрмесе. Аман болсын! «Алтын басты әйелден бақыр басты еркек артық». Қазағымның қате айтқан сөзі бар ма, әйелдің ең асыл парызы ошақ басының берекесі болу ғой. Өзі секілді атқамінер ұрғашылар көбейіп кетіпті. Солар аналық қасиеттен айырылып қалып жүрмесе жарар еді. Осы кезде іштегі нәресте бұлқынып-бұлқынып қалды. Дәмелі селт етті, жүзі нұрланып, мамыражай бір мейірім тұла бойын елжіретіп бара жатты.

4

Ақылжанды Жүсіп Алматыға ала келгенде онымен Бәтима жылап көрісті. Кәдімгі дауыс салып жылады. Жүсіп әйелінің Нарғазы келгенде осындай бір тебіренгенін көрген еді. Тағы да куә болып отыр, төркін шіркін тым ыстық бола ма, қалай? Көз алдында тинәмдай күнінен өскен, арықтығынан «Шелпек» атанған немере бауырын қысып-қысып құшақтай берді. Малыбай ағасының, Дүлдүл тәтесінің, арысы Ажы ауылының иісі бұрқырап тұрғандай көрінді. Бүкіл қолқа-жүрегі төңкеріліп кеткендей болды.

Ақылжан талдырмаш, әдемі болып өскен. Қабағы, көзі Дүлдүл тәтесіне, мұрнының дөңесі, атжақтылығы әкесіне тартқан. Бүгінгі жастарша шаш жіберген. Қайырған сол шашы өзін тіпті сүйкімді көрсетіп тұр.

Ақылжан да немере әпкесіне сұқтана қарайды. Шіркін көңіл, тұрмыстың жақсылығы-ай, кез келген жігіт қызыққандай сұлу әйел болыпты. Қаладағылардай кейіп танытып, ауылдағылардай аңырап көрісті. Ақылжанға осы адамның бойынан жаңа бір келбет — ауылдың жаны мен қаланың сәні елестегендей болды. Әкесі бай атанғанмен жас кезінде өмір рахатын көрмеген, бұйығып, жаншылып өскен қыздың келіншек шағында мұнша түлеуін Ақылжан жаңа өмірден іздегендей. Шешесі Дәмелінің бұл қызды аяп, оның тағдырына алаңдаушылық білдіретінін, табиғат берген сұлулық қор болып кетпесе жарар еді-ау деп тағат таппай ойлайтынын сан байқаған-ды. Енді, міне, сол сорлы болады-ау деген Бәтима құтты орнына мықтап қонған секілді. Шешуші сәтте тағдырдың бұғауын үзіп тастауға бойынан қуат қайдан табылды екен. Жүсіпті көргенде сол бір батыл шешім жасалмаса, не болар еді? Мүмкін, бұл да таланттылықтың бір қыры шығар.

Ақылжан мынау жаңа өмірде де Бәтима секілді бұлқыныс жасап, ар жағына көзі жетпей тұрса да, жүрексінбей өмір құзынан қарғу керек сияқты боп кетті. Жана өмірдің бұл күші де сондай сәтті күтіп тұрған шығар. Бұла сұлулық бұзып шыққанда, жаңа өріс тапқанда, бұла күшке неге ондай бұлқыныс жасамасқа! Кеңес өкіметінің бүкіл қимыл-әрекетінде жолсызбен өрге тартқан жолаушының ер қимылы жатпасына кім кепіл. Ол өрде тас та, су да, қия да, құз да бар шығар. Әйтеуір бір елеске, бақыт елесіне сенетін секілді. Өмір — елес, өмір — үміт.

Өзінің осы оқуға келуі де сол үміттің бір нышаны-ау. Анасының аяқасты ауылнай болуы да үмітке деген игі сенім емес пе.

Елес, үміт ілгері сүйрейтін, әрекетке бастайтын сияқты. Дүлдүл тәтесі ауылнай болды дегенде Бәтима:

— Ол кісіні құдайдың өзі ел үшін жаратқан. Ондай бір ғана мейірбандықтан сомдалған жандар билік басында тұрса бақыт, — деп қалды.

— Біздің Бәтіш көп кешікпей философ болады, — деді Жүсіп қалжыңдап.

— Бұл сөздің сізге де қатысы бар.

Бәтима жарына қиыла көз тастағанда, Ақылжанға ол тіпті сұлу көрініп кетті. Өз әпкесіне сұқтанған үстіне сұқтана түсті.

— Апаңды қанша үйретсем де «сен» деп айтқыза алмай-ақ қойдым. — Жүсіп әңгімені басқа жаққа бұрғысы келді.

— Қазағымның ибалығын белден баса алмаймын. Өзіңіз секілді азаматқа қалай ғана баттитып «сен» дей алам.

Бәтима алғашқы ойын одан әрі жалғастырды.

— Бірақ асқан мейірдің адамдары өз қуатын өзі тез тауысып алады. Сіз соған жақынсыз, — деді таты да наздана. — Мейір ақылдан, адамға деген ықыластан туады. Қарақан басының қамын ойлайтындарда мейір болады деп санамаймын. Алайда олар көп жасайды. Құстың ең сүйкімсізі қара қарғадан ұзақ жасайтын жоқ көрінеді ғой, жуырда бір жерден оқыдым. Табиғат та қызық, сұмырайды көп жасатып, сүйкімдіні аз жасатып қойғанын көрдің бе?

— Сұмырайдың сұмырайлығын жұрт әбден танысын дейтін шығар. Ақылжан аяқасты өзінің әңгімеге қалай қосылып кеткенін білмей қалды.

— Оһ, мына сөздің жаны бар, — деді Жүсіп жұлып алғандай.

— Сендердің тұқымдарында философтық қасиет бар ма деймін. Бірақ қазақ атаулы философ қой, тегі. Атам заманнан жазу-сызудың жоқтығы, кітап, радионың болмауы бар ауырлықты ойға, сөзге түсірген. Ескі билердің, ақындардың айтқандары тұнып тұрған пәлсапа. Пәлсапасыз қисса, жыр, терме бар ма? Олардың өзі де бізге жеткендері. Ал жетпегендерінде қаншама қазына қалды.

— Сен осы үйде тұра бер, — деді Жүсіп әңгіме бағытын басқа жаққа бұрып. — Апаң ба, әпкең бе, мына Бәтима мауқын бассын, әңгімелессін. Мен де жарытып ағайын-туғанның арасында бола алмадым. Бірінен соң бірі төтенше оқиғаларға тап болдым да отырдым.

Ақылжан қысылғандай кейіп білдірді. Бәтима:

— Қысылма, менің естуімше, жатақханалардың жайы мәз көрінбейді. Алғашқы күндері өзім ертіп апарып тұрам.

— Сенде ғой, ешқандай документ жоқ.

— Қайдан болсын, Жүсіп-аға, менің көргенім Сүзеген молданың алды ғана, ескі оқу. Жаңашаны өздігімнен үйрендім. Ауылнайға хатшылыққа жарады ғой сол.

Сүзеген молданың алды демекші, Ақылжанның есіне осы Жүсіптің отырған жеріне аунағаны үшін молдадан мықтап шыбық жегені түсті. Мырс етіп күліп жіберді.

— Неге күлдің? — деді Жүсіп.

— Ол бір қызық оқиға болған. Есіңізде шығар, Жүсіп аға, Черкеш соғысы бітер кезде Шодыр екеуіңіз Қармыс ауылында қонақта болдыңыздар ғой…

— Иә, иә, — деді Жүсіп Ақылжанға сөзін аяқтатпай — ол бір ғажап отырыс болып еді.

— Сонда Балжан әжем болмай, сіздің орныңызға мені аунатты ғой, жарықтық сіздей болсын деген шығар. Сол ертесіне Сүзеген молданың құлағына тиіп, «Большевиктің орнына аунапсың, пәтшағар, кәпірсің» деп маған мықтап дүре салды. Бұрын қатты сыйлаушы едім, содан жаман жек көріп кеттім.

Үй іші түгел мәз болып күлді.

— Ойбу, жаным-ай, ол кезде тіпті жұқа едің, дүрені қалай көтердің? — деді Бәтима.

— Амал бар ма!

— Көрдің бе, әне, молдалар өз идеясы үшін қалай күреседі. Сондықтан оқу керек. Білімсіздіктің зардабын қатты тартудамыз. Ескі оқумен басшылық ісінде жүргендер көп. Әйтеуір хат таниды ғой. Оларға біздің маркстік-лениндік ілімді білу жетпейді. Яғни жаңаша дүниетаным жетпейді. Өзің секілділерді топырлатып оқуға алып жатқанымыз сондықтан. Менің жолдамам саған документ болады, — деді Жүсіп.

Шөлден қаталап келген адам өлген-тірілгеніне қарамай суды қалай сіміреді, Ақылжан да рабфактағы оқуды солай сімірді. Ұстаздардың айтқандарын құлағына құя берді. Үш айда өзін көп білім алғандай сезінді. Бала-шағасымен Жүсіптерді екі бөлмелі үйде қысылтпай, жатақханаға шығып кетті.

Бір күні көшеде келе жатып өз көзіне өзі сенбеді. Қарсы алдында Үмбеттің қазасының үстінде кездестірген ұзын бұрым қыз күлімдеп келіп:

— Сәлематсыз ба, Ақылжан, — деді.

— Сіз менің атымды қайдан білесіз?

— Сіздің атыңыз қабылдау бөлмесіндегі қағазға түскен әуелі. Әкеңіздің аты Малыбай емес пе?

— Дәл өзі. Ұят болғанда мен сіздің атыңызды білмеймін.

— Жігіттердің ондай салақтығы болады. Атым — Қайша. Мен жерлесімді көріп қуанып тұрмын.

Мына қыздың ашықтығы Ақылжанға тіпті ұнады. Өзіне назар аудартқызатындай бір сөз тауып айтқысы келеді, бірақ аузына ештеңе түспейді. Қыз алдында саса қоймайтындай жігерлігі бар еді, мынаның пысы баса ма?

— Атыңызды бірден сұрап асығыстық жасамадым әрі қаза үстінде кездестік қой. Мүмкін, осындай бір оңтайлы кездесуге есеп құрған шығармын.

— Оныңыз көрегендік екен. Оңтайлы деп ойлайсыз ба бұл кездесуді? — деді Қайша.

— «Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан» дейді. Кездейсоқ болса да бұл жолығуымызды мен жақсылыққа жорып тұрмын.

— Мен болсам, ел жақтан әйтеуір бір адамның кездескеніне қуаныштымын. Туған ауылдың түтіні де ыстық дейді ғой. Иісіңіз Ақсу емес пе?

Жаңағы «жеңгесі» деп айтып қалған сөзіне Ақылжан тап осы тұстан ұстап алар ма екен деп қысылып тұр еді, өзін «түтінге» балағаны үшін қуанып кетті.

Қайша осында мұғалімдер даярлайтын екіжылдық курсқа келгенін, Үмбет марқұмның оқуға жіберем деп жүретінін айтты. Ақылжан да ағынан жарылып, ол жолғы барған сапарларының мән-жайын тәптіштеп баяндап шықты. Ойы — әңгімеге айналдырып, не де болса осы қызды қасында ұзағырақ ұстау. Құдайдың өзі айдап келген еліктің лағын үркітіп алмауға бар өнерін салды. Әлдеқалай еріктен тыс пайда болған діріл де басылғандай. Ортақ тақырыптар — Үмбеттің қазасы, Есбергеновтің келуі. Осы төңіректегі әңгіме өздерін жақындастыра түскендей. Жерлеспіз, аудандаспыз деп жармаса беруіне бұдан былай әбден негіз қаланған секілді.

Сабақтан шыққан беті ме екен, Қайша да аса асыға қоймады. Әңгіме газет бетінде жазылып жатқан жаңалықтарға қарай ойысты.

— «Еңбекші қазақтан» бүгін бір керемет мақала көрдім, — деді Қайша.

— «Киіз үй социализмге қарсы ма?» деп аталады.

— Не дейді?

Даусы қатты шығып кеткенін Ақылжан өзі де байқамай қалды.

Өйткені таныс оқиға, өзегін өртеп, өзінің осында келуіне себепкер болған, түсіне кірсе түнде шошып оянатын, көзімен көріп, жанымен сезінген оқиға.

— Кім жазған екен?

— Фамилиясы Ж.Бергенов.

«Ес» дегеннің түсіп қалғаны болмаса, бәрі Жүсіп ағайға келеді. Рабфакта тілшілерді қуғындап, кей жерде өлтіріп жібергені үшін олар кейде бүркеншік атпен жазады деген әңгіме айтылып еді. Бұл да солай шытар, тап күресінің қақ ортасында жүрген қалам иелері жайында сол «Еңбекші қазақ» газетінен келген бір адам майын тамыза айтып берген-ді.

— Сіз шошып кеттіңіз ғой. Таныс оқиға ма?

— Таныс болғанда қандай. Өз көзіммен көрген оқиға. Сол өзіміз үстінен арыз алып барған Анарбайдың лаңы.

— Әйтеуір, керемет жазылған. Маған жасаған қорытындысы ұнады.

— Мен ол газетті тез тауып алайын.

— Таба қояр ма екенсіз. Бүкіл қаланың аузындағы бүгінгі әңгіме сол. Тек кітапханадан оқымасаңыз.

«Киіз үйді жағып, социализмді орнатпақ болғандардың қарекеті өзі өтіп келе жатқан көпірді өртеген ақымақтың ісімен тең. Киіз үйді ескіліктің қалдығымен теңеу туған әке-шешесінен безінуден бір де кем емес. Асыра сілтеудің мұндай сұрқия түрін Кеңес өкіметінің атымен жасаудан асқан қылмыс жоқ».

Міне, тап осындай сөздері бар. Менің есімде мықтап жатталып қалды, — деді Қайша Ақылжанға бұл жаңалықты алдымен жеткізгеніне қуанып.

— Әсіресе Дәмелі деген бір әйелді қатты суреттейді. Қарашы, газетті үйге тастап кеткенімді. Бірақ сөздері есімде.

Ақылжан тіптен ынтыға түсті. Қайша оны әбден үзілдіргісі келді ме, әлде сөздерін жақсылап есіне түсірді ме, наздана, ойлы жүзбен үнсіз тұрды.

«Құлақ естіп, көз көрмеген бұл сорақылыққа ауылдың анасы ғана қарсы тұра алды. Қолын артына байлап қойғанына қарамастан, ана аянбай қарсы күресті. Оның бүкіл аналық тұлғасы, жан жүрегі, әрине, бұл озбырлыққа төзе алмады. Социализм сүйенетін күш әпербақандар емес, азаматтық діңгегі түзу осындай адамдар. Ол ананың бір кезде ақтарға қарсы, атақты Черкеш қорғанысына қатысқанын айтсақ, тұлғасы тіптен биіктей түседі. Ауыл тағдырын, бүгінгі жаңа өмір тағдырын, әрбір әрекетін ақылға салып жасайтын, адамдарға деген мейірімі мол осындай жандарға тапсыру керек. Табиғат берген парасат, ана сүтімен келген ақ ниет, адалдық оларды адастырмайды. Киіз үй социализмге қарсы тұрмайды, қайта оған қызмет етеді. Оны өртегісі келгендер сол үйдің босағасынан кірген бақытты, мынау жаңа өмірді өртегісі келгендер». Міне, осылай деп кете береді.

Қайша тақпақ айтқандай, тіпті тақылдатып жіберді.

— Мен нобайын ғана айтып тұрмын. Бұдан да күшті жазылған. Қандай мықты ана!

Ақылжан шыдай алмады.

— Ол — менің апам, — деді.

Аяқасты тілінен айырылғандай, Қайша мелшиіп тұрды да қалды. Біраздан соң:

— Туған шешеңіз бе? — деді.

— Иә, әзірге өгей шешем жоқ, туған шешем.

— Тегін жерден емес екенсіз ғой.

— Кім білсін, ол кісінің әйтеуір шешем екені рас.

— Шынымды айтсам, — деді Қайша батылдау, — жазған адамның мықтылығы ма, мен сол анаға ғашық болдым. Тегі батылдарды жақсы көрем. Өз анама ұқсап кетті.

— Анаңыз қазір бар ма?

— Бар да, жоқ та.

— Иә, ол қалай?

— Бар дейтінім — әйтеуір тірі болу керек, жоқ дейтінім, міне, үшінші жыл — хабарсыз. Мен тәркіленген бай тұқымынанмын. Әкеміз ұсталған соң, жан-жаққа тарап, быт-шытымыз шықты. Екі ұл, екі қыз едік. Қыздың кішісі менмін. Әкеміз бәрімізді де оқытқан. Мен Маман мектебінен орысша оқыдым. Қыдыралымыз. Екі ағам, әпкем қырғыз асып кетті. Шешем сол итжеккенге әкемнің соңынан кетті. Шындап келгенде, Кеңес өкіметі көмектесуге тиісті тұл жетімнің өзімін. Ал тегіме келсек, онда…

Ақылжанның бұл әңгімеге ықыласын байқағысы келіп Қайша оған сынай қарады. Жігіттің тұнжырай қалып, ішкі бір ой дауылының уысына іліккенін байқады.

— Сіз салпаңқұлақ емес шығарсыз? Мен бар сырымды айтып қойдым.

Ақылжан қасын кере үнсіз Қайшаға қарады.

— Ұқсап тұрмын ба?

— Ғафу етіңіз, өзімсініп айтып тұрғаным ғой. Осындай бір пәле оқып жатқандардың түбіне жетіп жүр дейді.

Иә, бұл жайдан Ақылжан да хабардар. Әнеукүні бір әңгімеде Жүсіп үстінен арыз түскенін, алған әйелі шіріген байдың қызы әрі арғы бет асып кеткен деп жазғанын айтқан еді. «Шіріген» деген сөзге Ақылжан мырс етіп күлген-ді. Бимендінің қандай бай болғаны оның көз алдында. Әуелі жалғыз қызы Бәтиманы да дұрыстап киіндіре алмады. Ол Жүсіпке қашып кетіп қана бақытын тапты. Енді сонда Жүсіпті сол үшін күйдірмек пе? Лепірбай, Анарбайлардан-ақ келген шығар ол. Әйтпесе кім жазады? Өш алу, аяқтан шалу ғой. Өздері салған ланды өстіп бүркегісі келетін шығар.

Оқушылардың арасында да тың тыңдатып, бір-біріне салып қою бар дегенді осында келгелі естіді. Салпаңқұлақ деп қалай жиіркенішті атаған. Қайша да өз тағдыры үшін қалтырайды екен-ау. Қайтсін, он екіде бір гүлі ашылмаған. Өмірі аянышты екен. Осы бір аяушылық оны Ақылжанға тіпті сүйкімді ете түсті. Шын мәнінде Қайша оған еліктің қорғансыз лағындай көрінді. Қасқырға да, қарақұсқа да жем болуы оңай.

— Неге үндемей қалдыңыз?

Тыныштықты Қайша бұзды.

— «Өзімсініп» деген сөзіңіз аш өзегіме түсіп кетті-ау деймін.

— Оның емі тойдыра түсу ме?

— Бүгінгі кездесудің өзінен біраз тоғайдым-ау деймін. Бірақ «аузы күйген үріп ішеді», сезігіңіз бар секілді.

— Сезігі бар адам бұлай ашық сөйлеспейді. Сенгесін айтқаным ғой. Тұлпардан жабы тумаса керек.

Ақылжан бұл сөздің анасына арнап айтылғанын бірден сезді. Іші біртүрлі жылып кетті. Шегіншектеп тұрған өзі, әйтпесе Қайша түсінер еркекке біраз жақындық жасады. Қыз басымен одан артық енді құшағына келіп құлай ма?

Осы күні екеуі үшін де алтын көпір іспетті болды-ау. Бір-бірімен кездесуді жиілетті. Бірге киноға барып жүрді. Демалыс күндері Ақылжан апасы Бәтимаға берген уәдесін ұмытып, бірнеше рет үйге келмей де қалды. Бірде әпкесі:

— Сен осы бір қыздың тұзағына түсіп қалмадың ба? — деп те қалды.

— Қыз қуған адам оқу оқи ала ма? — деп өтірікті де соғып жіберді.

— Ұнатқан қызығыңнан айырылма. Ауылда құда түсіп қойған ешкімдерің жоқ па еді? Онда қалың мал төлейсің, — деп қалжыңдады Жүсіп.

— Шын ең салғалы жүрген біреуің болса, әкеп көрсетші, — деді Бәтима.

Бәрі мәз болып күлген. Содан бері Ақылжан Қайшаны ертіп келуге бірнеше оқталды. Бірақ Қайша үзілді-кесілді бас тартты.

— Мені көріп апаң сені айнытып жүрер. Әрі Есбергенов жолдастан ұялам. Ол кісі бір көргенде-ақ маған үлкен әсер қалдырды. Үмбет ағайдың қазасында сөйлеген сөзі, одан кейін үйіне кіріп шығуы… Мұндай мінездер тегін адамнан шықпайды, кісіліктен шығады. «Оқуға бар» деп соңғы шешім қабылдауыма түрткі болған сол кісі.

— Екеуімізді де сүйреп әкелген өзі екен ғой. Енді өз қолынан қоссын.

— Сенген қойым сен болсаң… Оқы деп жіберсек, бұларың қалай десе, не дейсің?

— Ол кісі өйтіп шолақ ойламайды.

— Ал тегімді білсе ше?

— Өзінің де алып отырғаны байдың қызы. Менің байқауымда, өмір мәселесіне тек бұл тұрғыдан қарамаса керек ол адам.

Ақылжан өз сөзінен өзі ұялып қалғандай болды. «Оның да алып отырғаны байдың қызы» дегенде әлгі арызқойларға қосылып кеткен жоқ па? Қайшаның да көзіне шұқығандай болды-ау.

— Үсті-үстіне қолқалағаныңа қарағанда, сен айтып қойғансың ғой, — деп Қайша орнай қалған үнсіздікті бұзды.

— Оллаһи, айтқан жоқпын. Бірақ сені көрсін деп ем.

— Оу, Ақылжан, сен өзің мен келісім беріп қойған адамдай сөйлейсің ғой. Біздікі жерлестік, алыс жерде жүрген соң бір-бірімізге сүйеу болу.

— Өмірлік сүйеу болғанға не жетсін.

— Өмірлік дейсің…

Қайша көзіне жас алды. Селдей тасқындаған от сезімнің тізгінін ұстай алмай бара жатқан секілді. Мынау ағынды өмірдің жаңқасына ұқсап, бір жерде қалын, қоқыстың арасында тығылып қалса қайтеді болмаса қалқаптан ары ата бере ме?

Жаңқа құсаса онда не соң болды, ағынға түскен соң ең болмаса қайықпен жүзбей ме, әйтеуір бағыты болады ғой. Толқынды жарып отыратын орнықты кеме болуды бұларға кім берсін. Шу дегеннен өмірінің басында ең үлкен қамқоршыдан — ата-анадан айырылды. Олардың орнын, аялы алақанын толтыра алатын кім? Қыз ерте есейеді деген рас болса керек, осындай ойлар өзін кейінгі кезде жегідей жейтін болды. Жылт еткен үміт шырағы, мынау ашаң жігіт те өзі секілді балғын. Көзін енді ашып келе жатқан көжек секілді. Бірақ оның, қалада асқар таудай әпке-жездесі, ауылда әке-шешесі бар екен. Алайда бұл күнде асқар таудың құлауы, әке-шешенің мерт болуы қиын ба? Осыдан үш-ақ жыл бұрын тұлдыр жетім болам деп ойлап па еді өзі. Әйел затына басты бір байлаған соң қиын-ау, екі бірдей тағдырдың салмағын мойнына алады. Сондай жүкті көтере ала ма? Барған жердің сүйіктісі бола алса жарады. Әсіресе, жүрексінетіні Бәтима апасы. Өзі байдың қызы болса, өзі мынандай дөкейге тисе — ысқырып отыр десеңші. Ал Ақылжанның бойында осылардан дарыған ақсүйектіктен ештеңе жоқ. Иісі шаруаның баласы секілді. Дегенмен өлер жерін, сөйлер сөзін біледі-ау. Айтуына қарағанда, зеректігі бар. Молдада оқығанда алдына жан салмапты. Жаңаша өзі хат танып келіпті. Рабфактағы оқуға ілесіп жүргенге ұқсайды. «Балағының биті бар» дей ме қазақ мұндайды. Табиғат қабілеттен аса құралақан тастай қоймағандай. Ар жағы еңбектің, ұмтылудың ісі ғой. Бір ұнайтыны, «әпкем-жездем» деп көкірегін соқпайды, қайта оларды қалтарыста ұстағысы келеді. Бұл мінезі де жаман емес. Жездесін бір көргені бар, әпкесін барып көрсе ме екен? Мүмкін, өмірлік туыс боп кетер. Мынау көзінен ыстық жасты ыршытып жіберген сол «өмірлік» деген сөзі емес пе?

— Ақылжан, маған ойлануға мұрсат берші, өзің де ойлансаңшы, байдың қызына басыңды байлап пәлеге қалып жүрерсің. Ағайындарыңмен, әке-шешеңмен ақылдас.

— Осыған рұқсат болса — болды. Басқасынын, керегі жоқ. Олардың бәрінің келісетініне, ең алдымен нағашым Нарғазының қуанатындығына сенімім зор.

— Нағашыңыз әлгі аупарткомға бірге келген кісі ме?

— Тап өзі.

— Келісті адам көрінді. Бітімі жағынан сен нағашыңа тартпағансың.

— Білім жағынан тартсам болды да.

Ақылжанның аяқасты осындай ұтқыр сөздерінен кейінгі кезде Қайша тосылып қалып жүр. Әлде жек көрмейтін жігітінің бірте-бірте уысына түсемін дегені ме, әлде тапқырлықтың тапжылдырмайтын қисыны ма…

Ақылжан ұзап бара жатқан қыздың соңынан ұзақ қарап тұрды. Қала қыздарының қысқа шаш қоюына да көзі үйренген секілді еді. Бірақ Қайшаның ұзын қос бұрымы бәрінен бөлек, ерекше сәнді. Қою қара шаш ұзара келе бұрымға айналғанда әдеміліктің алыстан байқалатын хабаршысы ма, қалай? Оны тарқатып, ерудің езі біраз жұмыс-ау тегі. Бірақ әдемілікке жаралған жан әдемілікті баптауға жалыға қоймас. Бірге келе жатқанда Қайшаның бұрымы үшін жұрттың өздеріне сан сұқтана қарағанын Ақылжан әлденеше рет аңғарған. «Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа» дегенде, қазақ осы бұрымды сөз еткен-ау. Ал Қайша ақылы қысқаға жатпайды. Ойы да терең, сөзі де терең. «Шашы ұзынның ақылы да ұзын» десе де болғандай. Жасандылық жоқ, бәрі табиғи. Әйел затына жасандылықтың жарасатын сәті де аз емес. Бірақ ол мұның сүйегіне бітпеген. Сонау аупарткомның қабылдау бөлмесінде нағашысы екеуі кірген кездегі ақжарқын, ибалы, батыл қалпы. «Тоқ етерін айтқанда, іздегеніңнің тап өзі. Айырылсаң — өкінесің. Сатан керегі оның әлеуметтік тегі ме, адамдық тегі емес пе». Көрінбей тұрып ап, іштей біреу осылайша дамылсыз сыбырлайтын секілді. Құлай жақсы кергенде адамның еш мін таба алмайтын әдеті ғой, Ақылжан Қайшаға құлағанда мықтап құлады.

Қоярда қоймай, Ақылжан Бәтима апасының үйіне бірге кіріп шығуға Қайшаны көндірді-ау. Сыртта жүрексінген Қайша үйде мүлде өзгеріп кетті. Арқасы бар ма, кәдімгі бұл үйге күнде келіп жүрген адамдай ұстады өзін. Бірақ Бәтиманың әдемілігіне таң қалды ол. Әйел затына мұндай келбет береді екен, ә? Кере қарыс маңдай, танадай мөлдір көз, қыр мұрын, екі беті кәдімгі «нұры тамған» адам дейтіннің өзі. Күлген кездегі маржандай тізілген тістерінде де аса бір әдемілік бар. Тұра қалып сүқтанатын сұлудың тап өзі. Ата тегі бай тұрғай одан арғы болса да, еркек боп жаралып, мынандай әйелден айырылып қалу құдай да, адам да кешірмейтін іс. «Жүсекең дұрыс жасаған» деді ішінен Қайша. Кеп гүлдің арасында қырда сирек кездесетін ең бір әдемісін жұлып алған да, тайған ғой. Шын жігіттік әрекет деп осыны айтады.

Ақылжан мен Қайшаның қол ұстасып келгеніне қуанышын Бәтима да жасыра алмады. Немере інісінен мұны көптен күткен еді. Бірінші көрдім демей, сынай қарамай, өзі де бәйек болды да қалды.

Қайша сыздап отырған байдың қызын, ысқырып отырған дөкейдің әйелін көрмеді. Мейірге толы, еркек тұрғай, әйел қызығатын ақжарқын аруды кездестірді. Қазақтың осы бір сөзін жиі естісе де, өмірде оған лайық әйел бар деп ойламайтын. Мынау алдынан шыққан келісті келіншек осы атау үшін жаралғандай-ақ. Ұрлана қарап Қайшаның әпкесіне қатты қызығып отырғанын Ақылжан да байқап қалды.

— Мынау осы Алматыға келгелі үйренген астарым. Самса дейді, лағман дейді. Жүсекеңнің сүйіп жейтін тағамдары, алыңдар. Үйдің тамағын сағынған шығарсыңдар, — деді Бәтима.

Қайша бөлме ішін мана-ақ шолып шыққан. Кітаптан өзге көзге ұрып тұрған жиһаз жоқ. Мынау үй ойлағанынан әлдеқайда жұпынылау. Бірақ бар жиһаздан да қымбат бір жылу өзін баурап барады. Үй иесі жұмыста, балалар оқуда екен. Ақылжан әдейі оңашасын тауып, ертіп келген болу керек. Қайшаның есіне өз анасының айтатындары түсті.

— Әйел жылы болса — үй кең, әйел суық болса — үй тар. Бақ та, байлық та пейілге келеді.

Осы үйдегінің бәрі осы адамның пейіліне келген сияқты. Ақылжанды ұната ма, апасын ұната ма, ол екі арасын Қайшаның өзі де ажырата алмай қалды. Екі сөзінің бірін Бәтима Жүсіпке тіреп отырды. Оның ішетін тамағы, оның көңіл күйі, оның жұмыстан келгенде үй-ішіне шаршағанын білдірмеуге тырысатыны, жазатын жазу, оқитын кітабы. Күйеуінің бабынан басқа бұл әйелде бөтен тірлік жоқ сияқты. Мұндай мінез туа біте ме, әлде жүре қалыптаса ма әйелге? Не де болса жарға деген адалдықтың аса бір өнегесін көргендей болды.

Бәтима екі жастың ара қатынасына байланысты тіс жарып ештеңе айтпады. Не де болса ішінде. Жалпы әңгіме, жалпы жағдай. Ара-арасында Ақылжанға аса бір ыстық мейірім білдіріп қояды. Әпкелік ықыласынан гөрі адамдық үлкен сезімге көбірек ұқсайды онысы.

— Дүлдүл тәтемнің сен дегенде екі көзі төрт болып жүр-ау, — деді сөз арасында.

Ол кім дегендей, Қайша Ақылжанға қарады. Бұл қарастың мәнін бірден ұға қойған Ақылжан:

— Менің анамды бұл кісілер солай деп атап кеткен, — деді.

— Бүкіл ауыл Дүлдүл тәте дейді ол кісіні. Шынында, Дүлдүл, — деді Бәтима аса бір мақтаныш сезіммен.

Апасының ажары, ақылды сөзі мынау, анасы ауылнай ғана емес, Дүлдүл тәте болып шықты. Нағашысы да бір көргенде бөлек әсер қалдырған. Осынау жұқа жігіт жан-жақтан өзіне торды мықтап құра бастады ма, қалай? Пендешілікпен қараса, бұдан артық жігіт іздеудің керегі жоқ сияқты. Әпкеммен таныстырайын дегенде Ақылжанның осындай ішкі есебі болды ма екен? Бірақ бұл жігітке қосылмай кетсе де, мынандай адамды көрудің өзі не тұрады? Жатырда жатқанда-ақ кісіліктің небір қасиеті даритын жандар болады деуші еді, былайша айтқанда, құдайдың оң көзі түскен. Мына адам сондай сирек жандардың бірі шығар. Бұл секілді әйелге қосылған еркектің де жұлдызы жоғары ғой. «Екі жақсы қосылса, жарқыраған күнмен тең, екі жаман қосылса, бұрқыраған күлмен тең», қандай тауып айтылған сөздер. Өз анасы осы мақалды жиі қайталаушы еді. Бой жетіп қалған қызының құлағына сіңе берсін деді ме екен.

О, сорлы анашым, сені де дедек қақтырып, сонау итжеккенге әкеткен әкеме деген махаббатың шығар, адал жардың сол махаббаты үшін ешнәрседен тайынбас тәуекелі болар. Қызың да өзің секілді ақ махаббатын тапса жақсы. Сол үшін қара қанат үмітін қалықтатып, мынау бейтаныс үйде отырғанын көрмейсің бе. Батаңды бер, алыста жүрсең де балаңа бағдар сілте. Өмірдің заңы өз дегенін істетпей қоймайтын сияқты. Әйтпесе сендер жоқта жар іздеп, сол жолда елес соңына түсіп нем бар? Мынау жарасты жандарға неге жақындағым келді? Сендерден алыстап, енді осыларды паналаймын ба? О, ақ үмітті анам, қол-аяғы кісендеулі әкемнің қасында отырып, бір уақыт панасыз қалған ұрпақтарыңды естеріңе алғанда ақ баталарыңнан жаңылмаңдар. Біз үшін жиған мал, ұрпаққа деп арнаған байлықтарың өздеріңе сор болды ғой. Бірақ басты байлық — бастарыңдағы асыл қасиет ендігі енші сол болсын. Соны жалғастырып келіп, жанталасып оқуға түстім. Жақсы жар дегеннен де үмітім бар. Өзімізге рухани жағынан ұқсас біреулерді жағалап жүрмін. Қымбат тұтатындары кісілік, адамдық секілді. Алыстағым келмейді, жақындап, ішке кіріп барамын. Қателессем, «қайт» деп ақырындар. Өмірлеріңді жалғастырғым келеді, менен тарайтыны өзгенің ұрпағы демеңдер, өздеріңнен де із қалар. Қалай, қадамымды құптайсыңдар ма? Мынау есімді тандырып, арбаған жыландай аузына түсірген әйел заты да бір кезде махаббаты үшін бәріне көз жұмыпты. Әкесі әуелі қарғап қалыпты. Қыз тағдыры кейде солай. Қазағым айтқандай, «жат жұртқа жаралғанбыз» ғой. Бірақ сол жат жұртты жақындастыру үшін небір тәуекелге баратынымыз жаман ба? Анашым, осы ойларым дәл қазір өзіңе мүдірмей жетіп жатса деп тілеймін. Мүдірмей жауабын қатшы. Тәуекелге бел буайын ба? Шынымды айтсам, дәл қазір бауырына емес, өзінен гөрі жарын күткен, жары үшін жанын пида етуге әзір адамның үйінде отырмын. Не сиқыры барын білмеймін, баурап барады, баурап барады.

Тамақ ішіп болған соң, қабырғада ілулі Жүсіп пен Бәтиманың суретінің алдына келген Қайшаға осындай ойлар құйылып келіп жатты.

Нарғазы бір данасын ауылға әкеп, бүкіл Ажы, Қармыс руы қарауға тоймаған, Ақылжанға белгілі суреттің негізгі данасы бұл.

— Әдемі түсірілген, ә?

Жалт қараса, Ақылжан қасында тұр екен.

— Сенің бұрымың, Бәтиманың бұрымы бір-біріне қалай ұқсайды?

— Әңгіме бұрымда ма екен?

Қайша қысылайын деді. Осы кезде сөзге араласып Бәтима:

— Сендер бақыттысыңдар ғой. Оқуларың бар, — деді. Бәтима бұл сөзді Қайшаға арнай айтты.

— Мына кітаптың бәрін оқысаңыз, сізден білімді кім бар, Бәтима тәте.

— Пәле, оған менің шамам келе ме? Көбі орысша. Негізінен, оқитын Жүсіп. Әкеміз кезінде оқытпады. Өздігімізден қарманып хат таныдық. Бұл заманда ол аз ғой.

Е, бұл кісі де олқымын деп отыр. Армансыз адам болмайды деген рас-ау. Бірақ барлық олқылықты жардың жақсылығы жабады емес пе. Жүсіптей жары бар. Бүкіл республикаға белгілі. Сыртқа шығармаса да, тебіндеп келіп қалған бұл ойлар Қайшаны манағы жаққа қайта бұрды. Есіне Пішпек асып кеткен бауырлары түсті. Тоз-тоз болыпты-ау өздері. Іздеп барса, таба алар ма екен? Бұл үйде осындай ойлар неге қамалайды, әлде жақын туыс шынымен жақсы ма, Ақылжан тіпті еркін жүр ғой.

Бұлар қайтуға ыңғай білдіргенде, Бәтима:

— Қайшажан, қарағым, келіп тұр, екеуіміз де тұл жетім екенбіз, бір-бірімізге сүйеу болайық, — деді.

Қайшаның көзінен жас ыршып кетті. Мынау жақсы адам мұның әке-шешесін шынымен келмеске кеттіге санағаны ма? Үлкен қызметкердің жары, әлде бірдеңені біле ме екен? Тым сенімді айтты ғой. Мүсіркегені ме, жоқ біздің адам болуға мойынұсына бер дегені ме? Өзімсінгені ме, жоқ, сенде өзге амал қалмады дегені ме?

— Жетімдерді Кеңес өкіметі жерге тастай қоймас, апа. Рақмет! — деді.

— Оның рас-ау, қалқам. Бірақ бір үйің болайық дегенім ғой. Ауылдан алған хабарларыңды Ақылжан екеуің айтып тұрыңдар.

Қайран бауыр! Ақылжанын ажыратқысы келмей тағы қыстырып тұр. Менің де ойым бөлек болса, өстіп қосарланып жүрем бе. Не көп, Алматыда жігіт көп. Оқуға келген аз ғана қыздарды торуылдап, қаптап жүрген жоқ па? Бұрынғы бір көргеніміз, Ақсудан екеніміз себеп болды. Әйтеуір жиі кездесіп кеттік қой. Міне, сіздің үйдің де дәмі тартты. Дәмі тартты ма, жаны тартты ма, оған бір құдай куә. Әйтеуір басым айналып қалған сияқты. Ақыры қайыр болсын.

***

Ақылжан көңілсіз күйі күндегі күтетін жерінен Қайшаны тосып алды. Қайша да мойны салбырап біртүрлі сұлық келеді.

Ақылжанға асылған күйі солқылдап жылап жіберді. Өзінің де шекесі қызып тұрмаған күйі, еркек аты бар емес пе, бекінген болып Ақылжан:

— Неге жылайсың? — деді.

Ойы туыстарының бірінен, әлде шешесінен жаман хабар алды ма деген күдік.

— Оқудан шығарып тастады. Бар үмітім үзілді ғой, — деді қыз солқылдаған күйі. — Біреу үстімнен арыз беріпті. Ірі байдың қызы депті. Тексере келгенде бәрі дұрыс. Сен енді маған жолама, кесірім тиеді.

— Жоқ, — деді Ақылжан ашулы күйі. — Тағы бір үмітіңді үзсем не болғаным. Күрек ұстасақ та күн көрерміз. Мені қума!

Бауырына тығыла түскен Қайшаны бар ықыласымен құшақтады. Қалтасынан беторамалын алып, көзін сүртті. Қыстың алғашқы айы тым қытымыр келіп, қысып тұрған кез. Мынау ынтызар екі жасты көп тұрғызғысы келмей, қалтыратайын деді. Іштегі аяз бен сырттағы аяз күш біріктіріп бұларды бүріп алмақшы.

Ақылжан өз үстінен түскен арызды айтқысы келіп оқталып тұрды да, онсыз да жаралы жүректі одан сайын тілгілемейін деп бір жолға кейінге қалдырды. Ал одан да қатты батып тұрғаны — Жүсіптің үстінен жазылған арыз. Бәтима қан жылап айтты оны.

— Бір емес, қайта-қайта жазып, біреу соңынан шырақ алып түскен. Менің ата-тегімді ОГПУ-ге тексертіпті. Сорлы әкемнің арғы бетте несі бар еді.

— Ал Жүкеңнің өзі не дейді?

— Ол жаратылысында аса бір қайратты адам ғой.

Қолын бір-ақ сілтейді. «Мұндайға жол берілсе, арамзалардың құдайының жарылқағаны. Совет өкіметі олардың жетегінде кетпеуге тиіс. Сонау азамат соғысынан бергі еңбегім бір басымды ақтауға жетер».

— Шынында солай ғой. Ісіне, еңбегіне қарайтын шығар.

— Мінезі тіктеу, айтқанынан қайтпайды. Осы асыра сілтеуге қарсы күресемін деп біраз жүйкесін жұқартты. Өлкелік комитеттегі айтыстың қақ ортасында. Сол бірбеткейлігін біреу пайдаланып жүрмесе. Көп жайды ол маған айтпайды ғой. Өзіне-өзі сенімді.

— Бірақ құрғыр, осыдан бір апта бұрын жаман бір түс көрдім, — деді Бәтима көзі жасаурап. — Өзімен кетсін, түс түлкінің боғы дейді ғой. Дегенмен сол түсім есіме оралған сайын бойымда діріл пайда болады. Тамағымнан ас өтпейді. Осы қос ақбоз жегілген арба үстінде келе жатырмыз. Неге екенін білмеймін, балалар қасымызда жоқ. Содан алдымыздан үлкен өзен кездессін. Өтетін жер қоймалжың қара батпақ екен, тіпті ұйыққа ұқсайды. Тартыншақтаған аттарды көшір қамшымен салып-салып жіберді. Жүсіп түрегеп тұр. Арбамыз бірден ұйыққа бата бастады. Екі ақбоз да бауырына дейін кіріп, пыр-пыр етті. Жүсіп мені құшақтай берді. Ышқынып айқайлап жібердім. Шошып оянсам, түсім екен. Жүсіп «не болды?» деді. Алғашқыда қорыққанымнан түсімді айтпадым. Қоймаған соң айттым, ол маған күлді.

— Болашақтың бәрін түспен жорысақ не болды? Сенің мына қасында жатқан атеист екенін ұмытпа, — деді.

— Ақбоз аттармен шайқалтып жүрген шақта ұйыққа кеткен арбадай жоқ боламыз ба деп зәрем жоқ. Ертесіне құдайы садақа бердім. Көк базарға барып, бір мүсәпір адамды тауып алып, қолына жеті сом ұстаттым.

Апасының осы айтқан әңгімелері қаз-қалпымен Ақылжанның көз алдына келді. Оның үстіне өзінің үстінен де біреу сүйкеп жіберіпті. Бимендіні мұның туған әкесі деп жазыпты. Көңілсіз тұрғаны да сондықтан еді. Осының бәрін айтуға Қайшаны аяды. Аяздан ба, әлде екеуін ішкі суық сезімдер тоңдырды ма, әйтеуір бойлары дір-дір етті. Бір-біріне жабысқан күйі жатақханаларына қарай беттеді.

— Маған жатақханада жатуға бүгінге ғана рұқсат, — деді Қайша айырылысарда.

— Тағы бір үмітіңді үзсем не болғаны. — Осы сөздері түні бойы Ақылжанның есіне ауық-ауық түсе берді. Таң атысымен жұмысқа кетпей тұрып Жүсіп жездесімен ақылдасуы керек. Бұлар қосылуға тиіс. Мынандай жағдайда жалт берсе, ол мұның жігіттігіне сын. Әрі шын мәнінде Қайшаны сүйеді. Бұл шешімімен өзінің басы қатып жүргенде одан сайын қатырам ба, қалай? Енді кіммен ақылдасады? Мың мәрте рахмет. Ол өзінің білімімен қандай қыспақтан болса да шығады. Черкеш қорғанысындағы ақтардың қысымынан күшті болар деймісің. Бәтима әпкем әншейін үрейлене беретін шытар. Әйел жаны нәзік, әйел жүрегі сезімтал. Ондай жүрек әрі Бәтимадай анаға бітсе. Осы екеуі болмаса, мына тығырықта не істер еді. Қайша үшін қандай қайрат жасай алар еді?

Осы аула Ақылжанға өте ұнайды. Жаз болса анау төрт алма ағаш көкпеңбек болып малынып тұрғаны. Күз болса баланың басындай алмалары көзді қызықтырады. Әсіресе, иісін айтсаңшы, анадайдан мұрныңды жарады. Антонның алмасынан асқан бұл дүниеде Ақылжан үшін алма жоқ сияқты көрінетін. Бала кезінде анасы, нағашысы Нарғазы қоржын-қоржын ғып ауылға әкелгенде жалықпай жеуші еді. Ал мына Алматының алмасына енді ол астар болмай қалды. Алмалары жиналып, жапырақтары түссе де, осынау қыстың қыраулы кезінің өзінде сол ағаштар бұған ыстық, сүйкімді көрінді. Ұдайы адамға қажет жеміс беріп тұратындығынан ба екен? Көк қақпаның сыртында жеңіл арты биік шанаға жегілген екі ақбоз ат. Мынау аттарға жегілгенде арба да әдемі көрінуші еді, шана тіпті сұлу сияқты. Ақбоздар мен мына жаңа түскен ақша қар бір сәт тұтасып кеткендей. Айнала да аппақ, аттар да аппақ. Тұяқтарының астында сықырлаған қардың үнінің өзінде бір сұлулық бар.

Яғни Жүсіп жұмысқа әлі кете қойған жоқ. Жібек халатын киіп, шай дайындап жүген әпкесі Бәтима көз алдына келді. Ол күнделікті Жүсіпке жасаған қызметінен ерекше бір ләззат алады. Әйелдік борышты атқару деп қана емес, осының өзіне ол жардың көңілін қанаттандыратын бөлек бір сурет бітіреді. Балалар ұйықтап жатқанмен, екеуі жаңа қосылғандай стол басында шүйіркелесіп отырған шығар.

Жеңіл шана үстіндегі таныс атшыға сыпайы сәлем берді де, Ақылжан сықырлата қақпаның есігін ашты. Бөлмеге кіргенде үй ішіне одан бұрын бір қап аяз лап қойды. Тап сыртта көзіне елестеткендей, жездесі мен әпкесі тым жарасып шай үстінде отыр екен.

— Неғып ертелетіп жүрсің, жай ма? — деді Жүсіп әлденеден сескене.

Әпкесі де үрейлене қалды. Ақылжан қанша салмақтанғанымен, тамағына тығылған запыранды, түні бойы жанын қинаған ойларды жасыра алмады. Бұл түнгідей азапты түнді ол басынан кешіре қоймаған шығар. Қанай ауылында қол-аяғы кісендеулі үйге жалғыз қамалғанда да бүйтіп қиналған жоқ. Онда сарапқа түскен өз тағдыры ғана еді, ал енді Қайшаның қасіретке душар болып тұрғанын көрмейсің бе? Мұның бәрін ауызекі жеткізбегенмен, күйзеліп келгенін Жүсіп бірден аңғарды.

— Кешке кеңінен сөйлесейік, апаң әдемі бір лағман жасасын, — деп Жүсіп әңгімені қалжыңға бұрды. — Сенің үстіңнен жазылатынын білгем. Өйткені менің үстімнен жазғандар бір жерде сені де іліп кеткен-ді. «Арғы бет асқан байдың ұлы» депті. Бірақ сенің әкең бай емес, орта шаруа. Арты бет кеткен жоқ. Ауылында. Кеткен оның атасы. Шұрқ етпе. Ал Қайшаның жағдайын кешке ақылдасайық.

— Жатақханадан қуса, ол осында келсін, — деді Бәтима.

— Иә, иә, шақыр осында.

Жүсіп шығып бара жатып осы сөздерді айтты.

Мынау пәле кеңейіп бара жатыр ма өзі, қалай? Он екіде бір гүлі ашылмаған Қайша сорлының не жазығы бар? Тірі жетім екендігі жетпегендей, енді оқуынан қумақ. Не болды сонда тағдыры? Құдай сын да берген, ақыл да берген қыз енді ғұмыр бойы құса болып өтпек пе? Тегіміз бай десе де, есіл-дертіміз Кеңес өкіметі ғой. Жүсіптің тілеуін тілегеніміз, өкіметтің тілеуін тілеу емес пе? Ал бұл өкіметке бір адам еңбек сіңірсе, Жүсіптей-ақ сіңірсін. Маған үйленген соң, оның жаңа өмірге деген ниеті өзгеріп сала бере ме екен? Қызық-ау, тіпті. Қайта менің өзімді бүтіндей өзгертіп, тілекші ғып қойған жоқ па. Құдайым-ау, менің әкем қандай бай, қызығын көрмеген байлықтың құны бар ма. «Сасық бай» атанып, сандалып қаңғып кеткен жоқ па? Кесірі енді мынау ел азаматына тимек пе? Байдың тұқымын тұздай құртамыз десе, мені құртсын алдымен, Жүсіпте несі бар. Ол аман болса, екінші әйел алса да балаларды дұрыстап баққызар. «Менімен ажырасшы, мына пәледен құтылшы» деді әнеу күні. Қарқ-қарқ күлген Жүсіп:

— Ақымақты тапқан екенсің. Бай тұқымының пәлесі жұқпасын деп, алғашқы жарынан айырылып, орыс пен татарға үйленіп жатқандар аз болғандай. Олар өздерімен кетсін. Бұл бір уақытша соққан қисық жел ғой, — деген

Қисық жел. Сол қисық жел әне Бәтиманың зәресін алып болды. Зулаған шана үстінде кетіп бара жатқан Жүсіпті осы ойлар біраз әурелеп, енді Қайшаның тағдырына әкеліп тіреді. Ол тіпті панасыз ғой. Қазақ қыздары адам болсын деп қаншасына қамқорлық жасады. Кедей, байдың қызы деген жоқ Кешегі қаза болған Үмбет марқұм да бұл балаға қамқор болып, орысша оқығанын бағалап, қызметке алған екен. Талабы таудай, неге жәрдемдеспеске?

Әнеукүні келгенде Бәтима бұл қызды қатты ұнатыпты. Дүлдүл тәтеме, құдай қаласа, бір жақсы келін табылайын деп тұр деді. Қуанышын жасыра алмады. Ол кісінің ғұмыр бойы көрсеткен жақсылығын осылай қайырғысы келгендей. Мұндай келінді Бәтимамның арқасында таптым деп жүрсе. Ақылжанға «бұдан айырылма» дегені де сондықтан еді. Мынау қисық жел сол Бәтимасының жақсы ниетін да ойран-ботқа етпек пе?

Қой, бұған араласпай болмайды. Бәтиманың көңілі үшін ғана емес, бүкіл қазақ қыздарының тағдыры үшін. Октябрь төңкерісі жасалғанда бар болғаны бес жастағы қыз бай тұқымынан болғандықтан, Совет өкіметіне қарсы шығады деу барып тұрған әбестік. Оларды өзі заманымыздың түлегі етіп тәрбиелеу, бүгінгі өмірдің күрескері дәрежесіне жеткізу біздің борыш. Оқудан шығару — қыршыннан қию деген сөз. Апыр-ау, осы ақиқатты түсінуге аса бір үлкен ақылдылық керек пе екен? Тегі бай деп оқудан шығару, сөйтіп, өміріне балта шабу кешегі Анарбайдың «киіз үй ескіліктің қалдығы» деп оны өртегенінен қандай айырмашылығы бар? Осы солақайлықтардың бәрінің төркіні бір. Таптық тұрғыдан келу дегенді мүлде тұрпайыландырып бара жатқан жоқпыз ба? Дала жағдайында, қазақ жағдайында мұны қалай түсіну керек? Осы ретте бір мақала жазсам ба екен деген ой жылт етті. Үстінен алғаш арыз түскенде Бәтима айтқан бір сөзін еске алды. Осы көпестердің қызын алған орыс революционерлері бар емес пе. Олардың үстінен де арыз жазушылар бар ма екен? Өзің бір айттың ғой, әлгі патшаға қарсы шыққан декабристердің әйелдері жөнінде, көбісі тектінің қыздары деп. Нағыз жанкешті, адал жарлар ғой олар. Сүйгендері үшін не істемеді? Итжеккеннің суығынан да, патшаның қаһарынан да қорықпаған. Адал махаббат не істетпейді. Сондай махаббатты текке бөлуге бола ма? Байдың махаббаты, кедейдің махаббаты деген махаббаттар болмайды ғой. Әйел тендігін жариялағанда алдымен осы махаббатқа бостандық берген жоқсыңдар ма? Ендеше «менің махаббатыма әкемнің байлығын, онда да сасық байлығын бұлар неге әкеп араластырады?»

Жүсіп тосылып қалған. Бәтиманың сөзінде шешуі қиын екі түйін бар. Бірі — орыстар да байдың қызын алғандардың үстінен арыз жаза ма екен? Екіншісі — махаббатты тапқа бөлуге бола ма?

Осы арызқойлық қазақ болмысына қайдан келген? Кешегі патша заманында да болыстардың бір-бірінен өш алу құралы домалақ арыз болды. Петербургтегі архивті қарап отырғанда, ең алдымен көзіме түскені қазақтың орысша сауат ашқандарының бар күшін арыз жазуға жұмсағаны деп Шоқан Уәлихановтың налығаны есіне түсті. Осы бір жарық жұлдыздай зиялы азаматты да арғы тегі бай, патшаға қызмет еткен деп қаралаушылар табылып жатқан жоқ па? Өзгені қойшы, тегі үшін Абайды да тарихтан алып тастағысы келетін «білгіштер» шықты. Тарихшы, әдебиетші болмаса да бұл тұстағы айтыс материалдарын Жүсіп жібермей оқыған. Іштей қиналған. Енді, міне, көзін жаңа ашып келе жатқан жастарды да «сенің тегің, тегің» деп көзге шүкуымыз керек. Жастар дейді, өзіне де «байдың күйеу баласы» деп қарғыбауды тағып, тағып жіберген жоқ па. Ең қиналатыны, жоғарғы жақта осыған ден қоятындар табылып жатыр. Белсендірек қимылдап жүргендер өзінің қандастары, қазақтары.

Шана тоқтай қалғанда ойы кілт үзілді. Кеңсеге келген екен. Беймаза жұмыс күнінің уысына ілігіп, алдынан сес берген милиция қызметкеріне бас изеді де, Жүсіп ішке қарай беттеді. Бірақ Қайша мен Ақылжан тағдырын аласапыран ой арасында кабинетіне ала кіргенін ешкім білген жоқ. Бәтиманың «махаббатты тапқа бөлуге бола ма?» деген екінші сұрағына жауап тапқан жоқ.

5

Малыбайға тұңғыш ұлының үйлену тойын дүрілдетіп жасауды құдай жазбады. Есі шығып колхоз жылқысымен етекке кетті. Әйелінің ауылнай болғанының арқасы бұл. Ерте түскен қар екі-ақ аптаның ішінде Бастұманың жылқы жайылады-ау деген өрісін қымтап жапты да тастады. Күнара жауған жылы жаңбыр, артынан қақай қалған аяз кәдімгі жұтты елестетті. Бірден-бір амал — құмға қашу керек.

Жас босанған әйелі мынау, тілін тістеген жылқы анау. Дәмелінің құдай тілеуін беріп, қыз туған еді. Екі ұл, бір қыз — ошақтың үш бұтындай аман болса, Малыбай шаңырағының сенімді тіреуі. Ең қуанғаны, осы қыз ауылнайлықтан босаттырды. Кеңесжан екеуіне қарауға енді уақыты бар. Амандық болып, Ақылжаны да бұл бір жасқа жеткенше оқуын бітіріп келіп қалар…

Осы бір шүкірлікті аязы қатты мынау қыс қана бұзатындай. Жолың қандай ауыр еді, жұт жылы тумасаң неғылды, қатты қыспен қабаттаса келдің ғой дейді ішінен. Атын Амангүл қойды. Ақылжаны да аман келсін, ел де аман болсын, қыстан да аман шығайық. «Бәріне тілеулес бол зарыққанда көрген гүлім» дейді Дәмелі. Сонау үркіншілік жылдары ақтардан қатты қорқып ұзақ уақыт бала көтермеген оның Кеңесжан мен Амангүл дүниеге келгелі аналық жүрегі орнына түскен.

Әйелін, жаңа туған қызын көріп үйде көңілі жылығанмен, жылқыға барғанда Малыбай быт-шыт болып қайтады. Өз малы да емес, колхоз малы болса да, ол мынау жайға бейжай қарай алмайды. Қырып алса өзінікі болмаған соң қарамадың ғой деушілер шықпайды дейсің бе. Ал, жарайды, бұл етекке кетсін, сонда мына жаңа босанған әйелдің, мұндағылардың халы не болмақ? Шарадай басы шақшадай қатты.

— Сен жылқымен етекке кете бер. Ел арасы ғой, біз күнімізді көрерміз, — деді Малыбайдың қиналып жүргенін білген Дәмелі. — Бірақ жалғыз кетпе, қасыңа Қоспанбетті ал. Әйелі ауылнайлықтан босаған соң жылқыны тастап кетті демесін. Қыстан шығарып берейік, ар жағын көре жатармыз.

Жылқы десе жанын беретін Малыбайға бұл сөз үлкен түрткі болды. Өзінікі ме, колхоздікі ме, онда шаруасы жоқ, осынау қасиетті түлік жұт тырнағына ілінбесе болды. Тағы бір демеу етекке түссе, Нарғазыларға жақындайды. Нарғазы Малыбай үшін асқар таудай тірек, ол бар жерде қыс та жұмсақ, өріс те шүйгін көрінеді оған.

Қоспанбетті Малыбаймен бірге кетуге Дәмелінің өзі көндірді. Көнбеске амалы да жоқ еді. Осы қысқа баспанасыз қалғанда Балжан бәйбішенің сүйегіне тігілген үйді алдырып, абыройын жапқан осы Дәмелі. Алмақтың да салмағы бар.

— Бұл өкімет маған не көрсетті? Үйімді де өртеп жіберген жоқ па? — дегенде, Дәмелі:

— Сенің үйіңді өртеген өкімет емес, Анарбайдай ақымақ. Колхозға жаның ашымағанмен, ана жаман ағаңа жаның ашысын, — деп алдын тосқан.

Күйеуі мен қайнысын бір құдайға тапсырып, ауылға бас-көз болуды Дәмелі өз мойнына алған-ды. Күніне әр үйге бір кіріп шығады. Қыстың ауырлығы ма, аяздың жосықсыз күшейгендігі ме, киіз үй пана болмай бара жатыр. Атамзаманнан қазақ қалай күнелткен? Бүріскен, үйіндегі бар-жоғын жамылып отырған бала-шағаны көргенде іші удай ашыды. Шіркін, орыстардың тамы осындайда керек-ау. Отырықшылдықтың артықшылығы осындайда көрінеді-ау. Түймеш тамдарды салу жөніндегі ойы келесі жылдан жүзеге асса, мынау қылтылдақ күннен құтылар еді. Оған қырып бара жатқан қыс жеткізе қойса…

Тоңа ма, әлде ауырып қалды ма, түні бойы көбірек жылаңқыраған Амангүлді құрғатып, қайта бесікке бөлегенде қыстың ұзақ сары таңы қылаң бере бастап еді. Бала да сәл тынышталған соң, Дәмелі маужырап ұйқыға кетті. Сол ұйықтағаннан сәскеде бір-ақ оянды. Онда да Қоспанбеттің әйелі, абысыны Айғаным шайға оятты. Далаға шықса, күн ашық болғанмен, аяз бұрынғыдан да шұнаңдап тұр екен. Сарқан жақтан қараңдаған екі жаяу көрінді. Қалың қарды омбылап әрең келе жатыр. Біреуі еркек, біреуі әйел секілді. Киген киімдері ауыл адамдардікіне ұқсамайды. Аяз шымшыласа да, Дәмелі аңырып қарап тұрып қалды. Күнім-ау, мынау өзінің Ақылжаны ма? Сұңғақ бойы, сәл шайқатыла жүретін жүрісі аумайды баласынан. Қасындағы әйел затын біресе қолтықтап, біресе одан қолын тартып алады. Абалаған бес-алты ит алдарынан тұра жүгірді. Ішінде өздерінің Майлыаяғы. Бірақ Майлыаяқ екеуінің қасына жетіп барысымен құйрығын бұлаңдатып еркелей қалды. Яғни танығаны. Күмәнсіз Ақылжан болды. Жылы ішігін жабылған күйі Дәмелі тұра жүгірді. Әп-сәтте-ақ кебісіне қар істіктеліп толып қалды да, аяғынан түсе берді. Екі кебісін қолына алып, байпақшаң жүгірді. Құшағын жая-мая бірге келе жатқан екеуді қапсыра құшақтады. Аузы дегенмен алдымен өз баласына тиді. Бет-аузының түгін қалдырмай сүйіп жатыр.

— Апа, болды енді. Мына Қайшадан ұят қой.

— Ал енді Қайшаны да сүйейін.

Имене бұққан қызды еркіне қоймай Дәмелі Ақылжаннан да көп сүйді. Бүкіл ауыл сыртқа шығып қарап қалыпты. Томпаңдап бір кішкене бала жүгіріп келеді. Күмп етіп омбы қарға құлады. Кеңесжан екенін Ақылжан бірден таныды да, Қайша мен шешесін тастай салып тұра ұмтылды. Бет-аузы құлаған қардан көрінбейтін Кеңесжанды көтеріп алып, аймалап жатыр.

Бұл көрініске қызыға қараған Қайша көзіне жас алды. Жазықсыз жапанда жүрген әке-шешесі, бауырлары есіне түскендей болды. Бейтаныс адамды алды-артына қарамай көп сүйгеніне бір жағынан қысылып қалған Дәмелі Қайшаның көзіндегі мынау жасты көргенде, одан терең бір мұңды аңғарғандай болды. Ілезде-ақ үшеуі дабырлаған ауыл адамдарының ортасына түсті. Жалап тұрған аяз да бір абыр-сабыр қозғалысқа енді.

— Шелпегім-ау, Төрем-ау, оқымыстым-ау, маңдайға біткен жұлдызым-ау, аман-есен келдің бе? — деп Қоспанбеттің әйелі Айғаным Ақылжанның мойнына асыла кетті. Қайнысы да оны қапсыра құшақтап ұзақ тұрды. Бұл да сағынып қапты. Бар болмысымен көз алдына келген бүкіл ауылын, аумалы-төкпелі алуан сыры бар баласын құшып тұрғандай көрінді. Осы кезде таяқтарына сүйенген үш-төрт шал әр-әр жақтан Малыбайдың үйіне қарай беттеді.

Абыр-дабырда Қайша жырақтау қалып қойған екен. Ақылжан үйге кіре бер деп ым қақты. Көзімен Кеңесжанды іздеді. «Тәтеңді үйге апар» демекші. Осы сәтте Дәмелінің өзі-ақ:

— Қарағым, үйге кір, тоңып қалдың ғой, — деді.

Жиналып қалған ауыл келіншектері «мұнысы кім» дегендей бір-біріне сыбыр-сыбыр етті.

Шәкен ақсақалды Ақылжан алыстан-ақ таныды. Салалы сақалы, ұзын бойы, сәнді шапаны, күміс белбеуі менмұндалап, жасында сері болған, қарттықтың да сұлулығын өз бойында ұстаған «Шәкенмін ғой» деп тұр.

— Ассалау-ма-ға-лей-кум, — деп Ақылжан әдеттегі мәнерінен созыңқырап сәлем берді.

— Уағалейкүммәссалам, аман келдің бе, балам, — деп құшағына қысты Шәкен.

Шәкен ақсақал бастағаннан кейін барып, есік алдына топырлап жиналып қалғандар үйге кірді. Дабырдан оянып кеткен Амангүл шар-шар етті.

— Көрімдігін кейін берерсің, — деп Ақылжанға көзін бір қысты да, Айғаным бесікті көтере-мөтере өз үйіне алып кетті.

Қайшаның есіне өз жеңгелері түсті. Мынау мұңсыз адам құсап, жайнаңдап жүр ме екен, әлде «байдың тұқымы» деген қарғыбауымен қылғынып, жасып-жасырынып жүр ме екен? «Дүниенің кендігін қайтейін, аяқкиімін тар болса» депті ғой бұрынғылар. Жаңа заман дейміз, оқудан қуылып, жаяулап, мынау бейтаныс ауылды паналап келгені сол аяқкиімнің қысқанындай болып кеткен жоқ па? Мына жұрттың қаумалағанына қарағанда, Ақылжанның беделі жаман емес секілді. Өзінің беделі ме, ата-анасының беделі ме, оны бір құдай білсін. Қазағымның қай ауылына барсаң да, қай баласын болса да, осылай қарсы алары сөзсіз ғой. Сондай пейілдің қай жерінде ғана қара ниет ұя салады екен. Аңқылдап қарсы алып жатқан Ақылжандардың артынан «әкесінің туған атасы бай болған, арғы бет асып кеткен» деп жазып жіберген қайсысың? Көре алмаудан ба, әлде көрсоқырлықтан ба? Қараңғы ауылдан қалтылдап бір шам көрінсе, неге үрлеп өшіргілерің келді оны? Көзге түртсе көргісіз қараңғылықта сипалап қана жүруді қалайсың ба? Мені қойшы, мен аты әйгілі байдың қызымын. Бай мен кедей тірескен соң, кедей жеңген соң, ол күрестің бір құрбаны болу керек шығар. Ал мына Ақылжанды, орта шаруаның баласын, сонау аласапыран күндерде еш қазақ әйелінің басына келмеген іс істеп, қызылдарға қол ұшын берген, окопта жатқан, қымыз, су тасыған ананың баласын неге аямайсыңдар? Екеуімізде енді айырмашылық болмай қалды ғой, мен ірі байдың қызымын, ол орта шаруаның баласы — қатарымыздан оқудан қуылдық. Тағдыр бізді осылай әкеп қосты. Мен Ақылжанның «айыбын» ауырлатып жібердім бе деп қиналамын. Шындап қуынса, ол құтылар еді, әкесінің орта шаруа екені рас қой, арғы бет асқан да туған әкесі емес. Бірақ маған байланды да, мүлде тұтылды-ау сорлы.

— Мынау үріп ауызға салғандай еліктің лағы қай жақтікі? — деді Шәкен ақсақал әлден уақытта.

Қалың ойдағы Қайша селт етті. Әңгіме өзіне қарай ойысқанын сезгендей. Көзін төңкере Ақылжанға қарады. Не деп жауап берер екенсің? Үй толы жұрт та үздіге қалды. Мана көргеннен көбінің көңіліне қонақтаған сұрақ бұл. Дәмелі де түйіншектің тезірек шешілуін күткен. Баласына ол да еңсеріле бұрылды.

— Еліктің лағын көрсең иесізде қалдырма, даланың бейкүнә, қорғансыз жаратылысы ол. Ит-құс та, қыран-бүркіт те оған әуес деп өзіңіз айтушы едіңіз ғой. Аңшылыққа сан барғанда көңіліңізге түйген қағида болса керек. Соны ұстандым, Шәкен ата.

— Жөн, жөн, — деп Шәкен ақсақал ойлы күймен басын изеді. Астарлап берілген сұраққа астарлап қайырылған жауапты өмірдің көп өткелдерінен өткен бұл қария ғана емес, үй іші түгел түсінгендей болды. «Бейкүнә, қорғансыз жаратылыс» деген сөздер Дәмелінің көкейіне ұялап қалды. Ұзын кірпіктері жыпылықтап, Қайшаның көздері дымқылдана бастаған екен. Аяз сорған беттері үйге келген соң жылынып нұрлана түсіпті. Қара торының әдемісі. Көптің көзі өзіне найзадай қадалғанға қысылды ма, әлде шынымен ыстықтады ма, мойнындағы жылы орамалын аса бір сүйкімді ептілікпен ақырын ғана алды. Үнсіз, ибалы көзқараспен айналасын шолып шықты. Табиғатында бір өрлік бар секілді. Оны қазір атой салғызып көрсетіп те отырған жоқ, бірақ ол өрлік жасырынып та жатқан жоқ.

— Тәңір жарылқасын, бақытты болыңдар, аллауакпар, — деп Шәкен ақсақал салалы сақалын сипады.

— Не дейді, құда болмаушы ма едік, құйрық жемеуші ме едік,— деді Қоспанбеттің әйелі Айғаным жұлып алғандай.

— Заман солай, қарағым, — деп Шәкен қарт қолындағы таяғын шошайтып көкке көтерді.

Ақылжанның әдемі жауабы, мынау қарттың шежіре көңілі барлық жұмбақты шешіп тастады. Еліктің бір лағы орталарыңа келді, елжіреп асырайсыңдар ма, түз түлігі деп шеттетесіңдер ме, ерік өздерінде. Ауыл қариясы батасын берді, бүгінгі қиылған неке сол.

— Өлердей күтіп жүргенім осы Теремнің тойы еді, — деп қалды таты Қоспанбеттің әйелі.

— Ей, Айғаным, тіл-жағыңа сүйенбей, ана шошаладағы етті қазанға сал, мына ағайын бүгін осында болсын. Қалың малсыз, құдалық сүргіннің қияметінсіз Қайшамды топ еткізіп ортамызға түсірген, қолыма ұстата салған құдайдан айналдым, өкіметтен айналдым, — деді Дәмелі.

Жұрт бұл сөздердің астарын аңғармастан ду күліп алды. Шын түсінген адамға ол ойларда халқының кәдімгі салтымен құда-жекжат бола алмағандықтың өкініші де, мынау қысып бара жатқан уақытқа наразылықтың да ұшқыны да бар еді. Оны бірден Қайша, Ақылжан, Шәкен қарт қана аңғарды.

Мұндай қуанышта кең далаға да сыймайтын ауылдың айналдырған екі үйге қалай сыйып кеткеніне Дәмелінің таны бар. Бұл да уақыт бедері шығар. Кең көсіліп қалған көңіл тұла бойы тұңғышы Ақылжан мен оның Қайшасының алдында кінәлі іспетті. Өмірлерінің аса бір қуанышты сәті тым жұпыны болып кетті-ау. Тыпырлағанмен тарпа бас салып, шойындай ауыр белгісіз бір күш жібермей тұрған секілді. Өз пешенелеріңнен көріңдер дейін десе, Ақылжан мен Қайшаның мөлдір жастығын оған қиғысы келмейді. Сондықтан да болар, жұбаныш сезімі де сипап өтеді. Өмір мәні даңғыраған тойда ғана ма екен? Алдарынан жарылқасын. Енді қайтып уақыт қыспағына түсірмесін. Мынау қақаған аяздың артында көңілді көктем, жайма-шуақ жаз бар емес пе? Соған жетуге асықпаймыз ба? Өмірдің де соған ұқсастығы бар.

Торығу сезімдері келгенде оған қарсы атойлап шыға келетін Дәмелінің өрлігіне екі баланың барлық мән-жайды жайып салуы тағы кірбің түсірді. Бәрінен де жанына батқаны — Жүсіпті торып жүрген жалалар. Өрлігі бар, ерлігі бар азаматтың жалақорлар сағын сындырып жүрмесе жарар еді.

Сол ерлігі емес пе, оқудан шығып қалған Ақылжанға ауылнай болуға жолдама ұстатыпты. Онда да басқа ауданға, Шодыр тұрған ауданға жіберіпті. Қайшаға саған мұғалімдік қайда болса да табылады, қиналма депті. Бір-біріңді шын сүйсеңдер қосылыңдар деп кеңес берген де сол екен. Адал махаббат жандарыңды нұрландырса, барлығын да жеңесіңдер, жассыңдар деп жігерлендірген де сол екен. Азаматым-ай, сенімен жанай жұғыстырған тағдырға мың да бір рақмет.

Жұпыны той тарағаннан кейінгі екі күнгі әңгіме Дәмеліні барлық жағдайға қанық етті.

— Ойпырмай, мына қақаған қыста ауылнайлықты қабылдағаның қалай болар екен?

— Басқа лаж жоқ, жолдама қолда, — деді Ақылжан.

— Тәуекел, құдайдың мұнысына да шүкір. Мына бізді де енді өзіңмен бірге көшіріп ал.

Дәмелі баласына өмірдің қалған бөлігінде өз мойныңдамыз дегендей сыңай танытты. Ақылжан да бұл жауапкершілікті осы жолы біржола өз иығына алғандай еді. Үй болғаннан кейін перзент атаулының бойында мұндай бетбұрыстың орнығатыны заңдылық болса керек. Ата-ана жүгін жеңілдетуді мұрат тұтатын болса керек. Сондай кезен Ақылжан өмірінде де басталғалы тұрған сияқты.

Қайша келгелі Амангүлдің бесігі төңірегінен шықпайды, жыласа тербетеді. Енесінің қолын бір уақ босатуға тіптен ынталы. Әуелі түнгі құрғатуына да тұрып келіп көмектесіп жатқаны. Дәмелінің бұған іші жылиды, бірақ екінші жағынан, қартайғанда жастармен жарысып бала туғанына қысылғандай. Құдайдың бергені, қайтеді енді.

Бұлар келгелі жағасы жайлауда жүрген Кеңесжан. Таңертең тұрғанда жазбай ағасының қолына су құяды, тырбиған бойынан асып, жерге сүйрелеп орамалы тұрады. Бұл міндетін қаза етпей орындайды. Бұған бәрінен де мәз адам Дәмелі.

Кеңесжан екінші қолымен тіс жуатын ақ ұнтақты ұстап ағасы көбіктендіре аузын ысқанда оны қызық көреді. Бұрын-соңды көрмеген жаңалығы, бұл ауылда ешкім өйтіп тісін шаймайды.

— Қайша тәтемнің аузынан сүйген соң тісіңді солай жуасың ба? — деді ол қарап тұрмай.

Ақылжан күлкі қысып, аузы толы су мен порошокқа шашалып қалды. Бұл сөздерді құлағы шалған Қайшаның да ішек-сілесі қатты. Түнде шам сөнісімен «сендердің қастарыңа жатайыншы» деп шымылдық ішіне кіріп алатын. Екеуінің арасына жатып, көзі ұйқыға кеткенше жоқтан өзгені сұрайтын. Таңертең тұрып алып, «мені шымылдық ішінен басқа төсекке кім апарып тастады» деп дау салатын. Оның бәрі үйреншікті болып кетіп еді, енді мынау сұрағына не деп жауап қайтарсын.

— Сен көп оттамай, андағы суыңды дұрыстап құй, — деді күлкі қысқан Ақылжан. -Өйдеп айтпа, Қайша тәтең өкпелеп кетіп қалады.

— Неге? Көп өкпелесең, ақылың қашып кетеді дейді апам маған. Оның да ақылы азайып қалмай ма?

— Ендеше, жаңағыдай сөз айтпа. Тәтең өкпелемесін, ақылы қашып кетпесін.

— Мына аппақ ұнмен маған да тісімді жууға бола ма?

— Сен кімнің аузынан сүйіп едің?

Ақылжан өз сөзіне өзі рахаттанып күлді.

— Мен… мен… үлкен болған соң сүйемін.

Екі баласынын осы бір жарастығына әмсе қызығатын әрі ұдайы мың да бір тәубә ететін Дәмелі сыртқа шықса, Ақылжан күлкісін тия алмай тұр екен.

— Не болды сендерге, тоңып қалдыңдар ғой.

— Мына кішкене ұлың үйленем дейді.

— Үйленсе несі бар, сен құсап ол жүріп алмайды.

— Көкем Қайша тәтем өкпелеп кетіп қалады дейді, — Кеңесжан аузын бұртитып, ренжіп айтты бұл сөзді.

— Өкпелетсін осыдан. Мен көкеңнің өзін қуып жіберейін.

Үйде жасаулы тұрған шайға бұларды шақыра шыққан Қайша бұл сөздерді анық естіді. Енесінің ықыласына іші біртүрлі елжіреп кетті. Шіркін, ана-ай, өз баласының ғана емес, енді менің бабымды да табудың қамында жүргенін көрмейсің бе. Алғаш көргенде бөлектемей, баласымен қоса қапсыра құшақтағаны, енді міне «өкпелетсе, алдымен өзін қуып жіберем» деп жатқаны аса бір саялы көңілдің желпіген самалы іспетті. Еркелігімен де, қызық тілімен де мынау Кеңесжан ерекше бір жылылыққа шақырады. Алғаш оқуға аттанып, осы ауылда алғаш ақ ұнтақпен тісін жуған ағасын асқар таудай санайды. Бұрын да солай ма, әлде бұлар келген соң ба, бұл бала бір қойқалақ әрі ерке жүрісті шығарды. Әне сол жүрісімен томпаң қағып, үйге кетіп барады. Дүниені тындырып тастағандай кетіп барады. Жұптарыңды жазбасын. Бесікте жатып іңгәлаған Амангүлдің иісі де тұла бойында ыстық бір сезімді тасытты. Осынау босағаның тілекшісі боп, осынау басталған жаңа өмірдің дәмі тәтті көріне ме, қалай? Иірімің үйіліп алып бара жатыр-ау, қымбат тіршілік. Бір жерде жағаға лақтырып тастамасаң болды. Ендігі арман сол, ендігі мұрат осы босағаның, шама келсе, бақытты болу. «Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан» дейді халқым. Аяғымды құтты қыла көр, азаматыма абырой бер. Ата-ананың ақ батасын алып аттануды маған тағдыр жазбады. Судан шыққан балықтай тыпырлап, өз айдынымды өзім іздедім, тіршілік қызығына өзім ынтықтым. Өз аяғымен қаңғып келген қыз еді, маңдайында тәңірісінің қарғысы бар екен дегізе көрме. Мені қарғаған тәңір емес, адам ғой, адамның айласы, зұлымдығы ғой, оны жеңуге болатын шығар. Жалғыз күреспеймін деп, Ақылжан, сенің етегіңнен ұстадым. Бақытың болам ба, сорың болам ба, кім білсін. Қиналсаң, жазғыра көрме, менің тілеуім ақ. Өзің мақтайтын анаңның ығына әкеп паналатқан саған рақмет, мүмкін, оның мейірі өмірдің ызғарлы желін жанға шипа самалға айналдырар. Мүмкін, мен үшін бақыт қауызы осы босағадан ашылар.

6

Шодыр Ақылжанды бірден таныды. Есейіп әдемі жігіт бопты. Жүсіп бергізген жолдамаға ұзақ қарап отырды да:

— Жұмыс табылады-ау, Қайшаға да табылар, бірақ жағдай ауыр. Мал өліп жатыр. Орыс поселкелерінде бір сыдырғы ничего, қазақ ауылдары асыра сілтеудің қақпанына түскендей. Жұртты ашықтырып алмасақ жарар еді.

— Шет жағасын мен де көрдім. Соның салдарынан әкеммен де кездесе алмадым. Малды құтқарамыз деп етекке кетіпті, — деді Ақылжан.

— Етек не пана болар дейсің. Қыстан да қаһарлы болып тұрған мынау мезгілсіз ортақтасуға енді не амал? Ие жоқ малға, ие! Менің еркіме жіберсе, сол күйі қайта таратып берер едім. Жүдеген малды бірақ кім алады?

27-інші ауылға ауылдық советтің председателі болуға алған жолдамасымен қоса, Феодор Афанасьевичтің кабинетінен Ақылжан осындай зіл қара тас ауыртпалықты да арқалап шықты.

— Үйіңді тездеп көшіріп ал, — деген нық дауысты да көңіліне түйді. Ақылжанды қанатыңа ал деп ашық жазбағанмен, мынау қысылшаң кезеңде өзіне ескі досының үлкен бір аманат артып отырғанын Шодыр айқын сезді. Жалпы жағдай ауыр болса, оның қамқорлығы неге тұтқа? Жүріп берген қара сел сенің ойдым-ойдым селкеу бекіністеріңді бұйым құрлы көрер ме екен. Ауылнайлыққа Ақылжанды жібергендегі Шодырдың есебі біреу ғана: қанша айтқанмен Нарғазының жиені ғой, нағашысынан бірдеңе жұқпады дейсің бе? Жұрттың тілін табар, жалаң айғайға салынбас. Жаны жаншулы халықты жеберлік бірдеңе ойланар.

Бірақ өз басы мынау келер көктемнен қатты қорқады. Қыста аша тұяқты қырып салса, ғұмыр бойы төрт емшекке телмірген қазақтың халы не болар екен? Егін сап жер еміп, бақ ұстап жеміс терген халық емес бұл. «Таңғы ас — тәңірден», «ер азығы мен бөрі азығы жолда» деп жөңкіліп көше берген жұрт. Арасында Нарғазы сияқты некен-саяқтары болмаса, ертеңгі күнді егжей-тегжейлі ойлайтындары да аз. «Құдай берерін тауыспасын» деп көкке ғана телміреді. Осы психологияны аттың жалы, түйенің қомында өткен ғасырлар бойғы көшкін әмір қалыптастырды ма екен? Мал бұл халық үшін тәңірден де күшті. Өмір сүрудің бірден-бір кепілі, көзі. Мал қырылды, мал құрыды дегенше, халық та қырылды дей бер. Аш кезеңде бір тоқты алған кедей, амандаса келгенде ат мінген ағайын сол жақсылықты ғұмырында ұмытпайды ғой. Малға сыйынудың түп төркінін де бір сыр жатыр-ау. Орыстың егінге сыйынуы да тап осындай. Уақыт қалыптастырған күнкөріс келбеті. Егін піскен кезде оған бір торғай қонып, маңынан бір мал жүрсінші, орыстың жаны қандай шыжық болар екен. Сонау үркіншілік жылдары ақтар ақымақтық жасап, пісіп тұрған егінді жапырып кеткені үшін бүкіл Черкеш, Антон төңірегіндегі орыс шаруаларын өзіне түгел қарсы қойып алған жоқ па? Егінге жау — бізге жау, егінді таптаған бізді де таптайды деп күреске шықты олар. Партизандық қозғалысты ақтар, сөйтіп, өздері күшейтіп алған-ды. Бір адамның ақымақтығы кейде бүкіл халықты қасіретке душар етіп, бір адамның ақылдылығы бүкіл халықты тұңғиықтан алып шықпай ма? Анарбайдың киіз үйді жаққаны осы атыраптағы бүкіл елге қара таңба болды. Әй, Жүсіп, азаматым, ол жөнінде жақсы жаздың, «Киіз үй социализмге қарсы ма?» дедің, киіз үйлерді отырықшылдыққа көшкен жерлердің өзінде бір уығын жоғалтпай сақтау жөнінде қаулы шығарттың, халықтық қазынаны қастерлеу жөнінде қаншама жұртқа ой салдың. Бітеу кеуделерге білтеден шам жақтың.

Қазақ үшін қай қазына малмен шендесе алады? Басқа пана болатын үй, киетін киім — малда, ішетін ас — малда, бүкіл өмір арқауы — мал, малсыз күн жоқ. Оның қадірін қазақ бәрінен де жақсы білген. Қазақтың малға деген іңкәрлігін орысқа, орыстың егінге, жеміске деген іңкәрлігін қазаққа берсе — міне, социализм дегеніміз осы. Соған жету керек. Көзінің ағы мен қарасы, өмірінің өзегі болып отырған малын сыпырып алдық, яғни өмірге деген іңкәрлігін жұттық. Үлкен көлемдегі Анарбайлар біз болып жүрмесек жарар еді. Бағылып тұрған малды бағусыз қалдырдық. «Ортақ өгізден — оңаша бұзауым» деп өскен халықты нағыз талма жерден ұрып салған жоқпыз ба? Өзі оқыған Ленин еңбектеріндегі кооперацияның идеясы басқа еді. Еркімен, тек қана еркімен. Ортақтасуға өмірдің өзі, коллективтік шаруашылықтың артықшылығы әкелсін. Жаңылмаса, оның мәні тап осындай еді ғой. Ал біз болсақ, «бірік те бірік, тездет те тездетке» бастық. Қайда асығатынымызды өзіміз де білмейміз, масқаралыққа ма, әлде бақыттылыққа ма? Енді, міне, сол жиып алған малды бір қыста аман алып қалудың өзі күшке түсіп тұр. Кешегі шаруаның егінін әдейі таптап кеткен ақтардың қаскөйлігін өзге өрнекпен қайталап тұрған жоқпыз ба? Бірақ біз елге жауыққан ақтар емес едік қой. Осы қалың бұқараға бақыт әкелеміз деп күреске шықтық емес пе. Ішер астан, киер киімнен айырсақ, ол бақытты қалай әкелеміз?

Тегім шаруа болғандықтан ба, осындай ойлар шырмап жібермейді. Партияның жолы, өлкелік комитеттің нұсқауы деген соң орындамасқа шара жоқ. Әйтеуір жоғарыдан айтқанды бас шұлғып жасап жатырмыз. Былай тартсаң — өгіз өледі, былай тартсаң — арба сынадының кері. Дүниенің қиыны тегі шөре-шөреде ғой. Өз арыңа қарсы жұмыс істеуден артық азап бар ма? Феодор Афанасьевичтің арыз беріп босануға да бірнеше оқталғаны бар. Бірақ отан намыс жібермейді, қиындықтан қорықты, большевик емессің дейді ғой. Қазір кит етсе, осы сөз алдыңнан шыға келеді. Жұмыста кемшілік жіберсең де, келісе алмайтын пікір айтсаң да «сен большевик емессің».

Феодор Афанасьевичті жегідей жеген мұндай ойларды, әрине, Ақылжан білген жоқ. Бірақ байқағаны — былтырғы көргенінен жүдеулеу. Нағашысымен түйдей құрдас болса да, тіпті егделеу тартып кетіпті. Жұмыс жеп қойған-ау, тегі. Қаладағы Жүсіптен мұның жүгі ауыр сияқты көрінді Ақылжанға.

— Көмектесесің, бір тірегім боласың, — деді-ау. Өте салмақты сөз. Жүсіп пен Шодырға жұғысып кетсе болды, Ақылжан есейіп шыға келетіндей сезінеді. Мынау бір сағаттық әңгімеден қанша жайға қанық болды. Бірақ аса тіс жарып шығарғысы келмейтін, ар жағын сыздататын бір ойлар да бар секілді бұларда. Іштей өз істегендеріне ме, жоқ әлде, толқындай бірін-бірі көмген қауырт мынау шараларға ма, әйтеуір бірдеңеге өздері риза емес. Екеуі екі жақта отырса да, осы бір ширыққан жіп бұларды жалғастырып жатқандай. Бала күнінде сонау үркіншілік жылдары бойларынан байқалған ашықтық, еркіндік әлдебір шымылдықпен көлегейленгендей. Айтқысы келіп тығылып тұрғанмен, көңіл тізгінін белгісіз бір күш тежей береді. Сол себепті де саяси мәселеге аса тереңдеп кетпейді де, өмірдің күйкі тірлігі арқылы біраз жайды аңғартады. Кеше Алматыдан Қайша екеуі кетерде Жүсіп «жатыпатарлардың жұлдызы жанса, бәріміз де жаңа өмірге арнап жайған жайнамазымызды жинай беретін шығармыз» деп еді, бүгін Шодыр «малын сыпырып алғанда қазаққа қандай бақытты сыйға тартқалы отырғанымызды өзім де түсінбеймін» деп қалды. Бұларда әйтеуір бір іштей арпалыс бар.

Ауданы басқа болғанмен, 27-інші ауыл өз ауылдарымен іргелес. Бұқпан, Киікбай, Қарауыл төбе деген үш артельді біріктіреді. Сан қатынап, сан үстінен басып өткен ауылдары. Ел арасында атқа мінген азаматты танымайтыны бола ма, кешегі 20-ыншы ауылдың хатшысы бүгін бізге ауылнай болып келіпті деген хабарды гу-гу айта бастады. Біреуі құда деп, біреуі құдамыз Нарғазының жиені деп, әйтеуір Ақылжанның құлағын шулатып жатты.

Ауылдық советке қарайтын үш мекеннің қайсысына келсе де, жас болыстың зәресі кетті. Қарауыл төбеде ортаққа жинаған мал қырылып бітуге айналыпты. Шөп жоқ, бағатын адамдар да «бөдене басына, тұрымтай тұсына» деп кетіп отырған. Әркім өлместің қамына кешкен. Біраз үйлер жалғыз-жарым сауын сиырына ауыз салыпты. Ертең көктем шығып, төрт емшекке қарайтын күн туғанда қайтеді?

Осы жағдайдан қорықты ма, әлде Шодырдың айтқанын істегені ме, Бастұмадағы үйді қыс іші болса да тез көшіріп алды. Қайша мен шешесі үлкен сүйеу сияқты көрінді өзіне. Кеңесжан да аузы тыным таппай, әр нәрсені айтып бір уақ көңілін бөледі. Әкесіне, Нарғазы нағашысына барып қайтудың да қисыны келмеді. Бір ауылдан бір ауылдың жағдайы сорақы көрінді.

— Бүгін соңғы екі бала да сабаққа келмей қалды, — деді Қайша. — Үйлерінде ас жоқ, тегі көңіл қошы болмаған шығар.

— Кеше бір топ, бүгін бір топ қайыршы есік алдынан әрең кетті. Ауылнайдың үйінде бәрі тіреліп тұратындай көретін болса керек. Мынаны ауданға хабарламасаң болмайды, — деді шешесі Дәмелі.

— Қайыр сұрағандар осы ауылдың адамдары ма?

— Қайдам, бұл ауылды әлі түгел біліп болғам жоқ қой. Біразы «Шұбартаумыз» дегенді айтты. Соған қарағанда, сырттан келгендер-ау деймін.

— Мәссаған, жұрт боси бастаған екен ғой.

— «Бар малды ортаққа салып едік, ортақ оны қырып алды. Қыс біздің жақта сұмдық боп тұр. Осы жақтың қысы жұмсақ, елі тоқ деген соң келіп едік, қайырым етіңіз, бәйбіше» деп сойталдай жігіт үйден шықпай қойды. Өлшесе өзімен кетсін, жетектеген мына Кеңесжандай баласы бар. Бір кесе тары бердім. Келгендердің ешқайсысын құр қайтарып жатқам жоқ.

— Өзіміз тілімізді тістеп қалып жүрмейік.

— Тілімізді тістесек, ауылнайсың, шеш мәселені, — деді Дәмелі зілдірек. — Е, сенің болыстығыңнан менің болыстығым көш ілгері болған екен ғой. Халықтың әйтеуір қарны тоқ кезі еді ол.

Жұмысты бастамай жатып тұйыққа тірелгендей болды Ақылжан. Киікбайда осы көктемде егін салуға сақтап қойған тұқымдық астық бар екен. «Халық мына түрімен қамбаны аштырмай қоймайды-ау деді кенже нағашысы Ерғазы. Ол жиенінің ауылдық советтің төрағасы болып келгеніне бір жағынан барып тіреледі. Жағдай оның миын ашытатындай-ақ ауырлап барады. Сол себепті өзінің бір жасырын сырын да шыдай алмай айтып қалды.

— Өкіметтің есебінен тыс азын-аулақ артық астық бар еді. Соны таратып берсек қайтеді?

Ақылжан қуанғанынан орнынан ыршып тұрды.

— О, жаным нағашым, мына мінезіңіз тура Нарғазы көкеме тартқан екен. Қалай ақылды жасағансыз.

— Ақылдылықтан дейсің бе, өмір үйретеді ғой. Шынымды айтсам, сол төмендегі өз ауылыма сақтаған дүние еді. Олар егін салмайды. Ал малдары тап мына біздегідей қырылып жатса, халдері мүшкіл десеңші.

— Ол жақта қалың қар жоқ шығар, малдары аман болар. «Небір қиын жұт жылдары пана болған киелі құм деп отыратын әкем.

— Оның өзінен хабар бар ма? Колхоз малын аман алып қалам деп далбасалап кетіпті ғой.

— Апам көрінеді болмай жіберген, — деді Ақылжан сәл күрсініп. — Бірақ Нарғазы көкемдер тиіп тұр ғой қасында, бір амалын жасар.

— Нарғазы көкең бір ту биені жетектеп, сонау жер түбі Ақсуға кетіпті. Үмбет деген азаматтың қыстық соғымын әкетіпті.

Ақылжан ойланып қалды. Есіне нағашысы екеуінің Үмбеттің қазасының үстінен шыққаны, кетерде шешесімен қоштасуға үйіне барғаны, сонда жылына сояр малды мойнына алғаны, Қайша екеуінің танысуына осы қазаның себеп болғаны түсті. Осыларды еске алғанда, Ақылжанға керемет бір көп уақыт өткен сияқты көрінгенмен, айналып келгенде бәрі бір-ақ жылдың қарасы екен ғой. Уақыттың соншама тығыздалғаны ма, әлде оқиғалардың қоюлығы ма, осы бір кезең жас ауылнайға атпай қоятын сары таңдай ұзақ көрінді.

— Уәдеде тұрғаны жақсы болған. Біз тіріміз. Ол үй азаматынан айырылып қалды ғой. Азамат болғанда қандай. Қайран Нарғазы көкемнің жүрегі-ай!

— Мына уақыт сондай кең жүректі де сығып бара жатқан жоқ па? Мен сол өзіміздің ауылға кетсем деймін. Қой бақсам да Нарғазының бір жағына шығайын. Оған қазір сылтау табылып тұр, — деді Ерғазы.

— Қандай сылтау?

— Ол мына сенің болыс болып келгенің. Бірі — нағашысы, бірі — жиені, бар билікті қолға алды дейді ғой жұрт. Ағайынды адамдар қызмет бабында түс жыртысып қалып жүреміз бе?

— Сонда мына отқа мені тастап кете бересіз бе?

Ерғазы сәл ойланып тұрды да:

— Мен саған қызықты айтайын, — деді күлімдеп. — Ана апаң болыс болғанда «ойбой, бұл Қармысқа құдай бере салған, қатынына дейін атқа мінді» деп соқты. Сонда көре алмағандары менің осы Киікбайға басқарма болып келгенім, сенің оқуға кеткенің, ана жақтағы Жүсіптің күйеу екендігі. Оны жұрт білмейді ғой дейсің бе?

— Жүсіп Қармысқа күйеу емес, Ажыға күйеу ғой.

— Ажы мен Қармыс құда-құдандалы болған соң бір шұқырта үйе салмай ма қазекең.

— Ереке, үркіншілік жылдары Шатырбайдың көгенінен де аман қалдыңыз ғой. Бұл қиындықтан да шығарсыз.

— Шатырбай ашық жау ғой. Ашық жаумен күресу оңай. Өйткені оның жау екенін білесің. Дүниенің қиыны жасырын жау. Оның қай жағыңнан соғарын білмейсің. «Іштен шыққан жау жаман» деп қазақ бекер айтты дейсің бе? Оның үстіне, мына жағдайда әрбір сүрінгенің өзіңе көр болып қазылады.

Өмір көрген нағашы өзек жарар сыр айтып тұр. Бименді байға қосақтап арыз жазған ағайын мынау, қыстың арты малға ғана емес, адамға да сұрапыл болып кетсе, түбі шикі шикілігін жасамай қоймайды демеуіне кім кепіл. Оның үстіне Қайшаның тегі тағы келіп қосылса… Осынау бір үрейлі елес көлеңкедей қыр соңынан қалмай қойды-ау.

— Құсың құтты болсын. Соған ниет білдіріп қайтуға мынау қыс, қат-қабат жұмыс мұрша бермей жүр. Оның үстіне қазір қайыршы көбейіп кетіп, үйдің іші қадам аттатып шығарғысы келмейді.

— Қайыршы демекші, Ереке, әлгі үлестіретін астығыңыз солардың қолына түсіп кетіп жүрмесін.

— Ол жағын ескерерміз. Жағдай қиындап барады. Қазір қоймаларды қарумен күзеттірудемін. Сен Дәмеліге түсіндіріп айт, өкпелемесін. Келініне құтты болсын айтып әлі келеміз. Уақыт қой, уақыт.

Ақылжан аса мән бермепті. Бұрын жарайды Киікбай мен Бастұманың арасы біраз жер әрі екеуі екі ауданға қарайды. Ал енді іргеге, мына Қарауыл төбеге келгенде әпкесі мен інісінің, нағашысы мен жиенінің арасын қашықтатып тұрған не? Сонау жер түбіндегі Балқашқа тақау құмда отырған Нарғазыларға тіпті өкпе жоқ екен-ау.

Нарғазы бір тойға жан салса, осы Қайша мен Ақылжанның тойына жан салатын еді. Асыға күтті ғой оны. Бірақ жағдайды көрдің бе? Оның үстіне үйленген уақыттары да нағыз қыстың ортасы. Бұларға келмей, нағашысының Үмбеттің үйіне тартқанын Ақылжан іштей құптады. Нарғазының мұндай ірі мінездері болатын.

Ерғазының оған жақындағысы келетінінде де бір сыр бар-ау. Ұсақ бір дүние асқар таудай ағасының сағын сындырмасын дейтін шығар. Әйтпесе мұнда жағдайы жаман емес сияқты. Бағына аудандық комитеттің бірінші секретары болып, ағасының қимас құрдасы, төс түйістірген досы Шодыр келді. Өз тағдыры да кешегі Черкеш қорғанысында онымен жанасып қалған. Жанындай көретін әпкесі Дәмелі де осында. Оның аузына тістегендей етіп өсірген Ақылжаны, міне, азамат болып, ат жалын тартып мінді. Не керек енді, неге кетем дейді?

Әлде осынау нағашылары қыранның балапанындай қанаттандырдық, енді өзі ұшсын, өз биігінен көрсін дүниені дей ме екен. Жоқ әлде, шынымен-ақ мынау жаңа өмірдің қауашағы бұларға тарлық етіп жүр ме? Нарғазы, Жанғазы, Ерғазы — Тұрғанбектің үш арысы, үшеуі атқа мінгенде қаймықпайтын жан жоқ еді, Қармыс ауылының алынбас қамалындай болатын. Ол сонау патша заманында, ескі өмір тұсында-ақ болсын. Бірақ бұлар ол кезде де ешкімге озбырлық жасаған жоқ, ешкімнің малын тартып алмады. Есесіне намысын жібермеді, ешкімді басындырмады. Сол үшін даңқтары шықты. Үлкені Нарғазы серілік құрды, ит ұстап, құс салды, бәйге баптады, мырза болды, ада да білді, бере де білді. Жақсылармен жақын жүрді, өзге құсап қалтырамады, бар малын ұқсатты, бар жанын риза етті, сол үшін Қармыс ауылы ғана емес, бүкіл Садыр жұрты құрмет тұтты оны, атақты ел азаматы болды. Совет өкіметін де ол құптап қарсы алды. Кедейлерге онсыз да іші бұратын, көмектессең жарлыға көмектес деп жүретін батыр мінезді азаматқа «кедей бақыты» деген ұран ұнады.

Бірақ Лепірбайлар, Анарбайлар жанына тиді. Олардың әпербақан әрекеттерінен бұққан жоқ. Ашық қарсы шықты. Араларындағы көзі ашық, сүйікті жиені Ақылжанның адам болуына жанын салды. Жанғазының өз ауылында, Ерғазының мына қайын жұрты Киікбайда бастық болып жүргендері табиғатына біткен еттерінің тірілігі. Осындай әділ, адал азаматтар ғана мынау кезеңнің жүгін көтере алуы мүмкін. Шешуші күш олардың әлеуметтік тегінде емес, азаматтық, адалдық тегінде болып тұр ғой. Сол себепті де жұрт Лепірбай, Анарбайлардан гөрі бұларды көбірек сыйлайды, бұларға құлақ қояды. Әрине, көре алмайтындар да, қызғанатындар да бар шығар. Ерғазының жаңағы айтып тұрғаны сол. Қызғанады екен деп өмір қызығынан бас тартуға бола ма?

Ерғазының неге кеткісі келеді? Әлде осынау көп жайы түсініксіз уақыт сырының ағасының ішіне сыймай жүргенін алыста жүріп-ақ сезе ме екен. Қасында болып, қабағына қарағысы келе ме? Әлде есті азамат қайыршылардың көбейгендігінен бір зұлматтың келе жатқанын көре ме? Сен келдің, мен кетейіні қалай? Оған Шодыр да көне қоймас. Феодор Афанасьевичке керегі жұмыс істейтін, жұрттың тілін табатын адамдар. Оның ру-сұруда, нағашы-жиенде шаруасы жоқ. Адам болса, өкімет ісіне берілсе болды. Әсіресе, мынау қатты қыста, ортақ мал опат болып, қазақ ауылдары қиындыққа ұшырап жатқанда Ерғазы секілді есті азаматтарға сүйенбегенде кімге сүйенеді? Амал табудың жолдарын солар ғана айта алатын болар.

Өткен бір жиналыста күйзеле сөйледі. Орыс мекендерінің басшыларына, ауылдық совет төрағаларына тапсырма берді. Қазақ ауылдарына көмек ретінде астық алып қайтуға лау жіберуді тапсырды.

— Лауында мылтық болсын, қарулы адамдар болсын, жолда тоналып қалып жүрмесін, — деді.

Осының бәрі жақсылықтың нышаны емес. Осындай кезде Ерғазының елге кеткісі келетіні Ақылжанды бір жағынан, таңдандырса, бір жағынан, қорқытады. Жас емес, мына кірген 1932 жылы бұл тура жиырмаға толды, оңды-солын таныды. Қазақтар бұрын он жетіден асырмай ұлдарын үйлендіретін болса, бұл үш жыл кешігіп, жиырма жасында бір шүйкебасқа әрең қолы жетті. Онда да жағдай көмектесті, Қайша оқудан қуылмаса, өзінің үстінен арыз түспесе, әлі де әйелсіз жүретін бе еді, қайтер еді. Құлшынып-ақ жұмысқа кіріскісі, мынау жаңа өмірдің жүгін мойнына алғысы келеді. Қайша да осылай етуге құмар. Бірақ небір ауыртпалықтың алдынан шыққанын көрмейсің бе? Әрине, өмір тастақ жол емес, оның үстіне, жықпыл-жықпылы көп жаңа өмір бұл.

Ауыл-аймақ жас бала дегенмен, Ақылжан біраз дүниені бастан кешті. Лепірбайдың аяқасты түрмесін, Анарбайдың арандатуын, өкіметтің оқуын, одан қуылғанын, Қайшаның қасіретті тағдырын көрді. Бұл күнге кәдімгідей есейіп жетті. Түйгендері, көргендері біраз. Анарбайдай қағазға қол қояры ғана бар бітеу емес, оқып-жаза алатын, бұл жағынан ешкімге ділмәр болмайтын сауатты болыс.

— Сен секілді жас болыстардың өмірге келуі кезең сипатын аңғартады, — деген болатын Шодыр алғашқы әңгімесінде. — Қарашы өзің, бұған дейін кімдер ауылнай болды? Қара танымайтын қараңғы адамдар. Олардың алдына әкелген қағазға қол қоя алғандары қойды, қоя алмағандары бармағын басты, мөрлерін ұрды. Әйтеуір мөрдің иесі соған мәз. Небір тағдырлар солардың алдынан өтті. Ірі байларды тәркілеу солардың шешімімен жасалды. Ауылнай мөр соқты, бітті. Осы мөрдің астында талай орта шаруалар да жылай-жылай кетті ғой. Бір-біріне қыжылы барлар ауылнайлардың аңқаулығын пайдаланып өш те алды, айдатты, соттатты. Өйткені ауылнайдан үлкен ауылда тұлға жоқ, Совет өкіметінің жергілікті жердегі екілі. Қараңғы жұрт оларды пайғамбардан кем санамады. Ал сен болсаң, хат танисың, қағаз жаза аласың, арпалысып өткізсең де Анарбайда болған хатшылығың сені біраз тәжірибеге байытты. Іс жүргізудің не екенін білесің. Менің «кезең» деп отырғанымның сыры осында. Қай қағазды оқымай, таныспай қолды ұрып жібереді екен деп сен үшін енді біз де қылпылдамаймыз. Сауатты, Алматыдан аз болса да оқып келген ауылнай деп санаймыз.

— Бірақ сөзге ерме, сөзге ерсең құрисың, — деп нықтаған болатын Шодыр. — Әділдігің ана нағашың Нарғазы мен анаң Дәмелінікіндей болса жетеді. Қалғаны өз-өзінен келе жатар.

«Екі ашада» жиналған астықты әкелетін лауды басқаруды Ақылжан Ерғазы нағашысына тапсырды. Біріншіден, ол астыққа ешкім тимейді. Екіншіден, жасында күреске көп түскен балуан нағашысы ешкімге алдыра қоймас. Бірақ оның беті ары болсын.

Әр-әр жерден ұрлықтың ұлғайғаны туралы хабар көбейіп кетті. Малын жоғалтқандар ағып отырып ауылсоветке келеді. Бұрын ізге түсіп, өздері далбасалап жатушы еді. Енді тек кеңсеге тұра шабады, құдайдай сенетіні — ауылдық совет.

Бастұмада өзінің туған Ажы ауылында Шәкен қарттың көк биесін ұры алып кетіпті дегенді естіген болатын. Іштей қатты қынжылды, кемпірі ауру, қысы-жазы қымызын ішіп отырған жалғыз биеден айырылған соң не болды. Бұл ұрылар қартайғанына да, қадірлі болғанына да қарамайды екен-ау. Қу тамақ не істетпейді.

Мана алдына қаба сақал шал келді. Көзінен аққан алты тарам жас өңірін жуған. Еркек адамның мұнша егіліп жылағанын көргені осы.

— Қарағым болыс, шиеттей бала-шаға қарап отырған жалғыз сиыр еді. Түнде біреу жетелеп кетіпті. Ізіне түсіп біраз жерге бардым. Бірақ мынау түбі түсе жауып тұрған қар лезде-ақ ізін жасырды. Бала-шағам қырылсын демесең, тауып беруге көмектес.

— Із қай жаққа кетіпті, ақсақал? — деді Ақылжан тыңдап болған соң.

— Бет алған жағы Киікбай. Кім білсін, әдейі адастыру үшін солай қарай кеткен болып, сосын басқа жаққа бұрылған шығар.

— Қауіп етер адамыңыз бар ма?

— Қарағым-ай, қолмен ұстамаған соң кімнің обалына қалайын, бірақ сол Киікбайда ағайынды атақты екі ұры бар еді, Құлпытас, Қырғи деген.

Осы маңдағы байлардың талайын кезінде қан қақсатқан болатын. Кеңес өкіметінің құрығы ұзын ғой, қарағым. Тездеп іздеу салдыршы.

Ақылжан шабдар атпен Киікбайға өзі тартты. Қалың қардан малтығып әрең келе жатыр. Ойына тап осы шабдармен Басқанның суына кете жаздағаны, Қанай ауылынан бір-ақ шыққаны, аяқасты қамауға алынғаны түсті. Мынау омбы қар да сол қамаудан бір де кем емес секілді. Шабдар ат тап сонда судан өткендей пыр-пыр етеді. Қорықса да, Басқаннан өткенде әйтеуір жиек көрініп тұрып еді ғой, ал мынау ұшы-қиыры жоқ көз жеткісіз бірдеңе. Тасыған кезде қап-қара боп зәреңді алатын өзен суынан мұның үрейі бірде бір кем емес. Жиекке көз жетпегенде де су қорқынышты ғой. Мынау тап солай, төңкеріліп жатқан мұхит іспетті. Бұл өңір шилі келуші еді, көрінбейді, сонда қар шидің басын жапқанға дейін жауған ба? Бұл жасында мұндай қарды көргені бірінші рет.

Ойпаңдау жерге орналасқан «Киікбай» ауылынан әуелі өтіп кете жаздады. Сұмдық-ай, киіз үйлерді тіпті кереге тұсына дейін көміп тастапты-ау. Сыздықтап шыққан түтіндер болмаса, адасып кетуі ғажап емес еді. Ерғазының үйі қай мөлшерде еді, тұспалдап соған қарай тартты. Ойы — алдымен сол кіші нағашысымен ақылдаспақ. Әнеукүнгі астыққа барған сапары қалай болды екен, оны да білгені жөн.

Ерғазы суыт жүрісінен-ақ Ақылжанның тегін келмегенін сезді. Құлпытас пен Қырғиды жақсы білетін еді, оларды қорғай сөйледі.

— Бұлар жылқы алуға кәніккен ірі ұрылар. Сиырға қолын былғамайды. Бірақ кім біледі, бұлардың да заманы өтіп кеткен шығар. Әттең, ертерек танысқанда баяғы Шатырбайдың жылқысына өзі ертіп баратын еді. Нағыз атпал жігіттер.

— Шатырбай есіңізде мықтап қалыпты ғой.

— Қазір болса, құлындаған даусын шығарып, әкесін көзіне көрсететін едім. Нағыз тап жауы сол болатын.

— Болар іс болды. Шатырбайды қояйық енді. Мына Құлпытас, Қырғимен қалай тілдесеміз?

— Оларға ұры деп барсақ өшіктіріп аламыз. Осы ұрлықты қалай табу жөнінде ақылдасқан болайық, — деді Ерғазы. — Әнеукүні ауылға мен ол екеуін ерте барғам. Бір-бір шананы өздеріне табыс еттім. Қамбаны күзету де соларға жүктелді.

— Мынауыңыз ақыл болған. Сонда қалай сөйлесеміз? Мүмкін, осында шақыртармыз.

— Солай еткен жөн. Мен қазір кісі жіберейін. Шай ішіп, тамақ жеп отырып тілдесейік.

Ет пісірім уақыттан кейін үйге екі кісі келді. Ақылжан орнынан тұрып сәлем берді. Бірі — Нарғазы нағашысындай ірі денелі, шоқша сақалды, дәл оң көзінің алдында бармақтай қалы бар адам екен. Екіншісі — сәл сарғыштау, төртбақ, сирек мысық мұртты. Ақылжанға сынай қарап, сөз күтіп отыр. Жаңа болыс бізді қай қырына алар екен дегендей.

— Бұл менің туған жиенім, — деді Ерғазы аңдысуды аса кепке созғысы келмегендей. — Өздеріңмен ақылдасуға келіпті.

— Ақылдасуға? — деді шоқша сақалды мырс етіп. Мұндай жағдайды күтпегенін бірден аңғартты.

— Иә, ақылдасуға, ағайлар. Ел азаматысыздар. Жағдай ауырлап, ұрлық көбейіп барады. Осыған қандай тосқауыл бар?

— Оған ешқандай тосқауыл жоқ, — деді шоқша сақалдысы. — Әлі бұдан да көбейеді. Алданыш етіп отырған малын ортаққа салдыңдар. Ортақтассаңдар аспаннан шелпек жауады деп едіңдер, қайда сол шелпектерің? Күн керу керек емес пе, ұрламағанда енді не істейді.

Ақылжанның жағынан біреу осып-осып жібергендей болды. Жұқа өңі қызарып сала берді.

— Қарағым, ол сенің кінәң емес. Сен жаңа келген адамсың. Саған дейін болған пәле бұл. Мына нағашыңа рахмет. Кей жердегідей тықақтап, түгел сыпыртқан жоқ, сауындығын, мінер атын, шетінен бұтарлап жейтін ұсақ малын қалдырды. Бірақ олар мына қыстан аман шыға қойса… Бірақ жекеменшіктің аты — жекеменшік. Олар ана ортақ малдан күйлі. Сондықтан ұрлайды. Нағашыларыңның бәрінен ақылды жасағаны бір-бір ұра астық тығып алуға рұқсат берді. Әлдеқандай күн болады.

Төртбақ сары шоқша сақалдыны түртіп қалды. Ерғазы күліп:

— Құлпытас, сенің аузыңа сөз тұрмайды екен ғой. Болысқа бәрін айтып қойдың, енді не болды? — деді.

— Өзің ғой туған жиенім деген. Нағашысын қылмысқа тарта қоймас.

Ақылжанға Құлпытастың ашық мінезділігі ұнады. Тіке айтатыны Нарғазы нағашысына ұқсайды. Мұндай адамдармен сөйлесу жеңіл.

— Сонымен, сіз ұрлық тиылмайды дейсіз бе?

— Халық тоғайса тыйылады, тоғаймаса тиылмайды. Мен әуелі ұрлайтын мал қалмай ма деп қорқам.

— Өткеніңді аңсап отырсың-ау, Құлпытас, — деді Ерғазы.

— Аңса, аңсама, бұл төңіректі мен жақсы білем. Бұрын мал дегенің жабайы еліктей қайысып жатушы еді. Байдікі болсын, кедейдікі болсын, әйтеуір мал бар болатын. Ал қазір ше? Шілдің боғындай әр-әр жерде шүкің-шүкің бірдеңе. Тәркілеу деген бір сыпырып өтті. Алғанын алды, алмағанын байлардың өзі қырып салды. Ортаққа беріңдер деп есіл малды енді кедей, орта шаруаңның өзі шат-шәлекей етті. Мына ұрылар, біздерге қиын боп қалды, алатын мал жоқ. Үйір-үйірімен айдап кететін қайран жылқы-ай.

Үйдің іші ду күлді. Ақылжан мына адамды тіпті ұната бастағандай.

— Күл, күлме, мал болса ғана ұрыға өріс кең. Бірақ мен ешқандай кедейдің малына тиіскен емеспін. Өзім кедеймін, кедейді кедей сорлатқанда не болады? Бірақ мына жаппай кедейлік жаман екен. Қарның ашқанда бұрын көңілге тоқ байдың малы бар ғой. «Ер азығы мен бөрі азығы жолда» деп тарта беруші едік. Бәрі қарны ашқанда, ұлығарда ұлиды. Міне, сол ұлитын кезең бізге де жетті ме деп қорқам.

— Ақылжан қарағым, ақылдаспағың осы болса, айтарым да осы. Сорақының көкесін көктемде көресің. Өз басым жер аяғы кеңейе анау ішке, Ресейге кетпекпін. Ол жақта мұндай сойқан жоқ дейді. Мен көп жүрем, көп естимін ғой. Ұзынқұлақ сондай хабар жеткізеді. Атамекенді тастау оңай емес. Бірақ аштан өлуге де болмайды. Ұрылық машық мені осылай ілгерірек ойлауға үйреткен. Мен ешқашан қылмыскер болғам жоқ. Күн көру үшін күрес қылмыс емес. Маңдайыма мал бітпеді, бірақ аштан өліп, көштен қалғаным жоқ. Елде болды. Ал ендігі күн не? Өзінде де жоқ, өзгеде де жоқ.

Бұл сөздерді Құлпытас нығарлап-нығарлап айтты. Қайнап жүрген ойлары екені көрініп тұр. Іштегі шерді ақтарудың сәті түскендей өзіне.

— Саған рақмет. Ұрыны санатқа қосып сөйлесіп отырсың. Өзіңе дейінгі болыстар әуелі атымызды естісе қашатын. Мынау нағашыңнан жұққан болар, ұрылар да кісімен кісіше сөйлескенді қалайды. Ұрлық жасау, оның үстіне, жылқы алу екінің бірінің қолынан келе бермейді. Жүрек керек, жүрек. Сол біздің машығымызға да ноқта түсті-ау деймін. Бұл өңірден кетем деп отырғаным сондықтан. Енді мүлде жаңа өмір бастау керек. Оны басқа жақтан бастағым келеді. Анау өсіп келе жатқан ұрпағымның көзіне ешкім «ұрының тұқымы» деп көзге шұқымайтын болсын. Ұрлықты сол ұрпағымның қамы үшін жасағанымды қайдан білсін. Бөрінің малға шапқанын жек көргенмен, халық оның бөрілігінен бір қайсарлықты көреді. Біз де сол секілдіміз. Құлпытас, Қырғи болып қаламыз. Ал мына келген шаруаңның төркінін түсініп отырмын. Ұры алыстан емес, ауыл арасындағы шибөрі. Оны тыюдың бір амалы бар.

— Иә, манадан бері соны айтсаңшы, — деді Қырғи. Ақылжан да, Ерғазы да елең ете қалды.

— Кезекті бір жиналысында, — деді Құлпытас сөзін салмақтай айтып, — ұрылардың ізін кесу Құлпытас пен Қырғиға тапсырылады де. Ол сөз ел арасына тез тарайды. Кекетушілер де табылуы ықтимал, бірақ ұрлықтың сап тыйылуына мен кепіл.

Ерғазы Ақылжанға, Ақылжан Ерғазыға қарады.

— Сөйтіп, біздің ұры деген атағымыздың бір пайдасын көресіңдер, — деп күлді Құлпытас. — Удың зәрін умен қайтармай ма, сол секілді ұрлықты ұрылар арқылы тыясыңдар.

Ақылжанға мына ұсыныс ұнап кетті.

— Ал қара сиырды алған адамды қайдан табамыз? — деді Ерғазы.

— Қарауыл төбенің жиынын шақырыңдар. Мен келейін. Алған адамды көзінен-ақ танимын. «Ұрыны ұры алыстан таниды» деген бар емес пе?

Бәрі мәз болып күлді. Ұры деп келген адамы ұрлықты тыюға атсалысатын болғаны үшін Ақылжан қуанды. Құлпытас өзіне ұнап барады.

— Ақылдаса келдім деген бір ауыз сөзіңмен ар жағымды ақтардың, қарағым. «Жылы-жылы сөйлесе, жылан інінен шытады». Ұры да адамның баласы.

— Ұрлықтарыңыздан гөрі ел арасында ерліктеріңіз жөнінде аңыз көп екен, — деді Ақылжан. — Мен бір жағы соған тәнті болып келіп едім.

— Ұрының бәрі жұрт ойлайтындай қара ниет емес, — деді Құлпытас шешіле сөйлегісі келіп. — Біреуі күні үшін, біреуі намыс үшін, біреуі егеспен жасайды ұрлықты. Қарап отырғанша әңгіме болсын. Бұдан жастау кезім. Матай жағындағы бір үлкен аста сөзден сөз шығып, бір от ауыз біздің Мәліш еліне тиісті. Жарымаған, ауызға аларлық бір байы жоқ деп соқты. Қаным қайнап, әлгіні бір тәубесіне келтіргім келді. Қайнар деген елден екен. Елте қайтып келісімен Қыртита айттым: бір аттаныс бар, ата намысы үшін. Қайнар ауылын екі-үш күн торыдық. Жылқышылары сайдың тасындай ірі екен. Сойылға түссек, беріспеуі мүмкін. Енді не істейміз? Жылқышыларды талдырып ұйықтатып барып таң алдын күтейік. Солай істелді де. Саяқтау жүретін көк айғырдың үйірін аңдыдық. Жылқышы ол түні жалғыз болды. Таң алдында бір тобылғының түбінде атын аяғына байлап тәтті ұйқыға кеткен екен. Қырти үріккен аты тартып оятпасын деп ұзын шылбырды қиып келді. Атты жетектеді де, тасада тұрған маған былай деді:

— Тым ірі неме екен. Қатып ұйықтап жатыр, өзің бар, — деді. Тау іргесіндегі тобылғы тегі ірі боп өседі. Шоқ-шоқ күйімен кісіні жақсы жасырады. Мысық табандап келсем, нағыз бабында ұйықтап жатыр. Жатқан адамды алу қиын ба, аузына орамал тығып жібердім де қолын қайырып, тымағын көзіне бастыра шылбырдың үздігімен басып тастадым. Алакөлеңкеде менің түс-түрімді аңғара да қойған жоқ. Оның үстіне, ұйқылы-ояу сасулы. Бір топ тобылғының түбіне аяғынан, белінен мықтап шандыдым. Қалың тобылғыдан іздеп келген адамның өзіне де табу қиын.

Сосын Қырғиға келдім де, «сен жылқышының атына мін» дедім. Жылқы жылқыны жақсы таниды, өзіміздің жылқы екен десін. Содан жайымен ала кеуімде Алатаудың бауырымен айдап берейік. Мен Қырғидың атын жетектеп арт жағынан ала жүрдім. Шапқын көрген үйір ұрының ат жетектеп келмейтінін жақсы біледі. Яғни жетектегі ат күдік туғызбайды. Оның үстіне, біз қиқулап түскен жоқпыз, қуған жоқпыз, жылқышы байлаулы қалған соң, жайымен айдадық. Бұрын ұры көрмеген үйір ығымызбен жүре берді. Көкайғыр бір-екі рет оқыранып қойды да, үйірдің алдында жүре берді. Кең жыраға келгенімізде таң атты. Жылқы жатқан жерден 15-20 шақырым шығып кеттік-ау деп мөлшерледім.

Жарықта біздің бөтен екенімізді таныды ма, Көкайғыр кері қарай тартып кеп берсін, астымдағы Қамысқұлақтың қыл құйрықтыны жібермейтінін білем, сүйреткен құрығымды қысқалау ұстап тұра ұмтылдым. Обалы не, Қамысқұлақ алысқа жібермеді. Мойнына түскен құрықты сүйрей-мүйрей Көкайғыр көкке шапшыды. Құрықты өскен жас жидеден жасаған едім. Түнгі жорықта ұдайы алып шығатын серігім. Ұрының сенетіні аты, сойылы, құрығы, сосын өзінің қаруы ғой. Құлпытасты бұл уақытқа дейін ат үстінен ешкім сойылмен де, күшпен де алып көрген емес. Құрықтың бауын бұрап-бұрап, Көкайғырды біраз қылғындырдым да тартып қалып едім, жарықтық гүрс етіп жерге құлады. Қарғып түсіп, басына жүген салдым. Алқымын сәл босатқан соң дір-дір етіп орнынан тұрды. Есеңгіреп қалыпты жануар. Қамысқұлақтың ерін де сыпырып алдым да, Көкайғырды жақсылап ерттедім. Жылқы малының естілігі сонда, аруағы басым адамды қашан да мойындайды, тырп етпейді.

Қырғи айғыр соңынан үйірдің жөңкіле жөнелуіне жол бермепті. Қамысқұлақты ноқталаттым да, жайдақ күйі жетекке алып, үйірдің алдына түстім. Көкайғыр көсілте жүріп келеді, пүшайман болған, үйір де ере берді. Содан не дейсің, бірнеше күн тартқаннан тартып отырып, Семейдің бер жағымен Қарқаралы базарынан бір-ақ шықтық. Не болса ол болсын, бір үйір жылқыны ақша пұлға айырбастадық та жібердік.

— Мынау сол базардан алған саптама еді, — деді Құлпытас аяғындағы қалың былғары етікті көрсетіп. Қанша жыл болды, әлі сол қалпы, мені бұл тоздырмаса, мен оны тоздыра алатын емеспін.

— Сонымен, алғандарыңыз сіңіп кетті ме?

Ақылжан әңгімеге аса ықыласты екенін танытты.

— Сіңгенде қандай, балдай батып, судай сіңді. Қайнарлар ар жағындағы Жалайырдың ұрыларынан көріпті. Еш нәрсе шығара алмапты. Бәсібек байға кісі салыпты. Ол жарықтық та ұрылар ұстайтын еді ғой. Келгендердің өз атын өзіне сойып жегізіп қоя беріпті. Жала жаптың деп Қайнарға әуелі айып тартқызыпты. Сондай сұсты адам еді ғой, марқұм.

Аты аузына түскен соң, тие берсін дегендей Құлпытас бетін сипады.

— Әңгіме неден шығып кетті өзі? — деп ол айналасына қарады да, — ә, әлгі ұрының намысы жөнінде екен ғой, — деді. — Сөйтіп, аз ғана ру Мәліштің намысына тием деп, Қайнардың бір ақымағы бір үйір жылқысынан айырылған.

— Қазір мұның бәрін айтып отырсыз. Естіп қалып өсуін сұраса қайтесіз?

Ақылжан жұмсақ қалжыңымен ақырын ши жүгіртті.

— Естісе, патша өкіметінен дауласын, одан бері не заман етті. Қайта одан түскен пұлды мына кедей ауылына бөліп бергенім үшін Кеңес өкіметі маған рақмет айтсын. Мен әлдебіреулер сияқты қазір ғана емес, сол кездің өзінде-ақ кедейлердің сойылын соққам. Олардың азын-аулақ малына тиіскендерді өзім тауып берейін деп және отырмын.

— Келістік, ақсақал. Мынау қиын кезде болысқа сіздердей көмекшілер де керек, — деді Ақылжан.

— Ұрылар уәдеге берік болады, біз сөзімізде тұрып үйренгенбіз, — деді манадан әңгімеге аса қосылмай отырған Қырғи.

— Жоқ, енді сіздер өздеріңізді ұры деп атауды қойыңыздар, ол қара таңбаны Совет өкіметі сіздерден алғалы қашан.

— Рақмет, қарағым. Бірақ жұрттың аузына қақпақ боласың ба? Өзіміз де үйреніп кетіппіз. «Бәрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан» демекші, кейбіреулер тышқақ лағы жоғалса да алдымен бізден көргісі келеді. Лақ-тоқтыға қолымызды былғап қайтеміз?

Үйдің іші ду күлді. Құлпытас орнынан тұрғанда да, Ақылжан одан көз алмады. Батыр болуға лайық. Сөздері де түсірімді, машықтанса шешен де болып кететін адам. Әй, тағдыр-ай, кейде осындай адамдарды қысып тастайсың. Кеше Алматыда оқығанда дәріс берген бір ұстаздың «біздің советтік қоғам ең алдымен адамдардың қабілетін, мүмкіндігін ашады, қанау заманында булығып келген талай таланттар ашылады» деген сөзі есіне түсті. Сол таланттардың бірі осы Құлпытас емес пе? Анау бітімінде көзі ашылмай қалған қандай қабілет жатыр. Бірақ мынау жұттың тұзағы мойынға түсейін деп тұрғанда қай қабілет ашылып, береке табар дейсің. Азғантай үш ауылға бастық болған жас бала кімнің талантын ашуға жарайды…

7

Көктем талықсып әрең жетті. Малыбай ортаққа жиналған 60 жылқының бір тұяғын шығын етпестен Бастұмаға оралды. Қоспанбеттің аяғының бір башпайы ғана үсіпті, бірақ ауылды көріп екеуінің де зәресі ұшты. Тең жартысы тентіреп қаңғып кеткен. Қалғандары тышқан аулап жүр екен. Көктемде бусап жататын даланы жыпырлатып ін қазып үйіндіге толтыратын кәдімгі кезқұйрық тышқан қойдан қадірлі болыпты. Қақпан салуды үйренбеген бала жоқ. Әйел атаулы көрші орыс поселкесінің аңызындағы көктеген масақтарды теріп, кешке дейін жүреді екен. Қыстан шыға алмай арам өлген көмусіз малдың денесі күн қызуымен саси бастаған. Қолқаңды алғанда маңынан жүргізбейді. Адам тұрғай, мал екеш малдар да, оның ішінде төрт түліктің кінә мінезді өкілі жылқы пысқырынып тіпті жоламайды.

Кешегі құрылған колхоздан түк те жоқ. Тұрымтай тұсына, бөдене басына. Малыбай мен Қоспанбет айдап келген жылқыны кімге өткізерін білмей састы. Айғаным көктеген масақпен балаларын, әупірім тәңір, әрең ұстап отыр екен. Бәрі жақтары суалып жүдеген. Бұл жағдайды көргенде Қоспанбет етпетінен құлай жылады.

— Мына күйді көрсеткенше, құмның арасында неге қалдырмадың, құдай!

— Ей, онда бала-шағаң тіпті тұл жетім қалатын еді ғой, — деп жұбатқансиды Малыбай.

— Дүлдүл тәтем болмағанда, біздің үйдің де түндігі ашылмай қалатын еді, — деді өксігін баса алмаған Айғаным. — Екі-үш пұттап астық әкеп тастады. Төрем болыс болып тұр ғой, әйтеуір.

Малыбай мен Қоспанбет Ақылжанның үйленгенін, Қайша деген келіндерінің бар екенін, 27-інші ауылда баласының болыс екенін осы арада естіді. Малыбай омырауынан алты тарам жас ата жылап жіберді.

— Тұла бойы тұңғышымның қызығын осылай көрем деп пе едім. Өмір бойы дайындалып, өмір бойы күткенім сол емес пе еді. Не боп кетті бұл заман?

— Шүкір, шүкір, бұған да шүкір де. Ана есігі ашылмай қалған үйлерді көрмейсің бе?

Қоспанбет енді ағасын жұбатты.

— Кенже аға, — деді ол жұлып алғандай, — ана қара құнанды сояйық. Мына әлсіреген бала-шағаның, тіпті ауылдың бүйірі бір шықсын.

— Не дейді, бұл колхоздың малы ғой, оны сойғанша мені сой. Ертең не бетімді айтам. Малыбай колхоздың бір құнанын сойып алыпты дегізбексің бе? Атай көрме!

— Қайдағы колхоз, ойда ізі, қырда қылы қалмаған. Орнын сипап отырған жоқпыз ба?

— Айта көрме, айта көрме! Ана атқа мінген балаға қырсығымыз тиеді. Аштан өлсек те, адал өлейік. Өкіметтің құрығы ұзын, жерге кірсең желкеңнен, аспанға ұшсаң аяғыңнан тартып алады.

— Бименді ағаңыз секілді сіз де қалтырауық екенсіз. Ол өз малына қалтырады, сіздікі не?

— Көпшіліктікі болған соң, ортақтікі болған соң қалтыраймын. Қалтырағандық па екен. Қоғамның малында не әкеңнің құны бар?

— Ой, сіздің қоғамыңызды… Аштан өлейік деп отырғанда неғылған қоғам!

Қоспанбет Малыбайдың бетіне ғұмыры бұлай тіке келіп көрген жоқ еді. Кенже ағасы болған соң ба, Дәмелі жеңгесінің беделі ме, әлде олар елден жырақ көп жүрген соң ба, әйтеуір сыйлау қалпынан жаңылғысы келмейтін. Қаны басына шауып, өзінің не айтқанын да білмей қалды. Әлде мынау бала-шағаның күйі ме, тіпті күйзеліп кетті.

— Ана мал сүйегінен жасалған тауды көрдіңіз бе? Сол құсап босқа қырылады. Ең болмаса бір құнанның сорпасын ішіп қалайық, жілігі татыса онда да.

— Көкекке аузы ілінді ғой, енді қырылмайды, — деп күңк етті Малыбай.

Қоспанбет терісіне сыймай тағы бірдеңе дегісі келді де, өзін-өзі әрең ұстады.

Арасынан қыл өтпейтін, мынау қыста талай қиындықты бірге көрген ағайынды екеуінің ортасына түскен шұбар жылан ысылдап тілін жан-жағына жалаң-жалаң еткізеді. Оған шаққызбай сонау құм арасынан аман жетіп еді. Енді қара құнаннан бастап қаншасын жалмайтынын бір құдай білсін. Ол жағы Малыбайға да, Қоспанбетке де беймәлім.

— Біреу ендігі ие мен деп қабылдап алса екен, сосын алпысын бір күнде сойып жесе де мейлі, — деді Малыбай қинала.

— Мен қабылдадым. Сіз ана Қарауыл төбеге, үйіңізге кетіңізші, — деді Қоспанбет күлкі аралас ызамен. — Керек десеңіз, қолхат берейін.

Осы кезде дауласып тұрған ағайынды екеуінің қасына таяғын сүйретіп Шәкен қарт келді.

— Ассалаумағалейкүм!

Малыбай мен Қоспанбет қатар сәлемдесті.

— Сәлемет болыңдар. Бүкіл бір ауылдың орнын сипап тұрсыңдар ма? Біліп ем-ау бұл сұмдықтың келерін. Солай болып шықты.

— Мал-жан аман ба, ақсақал?

Малыбай ыңғайсыздау сұрақ қойғанын байқамай қалды.

— Неге сұрайсың. Ауру кемпірді бердік. Көк биені бердік. Қу таяқты ұстап қалды деген осы. Мына ауылдың халы не болды енді. Біржола құрыдық па сонымен. Түндігі ашылмай қалғанға ет үйреніп барады. Нағыз ашаршылық басталды ғой. Тышқан жегенді кім көрген? Бұл зұлматқа амал жоқ па?

Малыбай Шәкен қарттың сөзін «балаң болыс, айтпайсың ба?» деп тұрғандай түсінді.

— Ауданы басқаның алары бөлек пе, Ақылжан тұрған жер шүкіршілік деп естиміз. Кіндік қаны тамып, кіршіксіз балалығы өткен ауылға да көз қырын салсын да. «Ит сиген жерге шөп шықпайды» демекші, алды-артына қарамайтын Анарбай секілдінің содырлығы әкеп құлатқан күз деп білем мұны. Қол ұшын берер ешкімнің қалмағаны ма? Дәмелінің ет тірілігімен біраз көтеріліп қалып едік, қайтадан құладық қой. Олар көшіп кеткенде, берекем біржола ауғандай ішім қан жылап еді. Амал не, амал не? Шамаң келсе, екеуің анау қырылған малдың саси бастаған ет-сүйегін бір жерге көміңдер. Аштықпен қоса індет тарап жүрмесін.

«Қайран, қартым-ай», деді ішінен Малыбай. Салалы сақалыңды тарап, әдемі әңгіме бастағанда айналаңды ұйытып тастаушы едің. Сенің баптылығыңмен көк биенің қымызы да балдай тәтті болушы еді. Оған жабайы жоңышқаны орап әкеп бергенінде де бір ұсынақтылық жатушы еді. Бау-бау етіп үй жанында үйгеніңнің өзі аса бір әдемілік секілді болып көрінуші еді. Бал тамған қолыңмен талай ағаш қасық жасап, талай тостағанды сәндеп қоюшы едің. Олармен ішкен қымызда да бөлек дәм болатын. Сенің шапқан ерің, сенің өрген қамшың, жүгенің кімді тандырмады? Ісмерлігіңнің өзі-ақ тұмыр бойы асырап, ғұмыр бойы кербез етті өзіңді. Мырзалығың да соның арқасы еді. Ағаштан түйін түйген шеберім, сеніңде өрісің тарылып, өзегің талған ба? Қабырғаңның қайысқанынан Ажы ауылынан тұқым қалмай ма деген қайғыны көрем бе, қалай? Қара құнанға зыр-зыр өткенде ойлағаным өз қамым, қара басымның беделіне қылау түспесін деген өзімшілдік тар ниет екен-ау. Сендей аяулылар аштан өліп, қара құнан аман қалғанда табар мархабам қандай? Адалдықтан осы не опа таптым, кім бар оны біліп жатқан? О, қайран Шөкем! Мынау аштық сұрқыңды алса да, жаныңның сұлулығына әлі де тие қоймапты-ау. Қоспанбет, менен гөрі сенің жүрегің сезімтал екен. Сой да, жарты етін Шәкеңнің үйіне апарып таста.

— Ал, жігіттер, енді тұрмаңдар, — деді Шәкең қалың ойдағы Малыбайды селт еткізіп.

— Шөке, сонау құм арасынан қанжығамызға байлай келген сүрді Айғаным асып жатыр еді, сорпа-су ішіп кетіңіз, — деді Қоспанбет.

Бұл сөзді құлағы шалып қалған Айғаным тыржың ете қалды.

Өздері әрең жетіп отырғанда бала-шағаның бұл несібесіне мына шалды несіне ортақ етеді екен. Пейілді тарылтатын жоқтық қой, тегі. Әйтпесе Айғаным осы ауылдағы қолы ашық келіндердің бірі еді. Өзге өзге, Шәкен қартқа олай етпейтін жөні бар-ды. Әй, қу жоқтық-ай, кең көңілді кен ететін, кең пейілді жоқ ететін жолың болмағыр жоқтық-ай! Басқаны былай қойғанда, Қоспанбет етекке кеткелі, Дүлдүл тәтелері көшкеннен бері екі-үш келіп, халдерін білген, ортасынан қақ бөлінген келісін көгерген масақты түйсін деп құрсаулап берген осы Шәкен қарт емес пе еді? Оның арты тегі Ажы руынан емес. Жас кезінде еліне өкпелеп біржола кетіп, осында сіңген арғын атаның бір бұтағы. Бірақ оны ешкім кірме демейді. Осы ауылға балдай батып, судай сіңіп, қадірлі қарты болды. Қолының өнерімен көпке жақты. Көрдіңіз бе, қу жоқтық, осындай адамға да қабақ шыттырып тұр. Бір ішер асының өзін ауырсынады.

Қоспанбет Айғанымға оқты көзін атты. Күйеуінің ашуланғанда сойып салатын мінезін білетін Айғаным жым болды. Шәкен қарт Қоспанбет ұсынысын қабыл алғандай сыңай танытты. Күн де қыза түскен еді, үшеуі әңгімені үйде жалғастыруға бет алғандай. Оның үстіне асулы қазандағы сүрдің иісі шыққалы балалар айнала жапырлап өліп барады, қазанға төніп барады. Ішіне түсіп кете жаздайтындай. Көңілді бұзатын көрініс, көру де тіпті ауыр. Нәр татпағанына екі күн болса, оларға не кінә. Көгерген масақтан тышқақтаған екеуінің көзі әбден кіртиіп кетіпті. Оның үстіне сорпа ішкен соң не болады? Айғанымды мазалап тұрған осы ой.

Шәкен ақсақал үйге кірген соң Нарғазының халін сұрады. Біраз дерек алды. Оларда да малдан шытын көп екен. Әсіресе, ортақтың малы баудай түсуде, Жанғазы ауылнайлықтан мүлде бас тартып, Нарғазы екеуі әpi көл жағасына қарай көшіп кетіпті.

— Су таусылмай, балық таусылмайды, малдан қайыр кетті. Енді су несі Сүлейменнің құдіретіне табынбай болмас, — депті Нарғазы.

— О, азаматым-ай, ақыл соныкі, — деді Шәкен қарт.

— Бір орыс тамырларынан қайық тауып әкепті. Жаюлы тұрған екі ау көрдім. Кетерде қазір союға жарайтын мал жоқ, осыған разы боласыңдар деп балық сорпасын берді, — деді Малыбай.

— Ондай азаматы бар ауыл амал табады, — деп Шәкен қарт басын ұзақ изектетті.

Әңгіме үстінде Малыбай Шәкен қарттан қара атанның да жұттың жұтқыншағында кеткенін естіді.

— Малдың көбі осы көктемнің алдында, қыстың соңында қырылды, — деді Шәкен қарт. — Жекеменшіктің көктемге аман жеткен малдарын аткөшектер ұрлады. Көк биені де соның біреуі жетектеп кетті білем.

— Аткөшегі кім?

— Олар да өзіміз секілді адам. Бірақ өзге жерден келген. Өңдеріне қарауға дәтің шыдамайды, адам жеуден тайынбайтын босқындар.

— Сұмдық-ай, бұл не болып барады? — деді Айғаным.

Шәкен қарт алдыға келген еттен сыпайы ғана екі-үш татты да, табаққа түсе жаздап отырған балаларға аяй қарады.

— Неге алмадыңыз, Шөке? — Қоспанбет шын ықыласымен ақсақалды ет алуға шақырды.

— Бір татып, екі татып жүрген адамға бірден көп жеу қауіп. Дәтке қуат болса жарады. Мына балалар неше күннен бері тамақ ішпеп еді?

— Нәр сызбағандарына екі күн, — деді Айғаным.

— Онда байқап жесін. Тойып жеймін деп тоңқайып қалып жүрмесін. Әкесі келді, бір амалы табылар, аман болсын бұлар.

… Жұттан қырылған малдардың ішінде Қара атанды Малыбай бірден таныды. Жарықтық теңкиіп жатыр екен. Тілін тістеп қалыпты. Үймелеген құрт-құмырсқаның құдайы бір жарылқаған. Жыртылып айырылғандай қаптаған қара шыбын, көк соналар тіпті ірі көрінді. Борсыған еттің иісіне шыдай алмай Малыбай мен Қоспанбет ауыздарын орамалмен танды. Табиғаттың өзі қазған жыраны кеңейтті де, шетінен өлген малды сүйреп әкеп соған құлатып жатты.

Қара атанның қалған қаңқасының өзі ауыр көрінді. Артқы екі сирағынан тартқанда Малыбай мен Қоспанбет едәуір мықшыңдады. Малыбайдың көңілі бұзылды. Төрт мүлігінің берекесіндей көрінген Сары атан заузаның осынау тұқымын ортаққа өткізерде бір қиналып еді. Шөлтұмсықтың қиясынан құлап, қиратқан аяғын сылтып басып бара жатқанда жылағаны есінде. Шын жылаған екен ғой. Осындай боларын біліп, құдайдың өзі соған бастап тұрды ма екен? Қыстаудан жайлауға, жайлаудан қыстауға көшкенді тоқтатқаннан бері түйенің беделі түсе бастаса да, Қара атан осы Бастұманың басты түлігі сияқтанушы да тұрушы еді Малыбайға. Қара атан құлаған күні ақырзаман да орнайтындай көрінетін оған. Ортақта болғанмен, анда-санда көзіне түскенде көңілі жібіп, қара атанмен арақатынасын жалғап тұратындай бір жіп болушы еді. Енді, міне, сол жіп те үзілді. Өз ырысын ғана емес, колхоз ырысын да қолымен көміп жатқандай көрінді.

Нарғазы ауылында Құдайторының опат болуы, мұнда Қара атанның көмілуі Малыбай үшін малға деген ықыластың ең соңы сияқтанып кетті. Кәріліктен бе, қапыда ма, әйтеуір Құдайторы мұзға түсіп елді. Нарғазы оны адамдай етіп көмді. Қазақта қашаннан азаматтың атын шығарған жүйрік ат пен ақылды әйел дейді. Нарғазының Құдайторысы дегеннің өзі не тұратын еді. Садыр, Матайда алдына қыл құйрықтыны салмады. НКВД-ның қамауынан да қарғып шығып кетті, Бәсібектің әкесінің асындағы бәйгеде Шатырбайдай байдың көріктей кепкен кеудесін басқан да осы тұлпардың тұяғы болатын. Мұның өлімі қайбір жақсы ырым дейсің. Зейнептен перзент көрмеген Нарғазының алданышы жүйрік аты мен жүйрік тазысы, қыран бүркіті еді ғой. Ат табылар-ау, Құдайторы табыла ма?

Қара атанның да ыстықтығы бұдан кем соғып тұрған жоқ. Екі қадірлі малдың өлімінде де бір тұтастық, екеуіне келген опатта бір ұқсастық бар секілді.

— Малдың аты мал ғой, — деді Қоспанбет манадан бергі бүгжеңнен удай ашыған белін жазып. — Адамдарды осылай көміп жүрмейік. Ажы ауылының көрі біреу-ақ боп жүрмесін.

— Тәйт, — деді даусы қапы шыққан Малыбай. — «Ірігеннің аузынан шіріген сөз шығады» демекші, қайдағыны қайдан айтасың. Сенің аузыңа бір оңды сөз түссеші!

— Қанша қақпаласаң да, малдың жұты адамның жұтына ұласпай қоймайды, — деді Қоспанбет ызалы мақаммен. — Қара құнан емес, ана алпыс жылқыны түгел сойсаң да, аман қалатын ауыл көріп тұрғам жоқ. Ындыны кетіп қалыпты өйткені. Тышқан жеген соң, не сорым.

Көктемнің ұзақты күні, шыжыған ыстығы Малыбай мен Қоспанбетті әбден қалжыратты. Үйге күн ұясына кіре оралды. Келсе, кіші екі баласы ессіз жатыр екен. Айғаным жанын қоярға жер таппай еңіреп жүр. Қоспанбет тамырларын ұстап еді, тіршіліктен болар-болмас қана белгі қалыпты. Кірпіктерін анда-санда ғана бір қимылдатады, ауыздарынан шыққан көбіршік көбік бар. Үрейі ұшқан Малыбай бәйек болды. Кеңесжаны мен Амангүлі де тап осындай сұлық жатқандай көрініп кетті.

— Шәкен қарттың айтқаны рас болды-ау. Манағы ет аш өзегіне түсіп кетті-ау. Бала неме байқамай көп жеп қойды-ау!

Айғаным біреуін, Қоспанбет біреуін алдарына алды. Жаға қоятын білте шам да жоқ екен. Түндігін ашқанмен, әлі ай тумапты, қайта іңір қою қараңғылығымен үрей әкелді. Қоспанбет ашық шаңырақтан көкке қарап еді, бір жұлдыз атып түсті. Тұла бойы дір етті.

— Ойбай-ай, денесі суып барады, — деп айғай салды Айғаным. — Құлыным-ау, құлыным-ау, шынымен демің біткені ме?

Қараңғыда оларға қоса үнсіз жылап отырған Малыбайдың көз жасын ешкім көрген жоқ. Демесіннің өн бойынан қорқып, тірі отырған екеуі де шулап қоя берсін. Үй іші азан-қазан болып жатса да, көршілерден бас сұққан біреуі болмады. Жапандағы кәдімгі жалғыз үйдей қайғысына да, қасіретіне де ортақтасатын ешкім жоқ сияқты. Мұндай тылсым жалғыздық бұрын Ажы ауылында болды ма екен? Малыбайдың алғаш көріп отырғаны осы шығар.

— Ал, біреуі аз болса, екіншісінің де тынысы бітті, — деді Қоспанбет ызалы үнмен.

— Не жаздық құдайға, құлындарымды қосақтап алардай не күнәміз бар еді?

— Құдай емес, адам қолдан жасаған аштықтың құрбандары бұл, — деді солқылдап жылаған Қоспанбет.

Айғаным қараңғыда шыр-шыр етіп жүгіріп жүрген секілді. Есейіп қалған екі бауыры екі бірдей кішкене інілерінің о дүниелік болғанына тұс-тұстан бақырып, үн қатты. Бұған да бүкіл ауылдан құлақ асып жатқан ешкім жоқ сияқты. Бәрі бірдей жусап қалғандай, еш тірлік білінбеді Малыбайға. Шәкен қарттың да осынау қасіретке құлақ түруге шамасы келмей қалғаны ма екен? Жоқ, әлде мынау қараңғылық бәрін — көздің жасын да, ышқынған жанның шырылын да жасырып тұр ма?

8

Малыбай Қарауыл төбеге қалжырап әрең жетті. Артель малын қыс бойы батып, аман айдап келгенінен не пайда, немере інісінің екі бірдей баласы көз алдында шейіт болды. Бұрын көріп жүрсе де, сонадайдан көзге ұрған биік төбе осы маңдағы өлгендерді жиып жерлеген обадай боп көрінді. Қазақ елін қалмақтар жаулап алғанда, қайта-қайта қарсы шығып маза бермеген жергілікті шапқыншыларды қарауылдап тұру үшін әскер күшімен үйгізген төбе екен деген ел арасында аңыз бар. Біреулер оны Қарауыл төбе, біреулер Қалмақ төбе деп атайды. Көбірек қолданылатыны — Қарауыл төбе. Соған сай жаңа ұйымдасқан артельді де жер атымен атаған ғой. 27-інші ауылдың орталығы да осында, өйткені ауылнай осында тұрады. Бір сәт Малыбайға сол төбенің басына Кеңесжанды жетектеп, Амангүлді көтеріп Дәмелі шығып тұрғандай көрінді. Ақылжанның қолы тимей жүрген шығар. Өзге ауданға қарайтындығынан ба, бауыр басып кеткен Бастұмадан гөрі бұл жер бөлектеу, бөгделеу көрінді. Айнала тып-типыл, даланың жаны секілді қараң-қараң малдан көзге еш нәрсе ілікпейді. Жансыз бір сурет, жадағай сорайған төбеден басқа ештеңе жоқ. Бұл көрініс онсыз да күңіреніп келе жатқан кеудені жаншып-жаншып жіберді. Әдетте тіршілік атаулыны қозғалысқа келтіріп көздің жауын алатын көктемде де ажар жоқ. Айналадағы жаңа гүл жарып келе жатқан шөптердің иісі кешегі көмген малдардай борсып, қолаңса сасып, қолқаны алатын секілді. Әлде сол көргеннен, сол сезгеннен түршіккен дене алған ауыр әсерден әлі арыла алмай келе жатыр ма екен? Жан жібіткен көктем емес, иықты басқан ауыр бірдеңе.

Өз шаңырағын Малыбай бірден таныды. Дәмелі келе жатқан жалғыз аттыға киіз үй сыртынан тесіле қарап тұр екен. Бүкшие отырысынан-ақ күйеуін бірден білді. Тым бүгіліп кеткен бе немене?

— Кеңесжан, Кеңесжан, әкең келе жатыр, — деп айғай салды. Қуанышы да, сағынышы да осы айғайдың ішінде.

Үйден есікті сарт еткізіп қарғып шыққан қара домалақты Малыбай аудармай таныды. Әбден сағындырған өзінің Кеңесжаны. Баланың кішісі қашанда әке-шешенің ойынан кетпейді ғой. Мынау күшігі соңғы кезде тіпті түсінен шықпай қойған. Бір қыс көрмегендіктен бе, есейіп қапты. Кекілі жалбырап жүгіріп келеді. Аттың бауырына кіріп кетер ме екен. Малыбай көргеннен-ақ баласын айнала бастады: «Құдай берген, тәңір берген, бере салған, ие салған». Жүгіріп жеткен Кеңесжанды ат үстінен тік көтеріп алды да, құшырлана бетінен, маңдайынан, тамағынан сүйе бастады.

— Сақал-мұйтың жыбыйлатып жібейді, — деді Кеңесжан «р»-ға тілі келмейтіні анық байқалып. Онысы сөзін тіпті сүйкімді етіп тұрғандай.

— Қыс бойы сен қайда болдың? Қайша тәтеме көйімдік бейесің, ол Ақылжан көкеммен бірге ұйықтайды.

Малыбай мырс-мырс күлді. Бұл ауыл ит асырай ма, асырамай ма, алдынан бірде-бір әупілдек шықпады ғой.

— Ауылда ит жоқ қой өзі.

Малыбай Кеңесжан тағы бірдеңені бүлдірмесін деп әңгімені басқа жаққа бұрды.

— Иттей аткөшектейден қойқып қашып кеткен. Олай иттің етін жейді.

Малыбайдың жүрегі зу ете қалды. Бастұмада Шәкен қарт «тышқан жеген сұмдық» деп күңіренсе, мына жерде ит жеген деген пәле тап болуын қара.

— Бармысың әйтеуір, ат-көлігің аман ба? — деп Дәмелі күйеуін аттан өзі түсіріп алды. Жүзі әбден тотыққан, көзінің қызылы да көбейіп кеткен шалының өңінде үлкен бір кейістік бар секілді. Екі жерден сақалына жолақтана ақ түсіпті.

— Сүйінші, келін түсірдік. Сәл кідіре тұр, киініп алсын, — деді Дәмелі жұмсақ қана.

— Ал, ал, құтты болсын, бақытты болсын, — деді Малыбай жай ғана. Қуанғысы келсе де, көңілін бір ащы сезім тіліп тұрған секілді. Тұла бойы тұңғышы үй болғанда елде болмағаны көңілін жасытты ма, әлде оның үйленгенінің мынандай ауыр кезеңге тап болғаны жанын жаншып тұр ма, әлде кешегі Ажы ауылының сұрықсыз көркі, Қоспанбеттің екі бірдей ұлының аяқасты шейіт болғаны ойын ойран етті ме, әйтеуір Малыбай атынан жарыла қоймады. «Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан» демекші, аяғың құтты болса жарады. Ертерек үйленші» деп әкесі әлденеше айтқан еді Ақылжанға, қыз таңдап жүріп алды емес пе. Кездескен уақытын көрдің бе? Мейлі, қойны құтты болсын, бір бұларға келген зауал емес қой.

Ішіп-жемдері де жүдеп қапты. Шөлдеп келген бетінде Дәмелі сұлының көжесін ұсынды.

— Ат жейтін сұлыны енді адам жейтін болған ба?

— Бұған да шүкір де, тышқан еті мен иттің етінен жақсы ғой.

— Сұмдық-ау, сендер де сол күйге жеттіңдер ме? Балаң ауылнай емес пе?

— Не, ауылнайдың үйі май құсып отыруы керек пе? Ел басына туған күн оған да туды. Сұлы да болса үйінде дәні бар, соған шүкіршілік, — деді Дәмелі.

Қайша қысылып, атасына шай құйып отырды. Шай дегенде не, күні кеше дастарқан үстінде көпіріп жататын ірімшік, бауырсақ, майы шыққан құрт атымен жоқ. Сарымай деген ағаш тостағанда төбе-төбе болып үйіліп тұрушы еді. Бұрқыраған аққұйрық шайдың иісі мұрынды жаратын. Өзге қасиетімен бірге Дәмелі ел арасында тамақты мол, дәмді ұстайтындардың қатарына жататын еді. Сонау Қармыс ауылынан, шешесі Балжаннан қалған мұра. Соған жаман үйреніп қалған Малыбай, әрине, өзгені қалайды. Қайдан білсін, ол мұраға да ашаршылық келгенін.

— Кеңесжан-ей, әкеңнің атын біреу жетектеп кетпесін, — деді Дәмелі ұлына.

— Тапа-тал түсте кім жетектейді?

— Пәле, сен өзге дүниеден келгендей болып отырсың ғой. Көзіңді ілестірмейді, қағып әкетеді. Қазір түске қарай аштар, қайыршылар шұбырады дейсің.

— Ақылжан қайда?

— Ауданға кетті. Шодыр шақыртыпты. Аштыққа қарсы кәмәсия құрылған дей ме. Соның ішінде, әйтеуір. Қайта оралғанша зәреміз кетіп отырады.

— Нарғазылардың халы қалай? Қайын жұртыңмен араздасып келгеннен саусың ба? — деді Дәмелі.

— Сендерге қарағанда олардікі құдайдай. Былқылдатып балық асып жеп отыр.

— Аман болсын, аман болсын. — Дәмелі басын ұзақ изектетті. — Бұл жақта тірі жан қалмай жатқан ауылдар бар. Әсіресе, таза қазақтар тұратын өңір сорлап жатыр. Кеудесінде жаны бар балаларды детдом дегенге жинауға кірісіпті. Ана Қайша да сол жинауда бір апта жүріп кеше келді.

Ол не нәрсе дегендей, Малыбай бірінші көрген келініне тесіле қарады.

— Әке, бұл сұмдықты көргеннен көрмеген жақсы еді. Ақылжан мен Шодыр ағаның сөзін тастамайын деп кірісіп кетпесім бар ма.

Қайшаның көзінен жас көрінді. Басындағы қызыл орамалының ұшымен мөлт еткен бірнеше тамшысын тосып алды. Сөйлеуге шамасын келтірмей бір нәрсе көмейінде тіреліп тұр. Жұтынып арлы-берлі біраз отырды. Малыбай байқап қараса, келінінің кескін-келбеті жаман емес сияқты. Қара торының әдемісі. Сөзі де биязы, өзі де биязы.

Бесікте жатқан Амангүл оянды. Қайша оған тұра ұмтылды. Әрлі-берлі тербетіп еді, уана қойған жоқ.

— Қарны ашып жатыр ғой, жарымай жүр сорлы, — деді Дәмелі кейістене.

Әрине, Малыбай оны бірден түсіне қойды. Балалары тойғанша өзі тамақ ішпейтін әйелі қазір бәрін аузынан жырып соларға беріп жүр ғой. Әлденіп тамақ ішпеген соң, емшектен сүт шыға ма?

— Емізіп көрейін, — деп келінін шай құюға жіберді.

Қуырған бидай, ақтаған сұлы дәні, шайдың бар жемі осы ғана. Дегенмен шөлдеп келген Малыбай қара шайдың өзін біраз ішуге ыңғай білдірді. Қайшаның әңгімесін одан әрі жалғастыруын күтті.

— Әнеукүні райкомның тапсырмасымен он ауылды араладық. Соның төртеуінен бір тірі пенде таба алмадық. Түгел қырылған. Бәрін бір жыраға көмдірді. Екі ауылда ешкім жоқ, қаңырап қалған, босып кеткен болу керек. Ал қалған төрт ауылдан тірі тапқанымыз отыз шақты әлсіреген екі мен онның арасындағы жас балалар. Әке-шешелері өздері өлгенше ең соңғы дәмін ауыздарына тосып, ұрпағын артында қалдырған болу керек. Кей үйлерден қазанда асулы қалған тышқан еттерін көрдік.

Малыбай тыжырынып кетті. Ішіп отырған шайын лоқсып құсып жіберді.

Көрген сен тұрғай, көрмеген менің халым мынау, қарағым-ау, қалай дәтің барып айтып отырсың дегендей келініне аянышпен қарады.

— Сұмдығы басқада. Шеттеу бір үйге келсек, түндік есік түп-түгел жабық. Тірі пенде иісі сезілмейді. Тобымызбен ішке кірдік. Кемпір-шалы жүктің түбінде отырған-отырған күйінде қатыпты. Отыздарға әлі жетпеген келіншек қан-қан, етпетінен есікке ұмтыла құлаған сияқты. Сол шамалас, бірақ сақал-мұрты өсіп, әбден жүдеген жас жігіт қолында шөміші бар, оты сөнген қазан-ошақтың түбінде серейіп жатыр. Қақпақты ашып қалғанда бәріміз шалқамыздан құладық. Қазан ішінде… Амангүлдей жас сәби…

— А, не дейді? — Шар еткен Дәмелінің даусы шықты. Қайша қараса, енесі шалқалап құлап барады. Аузынан емшек үзілген бала да баж ете қалды. Өңі қашып бара жатқан Дәмеліні көріп, Малыбай орнынан атып тұрды.

— Су бүрік, қарағым, талып кеткен шығар, — деді Малыбай. — Бұл әңгімені естімеген ғой, сірә.

— Қорқытып алам ба деп айтпап едім. Жүрегі үлкен адам алдымен жүректен кетеді. Апамның жүрегі елжіреуік қой. Осы үйдегі біраз дәнді де сол аяныштығынан таратып алды. Бар қайыршыны асырай аларсың ба? Жемтік бар жерге қара қарға көп үймелейді демекші, бірінен бірі ести ме, осы үйдің алдынан аш-арықтар шықпайды. Үкіметтің қорға жинаған бір клет астығын да Ақылжанға апам тараттырып жіберді.

— Баласы мен екеуі сөзге келіп қалды, — деді Қайша жаңағы сұмдықтан көңілді басқа жаққа бұрғысы келіп. Бұл кезде Дәмелі есін жиып, басын көтерген еді. «Уһ» деп бір кесе салқын көже ішті. — Ақылжан өкіметтен қорқып, астықты таратқысы келмеді.

— Қорқақтығы саған тартқан, — деді Дәмелі езу тартып.

— Судың да сұрауы бар, бір клет астықты кім кешіреді? — Малыбай баласын жақтады.

— Сонда не, қамбада астық тұрып, жұрт қырылмақ па? — Дәмелі ашу шақырды.

— Оу, сен тірілейін дедің ғой. — Малыбай қалжыңға ұқсатып айтқан болды бұл сөзді.

— Содан әлгі оқиға қалай болған?

— Қасымыздағы дәрігердің айтуы бойынша, сәби әке-шешесінен бұрын жан тапсырған. Ақыры өлді ғой, жейік деген болуы керек күйеуі. Оған ана қарсылық көрсетсе, көнбесе керек. Аштықтың аярлығынан асқан дүлей, арсыз күш болмайды. Көнбеген әйелін ол пышақтаған, содан ол жан ұшырып есікке қарай ұмтылған. Өлі сәбиді қазанға салған соң өзінің де, онсыз да әлі құрыған сорлының күні біткен болу керек деп жобаладық.

— Астапыралла, не сұмдықты құлақ естіп отыр, құдайым-ау!

Малыбай орнынан тұрып, теңселіп жүрді де қойды. Дәмелі Амангүлге қайтадан емшек берді. Солқылдатып сорғанда кеудесін сорып әкете жаздайды. Өзге балаларынан мұндай мінезді көрген жоқ еді, ашаршылық жылы туған бала ашқарақ бола ма, немене?

Малыбай қалың ойға кетті. 60 жылқыны түгел айдап келіп, аман-есен Бастұмаға тастап кеткенін айтудан қорықты. Бір клет астықты тараттырып жүрген Дәмелі оны мына бөтен ауылға бөліп беруден де тайынбайды. Қара құнанды сойып тастатпағанына да өкінді. Бірақ бұл кетісімен Қоспанбет бір амалын тапқан шығар. Мына жағдайда басқа жылқының аман болуы да күмәнді.

Малыбайдың көз алдына қарны жер сызған өзінің жирен қасқа биесі келді. Әне-міне құлындайын деп тұр еді.

— Сонымен, әлгі детдомың не өзі, қарағым.

— Мына жағдайда өкіметтің дұрыс ойлап тапқан шаруасы, әке. Жетім балаларды тәрбиелейтін жер. Шодыр аға ауданда бірнеше жерден ашқызды. Панасыз қалған балаларды сонда жинатып жатыр. Тамақ, киім түгел өкіметтен. Жаңағы отыз баланы да сонда әкеп өткіздік. Төртеуі жолда өліп кетті. Әке-шешесінің аты-жөнін білетіндер өз әкесінің атымен тіркелді. Әлі тілі шықпаған, кімнің баласы екенін білмейтіндерді аузымызға кімнің аты түссе, соған жаздыра салдық. Не істейміз басқа? Күтушілердің атауына жеңіл болсын деген ой ғой.

Біраз үнсіз отырды да, Қайша енесі мен атасына мөлие қарап:

— Бір сәбиді Ақылжанның атына жаздырып жібердім, — деді. — Өлген шешесінің емшегіне жабысып жатқан жерінен көтеріп алдық.

«Мұнысы қалай?» дегендей, Малыбай көңіліне бірден секем алды. Амандық болса, өзі бала көтермей ме? Тап сондай ой Дәмеліге де келген болу керек. Ажырайып тұрып келінінің бетіне қарады.

— Сен өзің… көргендеріңнен қатты шошынғаннан саусың ба, қарағым?

Малыбай әлденеден үрейлене қойды бұл сұрақты. Дәмелі де жауап күтті.

— Жоқ, әлгі сәбиді аяп кеттім. Шодыр аға сол балалар үйінің біреуін басқаруды да сұрады. «Педагогсың ғой» деді. Бірақ жер аяғы қашық, барып-келіп қайдан жұмыс істеймін. Ұстаздықтан да сән кетті ғой, барлық ауылдың мектебі қараң қалды. Алдағы уақытта мұғалімдердің күйі не болар екен?

— Детдомың дұрыс асырай ма, әйтеуір? — деді Малыбай.

— Асырауын асырайды ғой. Бірақ қатты әлсіреп келгендері онда да өліп жатыр.

— Өзіміз қолдан жетім жасап, өзіміз әуре болып жатырмыз де, — деді Дәмелі тынышталған Амангүлдің аузынан емшегін алып, бесіктің жамылғышын түсірген күйі. — Аузынан ақ май ағызсаң да, әке-шешесіз баланың күні не күн? Енесінен айырылған қозы екеш қозы да маңырауық болады.

Иә, бұл аса бір ауыр әңгіме болды. Төбеден түскен зіл секілді бірдеңе жанды жаншып барады.

Малыбайдың туған ауылына қайтқысы келіп кетті. Ажы тұқымынан екені рас болса, қалғанын аман алып қалмай ма. Соншама қайғылы хабар жеткізген мынау «Қарауыл төбеде» қалудың өзі қиын секілді. Бүгін соттап жіберсе де, қалған жылқыны тірілеріне түгел таратып бергісі келіп кетті. Күні кеше қара құнанды сояйық дегенде, зыр-зыр еткен батырың екі күннің ішінде өзгеріп шыға келді. Өмірден әмірлі не бар?

Алыс сапардан шаршап келсе де, түні бойы ұйықтай алмады. Шошынып ояна берді. Біресе Амангүлін біреу қазанға салып жібергендей, біресе мініп келген атын дәу бір қара жетелеп бара жатты, біресе күні бойғы қайта-қайта есік алдынан шықпай қойған аштар көзін ала беріп, Ақылжанды тарпа бас салғандай.

— «Бәріне сен кінәлісің, сендер аша тұяқ қалдырмай барын сыпырып алған, — деп жан-жақтан аш қасқырдай бүкіл зауалды Ақылжан әкелгендей арс-арс етеді. — Алдымен сенің қара сорпаңды ішеміз».

— Астапыралла, астапыралла. Қалағаныңды ал, баламнан аулақ, — деп шошып оянды.

Шымылдық қана бөліп тұрған бір үйдің іші. Қайша атасының азапқа түсіп жатқанын сезіп, бүгінгі әңгімені бекер айттым ба деп өкінді. Әнеукүні алғаш үйге келіп түнегенде, өзінің де көз алдынан өліктер, әсіресе, детдомға өткізген арса-арса балалар кетпей қойған. Күндер өте көмескілене бастап еді, көрдіңіз бе, қайта жаңғырығып жатқанын. Қазір еске алу қиын болғанмен, уақыт ұмыттырар деп те түйген. Жоқ, мұндай қасіретті ұмыттыру уақыттың да қолынан келмес. Міне, көзі көрмеген, құлағы ғана естіген атасының аласұрып жатқанын көрмейсің бе? Бірақ бүгінгі күні бойғы ісіп-кепкендердің суретінің өзі-ақ оның жүрегін тілім-тілім еткен шығар. Адам аяғыш енесінің мінезі де өзгеріп барады.

Бұрынғыдай үйдегіні үлестіруді сап тыйды. Өз бала-шағасының қамын ойлауы керек. Қу жоқтық ең кең деген мейірдің өзін көндей қатырып тастай ма, қалай? Астындағы атын түсіп беріп, дәмді тамағын қонағының аузына тосатын қазақ бүгін өзгеге бір уыс бидайды, бір кесім құйқаны қимайды. Артында болған соң — мырза да, артында болмаған соң — сараң екен ғой. Өзгеге қайдан қисын ақырғы дәмін, өзіне де тіршілік керек. Кімнің де болса бүгінгі есіл-дерті мынау сұрапылдан тірі қалу, аштан өлмеу. Қырғызға ауып кеткен бауырларының халы де осындай ма екен? Қуғын-сүргіннен, домалақ арыздың әлегінен жапа шектік дегеніміз әншейін екен ғой. Мына аштықтың тырнағына ілінбесек жарар еді. Бар сенері —Ақылжан, оның етегінен ұстағаны жақсы болған. Кімнен артық, бір жерде бұл да серейіп қалатын ба еді. Ауылнайлық алатын паегі бар. Аштарға деп келіп жатқан азын-аулақ азық-түлікті де тарататын осы. «Қазан ұстағанның қарны ашпас» деген бар емес пе. Бірақ ел басына туған күн оны да қатты жүдетіп барады, келмек күні кеше еді, аман болса жарады. Талықсып барып, таң алдында Қайша көзін әрең ілді.

Малыбай өз-өзінен қысылып ол жатыр. Шәкен қарттан басқаны неге көрмеді, үй-үйді неге аралап шықпады, кімнің тірі, кімнің өлі екенін неге анықтамады? Сонау жылдары Қармыс ауылынан біржола қайтып келгенде, тайлы-таяғымен бәрі қуанбап па еді, жоғалған үйір табылғандай үймелеп, атайын ағынан жарылғанда өзі де бір жасап қалмап па еді. Қаны бірдің жаны бір, саялап келгені осы ағайын, Ақылжанды алақанында ұстауға тырысқан осы ағайын, кеше Лепірбай жазықсыз қаматқанда, Анарбайдың әлегінен ауданға шапқанда, орта жолда жоқ боп кеткенде қан жылаған осы ағайын, әзірге қалтақтап аман жүргені де сол ағайынның ақ тілеуі шығар. Ал олардың басына күн туғанда, тышқан мұрнын қанатар халы болмағанда, бұлардың жырақ кетуіне жөн болсын, Ақылжандікі қызмет бабы, жарайды, өкімет қайда жұмсаса, сонда барады. Ал Дәмелі екеуінікі не? Дүлдүл тәте деп басына көтергенде құдайдай, күн туғанда тайып бергені несі? Рас, манағы айтуына қарағанда, бұл жақта барымен ауылға қол ұшын беріпті. Түпсіз қазына, таусылмас азық-түлік мұнда да жоқ қой. Өзінің де сұлы жеп отырғаны шекенің қызғандығынан болмас. Десе де, бұл ауылдан өз ауылының халы мүшкілірек көрініп кетті. «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне». Тәубе, Ақылжан аман болса, бұларды аштан өлтіре қоймас. Бірақ бір ауылдан сопайып өздері қалғанда не мархаба табады. Әуелі ет жақыны Қоспанбетті де тағдырдың тәлкегіне тастап кетті-ау. Мен үшін, жеңгесі Дәмелінің бір ауыз сөзі үшін қыс бойы сонау Балқаштың сағасында болып, жылқы бағысты. Иесіз қалған жылқыны бақтың не, бақпадың не. Соның бір құнанын союға да баж-баж етіп қарсы болғанына Малыбай енді ұялып отыр. Өзі барғанша мынау қаптап жүрген аштар аман-есен алып келген үйірін қасқырдай таламасына кім кепіл? Әй, бірақ ісіп-кеуіп жүрген сорлылар жылқы ұстауға шамасы келеді дейсің бе.

Ағайын түгел қырылып қалмас. Тірі қалғандары ертең бетіне басар. Жас емес, осы Ажы ауылының ақсақалдарының біріне айналып келеді. Ақсақалдық құрметке қана иелік емес, құрметтің де міндеті бар. Күні кеше күшік күйеу болып бір жоғалып еді, енді әкім баласының артынан кетіп, тағы жоғалуы керек пе? Мұнысы ағайындыққа сыймас. Уақыт басқа, заман басқа дегенмен, ағайыннан кетуге болмас. «Өзге жерге сұлтан болғанша, өз еліңе ұлтан бол» дегенді қазақ бекер айтты дейсің бе! Осы заманға дейін небір айбынды жау шауып, быт-шыт етсе де, ағайындықтың арқасында қайта қосылып, қайта ел болды емес пе қазақ. Ағайынға адал болуды ғасырлар бойы өмірдің өзі аманат етіп, қанға сіңірген халық емеспіз бе. Ашаршылық сол ағайындықты, ажырамас жікті түк қалдырмай мүжитін кезқұйрық болғалы тұр ма? Қой, қиын кезеңнің өзінде де ес жиған мақұл болар. Өлсек, көріміз бірге болсын. Таң атысымен осы ойының бәрін Дәмеліге айтпақ болып жатқанда, Малыбайдың да көзі ілініп кетті. Шошыта берген үрейлі түстерінен гөрі бұл ойлары ертек секілді жанына майдай жақты.

Дәмелінің де өзегін өртеген азапты сезімдер аз болмады. Оның көз алдынан бауыры Нарғазы кетпей қойды. Қой бастаған серкедей бөлініп жүретін Қармыстың еркесі балық аулауды кәсіп еткеннен кейін не сорым. Мынау уақыт оны да тарының қауызына сыйғызғаны ма? Құдайторының өлімі белін және сындырып кетті десеңші. Ат — адамның қанаты, ал Құдайторы қандай қанат еді. Амангүлдің туғанына да, Ақылжанның үйленгеніне де келе алмады. Тапшылық, тарлық Нарғазыдай ердің аяғына да шідер салған екен-ау. Түгінің керегі жоқ, төбесін көрсетсе болатын еді ғой.

Ақылжанның үй болғанын қандай армандаушы еді. Шын сағыныш осы екеуінікіндей-ақ болсын. Тазыларын ертіп, Құдайторымен көсілте ауыл шетінен көрінгенде бір сәнділікті ала келуші еді. Бүкіл ауыл мәз-мәйрам болып қалушы еді. Нарғазының тазылары мен құсын тамақтандырудың өзі Дәмеліге аса бір асқан ләззат әкелетін. — Сенің асың адамдардың ғана емес, андардың да тәбетін шақырады, бар ықыласыңмен жасайсың ғой» дейтін.

Қараңғыда көзінің жасы тамып-тамып Дәмелі аса байқай қоймағанмен, сол жас тамған Кеңесжан ұйқылы-ояу жыбыр-жыбыр етті. Сағыныш жасын ұстау Дәмелінің қолынан келмеді. Бір жағынан, қорланып та жатыр. Нарғазыдай азаматты уақыт жасытып жүрмесе жарар еді. Дәмелінің есіне анасы Балжан түсті. Мына күндерді көрмегеніне шүкіршілік. Құса боп өлетін еді ғой ол байғұс. Бауырын көргісі келіп кеткендігі сонша, Малыбайдың бүгін мініп келген атымен Амангелді алдына алып, Кеңесжанды мінгестіріп кетіп қалғысы да келді. Жете ала ма, қаптап жүрген аштар бір жерге қамап, өздерін өлтіріп, астындағы атын сойып алса қайтесің. Малыбай, Ақылжан, Қайша тірідей өледі ғой. Алдың күз, артың жар деген осы. Қазір жолаушы шығудың өзі қияметтей қиынға айналып кетті. Бауырын ойласа баласы, баласын ойласа бауыры есіне түсіп, Дәмелі ұзақ қиналып жатты. Бір үйдегі ересек үшеуін үш жерде ашаршылық салған зіл осылай азапқа түсірді.

Ешнәрседе шаруасы жоқ Кеңесжан мен Амангүл ғана. Олар сәбилік қатты ұйқының уысына әбден іліккен. Пәк көңілге бұлыңғыр, бұқпасы көп түстер де жоламайтын болса керек. Шіркін, осы сәбиліктің тазалығындай өмір неге таза емес. Ашаршылық осындай балаларға да тырнағын салды-ау. Детдом қаншасына пана болар дейсің. Бұлардың артықшылығы — Ақылжандай атқа мінген ағасының барлығы. Өзге балалардың өзге аштардың қамымен ол да бірнеше күн үй көрмей жүргенін мына пыш-пыш еткен мұрындар қайдан білсін. Бір кіріп алса дендей дерт секілді ашаршылық дегенің аса қомағай апат екен ғой өзі. Жалмап жатыр, жалмап жатыр.

Ақылжан бұл жолы қатты қалжырап оралды. Қайша бәйек болып, қас-қабағына қарай берді.

— Қазір сәске түске қарай аштар тағы қаптайды. Тамағыңды ішіп алшы, — деп бір аяқ сұлы көжені ұсынды. Шамырқана жұтып-жұтып жіберген Ақылжан шашалсын да қалсын.

— Қауыз тұрып қалды-ау тамағыңа, құдай-ай, сақтай көр. — Дәмелі шыр-шыр етті.

— Әбден-ақ тазартып ем қауызын. — Өзін кінәлі сезінгендей Қайша жаутаң-жаутаң қарай берді.

— Тұманың суық суынан жұтып жібер.

Бір бақыр суды алып Кеңесжан тұра ұмтылды. Шіркін, өмір-ай, өз өркеніңді өсіруді, өз жапырағыңды жаюды тоқтатпайсың-ау. Жап-жалаңаш тасты жарып шыға келетін ағаш та сол тіршіліктің қуаты-ау. Мынау қысылшаң өмірде Кеңесжан да тап сол күнге ұмтылған тал шыбықтай жұлқынып келеді. Өмір осы үзілместігімен, жалғастығымен қымбат қой. Шыбық екеш шыбық та тіршілікке құмартса, ми берген, ақыл берген адамға неге құмартпасқа? Апыр-ау, сол ақыл мынау ашаршылықтай зұлматтың келерін білмеді ме? Соған апарып тірер апатты жолды айналып өте алмады ма? Кеңесжан анау әкеле жатқан суының бір тамшысын төкпеуге тырысады, сол құрлы сақтықтың болмағаны ма?

Шашалып жатса да, Ақылжанды ой иірімі үйіре берді, қамалай берді. Екі-үш жұтып жіберген соң тамағына инедей шаншылған қауыз ары кеткендей болды да, сәл жеңілденді.

— Менің суым қуып шықты, — деп жайнаң қағады Кеңесжан. Дәмелі мен Қайшаның да көңілі жайланғандай.

— Ат қана жейтін сұлыны адамға жегізген құдайым-ай, мынау сұрапылды тоқтатар амал таптыңдар ма?

Анасының сұрағы Ақылжанның өңменінен өтті. Аштыққа қарсы күрес комиссиясының аласұрып іздестіріп жатқаны да осы ғой. Әр-әр жерден қоғамдық тамақ ұйымдастырылды. Қайнап жатқан қазанның, үлестіріліп жатқан нанның кезегіне тұрғандарды көрсең зәрең ұшады. Бет-ауыздары домбыққан, көздерінде осынау өмірден түңілгендей мұң бар. Әсіресе, балаларын жетектеп жүргендер өте аянышты. Сол кезекте тұрып-ақ сылқ етіп құлап, жан тапсырып жатқандары да аз емес. Үлестірмеге ілінсе де, одан іше салысымен ішін ұстап бүрісіп, жер жастанатындар тағы бар. Ауылдағы сурет ашылмай қалған түндіктер, жабылмай қалған есіктер болса, Сарқандтың көшесіндегі сурет мал жүріп өткеннен кейін далада қалатын тезектер секілді ана жерде бір, мына жерде бір теңкиіп жатқан әлі адамдар. Сол өлік-тезекті терудің өзі арнайы қызмет түріне айналған. Оларды көметін жердегі көрініске ет-жүректен жаралғандардың көз тоқтатып қарауы қиын.

Бәсібек ауылына комиссия келгенде Ақылжан күтпеген жерден Сүзеген молдаға кездесті. Қартайған екен, жарықтық. Жүдеген де. Оқытатын бала қалмаса, жаназасыз, имансыз өліктер жөнелтсе, молдекеңе берер түк болмаса, Сүзекең жүдемегенде кім жүдейді. Ақылжан шәкірт кезіндегідей иіліп сәлем берді. Солғын тартқан жанары жалт еткендей болды да, өңі қайтадан мұңды кейіс алды. Мүмкін, есіне осы шәкіртін оқыс бір жазалағаны, большевиктің отырған орнына аунағаны үшін шыбыртқылағаны түскен шығар. Мүмкін, «менің айтқаным келді ме, құдайды жоққа шығарғандарды Құдай жазалап жатыр» деп тұр ма екен. Жанарынан жылт еткен бір жарқылдың көрінуі «сен менен оқыдың ғой, адам болғаның сол оқудың арқасы емес пе» деп тұрғаны ма? Әйтеуір, жылуы да бар, суығы да бар кездесу болды. Хал-жағдайды сұраған соң, комиссия мүшесі ретінде Ақылжан Сүзеген молдаға өздерімен бірге жүрген керуеннен екі пұт бидай бергізді. Бұл жәрдем ол кез әкеңнің тіріліп келгенінен де қымбат еді.

Сүзеген молда іштегі қуанышын жасырғысы келгенмен, бидайды қапқа салып жатқанда бүкшең-бүкшең етіп, сақалы қалтылдап кетті. Қолын жайып, Ақылжанға ұзақ бата берді. Сонау жылдардағы бере алмаған батасын бар ықыласымен енді беріп тұрғандай. Және қандай жағдайда. Мынадай керуен ілестіріп жүрген адамнан бұл дүниеде ауқатты адам жоқ сияқты боп көрінді оған.

Бірақ Ақылжанға осы ұйымдастырғандарының бәрі кешіккен көмек сияқтанды. Көп адам өліп кетті, көп ауыл иесіз қалды. Енді ішкен тамақтарын көтере алмай, жұттан шығып, көкке аузы ілінгенде тышқақтап өз-өзінен қырылатын мал секілді адамдар да көмекті ала отырып, жусандай жапырылды. Өлшесе өзімен кетсін, тап Қайша екеуіндей екі жастың өлігінің үстінен шықты-ау. Қосылғандарына көп болмаса керек, әбден жүдеген, құр сүйек. Сонда да соңғы демі бітерде айқаса жатыпты, киіз үйдің қабырғасына тақай жиналған жұпыны жүктің жанында бір-біріне сүйене қатып қапты. Махаббатты да аямаған аштық аза бойын қаза етті.

Мынау сұрапыл болмаса, өмір дәмін, оның ләззатын енді ғана таттық па деген жастардан әлде бір әдемі ұрпақ тарар ма еді, оның ішінен ақын, батыр, сұлу жандар шығар ма еді. Жас келіншектің аштыққа дейін келісті болғаны байқалып-ақ тұр. Арыған кезде жылқыға жал-құйрық қалай жараспаса, жүдеген кезде әйелге шаш та сондай жараспайды екен-ау. Қолаң шаш қобырап, ағаш басынан түскен құстың ұясындай ұйпа-тұйпа болып жатыр. Бір қолын жігітінің иығына аса жан тапсырыпты. Әлде де болса соның бір жәрдемі, не соның белгісін білдіргені ме екен? Бәрінен де Ақылжанды қатгы тебіренткені өлер алдында да бұл екеуінің қатарласа құшақтасып жатқандары. О, махаббат, аштыққа сенің де әлің келмей қалған-ау. Мана Сүзеген молданың «бұл алланың ісі емес, адамның ісі ғой» дегені жүрегіне садақтың оғындай қадалып еді. Махаббатқа да адамның ақымақтығынан келер апат аз емес-ау.

Қайшасы есіне түсіп кеткен. Оны бір зұлымдықтың тырнағынан алып шықса да, енді мына ашаршылық деген апаттан алып шыға алар ма екен? Бір ғана Қайшаны ма! Әкесі, шешесі, іні-қарындасы, тіпті бүкіл 27-інші ауыл осының мойнында емес пе? Мынау керуенді 20-сыншы туған ауылына да бұрып әкетер еді-ау, бірақ аудандарының бөлек болып тұрғандарын қарашы. Ол жақта да бұл аудандағыдай қарекет бар шығар. Онда да аштықпен күрес жөніндегі комиссия жұмыс істеп жатқан шығар. Бәрінің есіл-дерті алдағы пісер астыққа жұрттың аузын тигізу. Сосын не боларын өмір көрсетер.

Қу тамақ не істетпейді, бір жердегі сирек егінді көргенде, мынадай жағдайды естіді: тұқым себілісімен аткөшектер егіндікке қарғадай жабылып, топырақ арасындағы дәнді біртіндеп теріп жепті. Қанша қуғанмен өкімет түк істей алмапты. Көсенің сақалындай ор жерден бір шыққан сабақ «мен де ашаршылықтың құрбанымын» деп тұрғандай. Ең қиын уақыт осы июнь айы болғалы тұр.

Аудандық комитет әp ауылнайға есеп жүргізуді тапсырды: бұрын қанша адам болып еді, енді қаншасы қалды? Шодыр ауылдық совет төрағаларын түгел комиссия құрамына кіргізіп, бірінің жерін біріне әдейі аралаттырған. Сұмдықты да көрсін, сұрапылды да өз жандарымен сезсін. Орыс халқы басым мекендерде қанша айтқанмен, малды түгел сыпырып, жұрттың аузына тоспаған. Ақпен жандарын сақтап, жаңа егінге жетуге мақтаулы болмағанмен, халдері бар. Бірақ босқындар оларды да қажытқан. Айналайын қазекем, белсенділікке басам деп, ауылымен көп жерде шоңқиып қалыпты. Аштықтың тырнағы киіз үйдегілерге қаттырақ батқан.

Ақылжан есеп жүргізуде Қайшасына қатты сенді. Сауатының барлығына шүкіршілік. Бірақ әкесінің шыдай алмай туған ауылына кетіп қалғаны едәуір алаңдатты. Өздері үй болғалы әке жүзін керген жоқ. Бәрінен де уақыт әмірі күшті болып, әкелі-балалы екеуін екі жақта тастай домалатып жүр. Алтын қазығы, туған ауылы. Туысқандық сезім жем жеген жерін айнытпай табатын жылқы секілді туған ауылына аяқ-қолын жерге тигізбей алып кеткен ғой. Әйтпесе көптен баласын бір иіскеу үшін жарты күн аялдауына болмас па еді. Келер мерзімі белгісіз, құр күтіп қалам ба деп ойлаған шығар. Мынадай жағдайда иесіз тастап кеткен бір үйір жылқы онсыз да малсақ адамның дәл құлағының түбінен шұрқыраған да тұрған шығар. Адалдықтың да қамшысы аямай алдына салып айдай береді. Ақылжанның түсінігінде әкесі сондай қамшы ұдайы үстінен үйіріліп тұратын пенделердің қатарына жатады. Шұғыл кетісін солай деп қана түсінді.

Бірақ кешегі өз басынан кешкен оқиғадан зәресі әбден кетіп тұр. Құдай мықтап сақтады, әйтеуір. Солай болып жүрмесе. Аудан орталығынан ертелетіп шыққан. Үйге жетуге асық. Жолдың екі жағындағы қалың ши жаз шыққаннан бері әрқайсысы өз түбіне бір-бір қарақшы тығып қойғандай көрініп жүретін-ді. Сол себепті ме, мылтығын тастамайды, жолға шығарда шабдар аттың айылын мықтап тартып алады. Оның үстіне кейінгі кезде кісі етін жейтіндер шығыпты, әне жерде олай бопты, мына жерде былай бопты деген суық сөз көбейіп кетті. Комиссия құрамында жүріп, көргендеріне бұл үрей қосылған соң не сорым. Қайшаның қазанға салынған жас сәби жөнінде айтқаны тағы бар.

Ауылға беттесімен-ақ осы ойлар қамалап алған. Сенетіні — мылтығы мен шабдар аттың әлділігі ғана. Аштарды мұның өзі емес, астындағы күйлі аты да қызықтыруы мүмкін. Жан-жағына қарап, сылаң аяңға басып келеді. Шидің арасынан анда-санда біреулер қараң ете түскендей болады. Онысы — қорыққанға қос көрінедінің кері. Дегенмен сол елестердің өзі-ақ мылтығына сан жармастырды. Бұған да еті үйрене бастады. Үш-төрт жерден жол бойы өліп жатқан адамдарды кездестірді. Алғашқы екеуін айналып өтіп, қалған екеуінің қасынан жанай өте шықты.

Орта жолда ескі зират бар-ды. Жолаушыны тонаушылар сол зиратты паналайды екен деген сөзді де еститін. Зират жаққа ат үстінен мұқият қарады. Тірі пенде байқалмайды. Әріректе, алаңқалау жердегі жол шетінде ғана бірдеңе қараңдағандай болды. Бірақ жеріне жете алмай, бұралып құлаған тағы бір сорлы шығар деп жобалады. Шалқасынан жатыр. Шабдар аттың да өлген адамдардың қасынан өтуге еті үйреніп қалыпты. Алғашқыдай аса үркіншектемеді. Десе-дағы, өліктің аты өлік қой, Ақылжанның жүрегі су ете қалды. Манағы қалған төртеу, әйтеуір, өзі басқарған ауылдан емес, бейтаныс адамдар, тегі босқындардан, аткөшектерден болу керек. Мына адам да солай болғай. Бет-аузын сақал мұрт басып кеткен. Денесі ірі екен. Егер тірі болса, қолына түсе көрме, онда бұл дүниемен қоштаса бергенің. Сұлық жатыр, тегі өліп қалса керек. Анадай жерге көне тымағы кетіпті. Құлаған кезде бас киімнің солай болатыны заңды ғой. шабдар ат пысқырынып, айналып еткісі келіп еді. Ақылжан отан жібермеді. Сұлап жатқан адамның қасынан енді өте бергенде, Шабдар ата кеп жөнелсін. Ақылжан топ етіп құлап қала жаздады. Жерге түсіріп алған шылбырына әлгі өлді деген адамның тұра кеп ұмтылғаны. Шабдардың уақытында үріккені мұндай жақсы бола ма. Ұзаңқырап барып артына қараса, солбырайған күйі әлгі өзінен әлі көз алмай қарап тұр екен. Ақылжанға таныс адам сияқтанып кетті. Бұлдыраған көзін сүртіп қайта қарады. Анарбайға ұқсайды. Сұмдық-ау, ол қайдан жүр бұл жақта? Бірақ аштық қайда айдамайды. Аштықтан ба, әлде мынау қиын кезеңде өш алғысы келіп күткен бе?

Есебінің залымын қарашы. Өлген болып жатып абайсызда шаужайдан алмақ болған ғой. Шылбыр қолына тисе бітті, мылтығын мойнынан алып та үлгере алмайды. Құдай бір сақтады, шабдардың үріккені құтқарды білем. Тақымы бос адам болғанда, топ ете түсетін еді, жастайынан атқа шапқанының пайдасы.

Ақылжан мылтығымен әлгі сұмырайды атып кеткісі келді, бірақ оның арты қандай болады? Тағы көз салды, Анарбай иттің дәл өзі. Сендей әпербақандардың әлегінен басталған зобалаң, міне, неге әкеп соқты. Ақыры байдың баласы аштан өліпті демекші, өзің де сазайыңды тартып жүр екенсің ғой, өзге ауданнан аш болмасаң мұнда неғып жүрсің? Қолыңа түскенімде сен мені аямайтын едің. Арам қанынды мойныма алып қайтем. Егер қасымда Нарғазы көкем болғанда, мына қылығың үшін сені тірі жібертпейтін еді. Оның батылдығын маған бермей қор болып жүрмін ғой. Көрінгенді аяған бірдеңемін. Әрі мынау билік басында жүргенім де қолбайлау. Аштан өлген адам мен оқ тиіп өлген адамды ажырату қиын ба? Екі ортада пәле болып жүрерсің. Дегенмен «зәресін бір алайыншы» деп Ақылжан мойнындағы мылтығын алып кезенген күйі шабдардың басын кейін бұрып еді, әлгі биік шилердің арасына зып беріп жоқ болды. Сол тайғаныңмен кет!

Әкесін де өстіп орта жолда біреу аңдып жүрмесе неғылсын. Қазір мінген аттың өзі жауықтыратын болып тұр ғой. Анарбайдың залымдығындай залымдық өзгенің ойына ол жолда келмес дейсің бе? Бір күнгі тірлік үшін арпалыс не жасатпай жүр.

Мұның бәрін үй ішіне айтуға және қорықты. Үрейге үрей қосылып, мүлде берекелері қашып жүрер. Қайшасын да, анасын да қорқытқанда, жүрегін жаралағанда не түседі. Қалжырағанының себебі жалпы ауыртпалықтан деп ұққан шығар олар. Солай-ақ болсын. Оның үстіне, сұлының сүйір қауызы шашалдырып, тамағына тұрмасы бар ма! Үшкір неме ары қарынға кеткенде, ішекті бүлдіріп жүрмесе жарады.

Құдайторының мерт болғанын анасы адам өлгендей етіп естіртті. Ақылжан көзіне жас алды. Нағашысының бағы қайтпаса жарар еді. Ал балық аулап жүргені ақылдылық. «Заманың түлкі болса, тазы болып шал» деген. Бәйге жаратып бас қосатын, думандатып той жасайтын заман ба қазір. Ең бастысы — бір қарынның қамы ғой. Жұтпен жалғаса келген мынау 1932 жылдың аштығы қандай жаман болып жүр. Малға — жұт, адамға — аштық. Бұдан асқан зобалаң бола ма? Әншейінде ешкісі лақтаса, бір-біріне тұра жүгіретін ағайын енді бір-бірінен қашықтап барады, қатыгез болып барады. Құлқын құрғыр бәрінен әмірлі екен, ең үлкен билік енді соның қолында.

— Әрі айдауда, әрі бөтен елде, менің тұқымымнан түк қалмады-ау, — деп зар иледі Қайша. Ақылжанның да қолқасы үзіліп кете жаздады. Мына күйде тұқымы жөнінде ойлауға шамасы келген парасатына бас иді. Ал өзі болса, Қоспанбет ағасының қос қызығының көз жұмуына жол берді. Ауданы өзге дегендей, екі ортада өте алмайтын мұхит бар ма еді? Іргелерін соншама аулақ салып алғаны несі. Әкесінің шыдамсыздық жасауында қисын бар. Кеткені дұрыс болған.

Қолынан келсе, үш жарылуға дайын. Нарғазы деп анасы, тұқымым деп Қайшасы, туған ауылым деп өз жүрегі жұлмалайды. Ауылнайлық шағындағы қызмет өзгеге пайғамбардың биігіндей көрінер. Мұны тұқым-тұяғымен ақ май құсып отыр деп ойлайтын шығар. Сұлының қауызына шашалып, жол аңдыған қарақшының қармағына түсе жаздағанын кім білсін. Ауылнайдан артық бұл күннің ауыртпалығына арқасын тосқандар бар дейсің бе? Жиырма жасында қатпаған топшысы мұндай зілді үзіліп кетпей қалай көтеріп жүр екен. Ауылдың салмағының өзі мұндай, ауданның салмағы, облыстың салмағы қандай десеңші. Көз алдында Шодыр мен Жүсіп келді. Шодырды жиі көреді, жездесінен былтырғы қыстан бері хабар жоқ. Ажырасқандарына бір жыл толмаса да, мынау сұрапыл уақыт атам замандай болып өзі сонша қалай алыс көрінеді? Қызыққа толы кезде уақыттың да аяғына жел бітіп, тез өтуші еді, ауырлық аяққа зіл қара батпан байлағандай жылжытпай тұр ғой. Егіннің пісуіне аз-ақ қалған мезгілдің өзі қандай қашық көрінеді. Оның әлі қанша өмірді жалмары белгісіз.

Шодырдың бүгінгі кейпі ауданның айнасындай. Шашы кәдімгі сексендегі қарттың шашындай ақ селеу болып кеткен. Оның бетіндегі әжімнен мынау Алатаудың сай-саласының саны аз шығар. Өзге ауданнан гөрі бұл ауданда аштыққа ұрынғандар салыстырмалы түрде ғана аз. Әйтпесе төтенше комиссия құрғызып, жағалай жәрдем көрсеткізе ме? Келімсектер, босқындар өлімді көбейтіп жіберген. Олар да — адам ғой. Қайырым көрген бір қайыршының сөзі мың қайыршыны шақырады. Әр-әр ауылдан, ауданның орталығынан аштырған үлеспе қара көженің өзі аштарды қара шыбындай қаптатып жіберді емес пе. Енді тіпті жаңа нұсқау болды. Елге, жерге, ауданға бөлмей, аш атаулыға қол ұшын беру керек. Шодыр онсыз да нар тәуекелге басып, екі қамба НЗ-ны тараттырып жіберген. Сол үшін өз НКВД-сі үстінен арыз берген. Алдымен аштықпен күресем, арызға жауап сосын деп жүргенде Құдай ондап кеңшілік келді. Аш атаулыға көмектесу жөнінде нұсқау түсті. НЗ-ның орны енді табылады.

Ақ гвардияшылармен күрес, тап жауларымен күрес, ірі байлармен күрес, отырықшылық үшін күрес, сауатсыздықпен күрес, колхоздастыру үшін күрес, енді аштыққа қарсы күрес — күрестен күрес, тіпті көз аша алмай қойды ғой тегі. Шодырдың шашы ағармағанда, кімнің шашы ағарады. Бәрінен де өтіп кеткені осы аштық. Ертеңіміз үшін күресеміз деп, сол ертеңімізді жасайтын адамдардан айырылып қалсақ, ол күресте не мән бар? Күресу үшін ғана күресе бермей, революция күндерінде төккен қанның өтеуі болмаушы ма еді. Болатын уақыт та жеткен жоқ па! Сол үшін күресу керек қой. Мынау аштық деген пәле күресіміздің нәтижесі ме, жоқ, әлде күресеміз деп жүріп, алды-артымызды ойлай алмай жығылған жарымыз ба? Күрес мұраты — жығу, жығылу емес. Ал ашаршылыққа ұшыраудан артық омақаса жығылу бола ма? Қырқа шалып, гүрс еткізіп құлатайын деп тұрған осынау қиын сәттен қалай шығу керек. Оны қартайтқан, осы ақ шаштың әрбір талында ауыртпалықтың ізі жатыр.

Қамбадағы астықты таратып жіберуінде де үлкен сыр бар. Жейтін, себетін адам қалмаса, ол астық кімге керек. Ертең оны кім егіп, кім қайта астық етіп өсіреді? Анда-санда Нарғазылардан хабар бар ма деп сұраушы еді Шодыр, қазір одан да қалды. Мұрнына су жетпей жүр.

— Қайшаны қарайтып аламыз-ау, — деді бір күні. — Менің байқауымда, ол — педагог боп туған адам. Ауылдағы мектептердің бәрі биылша жабылды. Детдомға келсе, қандай жақсы болар еді.

— Барсын, онда алыңыз. — Бұл адамға қарсы пікір айтуды күнә санайтын Ақылжан шын ықыласын білдірді.

— Жаңа қосылған екеуіңді ажыратып…

— Іс мүддесі талап етсе, шыдаймыз да.

— Детдомдарда балалар орысша білмейді, тәрбиешілер қазақша білмейді. Міне, қиындық қайда, — деді Шодыр. — Әр детдомда қазақ тәрбиешілері болсын деген нұсқау берді. Қайдан табады? Оларды табудан гөрі райкомның секретарын табу оңай болар қазір.

— Мен шынымды айтып тұрмын, Шодыр аға.

— Жанымды жеп жүрген тағы бір жай, қазақ балаларының көбі Ваня, Максим, Петя, Саша, Вера, Таня, Тамара боп кеткен. Не от хорошей жизни, конечно. Ертең жақсы күн де келер. Сонда біреу болмаса біреу ауданның хатшысы орыс болған соң, бәрін орыс қып жіберген ғой демей ме? Бұл қазақ халқының алдында мен үшін өтелмес қылмыс болады. Әр адамның бүгінгі тірлігі үшін күресумен бірге ар жағын да ойлауымыз керек?

Белозеровтың бұл пікірлерін естігенде, Қайша қатты тебіренді. Өзің қалай қарайсың деп Ақылжанға қарады.

— Менің айтқаным айтқан. Өзіңнің орныңды ауыстыратын біреу табылғанша барсаң бар, тіпті Шодырдың көңілі үшін.

10

Феодор Афанасьевич түннің бір уағына дейін кеңседен кете алмады. Керосин шамның жарығымен ұзақ отырды. Бұл шам жалғыз осы райкомда ғана бар. Сарқандтың сарқыраған суы бір жағынан құлақ тұндырғанмен, бір жағынан, біртүрлі көңіл жұмсартатын секілді. Анда-санда алыстан қырғауылдың түнгі шақырғаны естіледі. Не де болса тау жақта, қалың ағаш арасында жүр-ау, сорлы. Аштардың аңдуынан аман қалғандығын білдіріп, тірімін, тірімін деп тұрғаны шығар. Бүгін тірісің, ертең біреу тұзақ құрса қайтесің? Оның жалғыз-жарым шыққан үнін судың арқыраған гүрілі көміп-көміп жібергендей болады. Мүлгіген қараңғылықты түріп тастап тұрған осы екі үн. Бірінде әдемілік, жұмсақтық, бейкүнәлік болса, бірінде өрлік, өктемдік, дүлей күш бар секілді. Сол дүлейлігімен сазды, сылқым үнді тұншықтырып-тұншықтырып жібереді.

Өз үні де осы қырғауыл үніндей айқын шыққанмен, анау су сарылындай дүлей бір гүріл басып жіберсе қайтеді, естіртпей жүрсе, не істейсің? Алдындағы мәліметке көзі түскенде, жүрегі тағы зу ете қалды. Жоқ, бұдан әрі үнсіз қалуға болмайды, жазуы керек. Ең болмаса өзінің ары алдында ақталатындай, көңілге медеу тұтарлық бірдеңе болуы керек. Ауылдық советтердің жіберген деректері бойынша, малының оннан бірі, адамдардың жартысы ғана қалған. Мынау сұмдық! Астық піскенге дейін әлі талайды көр күтіп тұрған шығар. Кенеуі кеткен халықты көрсеткен жәрдемнің де құтқарар түрі жоқ. Кешігіп қалдық, кешіргісіз қате жібердік. Апат өткеннен кейін айғайлағаннан не пайда, алдын алу керек еді. Толқып келген ойлар қағазға түсерде бытырап қаша берді. Іріңі әбден кернеп жарылғалы жүрген көңілдің қанды сорпасының аузын ашқан бүгінгі көшедегі көрініс еді. Кәдімгі бөренедей қатар-қатар тізіп тастаған өліктер. Оны жинаушылар Белозеровты кес-кестеп жібермей:

— Мынаны өз көзіңізбен көріңіз, бұл пәледен енді құтқарыңыз. Бұдан әрі жұмыс істеуге дәтіміз шыдамайды. Араларынан сүзектен өлгендер шықты, — деді. — Енді аштыққа қоса індет қаптайды.

Феодор Афанасьевичтің көзі алақандай болған. Дереу аудандық денсаулық сақтау бөліміне хабар салғанда, ол дерек расталды. Сасулы екендіктерін айтты. Бір-бірімен ұштаса келген нәубет. Алдымен жұт, сосын аштық, енді, міне, індет. Шынжырдың шыршығындай бір-бірімен жалғасып жатыр. Бәрінің төркіні бір, кінәлі…

Үш-төрт бет қағазды жыртып тастады. «Қазақстан өлкелік партия комитетіне. Оның бірінші секретары Ф.И.Голощекин жолдасқа…» деп бастайды да жыртады. Қалай бастаса екен? Біреу қолынан шап беріп ұстағандай қайта-қайта тұтығып отыр. Алдындағы мәліметтер жаз-жаз деседі. Манағы көшеде көрген көрініс енді қашан деп екі өкпесін қысады. Тіпті өліктер өзіміз қол қоямыз деп атып-атып тұрғандай. Шошынғаннан басын көтеріп алып еді, бөлмеде жалғыз өзі екен. Қырғауыл үні алыстан қоңыраулап естілді. Оның даусы анық. Мұның даусы неге шықпайды. Өзеннің сарылы келді құлаққа. Бұл да анық. Күндіз байқамай ма, әлде түнде су сарылы шынымен күшейе ме? Өлгендер өсиетін айтқызбай қоятын емес. Ол кеңсе тілімен жазуға тіпті келмейді, ол жағына Шодырдың төселгені бар еді. Ащы күйінде жазу кібіртіктетіп, өзінің зәресін алып отыр. Мына күйінде хатқа қол қойған адамның ақылы дұрыс па деп күмән келтіруі мүмкін. Әрі өзі райкомның бірінші хатшысы болса.

Феодор Афанасьевич ыза боп кетті. Былай тартсаң — өгіз өледі, былай тартсаң — арба сынады. Бәрі бір шығын. Бәрі бір құлайтын құз. Сияға малынған қаламын лақтырып кеп жіберді. Столдың үстіне найзадай қадалып, дір-дір етіп тұра қалды. Мұны күтпеген Шодыр мырс етіп күлді. Әдейі қадайын деп лақтырса ғой, мұндай шаншылмас еді. Шашыраған сия столдың үстін былғады. Алыстау жатқан, жазайын деп отырған қағазына да тиді. Бір бет тағы корзинаға лақтырылды. Дірілдеп тұрған қаламды суырып алды. Сиырдың башайындай айырыла кірген қаламұш тартып алғанда қайта бірікті. Яғни жазуға жарайды. Кернеген ыза кемеріне түскендей. Ал талайдан жанын қинаған ойлар қағазға тізілгенде, мүмкін, аузы жарылған қанды шиқандай солқылдатқаны басылар.

Феодор Афанасьевич таза бет қағазды алдына қайта алып, жаңа лақтырған қаламды сияға қайта малды. Қырғауылдың тұнық үні тағы естілді.

«Қазақстан өлкелік партия комитетінің

бірінші секретары Голощекин жолдасқа!

Қадірлі Филипп Исаевич!

Ащы да болса көз көрген шындықты баян етуді большевиктік парызым деп санаймын. Мен сонау азамат соғысынан бастап, осы Жетісу өңірінде Совет өкіметінің орнауына, социализм жеңісінің өріс алуына тікелей куә болып келе жатқан адаммын.

Партия қайда жіберсе, сонда аянбай қызмет істеп жүрмін. Өзімді Ленин идеяларының жүзеге асуы жолындағы күрескермін деп санаймын. Күрес қиындықсыз болмайды, әрине. Оның бұралаңы да көп. Бірақ қатеге ұрындыратын бұралаңға түспеу керек еді. Сол бұралаң — мына аштық. Аштықты қолдан жасағанымызды ашық айтқым келеді. Бұл қасіретке ұшыраған қазақтар. Мен жастайымнан қазақ арасында өсіп, олармен етене араласқан, олардың мінез-құлқын, өмір салтын, дәстүрін әбден біліп өскен адаммын. Бұлардың тіршілік көзі—мал. Ал сол малды коллективтендіруді тез аяқтаймыз деп, сыпырып алғанымыз қатенің ең сорақысы болды. Яғни өкімет атынан оларды тіршілік көзінен айырдық. Ел жағдайын білетін біздердің пікірімізге ешкім құлақ асқан жоқ. Ия коллективтендіру, ия партбилет! Мәселе, міне, осылай қойылды. Өзіңіздің атыңыздан деп айтылған зілді нұсқауларды үсті-үстіне алып жаттық. «Асыра сілтеу болмасын, айыр тұяқ қалмасын». Жергілікті жерлерде осындай келемежге ұшырадық. Менің осы науқанның басында өз пікірімді білдірген хатым сізге жетті ме, жетпеді ме, ол жағы әлі беймәлім. Сондағы күдіктерімнің бәрі қазір тұп-тура келіп отыр. Ол айтқандарым сәуегейлік емес еді, әмір шындығынан түйгендерім болатын.

Асығыстықтың ақыры апатқа әкеп соқты. Маясыз ел ашаршылықтың тырнағына бірден ілінді. Сіздерден жасыра алмаймын, өтірік мәлімет беру өліммен тең. Шындықты айтайын, партияның алдында жүзім қара болмасын. Ортаққа түскен малды бағу жүйесі әлі жоқ еді, халық оған әзір емес-ті. Өзімнен кеттің, «күл болмасаң бүл бол» деп қарады. Мұның өзі шаруаның ғасырлар бойы қалыптасқан психологиясы еді. Үлкен қате соны ескермеуде болды.

Шама келмейтін жөнсіз салықтарға неге бардық? Ол шаруаларды мүлде тұралатты. Әуелі облыстан келген бір өкіл осыдан бір жыл бұрын «жүннің жоспарын орындамағансыңдар» деп қыста қой қырықтырды. Көпе-көрінеу малды қырып салды. Оны кеш біліп қалғаныма өкінем, мен ол өкілді айдап шықтым. Мүлде астық екпейтін ауылға астық салығы неге салынады? Азын-аулақ қалған малын сол салықты өтеу үшін айырбастап жібергендер де аз болған жоқ. Күн көретін түктері қалмады. Ал ортаққа түскен мал екі ортада иесіз қалды. Оған жұт келіп килікті, жұттан — ашаршылық. Қандай қасіреттің куәсі болып отырмыз.

Мүмкін, сенбессіздер, бүкіл бір ауылдан бір тірі жан қалмаған жағдайларға жиі кездестік. Кейбір әулеттерден әуелі тұқым қалмады. Қоғамды дамытатын ең басты резерв — адамдардан айырылдық. Қолға алған шарамыз өте кеш, оның көмегі шамалы болды. Атам заманнан келе жатқан «аурудың алдын ал» деген қағиданы сақтауға мүмкіндік бермедіңіздер.

Мен өзім істейтін бір аудандағы жағдайды ғана айтып отырмын. Мүмкін, басқа жерлерде олай болмаған шығар. Бірақ аш босқындардың географиясы маған өте кең көрінді. Соған қарағанда, мен бұл апатты жаңа құрылыстың, социализмнің беделін түсірген қайғылы оқиға деп білемін.

Дереу, дереу шұғыл шара керек. Біріншіден, астық піскенге дейін елді тойындырмаса болмайды. Ол үшін жергілікті жердің қолын байламаңыздар. Бір қойманы ашу үшін, бір тонна астық босату үшін қаншама келісім, нұсқау керек. Адамдар қырылып біткеннен кейінгі рұқсаттың құны бір тиын.

Екіншіден, ел есін жинасымен шаруалардың қолына мал тигізу қажет деп есептеймін. Өсіре алғанынша өсірсін. Бұл тұста да жергілікті жерге инициатива берген жөн. Бірақ ашып айтар жай, сырттан әкелмесе, өзімізде үлестіретін мал қалған жоқ. Өзгені білмеймін, біздің ауданға бұл жөнінде үлкен көмек керек.

Үшіншіден, індетке қарсы республика бойынша үлкен күрес жариялау дұрыс болар еді. Бұл біздің өз қолымыздан келмейді. Дәрігер дегенің қасқалдақтың қанындай қымбат. Аса бір шұғыл шара қолданбасақ, қалған адамдардың өзін індеттің аузына тосуымыз мүмкін. Мұны тіпті кезектен тыс мәселе деп қараған жөн. Төтенше оқиға.

Төртіншіден, қазақ ауылдарына, таза қазақ колхоздарына егін егуді, шөп шабуды, жинауды үйрететін маманды кім даярлайды? Оларды орталықта оқытып, дереу даярлаған жөн болар еді. Өмірден көргенімді айтайын. Біздің аудан — қазақ, орысы аралас аудан. Жер емген орыстарға ашаршылықтың тісі аса бата қойған жоқ, астығы бар, картобы бар, олар ілдәлдаға жарады. Ертерек шөп жинап алып, малдарын да негізінен аман сақтап қалды. Яғни қалыптасқан өмір салты үлкен рөл атқарды. Ашаршылық апаты келгенше біз қазақтарды ондай машыққа үйрете алған жоқпыз. Тіпті кезінде орыс шонжарларында жалда болған қазақтардың қыр қазағынан жағдайы әлдеқайда дұрыс болды. Бірақ жалпы келген апат оларды да әлсіретіп кетті.

Бесіншіден, босып кеткендерді туған жеріне қайырудың амалын ойласа. Олардың бәрі бірдей қырыла қойған жоқ шығар. Осыған ынталандыратын шаралар комплексі жасалса, нұр үстіне нұр. Айталық, келе салысымен, мал беру, колхозға кір деп зорламау, алым-салықтан босату, тегіне қарап қуғынға салмау. Жасыратыны жоқ, көп қазақтар ашаршылықтан бұрын ірі байларды тәркілеу кезінде, колхозға бірігуге зорлау кезінде өзге жерлерге ауып кетті. Солардың қайтуына да қазір жағдай жасау аса бір әділдік болар еді. Қазақтардың атамекенді қимау сезімі ерекше. Оны пайдалану керек. Ашаршылық жұрттың бәрін әлеуметтік жағынан «теңестіреді». Енді бай тұқымы деп қудалауды да қойған жөн секілді. Бірін-бірі көрсету жағынан қазақтар өте белсенді болды. Тіпті орташалардың өзі сол көрсетуден бай қатарына жатқызылды. Сөйтіп, халықтың едәуір бөлегін социализмнен үркітіп алдық.

Ашаршылықтың ащы сабағы осындай ойларды да тықпалайды. Сен қайда болғансың, көктен түстің бе дерміз. Мен көктен түскен жоқпын, әр қызметте жүріп, осы оқиғалардың тікелей куәсі болдым, оны жүзеге асырыстым, асыра сілтеуге де атсалыстым, бірақ өз еркіммен емес, партия атынан айтылып жатқан соң, амалсыздан соған бардық. Сол үшін өзімді айыпкер санаймын. Әрине, өз басыма қатер төнсе де, бұлқынып шығуым керек еді, қорықтым. Мынау аштық, әсіресе, қазақ халқын қатты қаусатты. Тағы қайталаймын, мен өзімді де кінәлі санаймын. Сырттан келген сіздер тұрғай (бұл айтқаным үшін ғафу етіңіз, партия тапсырмасымен келдіңіз ғой), өлкенің жағдайына қанық мына біз секілділер де науқанның шылауында кете берді. Мен өз айыбымды ешбір кемітпеймін. Ол большевиктік адалдықпен сыйыспайды. Осы хатты жазуымның өзі де сол айыбымды мойындаудың куәсі болса керек. Ар алдында арылғым келгені шығар.

Бүгінгінің зары ертеңгінің заңына айналып кетпесін деп жазып отырмын. Ашаршылықтың апаты сұмдық болды. Мүмкін, жоғарыда отырғандарға көп жай көмескі шығар. Мына біздердің көргенімізді ешкімнің басына бермесін. Сондықтан да осындай ащы сөздер шығып отыр. Жоғарыда көтерген мәселелерге назар аударсаңыздар, мың да бір рақмет айтар едім.

Алып-қосары жоқ ащы шындықты жазушы

Белозеров Феодор Афанасьевич.

июнь, 1932 жыл.

Феодор Афанасьевич жазғанын бірнеше қайта оқып шықты. Жыртып тастағысы келді. Тым батыл жазылған емес пе? Жоқ, дәл қазір осылай жазбаса болмайды. Көлегейлеудің, көлгірсудің зардабын тартқан жоқпыз ба? Колхоздасу қызу жүріп жатыр, жұрт оны қатты қолдауда дедік, қып-қызыл өтірік. Ашаршылық келді деуден ат-тонымызды ала қаштық. Совет өкіметінің беделі түседі, мүмкін, жағдай түзелер деп есек дәмелі болдық. Жағдай түзелмеді, қиындай түсті. Ақырғы нәтижесі мынау. Алғашқыда ептеген ғана аштық бар дедік, ал адамдар баудай түсіп қырылып жатты. Неге, неге жасырдық, ауруын жасырған алдымен өледі. Атойлап ойбай салып тұрған сезімді тұншықтырдық та, өтірік ақпарға қол қойдық. Ауылдың намысы, ауданның намысы. Жалған намыстың жасырынбақ ойнауы.

Осындай кейбір ақпарлармен өзімді де соғуы мүмкін-ау. Соқса соқсын. Қолмен істегенді мойынмен көтеру керек. Зорлықшыл өкілдер бұл жерде де жалт беріп шыға келетін шытар. Аштықты азайттық, пәрменді шара қолданылды деп ұялмай-қызармай жазып жатты-ау. Өздері өтірікші болып қана қоймай, бұларды да өтірікке үйретті. Нағыз екіжүзділік! Бұл кесапат қайдан келді, қалай кірді? Уақытша жақсы атану үшін бе? Тап солай шығар-ау. Қызмет қымбат, жеткен дәрежені кию қиын. Шындығын айтсаң, омақа асасың. Одан қайта көтеріліп көр. Ел аралап жүрген өкілдердің көбінің үлкен қызметтен, тағы да дәрежелі бола түсуден дәмелері зор болды. Енді қайтсін, салып отырған егіні, бағып отырған малы жоқ. Сауып отырғаны — ақша, ай сайын алатын жалақысы. Оның көбейгенін кім жек көрсін? Жалақыдан айырылды — тіршілік көзінен айырылды. Бұл да тіршілік, үлкен күрес екен-ау өзі. Құрысын өйтіп нан жегені. Өтірік айтып тірлік етпей-ақ қойдым. Бұл бір уақытша нәрсе шығар. Адалдықты, әділдікті ту етіп көтерген қоғамда бұл әдеттің орнығуы мүмкін емес. Сондықтан тап осылай ащы жазғаны дұрыс, адалдығының көтеріп отырған ақ туы.

«Социализмнің беделін түсірген қасіретті оқиға» дегеніне жармасып жүрмес пе екен. Неге жармасады, шындығы сол ғой. Ашаршылық тілімізді байлап, тірлігімізді құртқан жоқ па? Әне, газет бетінде шетел шулап жатыр. «Біз білгенбіз совет елінің осындай жарға құларын, Октябрь революциясы — тарихтың қателігі» деген ескі әндерін қайта құйқылжытты. Қолдарына кізір бердік, бермеуге болатын еді. Осындай жағдайда шындықты неге айтпасқа. Мен қара басымның қамы үшін емес, ауданның қамын жазып отырмын ғой.

«Бүгінгінің зары ертеңгінің заңына айналып кетіп жүрмесін». Жаңа бұл сөздерді тапқанда, қатты қуанып кетіп еді. Тын ой жатыр өзінде. Қайта оқығанда, бөгеліп қалды. Керек пе осы? Өңін айналдырам дегенге тырп еткізбей ұстап беретін тұжырым. Неге өңін айналдыруға тиіс. Бүйтіп қорқа берсе, қорқытқан сөздерді сыза берсе, мына жазғандарынан түк қалмайды ғой. Онда не болды, сезімге тимес, селт еткізбес бірдеңені жіберуі керек пе? Өйтіп әуре боп қайтеді? Одан да үндемей-ақ қой. Өзі секілді райком хатшыларының бәрі жазып жатыр дейсің бе? Әсіре белсенділік не керек осы. Жоқ, әсіре белсенділік емес, қанын қарайтқан, жүрегін сыздатқан қайғылы, қасіретті сезім бұл. Анау өлгендердің өсиеті, тірі қалғандардың аманаты. Тек осылай жазылу керек. Жансыз сөз де жасық ине секілді өтпей, жасық темір секілді былқылдақ.

Ал большевиктер алмас қылыштай өткір дегенді оңды-солды соғып жүрген жоқпыз ба? Бұл сол өткірлігім болсын, қалтамда Большевиктер партиясының 1920 жылдан мүшесі деген билет не үшін жүр?

Бұл — арыз, шағым емес. Ақиқатқа табынған адамның, ақиқатты жастайынан пір тұтқан адамның ашаршылық жөніндегі ащы зары. Мұндай зар жетер жеріне жетуге тиіс. Өйткені өлгендер сөйлей алмайды, ал мен тірімін. Ендеше, неге қипақтаймын, несіне қайта-қайта оқи берем. Оқыған сайын күдік көбейіп, іштей сезім күресі күшейіп барады. Қорқақтық сезімі жеңіп жүрсе ше? Бұған дейін оның жыққан оры аз ба?

Қасында Жүсіп жоқ-ау ақылдасатын. Ол «жібер, тартынба» дер еді. Тәуекелдің атын әрдайым жаратып мініп жүрген азаматтың тап өзі. Жеген таяғы да аз емес. Баяғыда өсетін-ақ жігіт, батылдығы, өткірлігі, бетке айтатыны бөгет болып жүр. Әйтпесе обкомның насихат және үгіт жөніндегі секретары болып әлі күнге дейін отыра бере ме? Сауат қандай, білім қандай! Әнеукүні «Еңбекші Қазақтағы» мақаласына қарағанда, тарих мәселесіне ден қоя бастаған сияқты. Қайда, қай жерде жүріп уақыт табады. Өзін аямайтын, өзіне деген талабы күшті адам-ау. Тағдырдың онымен кездестіргеніне шүкір. Көптен көрген жоқ. Сатынып кетті. Үмбеттің қазасынан кейін бұл жаққа келмеді. Мынау ашаршылық бұларды мүлде алыстатып жібергендей болды. Ауданға мұнша қиналып отырмын, облыстың жайы тіпті ауыр шығар.

Қой, Жүсіпті неге араластырдым бұл жерге. Мен өлкелік комитетке, оның бірінші хатшысына жазып отырмын. Осы күйімен барсын, өзгертпеймін, еш тимеймін. Алғашқы оқ қашан да дәл атылады, бірден сіңген бояу оңбайды. Сезім де сол секілді. Алғашқы сезім ащы да болса қашанда тұнық.

Феодор Афанасьевич өз ойымен өзі арпалысып отырып аңғармады ма, қырғауылдың үні естілмеді. Оның орнына алғашқы тауық шақырды. Терезеге қараса, таң сілем беріпті. Түні бойы отырғаны ма? Отырыс-ақ. Енді күндегі тіршілік тағы басталады. Ең ауыры — аштардың қан жылап шұбырғаны, көшеде теңкиіп-теңкиіп өліп жатқанын көру.

11

Малыбай Бастұмаға келгенде Қоспанбеттің үйінің орнын сипап қалды. Түңлігі түрілген, есігі ашылған күйі үй қаңырап бос тұр. Қырылып қалған ба дейін десе, өліктің ізі жоқ. Кәдімгі із-түзсіз жер жұтып кеткендей бірдеңе. Отыз шақты үйді жағалай аралап еді, жынданып кете жаздады. Жиырмасында ылғи өліктің үстінен шықты. Онында жан жоқ, қаңырап тұр.

Міне, мынау — Шәкен қарттың үйі. Жарықтық жаюлы жатқан жайнамазына етпетінен құлапты. Әлі кетсе де, намаз оқығысы келді ме екен, әлде өлер алдында өзіне-өзі айтқан иманы ма? Ақ күміс сақалы іргеден соққан самалмен ептеп желбірейді. Адамның назарын өзіне бірден аударатын осы сақалы еді. Күміс кісесін беліне байлап, асатаяғын тық-тық еткізіп, тіп-тік денесін паң ұстаған күйі ауыл ортасына шыққанда, шалдар жан-жақтан жинала бастаушы еді. Шәкеннің аузына қарап, әдемі әңгімені күтетін. Өрген қамшысы, ағаштан жонған қасық, аяғы, қосқан ері ғана емес, сөзі де сырлы, әдемі болушы еді. Ажы тұқымынан шықпаса да, осы Ажы ауылының аса бір сыйлы ақсақалы болып кетіп еді.

— Сендер — бір момын, таза тұқымсыңдар. Ала жіпті аттап баспауды Алланың өзі аманат еткен сияқты. Әттең, шіркін, біздің арғынның пысықтығынан бір мысқал қосса, қандай жақсы болар еді, — деп қалжыңдайтын көңілі түскенде.

Сол ауыл сәнін келтірген арғын тұқымы, күмістей сақалы ақ сақалымен, жұтындырған өнерімен үлкенді де, кішіні де өзіне табындырған Шәкен қарт та көз жұмыпты. Мынау ашаршылық деген пәле осындай абзал жанды да жалмапты. Онымен бірге өнер кеткенінде, ақыл, аса бір сұлу мінез кеткенінде ол пәленің не шаруасы бар. Жеме-жемге келгенде сол өнері де, ақыл-парасаты да арашашы бола алмапты. Шәкен қарттікі екенін неғылсын, аштық алқымнан алған соң, оның көк биесін біреу ұрлап әкетті. Соңғы талшығынан, соңғы қанатынан айырды. Әнеукүні ғана айтып отыр еді оны. Сондағы жүдеулігі күдік туғызған-ды. Қайыр сұрауға намыс жібермеген шығар, қартайған шағында қайда барады?

Малыбай көзінен жасы тамшылап, Шәкен қартты шалқасынан жатқызды. Салалы сақалын саусағымен тарады. Қол-аяғын түзеді. Өзі білетін «Құлқуалласын» айтып, құран оқыды. Қолынан келгені — осы. Әлгінде екі кез жер қазып, бетіңді біреудің топырақпен жапқаны да жақсы екен ғой. Жападан-жалғыз өзі не істей алады мынау қартқа. Осыдан екі күн бұрын өлген малдардың сасыған денесін көмгенде қасында Қоспанбеттің болуы тіпті үлкен медеу екен-ау. Бұл ауылда ит те қалмаған ба? Тіпті тіршілік белгісі сезілмейді ғой. Тышқан аулап кеткенде, итті қайдан қалдырсын.

Малыбайға бәрі біртүрлі үрейлі көрінді. Әншейінде алыстан көз тартып, өте ыстық көрінетін мынау киіз үйлер меңіреу мола секілді шоқайып-шоқайып тұр. Үрейленгені сонша, туған ауылынан тұра қашқысы келді. «Сен неғып тірі жүрсін?» деп ашаршылық деген әзәзіл мұның соңынан түсіп беретіндей.

Қоспанбет қайда? Қара құнанды союға қимаған мені мүлде көргісі келмей, тік көтеріле көшіп кетті ме екен? Жылқының қалғанын айдап кетсе, жақсы болар еді, бәрібір оған енді ие жоқ қой. Өзін де, қалған бала-шағасын да аман алып қалар еді сонда. Не істерін білмей, далаға шығып, моладай мелшиген әрбір үйге қарап тұрғанда, алыстан, батыс жақтан керуен секілді бірдеңе көрінді. Көзін уқалап тағы қарады. Белдеуде байлаулы тұрған аты әлдебір тірлік иісін сезгендей мойнын сол жаққа бұрып тұрған орнында екі-үш рет айналды. Төрт арба, он шақты атты келе жатыр, анық көрінді. Бір-екеуінің асынған мылтығы бар. Олар белдеуде ат байлаулы тұрған үйге қарай беттеді.

Қысқа амандықтан кейін Ақсу ауданының орталығынан шыққан «Көмек керуен» екенін білді Малыбай.

— Кімге көмектесесіңдер, өлгендерге ме? — деп кекетті ол.

— Бүкіл бір ауылда тірі пенде қалмаған ба?

— Сенбесеңдер аралап көріңдер.

— Өзіңіз қайдансыз?

— Мен мына көрші Сарқанд ауданынанмын. Туыстарыма келіп едім, орнын сипап тұрмын.

— Иә, бұл ең шеткі ауыл екен. Жеткеніміз осы болды, — деді ақ халат киген біреуі кінәлі адамдай.

— Шеттің көрген күні қашан да сол ғой. Бір ауылдан бір тірі жан қалмады деген не сұмдық!

Малыбай дауыстап жылап жіберді. Мұңын осы бір келгендерге шаққандай, манадан тамаққа тас боп тығылған ыза булығып сыртқа шықты. Мұндайды көре-көре еті өлген бе, келгендер міз бақпай үндеместен тұр. Тыныштықты ақ халатты бұзды. Өткір көзді, шаш қойған жас жігіт екен.

— Үйлерді аралап шығу керек. Мүмкін, тірісі бар шығар. Індет жоқ па екен?

Келгендер екі шеттен ауылды аралауға кірісті. Малыбай зат тиелген керуен қасында қалды. Бір үйден әлгі ақ халатты атып шықты.

— Ойбай, оба! Өлу белгісі тұп-тура обаныкі. Ашығып аса жүдемеген. Меніңше, обадан өлген.

Малыбай байқап тұр, қалғандарының зәресі ұшып кетті. Біразы үйлерге кіруді қойып, керуенге қарай ығысып келеді.

Бәрі арасындағы ақ халаттыға қарайды. Соның шешімін күткендей. Ол сәлден кейін есін жиғандай болды да, қолында ұстап жүрген қобдишасын ашты. Ішінен тапал шыны құмыра алып, сұйық бірнәрсемен қолын шайды. Ащы бір иіс айналаны алып кетті. Сосын ине секілді таты бірдеңені біріне-бірін кигізді де, оған қоңыр түсті сұйық құйды, әлгі инені өз қолына өзі кірш еткізіп тықты.

— Сіздер ары тұрыңыздар. Мен тағы кіріп, неден өлгенін біржола анықтап шығайын.

Малыбай мұндайды көрмеген. Қолын ащы сұйықпен шайғанда, өз қолына өзі ине тыққанда, оба бұған жуымай ма екен?

— Көрмегеніміз осы еді. Өзгені аштан аман алып қаламыз деп жүріп, өзіміз мерт болмасақ жарады. Шын оба болса, онда құрығанымыз, — деді егделеу тартқан біреу. — Осынау қиырға дейін несіне келдік. Өлетіндер бәрібір өлген ғой.

Әлгі ақ халаттының шығуын бәрі де тағатсыз күтті. Жақсы хабармен шықпады ол.

— Иә, қатесі жоқ, оба. Бұл індетті тап осы арада тұншықтыру керек.

— Қалай?

— Алдымен осы тұрған бәріңізге мен қазір укол, ине салып шығам. Сосын мына үйлерді өртейміз.

— Өртейміз! — Малыбайдың даусы ышқына шықты.

— Иә, отағасы, өртейміз. Әйтпесе мына індет бүкіл ауданды, бүкіл аймақты жалмайды.

— Қарағым-ау, осыдан үш жыл бұрын Анарбай деген бір ақымақ үйімізді бір өртеп еді, енді сен қайдан шықтың?

— Ол кезде оба шығып па еді?

— Жоқ, ол отырықшыл болмайсың деп егесіп, өртеген болатын.

— Жоқ, бұл екеуінің арасы жер мен көктей. Оба деген — бүкіл дүние жүзін тітірететін індет. Оның ошағын шыққан жерінде өшіру керек. Міне, менің қолымда қағаз бар. Дәрігер ретінде мен шұғыл шешім қабылдауға міндеттімін. Кәне, бәріңізге ине салып шығайын алдымен.

— Ол әлдененің қамына кірісті.

Малыбайдың денесі дір-дір етті. Келгендер оң жақ қолдарын иығына дейін түріне бастады. Әлгі ақ халатты кіршілдетіп инені бірінен соң біріне салып жатыр.

— Қарағым, сонда мұның індеттен аман алып қала ма?

— Әрине, әйтпесе сіздерді әуре ғып нем бар.

— Обаға ем жоқ дейтіні қайда?

— Бір кезде болмаса болмаған шығар. Қазір бар. Бірақ дер кезінде жасау керек.

Жаны құрғыр тәтті, Малыбай да қолының қарын берді. Инені сұғып кеп қалғанда, екі көзі жұмылып кетті.

— Ал енді мына үйлерге от қою керек.

— Отызын түгел өртейсің бе, қарағым. Сол оба шыққан үйді жақсаң да жетпей ме?

— Жоқ, отағасы. Қарсыласпаңыз. Қаңғырап қалған үйлерді қимаймыз деп бүкіл алқапқа індет таратуға болмайды. Айтылды, бітті. Обаның аты — оба.

Бұ ғұмырында Малыбай «обадан қырылған жыл» дегенді ауызекі естігені бар-ды. Бірақ оның мынадай үрейлі сұмдық екенін білмейтін еді. Бұл да асыра сілтеумен қабат келген апат болып жүрмесе жарады. Әйтпесе барлық үйді өртеп, не керек? Есіне Анарбайдың озбырлығына әйелі Дәмелінің жасаған қарсылығы түсті. Ол сәттегі жарының түрі, ашуы адам шошығандай еді. Бір үйге бола солай етті, ал қазіргі мына сұмдықты көрсе ше! Атына мініп «өртетпеймін» деп айғай салғысы келді. Бірақ байқайды, өзінен басқа бұлай ойлайтын бір жан жоқ, бәрі үндемей мақұл деп тұр. Оба деген пәлең неткен қаһарлы еді.

Жаңағы індет шыққан үйге алдымен от тиді. Жанған киіздің иісі тұншықтырып барады. Бәрі жел жаққа шықты. Керегелердің, уықтардың бытырлағаны жанды жаншып, өзекті өртеді. Оттың тілі жалаңдап жоғары қарай өрлеп барады. Көп кешікпей шаңырақ гүрс етіп ортаға түседі. Малыбай бұл қияметті көргісі келмей, теріс айналды. Ауызды жиып алғанша гүрс еткен дауыс естілді. Құп-қу кереге, уық шатыр-шұтыр жанып жатыр. От өз ойранына қуанғандай.

Керуенмен келгендер өзге үйлерге қарай беттеді. Тағы да іргеден от қойылды, тағы да шатыр-шұтыр, тағы да киіздің күйген иісі қолқаны алады. Үй ғана жанып жатыр ма, оның ішіндегі өліктер де құрысып-бырысады ғой. Малдың үйтілгенін көргенмен, адамның үйтілгенін Малыбай көрген жоқ еді, мұны да көрсеткен мынау Тәңірдің жазғанына болайын. Анау қоңырсыған киіздердің шатырлаған уықтардың астында қанша ауылдасы, кәрі, жас, бала-шаға қалып барады. Көрде қалған деген мынадан көш ілгері екен ғой. Неге көрді мұны? Есі ауып кетпесе жарар еді. Ашаршылығы аздай. Кезек Шәкен қарттың үйіне жеткенде, Малыбай шыдай алмады.

— Қарақтарым, осында жатқан жалғыз қария. Денесін отқа бермей, жерге берейікші. Мен үйінің қасынан екі кез қабірді өзім қазайын. Бетін отпен емес, топырақпен жабайық.

Дәрігер рұқсат етті. Мылтық асынған бір жігіт арбадан күрек әкеліп, Малыбайға көмектесті. Қабір қазылып болған соң, киімшең күйі шалды әкеліп көрге салды. Тұрған жұрттың көзі оның салалы күміс сақалына түсті.

— И смерть у него аристократическая, — деді мылтық асынған бір орыс.

Малыбай бұл сөздерді түсінген жоқ. Боқтап тұр ма дегендей оның бетіне бажырая қарап еді:

— Паң адам болса керек, өлгенде де паң жатыр деп тұр, — деді ақ халатты жас жігіт.

— Айтып айтпай немене, өлдің Мамай қор болдың. Қандай сыйлы ақсақал еді, мұнымен бірге о дүниеге өнер де кетіп тұр, — деп күрсінді Малыбай. — Қарағым-ай, дінің тым қатты екен, бәрін де осындай бір-бір шұңқырға тастауға болатын еді ғой.

— Дінді қатты ғып тұрған уақыт қой, отағасы. Әр үйде кемінде үш адамнан болғанда 90 адамға қазу үшін қанша уақыт керек, есептеп көріңізші. Тағы аралайтын жер көп. Мені обаның шыққаны қатты алаңдатып тұр. Бұл ашаршылықтан да жаман опат, ақсақал. Бір ауылмен құтылсақ жарады…

Малыбай мәңгіріп қай жаққа келе жатқанын өзі де білмейді. Түс ауа керуенмен қоштасқан. Олар батысқа қарай, бұл түстікке қарай жол тартқан-ды. Артына қарайын десе, қорқады. Қап-қара үйінді боп қалған отыз шоқы отыз үйдің отынын біржола өшкенін дәйектеп жатыр. Алты болыс Ажы тұқымынан тірі қалған жалғыз өзі секілденіп кетті.

Көзі қарауытып бара ма, қалай, шаужайынан жапырлай келіп біреулер алғандай болды. Ішінде сақалы желпілдеп Шәкен қарт жүр. Бір уақытта Қоспанбет Айғаныммен көрінді. Қара құнанның терісін жайып жіберіп, «оран мынаған, тірідей көмеміз сені» дейді. Жан тәтті, қашқысы келеді. Бірақ қамалап тұрған жұрт жібермейді. Тебінгенімен аты орнынан қозғалар емес. Ұдайы тұнжырап жүретін Бименді ағасы сақ-сақ күледі. «Менің тілімді алмадың ба, арғы бетке бірге кетпедің бе, сатан сол керек, талаңдар, талаңдар мұны» — деп, онсыз да жеп қояйын деп тұрған жұртты шаптай түседі. Бір кезде ылғи жалаңаш әйелдер мен бала-шаға үстерінен майлары сорғалап, шыж-шыж еткен күйі от арасынан көрінді. Әне біреу жалмауыз кемпірден де сиықсыз, оба деген пәлең сол емес пе, адам тұрпатты болады екен ғой. Аузын ашып кеп қалып еді, әлгі жалаңаштар пештің ішіне тыққан сабандай суылдап кіріп берді. Ей, мынау не деген қорқау, ат-матымен мұны да қазір жұтып қоюы мүмкін ғой. Қорыққанынан бетін баса беріп, жалмауыздың арандай ашылған аузына қамшысын сілтеп қалды.

Астындағы аты ыршып кетті. Топ етіп түсіп қала жаздады. Ұйықтап кеткен бе, немене? Көзін уқалап айналасына қарады. Жоқ, абырой болғанда, қамалаған ешкім де жоқ, жалмауыз боп көрінген оба да жоқ, Қарауыл төбеге қарай қайқайған жолда жалғыз өзі келе жатыр екен. Жаңағының бәрі елес болды ғой сонда. Қандай үрейлі елес, о?! Мүмкін, күні бойы көргені, керуеннің келуі де, отыз үйдің өртенгені де, әлгі жылмаң қаққан дәрігер де елес шығар. Түсінсе бұйырмасын, өңі екенін де, түсі екенін де білмейді. Ұрмай-соқпай естен тану деген осы шығар.

Үрей-үміт

1

Титықтатқан аштықтан кейін табаны күректей бес жыл өтті.

«Нарғазы барып қайтам депті» деген хабарға Дәмелі қатты қуанды. Оны көрмегеннен бергі уақыт неге сонша ұзақ? Жылдар деген ұғымның аясына сыймайтын сияқты. Қартайып шал болып қалған шығар. Келемін дегеніне қарағанда, баяғы тірлігінің әлі болғаны ғой. Атпал азаматым-ай! Ұлан-асыр той жасамағанымен, бір қарсы алуға жарарлық қоңыр күй бітті бұларға да. Ашаршылықтан кейінгі өкімет таратқан малдың арқасында Малыбайдың қорасына да біраз тұяқ бітіп қалған-ды. Ол биыл құлындайын деп тұр. Жиырма шақты ұсақ малдың басы көрінді. Ақылжан мен Қайша оңаша үй болып бөлек кеткен. Сарқанд ауданынан қайта Ақсу ауданына ауысты. Басты себеп — бұл ауданда істің бәрі орысша жүреді. Жұмыс барған сайын қиынға соға берді. Ауыр жылдары пана болып, саялатқаны үшін Шодырға көп рақмет. Аштықтың аранынан аман қалғандары да соның арқасы шығар.

Жаңа барған жері жетінші ауыл, аудан орталығына жақын. Анада бір келіп кеткенінде, Ақылжан күшін түймеш тамға салып жатқанын, жекеменшік малдың көбейгенін айтқан еді. Осы бір жаңа өмір салтының бұл ауылда да ірге тебе бастағаны қуантады. Бір кезде Дәмелінің өзі аңсаған түймеш тамдар онда да көбейе бастапты. Бастұманың бұрынғыдан айырмашылығы — бірыңғай Ажы тұқымынан емес, аштықтан кейін әр тұстан жиналған қырық ру. Ажы тұқымынан босып кеткен он шақты үй ғана қайтып оралды. Мал біткен соң, олар да еңсесін көтере бастады. Дәмелінің төңірегіне бұрынғысынша қайта топтасты. Басқалары да кеудеден қаққан жоқ. Үйірсек қазақ үймелесіп, ымы-жымы бірікті де кетті. Елу шақты үй әжептәуір ел. Киіз үйде қалғандары жиырмаға жете ме, жетпей ме, өзгелері төрт қабырғаға ие болған. Дәмелінің зорлауымен жаңа жұрт ескі жұрттан аулақтау қоныс тепті.

Өртенген отыз үйдің орнына қайтадан баруға ешкімнің дәті бармады. «Оба жота» деген атпен ол қиыс қала берді. Айыбы бұлар Тұмадан сәл қашықтады. Қатар-қатар бой түзеген түймеш үйлер кәдімгідей көз қуантады. Тіпті алыстан келе жатқанда бұрынғы шоқайған киіз үйлерден гөрі еңселі көрінеді. Қысқасы, өнер алды үй салу болды. Бұған жұрт біржола бет бұрды.

Нарғазы келгенше өз үйін бітіруге Малыбай да жанталасты. Азғана-ақ жұмысы қалған. Әйелінің көтеріңкі көңілін, бауырын сағына, асыға күтіп жүргенін айтпай-ақ аңғарады. Өзінің жаңа мамандығы — колхоз егісін қорушы. Егіннің биылғы шығымы, көз тимесін, жақсы-ақ. Әсіресе, әлгі трактормен жыртқан жер.

Малыбайдың көз алдында. Алғаш трактор келгенде, осы Бастұма түгел егіс басына жиналды. Жұрт тайлы-таяғымен «көреміз» деп ентеледі. От алдырып, әлгі немесе бұрқ-бұрқ еткенде әйелдер, бала-шаға шуласып тұра қашты. Астындағы тор байтал да үркіп ала жөнелген болатын. Үш тісті соқаны сүйрей тартқанда, көкпеңбек шым болып жатқан жерді бауырдай тілді. Бұрын қанша әрекеттенсе де, бастұмалықтар бұл жерге егін салуға бата алмайтын. Аяқпен басу — азап, көлік соқаны салып көргенде, малдың малы екі аттап тұрып қалатын. Дөңгелегі тіс-тіс мынау жазғаның жұлып ала жөнелгенде, бұп-бұйра боп жыртылған жер тіпті әсем көрініп, әп-сәтте қара бұйра толқынға айналып, қопарылды да қалды. Тұқым себушілердің ішінде Малыбайдың өзі болған. Мойнына дорба ілген үш адам қатар жүріп, маржандай бидайды бұйра топыраққа сіңірген диқан ретінде бұларға көрсетілген алғашқы сенім еді. Артынан тырмалауға да қатысты.

— Атамзаманғы малшылық кәсібіңді енді диқандыққа ауыстырдың ба? — деген болатын сол күні Дәмелі.

— Бісміллә айттыңдар ма?

Әйелінің бұл сұрағы Малыбайдың көз алдына аштық жылдары адамдардың бір уыс дәнді алтындай көріп, арындай сақтағанын елестетті. Шынтуайтқа келгенде, адамның дәнсіз, малсыз күні бар ма? Дәнсіз мал да сыңар, малсыз дән де сыңар екен ғой. Тіршіліктің осы егіз бұлағы қатар ағып жатса, қандай ғанибет.

Өзі де, өзге де осы ақиқатты жанымен ұққандай, бісмілләні тұқым себушілер жамырай айтқан еді. Сол тілеулерінің оң болғаны ма, әлде «трәктр» дегенің киелі бірдеңе ме, жердің тыңдығы ма, әйтеуір егіннің мына шығысында мін жоқ. Мұндай егінді дұрыстап қорғамау күнә. Ертеден қара кешке дейін торы байталдың үстінен түспейтіні де, мал атаулыны ол жаққа бастырмайтыны да сондықтан. Күні кеше жұт жылы артельдің алпыс шақты жылқысын қандай қызғыштай қорыса, мынау егістікті де тап сондай қорып жүр.

Нарғазыға мақтанып айтар бір жайы осы секілді. Оның үстіне, ауылдың ең шетінде ұзыннан ұзақ салынып жатқан қоржын тамдарын және көрсетпей ме! Алдыңғы жағынан бір-біріне тіркестіріп қой қора, жылқы қора, сиыр қора салу ойы тағы бар. Олардың қабырғасын тұрғызар-ау, ең күшке түсетіні төбесі болып жүр. Ағаш жетпеді. Кеңесжаны бірінші класқа барды, Амангүлі бес жаста зыр жүгіріп ол жүр. Мұның бәрі — Нарғазы көрмеген жаңалықтар. Қайшаның көрімдігі өз алдына. Нарғазының келуіне Ақылжанға хабар салса ма екен? Нағашысын көріп қайтсын. Бір бас қосайық. Өз ойына өзі қуанып, әйеліне айтып еді, ол:

— Өзің өз болғалы адамша ойлағаның екен, — деп шымшып алды. — Хабар тисе, Ақылжан өзі де жетер.

Айтарын айтқанмен, Малыбайдың Нарғазы десе ішкен асын жерге қоятынын Дәмелі жақсы біледі. Нарғазы да мұны жезде деп мұқатқан, қатты қалжыңдаған емес. «Малеке, Малеке» деп қашан да қадір тұтты. Екеуінің арасында сыйластықтың, қимастықтың да үзілмес алтын жібі бардай. Көрісу қандай қуаныш болса, ажырасу да олар үшін сондай мұңды. Ашаршылық болып, естен тандырған екі жылдың өзі бұлардың арасын құздай қорқынышты, асудай алыс етті. «Тұрымтай тұсына, бөдене басына» демекші, екі жақ екі дүниеге кеткендей болды. Енді, міне, туысқандық, адасқан үйір шұрқырасып қайта қосылмақшы.

Дәмелінің бауырсақ пісіріп, тары түйгізгеніне екі күн. Бастап берсе, ары қарай жалғап әкететін Айғаным абысыны да жоқ қасында. Қоспанбеттердің ұшты-күйлі хабарсыз кеткендеріне бұлар аң-таң. Тірі болса, ендігі бір шаң берсе керек еді. Алайда Айғанымның орнын жоқтатпайтын ағайын табылды. Бұл үйге жұрт үйірсек бола бастады. Бір сыйлы қонақ келетінін от ала кеп те, сүт сұрай кеп те білді жұрт. Май шыжғыруға да, келі түюге де кісі табылды. Бұрын танымайтын адамдар да Дүлдүл тәтеге көшті.

Жарты қап ақталған тарыны желге ұшырғысы келіп еді, Малыбай:

— Ей, екшетпейсің бе, ұшырған соң талқаны желге кетеді ғой, күні кеше сол талқаның көзімізден бұлбұл ұшпады ма? — деді.

Ойлап қараса, бұл сөздің әбден жаны бар. Талқан тұрғай, сұлының өзі, кебектің өзі талшық болды емес пе. Мұнша тарыны екшету біраз уақыт алатын болса да, Дәмелі талқанды далаға тастамауға ұйғарды. Кешегі қайыр тілеп шұбырғандар бұл талқанды ақ нан кергендей тарпа бас салатын еді-ау. Бір аяқ талқанға мойнындағы моншағын, үстіндегі шекпенін шешіп беріп кеткендер аз болды ма! Талқанды да тастама, бұл — жоқшылықтың берген сабағы.

Айтқан мөлшері осы-ay деп, екі күннен бері Дәмелі терістік жақтан көз алмай жүрген. Көрінген аттыны Нарғазыға балап, көрпе салуға үйге тұра жүгіретін. Үй бітіңкіремей тұрғанда, бірер апта кешіксе екен деп, енді неге келмейді деп асықты. Ауырып, әлде басқадай көлденең бірдеңе болып қалды ма екен? Бірақ уақыт өзгертпесе, келем десе — келетін, берем десе — беретін бауырының кесімді мінезін жақсы біледі. Құдайторыдан басқа оның мінуіне ат жараспайтын сияқты боп кетті. Қармыс ауылының атағын Нарғазымен бірге шығарған сол бір жануарды қимай, есіне түссе көңілі бұзылады. Малдың жақсысы да адам сияқты боп кетеді екен ғой.

Тап солайша ойлап, көзі жасаурап тұрғанда ауыл шетінен екі атты көрінді. Біреуін бірден таныды. Құнжиыңқырап отырған — өз күйеуі Малыбай. Екіншісі — басқа атқа мінгендіктен бе, Нарғазыға ұқсамайды. Малыбай қасындағы адамға бірдеңені айтып келеді. Енді таныды, бір аяғын үзеңгіде шірей отыру Нарғазының қашанғы әдеті еді. Ауыл шетінен бұрыла бергенде, сол отырысынан таныды. Бұрынғыдай алды-артын орағытып бүлкілдетіп отыратын тазылары, анда-санда жалп етіп қоятын томағалы бүркіті жоқ, Құдайторымен бірге олар да Нарғазымен қоштасқан ба, немене?! Бауыры көңіліне біртүрлі олқы көрініп кетті. Мына келе жатқан толық бейнелі Нарғазы емес сияқты. «Қойшы, қай-қайдағыны ойлап, өзі аман болсын», — деді Дәмелі дауыстап.

Амангүл тыпыршып шалғайынан тарта берді, келе жатқан аттыларға ол да биіктен қарауға ынтық.

— Ап-ауыр болып кеткенсің, бес жасқа келген бала көтер дей ме екен?

Амангүлдің онда шаруасы жоқ. Шешесінің қолына алғанына мәз. Биіктеп алған соң танығаны, әкесіне қолын бұлғай берді.

— Қасында келе жатқан сенің нағашың. Алдымен соған амандас.

— Қайсы, әлгі өзің батыр, балуан дейтін бе? Батыр болса, үстінде неге сауыты жоқ. Найзасы да көрінбейді. Аты да кіп-кішкентай.

Дәмелі күліп жіберді. Бұларға ертегі айтқанда, батырларды сауытты, найзалы, қылышты, тұлпарға мінген етіп суреттейтіні есіне түсті. Нарғазының ел арасындағы ерлігін айтқанда да, оны батырға ұқсатып жіберген екен ғой. Бала байқағыш, бала ұғымтал демекші, естігенінің бәрін Нарғазының бойынан іздеп тұрғанын көрдің бе?

Дәмелі өзі аңғарған жоқ, көзінен жас парлай берді. Қу бауыр-ай, көрмегеніне біраз болған соң ет-жүрегі елжіреп барады ғой. Оның үстіне, қартайғандай ма, қалай өзі?

Нарғазы арқан бойы жерге аттан түсті де, шылбырын Малыбайға беріп, әпкесіне қарай жаяу жүрді. Қанатын жайған үлкен бүркітше құшағын айқара ашып төніп келеді. Өлгенде көрген жалғыз қызды тастай сала, Дәмелі де бауырына тұра ұмтылды. Ағайынды екеуі айналасындағылардан қысылмай-ақ айқара құшақтасып ұзақ көрісті.

Дәмелінің екі иығы бүлк-бүлк етеді. Бауырлар сағынышын баса алмай тұра беретін бе еді, шалғайдан Амангүл алмағанда. Оның сәби жүрегі де бірдеңе сезді ме, көрмеген Нарғазының аяғын тарс құшақтап алыпты. Бұған іші елжіреп кеткен нағашысы әпкесін қоя беріп, шашы жалбыраған кішкентай қызды тік көтерді.

Нарғазы үшін жаңа көрініс. Бұрынғы киіз үйлер емес, төбесі тоқыған қамыс, ұзын мәткенің орта тұсынан тіреу қойылған. Санап шықты, төбеде бір жаты алты, бір жаты алты — он екі уық. Бөлменің іші сап-салқын, ауыздағы бөлмеге шығар есік әлі салынбапты, шымылдық секілді пердемен бөлінген.

— Қыста қалай жылынады?

— Ауызғы үйден жағылатын анау пештен, — деді Малыбай.

Нарғазы аңғармапты, бір бұрышта бөлменің төбесіне дейін сандыққа ұқсатып салынған пешті көрді.

— Мыналарың тура баяғы Шодырдың пешіндей ғой, бірақ олардың пешінің ауызы сол тұрған үйінен шығушы еді де, от та содан жағылатын.

— Айналайын орыстың несін үйренбей жатырмыз, — деді Дәмелі.

— Олардың үйлерінің сырт төбесі шатырлы, байларыныкі темірлі келуші еді. Сендер тоқал ғып салыпсыңдар. Жаңбыр өтіп кетіп жүрмесе.

— Лай салып тастаса өтпейді дейді ғой, үш қайтара лай салдық. Елдің бәрі сөйтіп жатыр. Қазақпыз ғой, орыстардыкі шатырлы боп тұрғанда, біздікі тоқал боп тұрғаны дұрыс. Айырмашылық болуы керек қой.

Нарғазы өз сөзіне өзі күлді. Үйдегілер оған түгел қосылды. Амангүл де санын сабалап жұртпен бірге мәз болып жатыр.

— Енді іші-сыртын әктеңдер. Әсіресе, іші қоп-қотыр боп қараңғы болып тұрады екен.

— Әк дегенің қасқалдақтың қанынан да қат. Колхоз анау жалғыз мектеп үшін әрең тауыпты.

— Мектеп демекші, Кеңесжан қайда?

— Ол биыл оқуға барды ғой. Боқшасын арқалап қазір бірдемемді тындырғандай боп келер, — деді Дәмелі.

— Боқшасы не? Қағаз салатыны демейсіңдер ме?

— Жұрттың бәрі «боқша» дейді. Біз де солай деп кеттік.

— Қой, шай қайнағанша онда мен сол батырдың қалай оқып жатқанын көріп келейін, — деді Нарғазы.

— Ертең де күн бар ғой, демалсаңшы.

Дәмелі мына тұрған жерге бауыры шаршап қалатындай бәйек болды. Нарғазы байқап отыр, әпкесі мосқалданыңқыраған. Самайларынан ұрланып ақ та кірген. 47 деген әйел үшін едәуір жас екен-ау. Өзі одан екі-ақ жас кіші, қырықтың бесеуін өңгеріп тастағаны ғой сонда. Кешегі үркіншілік жылдары окопта солдаттарға сусын тасып жүргенде Дәмелі небәрі 28 жаста ғана болғаны ма? Ой, өтіп бара жатқан заман-ай! Бірақ содан бергі әр жыл бес жылға татитындай болды-ау өзі. Мүлгіп келген заман керуені ұйқы-тұйқы дауылға тап боп, содан есін жаңа ғана жия бастағандай ма, қалай? Ол дауылдан су да тасыды, өрт те шықты. Шыныққандар шынықты, әлжуаздар адасты. Өзін Нарғазы тура бағыт ұстағандардың қатарында санағысы келеді. Жаңа заман жаңа бақыт әкелді дегенге сенеді. Анау Ақылжаны, мынау Кеңесжаны сол бақыттың кілтін ұстаушылар сияқты.

Өздері көрген ойран-ботқаны бұлар енді көрмей-ақ қойсын.

Мектепті колхоз жаман салмапты. Шатырлапты. Терезелері қандай үлкен. Осындай жерден білім алған балалар жаман бола қояр ма екен? Мынау қоңырқай тоқал тамдардың арасындағы биік мектеп үйі білімділікке үндеудің, жана заманның белгісі секілденіп көрінді. Кешегі сауатсыздықты жою оқытқандай ғой. Өз ауылдары әлі мұндай үй сала қойған жоқ.

Үлкен терезеден жыпырлап отырған балаларды көрді. Ішінде қыздары да бар. Ақылжан абақтыға жабылған жылы бұл бір жастан жаңа асты ма екен, содан бері Кеңесжанды Нарғазы көрген жоқ, тани алса жарады. Зор денесімен бұғынып, терезеден ұрлана қарады. Балалар да, мұғалім де оны байқаған жоқ. Екінші қатарда кекілі түсіңкіреген тәмпіш мұрын қара көзіне оттай басылды. Өз тұқымдарының белгілері бар сияқты. Алдындағы дәптерге қарындашпен бірдеңені түртті де, саусағын түкіріктеген күйі үйкелеп өшіре бастады. Дәптері қап-қара болды. Нарғазы мырс етіп күліп жіберді. Мұғалім оның қасына келді де, дәптерін алып, балаларға көрсетті, бұлай етуге болмайды деп тұр-ау, тегі. Кеңесжан құлағына дейін қызарып, төмен қарады. «Ұялсаң, бірдеңе боларсың» деді Нарғазы ішінен.

Үйге жеткенше өз-өзінен күліп келеді. Көз алдынан Кеңесжанның жаңағы сүйкелегені кетпейді. Әке-шешесіне шай үстінде жыр ғып айтты. Бәрінің ішек-сілесі қатты.

— Міне, өзі де келді, — деді Дәмелі.

Есіктен кіре Кеңесжан боқшаны жиылған жүктің үстіне қарай атып ұрды.

— Ей, нағашыңа сәлем қайда?

Ол аузы бұртиған күйі «Ассалаумағалайкум» деді.

— Әлейкумассалам! Кәне, танауыңнан иіскет!

Ұяла келген Кеңесжанды Нарғазы бауырына ұзақ басты.

— Көресіңдер, түбі осыдан бірдеңе шығады.

— Көпшілдігі, ақ көйлектігі өзіңе тартқан, — деді Малыбай.

— Жақсылардың бәрі нағашысына тартады дейді ғой, — Дәмелі Малыбайды қағытып өтті.

— Кім боп жазылдың, сен соны айтшы, — деді Малыбай Дәмелінің сөзіне аса мән бермей.

— Нарғазыұлы Кеңесжан.

Кеңесжан мектепке барарда Нарғазының перзентсіздігі бұл үйде үлкен әңгіме болып, Малыбай өзі «ағаң менің атымда ғой, сен нағашыңа жазылшы» деген еді. Бұған Дәмелі қатты риза болған-ды. Ақылжан мен Қайша да оны әбден жөн көрген еді. Сөйтіп, Малыбай Нарғазы алдындағы үлкен бір қарызынан құтылғандай, осы шешімінің оның құлағына тезірек жетуіне асығып жүрген-ді. Міне, соның қисыны бүгін келгендей.

Нарғазы көзіне жас алды. Оған қоса, Дәмелінің де көзі боталады. Алла тағала бәрін аямай бергенде, Нарғазыға бір перзентті қимағанына әпкесі сонау жас кезінен қатты күйінетін. Әпкесі мен жездесінің алдынан тартқан сыйы бір сот мынау жылдардың ауырлығын да ұмыттырып, Нарғазыны жайма-шуақ жан ләззатына бөледі.

— Менің өшіргішімді ұмыттырып… Мұғалім ұрысты.

Кеңесжан кінәні өзгеге аудара сөйледі. Мектептегі ашуы әлі басылмаған секілді.

— Кітап-дәптеріңді кім алып беріп еді?

— Оның бәрін жасап жүрген Қайша ғой. Өзгеден артықшылығымыз көзі ашық келін кездесіп жақсы болды, — деді Дәмелі. — Бұған керектінің бірін түсінеміз бе біз.

— Жақсы кездесті деңдер. Құтты болсын. Түсі жылыдан түңілме деген. Аты Қайша болса, сол баяғы бала екен ғой.

— Сен оны білетін бе едің?

Дәмелі Нарғазыға таңдана қарады.

— Иә, баяғыда Ақсуға Ақылжанды босата барғанда Үмбет деген азаматтың ауыр қазасының үстінде көріп едім. Осының қыр соңынан қалма дегем.

Нарғазы көңілденіп бір қозғалып қойды.

— Бала жақсы-ау. Бірақ тәркіленген байдың қызы екен.

— Онда тұрған не бар? — деді қатқылдау үнмен Нарғазы Малыбайға.

— Ана балаға қырсығы тиіп жүрмесе дегенім ғой.

— Әй, Малеке-ай, қорқақтығыңыз әлі қалмаған екен-ау, тегінде неңіз бар, адам болса болды ғой.

— Қорқақтық емес, сақтық менікі. Әйтпесе балада мін жоқ. Бірақ өзінде үлкен мұң бар.

— Әрине, әке-шешесін тірідей алып кетсе, мұңлы болмағанда қайтеді. Байдың бәрі қазір айтып жүргендей ақымақ емес. Олардың ішінде де ақылдылары болған. Баю үшін де бас керек.

— Менің әкем Тұрғанбек те сорлы емес еді. Әлдінің тұқымы деп сен менен бас тартарсың, — деді Дәмелі қалжыңға сүйей. — Кедейлердің желігінің Кеңес өкіметіне тигізген пайдасын көргем жоқ.

— Сен, сен алысқа кетпе. Қанша айтқанмен, балаң ауыл совет. Абайлап сөйле. Мына жерде қазір өзі қырық румыз, — деді Малыбай.

Әпкесі мен жездесінің дауына Нарғазы аса араласа қойған жоқ. Ойы қайта оралып, Қайшаның тағдырына соға берді. Ақылжанға сүйіп қосылды ма екен, әлде байлар төңірегіндегі шудың әкеп тіреген тығырығы ма? Оқудан қуған соң қайда барады?

— Шодыр көп көмектесті дейсіңдер ме? — деді Нарғазы қызу әңгіменің бір иірімінде.

— Айтары жоқ. Қайшаның көзінің ашықтығын да бағалады ол. Ашаршылық жылдары жетім балаларды ауыл-ауылдан тезектей тергізді. Бір жылға таяу әуелі солр үшін Ақылжан екеуі бөлек тұрды. Қайша — ауданда, Ақылжан — ауылда. Детдомда жүдеген, ашыққан балаларға ана болды.

— Кеңес өкіметіне одан артық қандай адалдық керек. Шодыр кісі таниды, ол ұнатса, ол сенсе — келіндеріңнің жаман болмағаны, құтты болсын. Бірақ аяп отырмын, әке-шешесінен тірідей айырылған екен. Пендешілік жасамай, оң көздеріңмен қараңдар. Әке-шешесін жоқтатпаңдар. Малеке, жаңағы тегіне жыға айтқан сөздеріңіз маған ұнаған жоқ. Бұл — сорпаның бетіндегі қанды көбіктей бір дүние, уақыт әлі-ақ сүзіп алып тастайды. Менің жаман ойым солай.

Осы кезде Кеңесжан боқшасын маңғазданып аша бастады. Нарғазы оған жалт бұрылғанда, манағы кір дәптерін артына тыға қойды.

— Әкелші, кітабыңды көрейін. Нарғазыұлы мен Нарғазы болып сөйлесейік.

Кеңесжан мақтана боқшасын көтеріп келді.

— Бәрін сатып әперген Қайша тәтем. Ол өзі де мұғалім. Мен содан оқиыншы деп едім, ағам, апам жібермеді.

— Ей, сен мұнда мал қайырғанға, қой суаруға керексің ғой бізге, — деді Малыбай.

— Олардың қойының басын кім ұстайды? Ақылжан көкем беті-қолын жуғанда суды кім құяды? Оның аппақ тіс тазартқышы бар. Оның қақпағын кім жабады? Мінерінде атын кім ұстап тұрады?

Дәмелінің Ақылжан жалғыз болды-ау деп зар илегенін Нарғазы жақсы білетін. Сол зары құдайдың құлағына тиіп, он жеті жылдан кейін көтерген баласының айтып тұрғанын көрдің бе. Мұнсыз дүние қараң қалып, Ақылжандар күн көре алмайтындай сөйлеп тұр.

Бала қиялының жеткен жері, қайтсін. Сол әрең көрген перзенттерін менің атыма жаздырыпты. Бұл да қимастықтың көкесі-ау. Қазақтан басқа халықта мұндай әдет бар ма екен?

— Кәне, кітабыңды әкел, көрейік!

— Мынау — Ленин ата, мынау… — деп Кеңесжан кітабындағы суреттерді көрсете бастады.

— Ал мынау шоқша сақалды кім?

— Бұл, бұл, — деп Кеңесжан басын қасыды. — Мұғалім Кеңес елінің үлкен ақсақалы деп айтқан. Таптым, таптым. Калинин… Бұл кісінің сақалынан Шәкен атамның сақалы сұлу болатын. Ол менің ғана татар тойымда болған. Біз қасынан кетіп қалтаңда аштан өліпті. Міне, ол атамның маған өріп берген қамшысы.

Жүктің артынан алты өрім көздің жауын алғандай тобылғы сапты әдемі қамшыны алып шықты. Ер жасап берем деп жүрген.

— Ауылдың бір тірегі секілді еді-ау, ол ақсақал, — деді Нарғазы. Малыбай тұнжырап басын изектетті.

— Болды ғой не сұмдық. Небір жайсаңдарды жұтты ғой ашаршылық, — Дәмелінің де ар жағынан отты демі шықты.

— Оу, батыр, мынауың не? Кітапты бүйтіп шимайлай ма екен?

— Мен емес, мұғалім өшірткен.

— Қалай?

— Бұл — жаман кісі, халықтың жауы!

— Халыққа жау болса, оның суретін кітапқа сала ма екен?

Нарғазының бұл сұрағына Кеңесжан жауап бере алмады. Кітапқа Малыбай да, Дәмелі де үңілді. Қара қарындашпен мықтап тұрып өшірткен. Қарындаштың күйесі әуелі қолға жұғады. Кітаптың да ажарын алып тұр. Бізбен сұғып алғандай Нарғазының жүрегі шым ете қалды.

— Кітапқа түскенше оның жау екенін неғып білмеді екен? — деді Дәмелі.

— Пәленбай жылдан кейін жау деп танығанына жол болсын, — Малыбай да тісін шұқып таңданды.

— Мұғалімнен сұрайықшы. Кім екен өзі, — деді Нарғазы.

— Ертең осында белсенділерді жинаймыз. Сонда сұрарсың, — деді Дәмелі.

— Кім шақырады?

— Амандық болса, Ақылжан мен Қайша да жетер. Ақылжан өзі шақырады.

Малыбай масаттанып қалды. Терезем тең болғасын келеді ғой, Ақылжанның бүйтіп ел қатарына қосылғанына шүкір дегендей. Ішіндегі ол ойын Нарғазы айтқызбай-ақ біліп отыр. Ниетіне, адалдығына берген ғой бұл байғұстың. Бұған дейін Ажы ауылынан болыс көтерер бір жан шықпап еді, ең болмаса осы қиялап бір жерден шықса екен. Малыбайдың мына жалының күдірейіп отырғаны да, кеше ауыл түгелге дерлік қырылып қалғанда ашаршылықтан аман қалғаны да осы атқа мінген баласының арқасы емес пе. Бөлек жүрсе де, оның буы бұларға зор медет секілді. Ауыл белсенділері Ақылжан шақырса, бөгелмей келетініне кәміл сенімді. Мың да бір шүкіршілік. Нарғазының өзін де белгісіз бір сезім қуаты желпіндіргендей. Бүгінгідей адам боларына көзі жетпесе де, осы бір жиеніне ықыласы зор еді. Құдайторының үстінде қалқиып бәйгеге шапқанынан бастап, енді, міне, ел басқарғанына дейін көріп отыр. Ат бәйгесінің алдында жүруші еді, енді өмір бәйгесінің алдына шықса екен. Сонау бір жылдары Бәсібектің әкесінің асында Шатырбайдың алдына жығып берген Құдайторы екеуінің өнері емес пе. Тақымыңнан айналайын, тақымың сенің құтты деп қайта шабыста озып келген Ақылжан сонда аймалап сүймеп пе еді. Мына өмір бәйгесінде де тақымынан айналдыруға жеткізсін. Ақылжанын өзі шақырады деген сөздің біраз жерге әкеткенін көрдің бе?

Кітабына одан әрі ешкім назар аудара қоймаған соң, Кеңесжан оны боқшасына салып қойды. Ақылжан мен Қайша келеді дегенге ол да арқаланып, далаға ата жөнелді. Ойын баласы емес пе, ауыл ортасына иттерімен жиналып қалған өзі секілді балаларға Байқасқасын ертіп, бұл да қосылып кетті.

Малыбай Нарғазының Шыбықжиренін отқа қоюға ыңғайланды.

Сөйтті де, мал келер алдында егін жаққа кетті.

Күн екіндіге таянып қалған. Ақылжан мен Қайшаның қатар аттан түсіп жатқанын көргенде, Нарғазының жүрегі жарылып кете жаздады. «Тәубе, тәубе» деген сөзін естірте айтқан күйі екеуіне құшағын жая ұмтылды. Ақылжан ағып келіп, қолтығына кіріп кетті. Қайша сәл қымсынғандай болып еді:

— Кел, күнім, кел, Ақылжанымның ажары, — деді Нарғазы. Екі балапанша екеуі Нарғазының екі қолтығында біраз тұрды. Нарғазы алдымен Қайшаның бетінен сүйді, маңдайынан иіскеді. Орамалы сыпырылып түскен кезде шашынан сипады. Сосын барып Ақылжанды сүйді. Екеуінің арқасынан қатып:

— Бақытты болыңдар, алдарыңнан жарылқасын, — деді.

Дәмелі Қайшаның көзіне жас алғанын көрді. Ұрлап сүртіп келеді. Бірақ ар жағы езіліп, қос жанарының құрғай қояр түрі жоқ. Сонау бір Үмбет қаза болған жылы қабылдау бөлмесінде «фамилияңыз кім» дегенде, «әкесін атамаса жібермей ме бұл жұрт» деп қағытқан бітімі келісті зор қазақ осы еді-ау. Келіні болып, оның аймалауына тап боламын деген ол кезде үш ұйықтаса түсіне кірді ме? О, тағдыр, сенің жазуыңды болжай алатын ешкім жоқ шығар. Мынау құшақ неге жылытып барады? Әкесінің де, шешесінің де құшағын есіне түсіргендей. Тіпті бүкіл тума-туысының құшағы жиналып осы адамның құшағына айналып тұрған жоқ па? Неткен мейірлі құшақ. Әлден уақытта екеуі енесінің бауырынан босанды. Байқайды, нағашысы жүдеу тартыпты. Уақыт салмағы жөбішендіге мұқала қоймайтын осынау нар адамды да мүжиін деген-ау? Ақылжан бастан-аяқ шолып, қайта-қайта қарай берді.

Қайша ұзаңқырап үйге қарай беттеді. Қонақ келіп жатқанда, енесіне қол ұшын беруге асыққандай. Дәмелі орта жолдан ұстап алып, оны екі бетінен алма кезек сүйді. Нарғазының манадан бері бұл екеуіне елжіреуі енді Дәмеліге де ауысқан секілді. Қайша лай салынған үйдің төбесіне тесіле қарады, терезелерді көзімен тінтті. Анада төбенің іштен салатын қамысын тоқып жатқанда келіп кеткені бар. Жоқ, үй әдемі әсер қалдырды. Сылауы да жаман емес. Әдетте үй салуға машықтанбаған қазақтардың абыройын төгетін алдымен осы сылауы болатын. Қожалақ-қожалақ етіп сүйкей салушы еді. Мынау ондай емес, ұсынақты қолдан шыққандай, Қайшаның сынай қарап тұрғанын сезе қойған Дәмелі:

— Антонда баяғыдан таныс бір орыс әйелі бар еді, соны әкеп сылаттым.

— Жақсы болған, апа. Енді анау мектептей етіп ақтатса.

— Сенесің бе, әк жоқ. Болыссыңдар ғой, тауып беріп жіберсеңдерші.

— Оны мен өз мойныма алдым. — Қайша жайнаң қаға күлді. Меруерттей ақ тістері өзін тіпті сүйкімді ете түсті.

Нарғазы мен Ақылжанның әңгімелері де үйге, мынау жаңа мекенге қарай ауысқан секілді. Иектерін көтеріп, анда-санда ауылдың әр тұсына қолдарын сермеп қояды. Әлден уақытта көздері төбеден жамырай түсіп келе жатқан малта түсті. Кеш болып қалған екен-ау. Қазір бұл ауыл ерекше бір тірлікке енеді. Азан-қазан айқай-шу, маңыраған қой, мөңіреген сиыр, кісінеген жылқы, баласын шақырған шеше даусы, үрген ит, үріккен қозы-лақ, сол тірліктің түрлі-түсті бояуындай болып кетеді. Кешегі ашаршылықта қай ауыл болмасын осы көрінісінен айырылып қалды ғой. Мынау — бір өзі сурет, тіршілік суреті. Бұл суретті жастайынан көріп өскен Нарғазы да, Ақылжан да осы көріністі сағынған. Бұрынғы бояуға қосылған жаңалық киіз үйлер орнына енді төрт қабырғалы тамдар, анау еңселі мектеп үйі.

— Кеңесжан-ей, — деп айқайлады Дәмелі ойын балалары жаққа, — бар, ана қойларды бөліп айдап кел. Сиырлар өздері келер.

Шешесінің даусына жалт қараған кіші ұлы Ақылжан мен Қайшаны енді ғана көрді.

— Алақай, — деп үйге қарай тайраңдап шаба жөнелді. Байқасқасы соңынан қоса жүгірді.

Ентіккен күйі алдымен Қайшаны бас салды. Сосын Ақылжанға жүгірді. Ақылжан тік көтеріп алып:

— Немене өзің, тамақ ішпейсің бе, жеп-жеңілсің ғой, — деді.

— Тамақты көп ішсем, ол оқуды басып қалады.

Қарап тұрғандар ду күлді.

— Апа, бүгін қойға Амангүл барсыншы, мен көкемнің қасында тұра тұрайын.

— О, күшік, Амангүл әлі кішкентай, жолда біреудің иті қауып алса қайтесің?

— Иә, мен кішкентаймын, — деді Қайшаның қолынан ұстап тұрған Амангүл. — Қазір тәтеме көмектесем. — Табиғатыңа болайын, үй жұмысына тартып тұрғанын көрдің бе?

— Мә, сен атқа мініп айдап кел. — Ақылжан ат ағашқа байлаулы тұрған шұбар аттың шылбырын шешті де, үстіне Кеңесжанды отырғызды. Ол мақтанып, шаба жөнелді.

— Ақырын, жығылып қалма, — Дәмелі баласының соңынан айғайлап жатты.

— Сен мұндай күнінде бәйгеге шауып едің-ау. Кеңесжан биыл нешеде? — Нарғазының бұл сұрағына:

— Сегізде. Бұлар шабатын бәйге болды ма? — деп күрсіне жауап қатты Дәмелі.

— Әкеңе көкелеріңнің келгенін айт, — деп тағы дауыстады Дәмелі.

— Жарайды, — деп айғайлады Кеңесжан ұзап бара жатып.

Малыбай күндегі әдетінше мал келерден бұрын мана ерте кеткен-ді.

Қайтқан малды егістікке түсірмеуі керек. Енді түннің бір уағында келеді. Әр үйдің қойы қораланып, сиыры байланғанша көзі түссе жапырып кетуі мүмкін.

— Колхоз егін қорығышты дұрыс тапқан екен, — деді Нарғазы Дәмеліге.

— Айтпа. Тапқанда қалай. Үйде қонақ бар-ау деп бүгін ерте келгенді білмейді, көресің. Елді жатқызып, малын байлатып бір-ақ келеді.

— Ауру қалса да, әдет қалмайды десеңші. Не істесе де, адал істеу оның баяғы қасиеті ғой.

— Мына ұлы да тап әкесі. Кешегі ашаршылық жылдары «жұмыс, жұмыс» деп Қайша екеуіміздің жанымыз қылдың үстінде жүрді.

— Істеген соң беріліп істеу керек қой. Одан балаң қор болмайды, — деді күліп Нарғазы. — Бірақ соны бағалай білетін адам болса…

— Өзіңіз де ана жылы болыс болғанда өліп-тіріліп үйді көрмей кетіп едіңіз ғой. Әкем екеуміз әуелі далада қалғанбыз.

Тездеп оқуға кеткенім жақсы болды. Әйтпесе ашаршылық келмей-ақ өлетін едім.

Ақылжанның жанды жерінен ұстағанына риза болып, Нарғазы рахаттанып күлді.

— Болыс болғанда дейсің. Баяғыда Черкеш қорғанысында ақтармен соғысқандағыны айтпайсың ба. Шешең онда айлап жоғалып кеткен.

— Сонда не, бұл сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді демексіңдер ме. Ол кезде уақыт басқа еді ғой, — деді Дәмелі де күліп.

— Әр кезеңнің өз қауырттығы болады, — Ақылжан бұл сөздерді біртүрлі парасатпен айтты.

— Аштыққа қарсы күрес азамат соғысынан ауыр болмаса, жеңіл болмаған шығар, — деді Нарғазы.

— Айтары жоқ. Аштан өлгеннен гөрі оқ тиіп өлген әлде қайда жақсы ма дедім. Шынымды айтсам, босыған, арып-жүдеген, есігінің алдына келіп, қылжиып өліп жатқандарды көргенше, Черкеште ақтың бір оғы неге тимеді деген күндерім де болды. Құдай басқа бермесін.

Дәмелі басын шайқап-шайқап жіберді. Ар жағынан ызалы бір толқын келіп, тұншықтырып жібергендей.

— Бәрі ұмыт болады ғой, әлі.

Нарғазы қиналып кеткен әпкесін жұбатқысы келді.

— Әй, ұмыт бола қоймас. Жастар ұмытса ұмытар. Біз ұмыта алмаспыз. Анау «Оба жотаға» қараған сайын іші-бауырым төңкеріліп кетеді. Бүкіл бір ауылдың, бір ауыл Ажы тұқымының моласы ғой ол. Ашаршылық жылдарының айыптауы сияқты көрінеді де тұрады. Біз болсақ, бас сауғалап дегендей басқа жаққа кеттік.

Дәмелі өзін біртүрлі кінәлай сөйледі.

— Бас сауғаладық па, өкімет жұмысымен емес пе, апа. Осы сөзіңіз мені қатты қинайды.

— Қинал, қиналма, бір ауылдан түгел айырылып қалғанымыз рас қой.

— Ол енді ел басына келген опат емес пе? — деп Нарғазы жиенін жақтай сөйледі. — Ортасында отырсаңдар да алып қала алмас едіңдер.

— Осы жерге алғаш көшіп келгенде күнде түсімде сол «Оба жота» жақтан аштар қайта тіріліп қаптап келе жатқандай болып жүрді. Алдарында сақалы беліне түсе желбіреген Шәкен қарт. Жастар жағының «Дүлдүл тәте» деп шыңғырған дауысынан бірнеше рет шошып ояндым. Қолдарын жайып тамақ сұрайды. Тағы сондай түс көрем бе деп, кеш баласы жатар алдында қорқатын болдым. Бүкіл ауылды өртегенді көзімен көрген ана Малыбайдың дәті не деген берік.

Сөзге Қайша араласты.

— Мен де көпке дейін детдомға жинаған балалардың сұрқынан шошумен болдым. Тірісін қойшы, тамаққа тойысымен өлгендерін тіпті аяйсың. Қырылғандарын бірдей көміп үлгере алмай, қойманың салқын бір бөлмесіне кәдімгі қиша қалаған кездеріміз де болды. Бір тәрбиеші содан әуелі жынданып кетті.

Ақылжан ақырын ғана Нарғазының құлағына сыбырлады.

— Сол жолы Қайша түсік тастады.

Нарғазы боп-боз болып кетті. Есіне ауыл арасындағы бір барымтада болған ұрыстан шошып Зейнептің түсік тастағаны, содан бала көтермей қойғаны түсті. Қайша да солай болып жүрер ме екен? Құдай сақтасын.

Ойын бөле қойған Дәмеліге рақмет.

— Жынданбай қайтсін. Ол жылғы сұмдықтан бір адам емес, сан адам жынданған болар-ау.

— Дегенмен детдом жақсы ойланып табылған. Қанша айтқанмен, талай баланың сауабына қалды ғой, — деді Қайша. — Әйткенмен жарты қазақ қырылды-ау деймін.

— Тек олай деме. Кім санап тұрыпты, — деді Нарғазы.

— Санасын, санамасын, бұл опат болғандардың обалы кімді де болса жібермеуге тиіс. Қолдан жасалынды, қолдан.

— Апа, осы сіз тым батыл кетесіз. Байқап сөйлемейсіз бе? — деді Ақылжан.

— Мен Малыбайдың ұлы емес, Тұрғанбектің қызымын. Жаныма батқанды жаба тоқи алмаймын. Қалай ана «Оба жотаны» көріп отырып ақырын айта алам. Әкең екеуің, әйтеуір, не де болса іштерінде.

— Ол жаман ба, — деді Нарғазы.

— Жоқ-ау, осы. Бастұмадағы басшылар ашаршылық жайында жұртқа айтқызбайтынды шығарыпты. Несіне жасырамыз. Жасырғаннан өлгендер тіріліп келе ме? Алты болыс желкілдеп отыратын Ажы руынан енді екі болысты жинап көрші. Сен де сол біздің белсенділер секілді жасырынбақ ойнағың келе ме?

— Ол жылдар жөнінде айтуға болмайды, енді ұқтыңыз ба. Бұл сөз осы арада қалсын, — деді Ақылжан ашу шақырып.

— Болысеке, ақырын, ақырын. — Қайша Ақылжанның анасына қаттырақ дауыс шығарғанын байқап қалды.

Осы кезде айнала алакөлеңкеленіп, шұбар атпен қойларды айдап Кеңесжан да келіп қалған еді. Амангүл арт жақта құйрығын әрең көтеріп келе жатқан кер азбанның үстіне қарғып мініп алды.

— Күндегі әдеті бұлардың. Бүгін сойып тастасақ, ертең неңді мінер екенсің, — деді Дәмелі.

— Ей, ей, белін сындырасың, — деп айқайлады ат үстінде Кеңесжан. Шешесінің өзіне күнде айтатын сөзі.

— Сойма, мен сойғызбаймын, — деді әлгі бір сөзді құлағы шалып қалған Амангүл.

Нарғазы көзімен санап шықты. Ашаршылықтан кейін жиырма шақты ұсақ мал бітіпті. Манағы бір сөздеріне қарағанда сиырлары екеу сияқты, торы байтал. Ол әлі-ақ құлындайды. Жаман емес. Қол орны құрғамапты. Мал десе жанын үзетін Малыбай байғұстың арқасы ғой бұл.

— Өздерінде мал бар ма? — деді Нарғазы Ақылжанға.

— Шұбар ат қана. Бағатын ешкім жоқ қой. Ала шапқынмен мен жүремін. Бір тесікті бітесек, екінші тесік шығады. Жүдеген халық, колхоздардың жұмысы, жинайтын салық бар, жаппай үй салғызып жатырмыз. Күнара аудан шақырады. Бәрі Советтің мойнында, Қайша болса мектепте.

— Көже-қатықты қайтып отырсыңдар?

— Әкем осы жақтан айына бір қойды сойып әкеп тастайды. Кейде ақшамызға сатып аламыз.

— Е… е… сендерден шал-кемпірдің жағдайы дұрыс десеңші.

— Ол рас, — деді Ақылжан.

— Қызметтеміз деп қомпиясыңдар, әйтеуір. — Нарғазы күлді. Мына сөзге намысы келіп кетті ме, Қайша нағашы қайнағасынан аса қымсынбай:

— Біз киім-кешектеріне көмектесеміз, — деді.

— Алмақтың да салмағы бар ғой.

Қайша одан әрі салыстыруды жон көрмеді. Әңгімені басқа жаққа бұрды.

— Апа, мен қой сауысайын ба?

— Сен алдымен үйге шам жақ. Іңірде жарықсыз тұрғаны жаман ырым.

Ақылжан Кеңесжанмен бірге жүгіріп, қойдың басын ұстап, көмектесуге кірісті.

— Бір ауылдық советтің бастығына қой ұстатқандарың қалай, әлде қонақты жұмсау әдеттерің бе еді, — деді қалжыңдап Нарғазы.

— Мен өз үйіме қонақ емеспін ғой, Нар-көке.

Осы кезде шағын ағаш шелекті алып қой саууға Қайша да шықты.

— Кәне, маған қайсысың қой әкелесіңдер? — деді ол.

— Мен, мен, — деп Кеңесжан бір қойдың мойнына жармасты.

Екеулеп сауғандағы шелекке тыз-тыз тиген сүттің даусымен Дәмелінің ойы да жарысып кеткендей. Мынау бүгінгі күн қандай жақсы. Аңсап күткен бауыры қасында, балалары да түгел жинала қалды. Бала дегенде ошақтың үш бұтындай үшеуі ғой. Күнделікті әдет болса да, қой сауу бүгін бұрынғыдан көңілді, сүт те көп шығып жатқан секілді. Бәрінен Қайша мен Кеңесжанның жеңге-қайын болып бірігіп кеткенін көрмейсің бе. Тәубе, тәубе Құдайым. Көз тимесін, небір тар қыспақтардан аман келе жатырмыз ғой, әйтеуір. Ниет дұрыс, адал жүргендіктен шытар. Байлықтан да, бәрінен де артығы осы дүниеде барлық, тірлік екен ғой. Небір дауылдың етінде болған секілді. Жаңқа құсап, қалқақтап аман келеді. Анау «Оба жотаның» астында қалса қайтетін еді. Кімнен артық. Өзекті ашытқан оның уытын мына секілді көріністер бара-бара қайтаратын секілді. Өмір деген осы. Ертеңгі жинайтын қонағы да жаңа бір лептің самалы секілді-ау. Қуаныштың да қуып әкеп тықпалайтын ойлары болады. Мынау көңіліне қанат бітіріп отырған сол шығар.

Кешкі отырыс мамыражай әдемі бір бас қосу болды. Бәрінен де мәз Кеңесжан мен Амангүл. Кісі келсе, бала құтырады емес пе, екеуі кезек-кезек Ақылжанның мойнына асылып, асыр салумен болды. Қайша енесіне дедек қатып көмектесіп жүр. Әлі бұларға қосыла алмай жатқан Малыбай ғана. Күндегі жұмысына енді Нарғазы мен Ақылжанның аттарын жайғастыру да қосылды. Тәптіштеп, бәрін тындырмай оның көңілі көншімейді.

Кешегі бір кең уақыт болса, Нарғазыға бүгін де бір қой союға болатын еді-ау. Кер азбанды ертеңгі қонақтармен бірге жесін деп, бүгін бұрыннан қалған ескі етті асты Дәмелі. Уақыт бұған да үйретіп келді. Ай-шайға қарамай алып ұратын қой шіркін де көп емес, көрпеңе қарай көсіл деген. Нарғазының өзі де мынау артық шығынға қарсы болды. Көптен көрмеген дабырласып отыру, Кеңесжан мен Амангүлдің ойнағанын көру, әсіресе, аузына тістегендей етіп жеткізген Ақылжанын жақын көру оның жүріс-тұрысына қызыға қарау не тұрады, қой сойғаннан әлдеқайда артық емес пе.

Өзі де алыстағы ағайын-туғаннан мол хабар берді. Жанғазы мен Ерғазының қиыншылық жылдары қасында болғанына дән риза. Қандас жандар қатар жүргенде, қиындық жеңілдеткендей болады екен. Олардың бала-шағалары да ержетіп қалды. Үшеулеп Қармыс ауылын аң-құспен, балықпен асырапты.

— Ерғазының ашаршылықтың басында сенің қасыңнан кетіп қалғаны, әрине, саған ауыр болды. Бірақ менің қасыма келгені, әсіресе, Қармыс жұрты үшін дұрыс шешім еді, — деді бір орайда Нарғазы. — Сендер мына егін салуды үйреніп, жақсы жасапсыңдар. Біздің қарағанымыз, бұрынғыша тек малдың төрт емшегі. Ерғазы ержеткен бала-шағаны бастап, тұз өндірісіне кірісіп кетті. Алатын жалақылары қазір жақсы. Киім-кешекті де бүтіндеді. Кеңес өкіметі жүмысшы табының өкіметі дей беруші едіңдер. Ерғазы енді үрім-бұтағымен жұмысшы.

— Анада бір мертігіп қала жаздады, — деді Нарғазы әңгімесін жалғастырып.

— Неғып? — Дәмелі шошып кетті.

— Сенің тұқымың қызба емес пе. Бәсекелесіп тұз көтеріпті. Шамадан асып кетсе керек. Белі кілт ете қалады. Содан екі апта қозғала алмай жатты.

— Ойбу, сорым-ай, осы сендер намысты жібермейміз деп жүріп өлесіңдер. Ана жылдары ғой өзің де, — деп Дәмелі бір әңгімені бастағысы келді. Балалары, оның ішінде Қайша да ынтыға құлақ түрді.

— Нешедесің сонда?

Нарғазы жылдарды санап-санап жіберді де:

— Тура жиырма бесте екем, — деді.

— Тап қазіргі Ақылжанның жасы.

— Содан не дейсің. Ол да бір ала сүргін уақыт болатын. Антонға базарға бара қалғанымызда бір көшеде жұрт шуласып жатыр екен. Неғылған шу десек, құдыққа өгіз құлап кетіпті.

Құлағанда қызық, артымен құлаған, екі мүйізі қарағайдай болып, басы ғана көрінген күйі кептеліп қалыпты. Орыс, қазақ болып шуласып тұр. Құр ойбайлағаннан басқа дәрмен жоқ. Шодырға келіп жүргенде танып қалған ба, бір орыс:

— Тамыр, тамыр, сен мықты, көмектес, — деді Нарғазы көкелеріне,- Өгіз деген орыстар үшін ең қадірлі мал ғой, соқасына, арбасына жегеді. Біз болсақ бір өгіз пышаққа ілінді дей саламыз. Содан мықты деген сөзге мақтанып кетті ме, әлде жаны ашып кетті ме, әйтеуір, нағашыларың атынан қарғып түсе қалды. Мынау не істемекші дедім ішімнен. Барды да, қарағайдай екі мүйіздің түбінен ұстады. Жұрт анталай қалды. Жан тәтті ғой, адамның өзіне көмекке келгенін сезгендей әлгі жануар басын қозғалақтатып, шығуға үміт етті. Содан нағашыларың өгізді мүйізінен тартсын келіп. Жоқ, шым-шымдап шығып келеді, шығып келеді. Жұрттың бәрі таң қалды. Бір нәрсе бытыр-бытыр етті. Қарасам, етігінің шажамайы айырылып кетіпті. Аяққа күш түскенде, етік шыдамайды екен ғой. Содан не дейсің, әлгі дәу өгізді қан сорпаға түсіп құдықтан суырып алсын. Орыстардың қуанғанын көрсең. Екі-үш мәртөшке келіп бетінен сүйіп-сүйіп алды. Нағашыларыңның зорланып, қып-қызыл болып, тамағының тамырлары адырайып кеткенде бір пәлеге ұшырар ма екен деп зәрем зор түбіне кетті. Өгізді құтқарды, есесіне, су жаңа саптама етіктің шажамайы опырылып-опырылып кетті. Ерғазыны да ағасының сол қызбалығы басқан ғой.

— Сен өгізді солай суырып аласың ба? — деді Қайша Ақылжанға. Үйдің іші ду күлді.

— Ертең дәу болған соң мен суырып алам, — деді Кеңесжан. Тағы да ду рахат күлкі.

— Оған өкінбейтін шығар. — Қайша жеңіл қалжыңмен жұмсақ қана ши жүгіртті.

Осы кезде Малыбай кірді үйге.

— Тағы да кешіге түспедің бе? — Дәмелі әдетінше күйеуін сөзбен шалып қалды.

— Малеке-ау, мына күйіңмен зорығып кетесің ғой. — Наразы күле қалжыңдады.

— Сеніп тапсырғасын ұят қой.

— Бұл «ұят» деп, нағашыларың «намыс» деп жүріп өледі ғой, тегі.

Дәмелі бұл сөздерді балаларына арнай айтты. Манадан бергі қызу да көңілді әңгіменің сарынына бірден түсінген Малыбайды да көңілділік баурады. Мынау бір жарастықтан жанына шуақ түскендей. Алдындағы сүр еттің дәмі де ерекше керінді. Қайша қайынатасына сырлы тостағанмен сорпа әкеп берді. Малыбай оған тесіле қарады да:

— Мынау бұл үйден мен көрмеген ыдыс қой, — деді.

— Қайша осының оның әкелді, аудан орталығында сатылыпты. Әрқайсысы бір-бір қой дейді.

Дәмелі отырғандарды әдейі күлдіре айтты.

— Мен Қайшаның орнында болсам, бір-бір тайға бермес едім, — деді Нарғазы қалжыңға одан әрі май құйып.

— Тостағаны бір-бір тай,
Қайшам мықтап байиды.
Мұнда жүріп Малыбай,
Мал бағып, жанын жаниды.

— Малекең әлі бабында екен-ау. Тастап жіберді ғой өлеңді, — Нарғазы шынтағындағы жастықты бауырына тарта айтты бұл сөздерді.

— Тостағанмен мал жинар,
Мұғалімдікті таста сен.
Өкінер деп оған мен,
Ешқашан Қайша саспа сен.

Қайшаның манағы қалжыңына жауап ретінде әрі мына көңілділікке өзінің қосқан үлесі сияқты етіп, бұл бір шумақты Ақылжан да тастап жіберді. Өзінің сыйға әкелген ыдысының мұндай тілге тиек боларын Қайша қайдан білсін, отырғандармен бірге рахаттанып күле берді.

— Тостаған тоқшылықты ала келген,
Әлдекім оны алуға пара берген.
Қуанғаннан айтады Малекең де,
Сорпаны үндеместен ала берген.

Дәмелінің бұл шумағы әлі басыла қоймаған күлкіні қайтадан өршітті.

— Мынаның өлеңі бәрінен асып кетті, — деді Малыбай сылқ-сылқ етіп.

— Тұқымдарыңмен ақынсыңдар ғой. Бірақ мен ең үлкен ақын Қайша ма дер едім. Оның өзі емес, әкелген тостағандары өлең айтып кетті емес пе?

Осы отырғандардың алдында өзін көтере сөйлеген Нарғазыға Қайшаның іші-бауыры елжіреді. Бір сәтке осы арада әкесі келіп қолтығынан сүйегендей болды. Мейірімді әулеттің ортасына келіп түскені бұған да құдайдың қарасқаны шығар, мына отырған Ақылжанның арқасы шығар. Осыған енді жаманшылық бермесін.

Көзінің астымен көңілінің айнасын бұрып еді, жары тым нұрланып отыр екен. Нағашысына қондырған құсы ұнаған секілді. Сол сезім бе, әлде көптен көрмеген мынау шүйірке әңгіме ме, әйтеуір, бал-бұл жанып отыр.

Бір сәт әке-шешесі, бауырлары есіне түсіп, көңілі бұзылып кетті. Қой мұным не, мен бұл үйге бөтен адаммын ба? Қыз байғұсқа барған жеріне судай сіңіп, балдай батқанға не жетсін. Мынау өз ұясына ұқсас ұя секілді емес пе. Мұны шеттетіп, кемсітіп жатқан біреу бар ма? Қайта бәрі ең алдымен осының қабағына қарап жүр ғой. Жаңағы бұл қонысқа бірінші рет келіп отырған Нарғазының өзі де мұны көтере сөйлеп отыр. Тегіңнен айналайын жақсы тұқым. Мұндай тұқымға балдай батып, судай сіңбесем кінә өзімнен. Жаңағы құлазыған сезім қайдан келіп едің? Осындай пәлелер ұрланып ұрық тастаса, бойды да, ойды да мүжитін құрт тіріледі-ау, тегі. Адалдығыңның ажарына әжім де тез түседі. Аулақ, аулақ ұры сезім, жаңа ғана ашылып келе жатқан бағымды кір шаңыңмен баса көрме.

Үндемей жүрсе де, адалдықтың төресі ана атасы Малыбайда жатыр. Колхозға да, балаға да, жарға да, жақынға да кіршіксіз. Күйбең жай ғана тірлігінің өзі адалдықтың күйін күмбірлете шертіп тұратын секілді. Күлкісі көрінбесе де, күллі жанымен шаттықтың шабытын қозғап жүретіндер аз ба? Ақындық адал сезімнің ағыны деп бекер айтылмаса керек. Өлеңнің бұл адамды төңіректеп жүргені де тегін емес шығар. Жаңағы орайына қарай бір ауыз тастап жіберген өлеңі осы ошақты қаншама жарасымды қалжыңға бөледі.

Былай қарағанда, енесі оған қарама-қарсы секілді. Айтып та тастайды, асырып та жібереді, қағып та тастайды, қалтқысыз жәрдемін де жасайды, жаныңды да жазбай ұғады. Өзгеге ойлайтыны тек жақсылық. Жарастықты, ұжымдылықты уыстап туған адам секілді. Қаныпезерлерге, қатыгездерге қазақ «мынау қан уыстап туған адам екен» дейді ғой. Ал мұның енесі жан сұлулығын уыстап туған адам.

Ал анау төрде отырған жайдары жанның аты ғана Нарғазы емес, бүкіл сырт бітімі ғана нар емес, ішкі жан сезімі де атына сай нар болу керек. Орыс екеш орыс Шодырдың өзі де ол дегенде ішкен асын жерге қояды. Бір сиқыры бар, әйтеуір. Ірі ойлауға, ірі қимыл жасауға жаралған жан секілді. Әттең, сауаты жоқ. Ескі заманның бұл адамға тартқан ең жаман «сыйы» осы. Бірақ әрекеті сауаттылардың жүзіне, мыңына бергісіз. Өйткені оқыған оқулық халықтың даналығы, қазағымның адамгершілігі болса керек.

Міне, осылардағы бар қасиеттен бір-бір мысқалдан дарығанның өзінде Ақылжаны жаман адам бола қояр ма екен. Айналасын көрген сайын сүйген жары өзінің тіпті жоталанып бара жатқан секілді. Анау титімдей Амангүл мен Кеңесжанда да адамға деген ыстық ықылас бар. Олардың ауызданып, алғашқы дәмін татқаны адамшылық деген бұлақтың суы сияқты. «Өзеннің басы байланса, аяғы лайланады» дейді екен қазақ. Осынау тұнықтың басын байлата көрме, жаратқан! Мынау нар адамды нар етіп, төңірегіне сән етіп жүргізе бер.

Кіріп-шығып, ыдыс-аяқты жуып-шайып жүргенде, төсек салғанда да Қайшаның басынан осы ойлар кетпей қойды. Осынау ошаққа ол ойлар өзін байлап-матап тастағандай. Осы ойлар Ақылжанына деген махаббатын да күшейте түскендей. Ала көңіл қылғаннан гөрі Алланың осылайша біржолата құлата жақсы көргізгені дұрыс шығар. «Намазды өтірік оқығанды құдай білмей ме» демекші, сыртың бүтін, ішің түтін болған жүріс-тұрыс білінбейді дейсің бе. Құдайым осы бір түтіннің ащы иісінен сақтасын. Ол бір сіңіп алса, кетпейді де. Мынадай әулетте ішке түтін кіргізіп алудың өзі күнә шығар.

Нарғазы көңілді отырыстан кейін бірден тәтті ұйықтап кеткен екен, түсінен шошып оянды. Бәрі көз алдында, жаманға жорығысы келмей, жүрегін дірілдете қамалаған ойларды қуған болады. Бірақ қайта-қайта суына ие бола алмай, бұзылған бөгет секілді жырымдала берді. Түсінде көргені қаптаған қалың ел, бір кездегі өзі өткен жалпақ Іленің суындай жайылып кеткен бірдеңе. Түсі адам шошырлық қап-қара. Сол селдің ортасында қараң-құраң Шодыр кетіп барады. Оны алды-артына қаратар емес. Жан далбаса жасап, шығуға ұмтылады, бірақ дәрмені жоқ. Нарғазыны көзі шалып қалып еді:

— Құрдас, құрдас, құтқар мені, Құдайторымен келші бері, — деп айқай салды. Екі қолын ербең-ербең еткізеді.

Бұл да жанталасып:

— Қазір, қазір, — дейді. Қасында Құдайторысы жоқ. Жаяу. Жағамен біраз жүгіріп көрді, қан сорпасы шықты. Шодыр екі-үш рет қылтың-қылтың етіп көрінді де, жоқ болды. Нарғазы жылап жіберді.

Ояна кетсе, түсі екен.

— Астапыралла, астапыралла, сақтай гөр, — деді.

— Нарғазы, жай ма? — Ұйқысы сақ Малыбай осылайша ақырын ғана сұрады.

— Жай, әншейін, — дей салды.

Мұнда бір-екі күн өткізіп, мауқын басып, Шодырға да соғып қайту, Ақылжанға жасаған қиын кездегі жақсылығына рақмет айту ойында барды. Бір пәлеге ұшырап жүрмесе жарады-ау, байғұс, селге алдымен кетіп бара жатқаны қалай?

…Ертесіне бұл үйге шақырылған бір қора қонақтардың ортасында отырғанда да осы бір түс қайта-қайта есіне орала берді. Кеңесжанның мұғалімі де егде тартқан, ойлы адам екен. Өзі секілді ол да мұрт жіберген.

— Балаңыздың сабағы жаман емес. Аздап еркелеу. Мен Нарғазиевпын деп көкірегін төбелеп жүрді. Бір күні «сенің әкең — Малыбай» деген бір баламен жатып кеп төбелессін.

Мұғалім барлық жайдан хабары болса керек. Байыптап, Нарғазыны әңгімеге шақыра әдемі айтып отырды. Нарғазы да кеше ұрланып терезеден қарағанын, қалай отырғанын, қолға түкіріп жіберіп, өшірем деп дәптерін салтақ-салтақ еткенін айтты.

Екеуі бірге күлді.

— Балаларда ол жиі кездесіп тұрады. Көбінің дәптері солай, — деді мұғалім Нарғазыны жұбатқандай.

— Анау кітабында бір адамның бетін неге шимайлаған?

— Ол — Блюхер деген маршал. Жау боп шықты оңбаған.

— Маршал дегеніңіз — бір үлкен шен ғой тегі.

— Әскери атақтың ең жоғарғысы.

— Сонда не, жасырын әрекет жасаған ба?

— Ол жағы бізге беймәлім. Аудандық оқу бөлімінен бізге балаларға өшіртіңдер, «халық жауы» деп түсіндіріңдер деді, солай түсіндірдік.

Екеуі де үнсіз қалды.

Бауырсақ, ірімшік, құрт-маймен шай ішіп, ет алдында отырғандар далаға шықты. Батыс жақтан жел есіп тұр екен.

— Осы жақтан жел соқса-ақ болды, мұрынға бір иіс келеді, — деді басқарма.

— Оған таңданатын түк жоқ. Ана «Оба жота» сол жақта емес пе.

Ақылжан елең ете қалды. Бес жыл өткеннен кейін де кетпейтін неғылған иіс? Ол ашаршылықтың, анау бір ауыл түгел қырылған қасіретті жылдардың иісі ғой.

«Ас дайын» деп хабар келген соң, бұлар ішке кірді. Есіктің алдында иығында ақ орамал, қолында құман, қонақтардың қолына су құюға дайын тәлтиіп Кеңесжан тұр екен.

— Ей, сен әлі ұйықтаған жоқсың ба? — деді мұғалім. Фамилияң кім осы сенің?

— Нарғазиев!

— Ой, үлкен кісінің баласы екен ғой, көп жаса. Дәу жігіт бол, — деп қолын жуғандар батасын беріп жатыр. Үлкен бір іс тындырғандай, мұрнын бір тартты да, қарсы бөлмеге тойтаңдап бұрыла бере Нарғазының құлағына сыбырлады.

— Нар-көке, маған асығын алып қойыңыз. Кер азбанның асығы да дәу шығар, — деді.

— Жарайды, жаным, жарайды. Ол тапсырмаң орындалады.

Жұрттың көзінше нағашысының құлағына сыбырлап жатқанын Ақылжан байқаған-ды. Өзінің кімнің баласы екенін дәлелдеген түрі.

Жерге жайылған ала жолақ дастарқанда үлкен тегенеден төбедей үйіліп кер азбанның еті, үстінде төңкерілген құйрығы тұрды. Аппақ қардай болып, жылт-жылт етеді. Қайша басты әкеп Нарғазының алдына қойды. Жілік-жілігімен келген етті турайтын адам керек.

— Малыбай, а Малыбай! — деп айғай салды Дәмелі. — Мына етті тура.

Нарғазы басты ауылнайдың алдына қарай сырғытты. Ол Нарғазыға қайта итерді.

— Нәке, сіз бұл ауылға қонақсыз. Осы тамақ бізге сіздің арқаңызда бұйырып отыр, — деді жиырмасыншы ауылдың ендігі ауылнайы Еркінбай.

Малыбай кіргенде, Күмісбек оны мақтай ала жөнелді.

— Биылғы бітік егін осы Мәкеңнің арқасында. Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай жүрген осы кісі.

— Басқарма мақтады деп бұл бізге енді шекесінен қарар, — деді Дәмелі үй ішіндегілерді күлдіре.

Әркім өз міндетіне кірісті. Малыбай ет турады. Ақылжан арақ құйды, Дәмелі сорпа сапырып отыр. Қайша енді еттен кейінгі шайдың қамында жүр. Қалғандардың міндеті — туралған етті жеу. Нарғазы жөн-жөнімен басты бөлді де, екі құлатын ұйықтап қалған екі балаға деп, шүйда жағынан бір кесім құйқасымен табақты Қайшаға ұсынды. Ақылжан сәлем ете алар ма екен деп келіншегіне сынай қарады. Жоқ, тізерлеп тұрып әдемі сәлем жасады.

— Анарбай ауылнай баяғыда келіндердің сәлемін де ескіліктің қалдығы деп тыйым салған болатын.

— Сен де қай-қайдағыны ұмытпайды екенсің, Анарбайың құрысын, — деді Малыбай әйеліне.

Бұл әңгімеден бәрі де хабардар болса керек, отырғандар ду күлді.

— Болды ғой нелер дүние, — деді Нарғазы.

Ақылжанның есіне ашаршылық жылы Анарбайдың өтірік өліп, өзінің қалай жолын тосқаны түсті. Әңгімені бастап жібере жаздап, өзін-өзі тоқтатты. Мына жерде сол иттің атымен дастарқанды, аузын былғап қайтеді. Бірақ оның адам естісе нанғысыз асыра сілтеулері анасының жүрегіне шөңгедей қадалып ұзаққа қалғанын айқын сезді. Сол бір күндер өзіне «Анарбайдай болма, Анарбайдай болма» деп сыбырлайтын да тұратын секілді.

Нарғазы ет турап отырған Малыбайдан асықты жілікті сұрады. Кеңесжанның тапсырмасы бар ғой. Бірақ солақай асық екен.

— Оңқай асығы бар жілікті асқан жоқсың ба? — деп әпкесіне қарады.

— Аспасаң, ертең ұмыттырмашы, шикідей алып Кеңесжанға сақа ғып берейін. Азбанның шикі асығы құлжанікінен кем болмайды. Сақасы келіссе, ұтпайтын бала жоқ.

— Тегі өмірде де солай, бәрі сақасына байланысты. Шымыр басшысы бар жерде іс әрқашан өрге басады. Кері кеткен басшы кеней сақа секілді тигенменен ұшырамайды.

Малыбай бұл сөздерді үлкен астармен айтты. Оның мәнін түсіне қойған мұғалім:

— Құлжа сақа табыла бере ме? Оны алатын арқардың қошқары биік тауда жүреді. Тауға екінің бірі бара бермейді, кез келгенге құлжа да алдырмайды, — деді.

Өздеріне тигізе айтылған бұл сөздерді Күмісбек пен Еркінбай әншейін асықтың айналасындағы әңгімедей селсоқ тыңдады.

— Шикі сақа шымыр болады дедіңіз бе? — Ауылнай Нарғазыға қарады.

— Оның шымырлығы шикілігінде емес, табиғилығында, — деді мұғалім. — Қайнатқаннан кейін асық та жеңілдейді, алғашқы табиғилығынан айырылады. Өмірде де сол секілді, қайнай-қайнай жеңілдеп кететін адамдар аз емес. Табиғилықты сақтағанға не жетсін. Мен бір Дарын деген мұғалімді білуші едім. Дарын десе, Дарын болатын, бірге оқыдық, мейлінше зерек болды. Өзі де тез өсті. Жай мұғалім, сосын сауатсыздықпен күресті, оқу бөліміне жоғарылады, облысқа әкетті. Кәдімгі енді мұғалімдердің сақасы, сақасы болғанда құлжа сақасы. Сол адамды жуырда ұстап әкетіпті.

— Ұстап әкетіпті?

Дәмелінің даусы ышқына шықты.

— Ол әлгі анау жылдары біздің Қармыс ауылында болған Дарын емес пе? Ол Дарын болса, Ақылжан екеуі дос еді. Алда қарағым-ай, не жазығы болды екен?

— Кешеден бері сел ұрған балықтай теңселіп жүрмін. Сенерімді де, сенбесімді де білмеймін.

Мұғалімнің бұл сөздері Ақылжанды түнертіп жіберді. Тап сол Дарын болса, сұмдық екен. Кеңес өкіметінің қадірін ұқтырған, оған адал қызмет етуді уағыздаған адамның тап өзі еді. Осы өмірге көзіңді ашқан кім десе, алдымен нағашысы, сосын сол Дарын дер еді. Өмірінің нағыз бір шешуші сәтінде жолықтырған еді тағдыр. Жөңкілген суды бабымен керек арнасына салатын мұраптай, өзін тура жолға салған, бүгінгі латынша әріпті үйреткен де сол еді. Аса бір сұлу адамгершілігімен Қармыс ауылын аузына қаратып еді. Балжан әжесінің ақ батасын да алған-ды. Бірақ, өкінішке қарай, қол ұстасып жүрген күндері аз болды. Өзінің үлкендігіне қарамастан, Ақылжанды ағасындай сыйлайтын. Кісілікке, білімге қарап қызмет берсе, тек жоғары өрлей беретін адам-тұғын. Ақылды адамдардың өрлегені ортақ қуаныш қой. Олар алыстан көреді, адамды таниды. Мына хабар қате болғай, өзі білетін Дарыннан аулақ болғай…

Бір сәт үнсіз қалған Нарғазы отырғандарға қомдана көз салды да:

— Құлжа сақа тегі ұрланғыш келеді. Ұту үшін емес, кейбіреулер оны тіпті қызғаныштан да ұрлайды, — деді.

— Тап өзі. Дарынға жасалған сойқан сол қызғаныштың сойқаны, — деді мұғалім.

Ақылжанның байқағаны — басқарма, ауылнай, мұғалім — үшеуінің арасында сызат бар. Бұл әр жерден бой көрсетіп қалып жүрген сырқат. Егестің төркіні ылғи да ел алдындағы беделден шығып жатады. Ауылнай «мені мойында, өкіметпін» дейді. Басқарма «мені мойында, осы жердің қожасы өзіммін» дейді, мұғалім «менен басқа зиялың бар ма, табынар тұлғаң мен емес пе» дейді. Халық, әрине, кімнің оқтығы түзу болса, соған жақ. Дегенмен мұғалімдердің ұпайы көбейіп барады. Көзі ашықтың аты көзі ашық қой. Өзгелерге қарағанда, өзінің жағдайы дұрыс секілді. Өйткені ауылындағы мұғалім — қасындағы сүйген жары. Осы Қайша — бүкіл аудандағы жалғыз әйел мұғалім. Оның үстіне, орысшасы дұрыс. Ол кіріп-шығып қазан-аяқпен жүрсе де, бүгінгі әңгімеден бір-ақ жайды түйді. Ауылға барған соң, әрбір сөзден түйін түйеді десеңші.

Малыбай шайға қарамай, ет жеп болған соң мана тұрып кеткен. Сылтауы бар. Ертең жол жүретін Нарғазының, Ақылжанның, Қайшаның аттарын жақынға арқандау. Қазір баяғыдай аттарды жүгенін сыпырып жіберетін еркіндік күн қайда? Тиіп тұрған егін, жапырады да салады. Сондықтан түні бойы арқандаулы болады. Дәмелі, шынын айтса, қонақтардың тезірек тарағанын қалады.

Әңгімелерінің соңы аса кіріге қойған жоқ. Оның үстіне, мұғалімнің асығып отырғаны және бар.

Сыртқа шыққан соң Нарғазы, Күмісбек, Еркінбай бір бөлек кетті де, Ақылжан мұғалімнің қасына ілесті. Ойы Дарын жөнінде толығырақ мағлұмат алу. Өзі қандай Дарынға жанын үзсе, мынау адам да сондай жанын үзетіні белгілі болып қалды ғой.

Нарғазы Сарқантта райкомның үйін бірден тапты. Қалың бақтың арасында оңаша салынған екен. Ар жағындағы сарқыраған өзеннің даусы естіліп тұр. Шіркін-ай, осы аудан орталығының тұрған жері-ай. Тауы мынау көздің жауын алып, түс киіздей әрқашан әдемі болып тұратын. Шыршалары қысы-жазы көкпеңбек, өзені арқырап ол жатыр. Жері шыбық шаншысаң сырық өсетін нағыз құнарлы қойнаудың өзі. Бәрі мына тиіп тұрған таудың арқасы ғой. Алма да шығып береді. Баяғыдан-ақ Сарқант пен Антонның алмасы-ай деп жұрт таңдайын қағады.

Мұның қасында Бөрлітөбенің орталығы Лепсі жер ме. Құмын суырып жел үреді де тұрады. Қайта теміржол келіп, Түрксіб салынған соң жан кіріп қалды ғой. Ата қонысқа жақын болған соң, өңірден айналсоқтап шыға алмайсың. Бір кездегі таудағы жайлауың, онда белуардан келген шөбің енді көзден бұлбұл ұшты. Қайта балық қуалап Балқашқа жақындап, бұлар су көрді ғой. Бұл өңірде адассаң, қол ұшын беретін адам табылмас меңіреу құм, бетпақ дала жетіп жатыр. Малға ғана жер аяғы кең. Сол үшін де жұрт кеткісі келмейтін болса керек.

Десе дағы Сарқантқа жетпейді ғой. Шешесі Балжанның күмбезі таудан басталатын құнарсыз даланың шекарасына қойылған белгі секілді Бастұмаға келерде әдейі үстінен еткен-ді. Жыл сайын басына қой сойғызып, құран оқитын күннен айырылғалы қашан. Өлік тұрғай, тірінің өзіне тамақ табуы мұң болып, тұс-тұсқа тентіреп кетті емес пе. Ашаршылық келіп және килікті. Естің жиналғаны осы ғана. Бәрі барлықтан жасалады екен ғой. Анасының алдында кінәлі адамдай Нарғазы күмбезді айналып, мұңданып көп жүрді. Ескіріңкіреп қалыпты. Бірақ Шодыр құрдасының таныстары тауып берген орыс шеберлерінің мықты ісі әлі талай жылдарға төтеп беретіндей. Шешесі өзімен тіл қатысқандай.

— Құдайторың қайда? — дейді. — Түстік жерден көрінетін белгілеріңді неге жоғалтқансың? Мен кеткен соң бастарың тоз-тоз болған ба? Күдірейіп жалың жығылмай жүретіні менің арқам екен ғой. Көксадақ та бәйгеге бір қосылмай қор болды деді ме? Сасқаның ба, оны неге саттың? Сенен гөрі ат қадірін сығандар көбірек білгені ме? Іле өзенінен алып шыққан жануарды қалай көзің қиды? Шыбықтай мынау жиреніңнің белі сен мінгенде неғып үзіліп кетпей жүр. Әлде соған ыңғайланып сен де арыдың ба?

Екі-үш жерден опырылып түскен кірпішке көзі түсті. Ескіліктің қалдығы деп, жиырмасыншы ауылда киіз үйді өртеген Анарбайдай пысық шыққанда, бұл маңда да зиратты бұздырып, мектеп салдырғысы келген пысықай табылыпты дегенді естіген болатын. Содан басындағы айын алуға шыққан адам құлап өліп, кірпішті алуға кіріскенінің екі көзіне тас ұшып тиіп, соқыр болыпты. Балжанның аруағы атты деп бұл зиратқа ешкім жоламай қойыпты. Ағаш есігінің ғана қиюы қаша бастаған екен.

— Сен қорғамаған соң, мен өзімді-өзім қорғадым, — деп сыбырлағандай болды шешесі. Сол аруақты анасының пейілі түскен адамның бірі осы Шодыр еді. Онымен де көріспегелі, міне, қанша жыл.

Бірақ араларындағы достық жібі Жанғазы, Ерғазы, Ақылжан, Қайша арқылы үзіле қойған жоқ. Ақылжанның айтуында, ол кәдімгідей қартайған. Екі дос қазір құшақтасып көріседі. Шодырдың жағын айыра сөйлейтін қазақшасын естіп рахаттанады. Орыстың әдемі сөйлеуі қазақ тілін ажарландырып жіберетінін сан байқағаны бар. Сол секілді Жүсіптің де орысша қатыратыны таңдайын сан қақтырған. «Сен мынау миуалы жерде, қалың бақтың арасында рахаттанып отырсаң, мен болсам құмның арасында, көлдің жағасында балық сасып жүрмін» деп қалжыңдамақшы. Әлде шен өзгертіп, қоқиланып қалды ма екен? Шодыр олай ете қоймас.

Егер айта қалса, айтары да дайын. Әнеукүні бір шалдан керемет сөз естіген-ді.

«Өкіметтің шені — бұқаның ені. Бір күні сылып алады да тастайды. Сүмірейіп өгіз боласың да қаласың. Қолында тұрғанда қодыраймай, рахым жаса».

Мұны естісе, қазақ өзінің табиғатын талмай танитын Шодыр бір рахаттанар. Ішегі қатып күлер.

Бөлме алдында отырған келіншек тым тұнжыраулы екен. Батыл кетуден сәл қаймығып қалды. Көңілінің бір тоғайғаны осы үйдің терезесінен ағашта байлаулы тұрған Шыбықжирен жақсы көрінді. Кім біледі, аудан орталығы, біреу-міреу ат көрпесіне, ер-тоқымына тиісіп жүре ме? Ер-тоқымы — баяғы Жүсіп пен Шодырдың өзі сыйлаған, Шатырбаймен дауда Құдайторыға Ақылжан салып мінген ер-тоқым. Көзінің қарашығындай сақтап, осынау аласапыран жылдарда аман келе жатқан дүниесі. Құдайторынын өзі де құрып біткенде, бұл мүлік әзірге бар, әйтеуір.

Тұқымы құрысын, бір қатын тұнжырап отыр екен деп тұра бере ме. Қайда жүрсе де беті қайтып көрмеген батылдығына басып:

— Шодыр өзінде ме? — деді.

Әлгі әйел көзі боталап, үн қатпады. Менің Шодыр дегенімді түсінбеді, әлде шам көрді ме екен?

— Белозеров, Белозеров бар ма?

— Жоқ, — деді қатқыл үнмен әлгі әйел.

— Үйде ме, қайда?

— Ол ұсталған, жау болған, — деп тілін бұрап сөйлеген күйі даусы дірілдеп.

Нарғазы сылқ етіп орындыққа отыра кетті. Қолындағы жез сапты қамшысы жерге түсті. Мынау сұмдық, Кеңесжанның кітабында сызылған маршал, Малыбайдың үйінде мұғалім айтқан баяғы Дарынның ұсталуы, енді, міне, Шодыр. Бәрі де тек жау болып шыға келген. Маршалын білмейді, ал Дарын мен Шодыр — өзі көзі көріп бірге араласқан адамдар. Кеңес өкіметі дегенде ішкен асын жерге қоятындардың өзі емес пе? Елге олар жау болса, қалғанымызда не сорым. Осыдан екі күн бұрынғы Малыбайдың үйінде көрген түсінен шошып еді-ау. Сел жүріп, алдыңғы жағында қылқылдап кетіп бара жатқан Шодыр көз алдына келді.

— Нарғазы құтқар, Құдайторыны әкел! — деп айғайлағаны қайда. Ол құрғыр түсі болмай, өңі болып кетті ме немене. Мына жағың қарысқыр шын айтып тұр ма?

— Үйі қай жерде? Біз тамыр едік.

— Олай демеңіз, вам самому будет хуже.

Жартысы қазақша, жартысы орысша бұл сөздерді әлгі әйелдің шын жүректен айтқанын Нарғазы сезді. «Хуже» деген сөз таныс.

— Поскәй, — деді Нарғазы. — Мен тамырдан артық емес.

Әлгі әйел терезеге жақындап, орысша-қазақшасы аралас Шодырдың үйінің тұрған жағын түсіндірді.

Нарғазы қақпаны ұзақ тоқылдатты. Үн жоқ. Сосын Шыбықжиренге қайта мініп, қақпадан кеудесін асыра айғай салды. Әлден уақытта бір кемпір көрінді. Шашы аппақ. Әйтеуір, тірі жанның шыққанына қуанды. Аттан қайта түсіп, ашылған қақпаға жақындады. «Күнім-ау, мынау Маруся ма? Қалай қартайып кеткен». Ол бірден таныды.

— Тамыр, тамыр, біз құрыдық қой. Бұл — не сұмдық. Шодырыңды ұстап әкетті.

— Таза, кәдімгі Шодырдың өзі құсап қазақша зулатып тұр.

— Қақпаны тез жабайын. Өзіңді ешкім көрген жоқ па? — деді жылап жүріп.

— Ол жағын білмеймін. Немене, торушы бар ма?

— Ойбай, кешегі аузынан шыққан сөзді алтын санап отыратын НКВД енді нағыз қызыл көзді аңдушымыз болған жоқ па. Саған қырсығымыз тиіп жүрмесін.

— Ой, атасына нәлет! Маған неғылады?

— Олай деме, тамыр. Пәленің жабысуы, аяқасты екен.

Екеуі ұзақ сөйлесті. Нарғазының ұққаны, ашаршылық жылы жоғарыға бір ашық хат жазып еді, соның қырсығы тиді ме, жоқ, әлде осы маң сонау Столыпин заманынан бері қазақ-орысқа толы, біразына Черкеш соғысы жылдарында, коллективтендіру кезінде тізесі батып еді. Солардан келді ме, әйтеуір, түгіне түсінбеді. Бірақ бәрін Кеңес өкіметі үшін жасады ғой. Кеңес өкіметінің оны ұстайтын не жөні бар деп зар иледі. Лешасы Қостанайда, енді соған кетпекші. Мұнда жападан-жалғыз не бітіреді. Келінге күнімді салмасын, Феодорым аман болсын деуші едім, енді амал бар ма?

Нарғазы бойы босап, көзінен алты тарам жас ақты. Шешесі өлгеннен кейінгі жылағаны осы болар. Маруся да таңырқап қалды. Күйеуінің айтуында бұл ер мінезді, батыр тұлғалы қазақты көрсет десе, кез келген жерге ұялмай апаруға болатын азамат болатын. Батыр да жылайды екен-ау. Мынау келген келісінің өзі де батылдық қой. Әдейі іздеп келді ме екен?

— Даша қалай? — деді сөздің бір орайында Маруся. — Мен секілді қартайған жоқ па? Баяғы Черкеште екеуіміз солдаттарға сусын тасығанымыз ұлы той екен ғой. Жастығымыз ба, күркіреген зеңбірек оғының астында қалай қорықпай жүргенбіз.

Нарғазы жылаған күйі басын изей берді. Маруся шерін бір тарқатып алғысы келгендей, өткеннің біразын еске түсірді.

— Жүсіптің жағдайы қалай екен? Ол да бірбеткей жігіт еді. Мен мына ұстаудың көбейгенінен қорқам. Жүсіп ерте барғанда, Дашаның үйді өртеген ауылнайға шеккен айбатын Феодор айта алмай келген. Еркек болып неге тумады деген. Баласын да мақтап отыратын. Ашаршылық жылдары оның жасаған жұмысына қатты риза болды. Әуелі жас үйленген бір жылдай детдомға беріп қойды деп күлетін. Басқа ауданға ауысқанына Феодор қатты қынжылды. Өкпелетіп алдым ба екен деп те жүрді. Өзіңмен бір аңға шығуды армандаушы еді.

— Осында ма өзі? Ақ жүзін мен көре алам ба? — деді Нарғазы көзін орамалмен сүртіп.

— Ой-бу, қайдан, Алматыға бірден әкетіпті. Сол бір хаты құрғырды жібермей-ақ қой деп едім. «Ашаршылықтан алып қала алмадым, ең болмаса арым таза болсын» деп көнбеді.

— Ақиқатты жазғанның несі айып?

— Міне, сендер солай ойлайсыңдар. Жоғарғы жақ қалай ойлайды? Өзіне өзі жасады-ау, сақтығы жетпеді.

— Құстың сағы сауысқан. Бірақ ол ылғи жалғыз жүреді. Сақтығы сонша, әуелі екі сауысқанның басы бірікпейді. Адам олай ете ала ма? Адамның күні адаммен. Бұл жағынан Шодырдың кісіге үйірімділігі сұмдық еді ғой.

Жылап жүріп Маруся шай құйды. Екеуі шай ішкен болды. Бірақ оның әр жұтымы Нарғазының тамағынан өтпей, неге екені белгісіз, түйілді де отырды. Біресе Марусяға «біздің жаққа жүр, біз не көрсек соны көресің» дегісі келді. Біресе сонау жер түбі Қостанайға өзім апарып тастасам қайтеді деді. Заты орыс болғанмен, бұл Шодырдан не жақсылық көрмеді. Сонау үркіншілік жылдары бүкіл Қармыс ауылының аман қалғаны осының арқасы емес пе. Шешесі Балжанға ат қойып келгені әлі көз алдында. Бүкіл қазақтың ат қойғаны бір төбе болды да, мұның ат қойғаны бір төбе болды. Жүсіппен достығы қандай адал еді. Ақылжанға қанша қол ұшын берді. Большевик қандай болуы керек десе, Нарғазы тап осы Шодырды нұсқар еді-ау. Кеңес өкіметін құрушы да, оның көсегесін көгертетін де тап осы секілді адамдар деп ойлайтын. Мүмкін, бір жападан болған қателік шығар? Ана жылы, бір емес, он екіде бір гүлі ашылмаған Ақылжанды екі рет отырғызып қойған жоқ па. Сондай бір зұлымдықтың құрығы болар-ау. Тамыр, тамыр деп құр күйзеле бергеннен қаракет керек. Облыста отыр ғой, Жүсіпке барған жөн шығар.

Бұрынғыдай емес, теміржол бар. Лепсіден отырады да, бір күнде Алматыға жетіп барады. Осы жолдың салынуын көзімен көрген, қайран қалған. Міне, өкіметтің керемет ісі. Құлан жортпас далаға жан бітіріп, отарбаларын ағызды да қойды. Мектепте оқып жүрген балалардың аузынан бұл жол туралы:

— Тауды тіліп, тасты бұзып,
Жолды салған қандай ер.
Ол қайратты, ол қажырлы,
Қайтпас, қайсар жұмыскер, —

деген өлеңді де естігені бар-ды. Сонау жылдарғы Көксадаққа мініп, жанды шүберекке түйіп, Ілені жалдап өткендегі қиямет енді бола қоймас. Осы жолдың салынуы Бөрлі ауданындағы үй құрылысын да көбейткен жоқ па. Кешегі Бастұмадағы көрініс те — жаңа өзгерістің жап-жақсы нышаны. Шаңқайдан мектеп, қаптап салынған құйма үйлер. Бір кездегі ұшарын жел, қонарын сай білген қазақ ауылдары қиындықпен болса да отырықшыланды. Әр ауылды енді көш соңынан қуаламай, белгілі бір жерден табуға болады. Жерді трактор жыртады. МТС дегендер құрылды. Мынау Сарқандтың өзі де қандай гүлденіп қалған, тура ана жылдары көрген Алматыдай.

Бір жағы өстіп жаңарып, жақсы нышан бой көрсетіп жатса, бір жағы жақсы азаматтар ұсталып жатыр. Бұл қалай? Анау Дарынмен бірге білім берудің біраз тәжірибесі кеткен жоқ па.

Халықтың сауатын аштың, жазу-сызуды үйреттің, енді керегің жоқ дегені ме, ол істе қандай жаулық бар? Мынау Шодыр жаңа заман үшін ес білгелі шыжық болып, ылғи қиындықтың өтінде жүрді. Соғыс деді — соғысты, оқы деді — оқыды, ауданды сүйре деді — сүйреді, отырықшылдық, білім беру, колхоздастыру — бәрі көз алдынан өтті, тіпті ашаршылықтың өзі алдымен осыларды қажытып кеткен жоқ па. Қасында ұдайы жүрмесе де, жандарын шүберекке сан түйгендерін жақсы біледі. Жаулықпен істеді ме соның бәрін. Мынау «жау» деген пәле қайдан шықты өзі. Жау әне кешегі ақтар мылтық атып, зеңбірек оқтап, құртып жібергісі келді, әуелі екіқабат әйелдердің ішін жарды, көзімен көрді, сол айуандықтары үшін оларға қарсы күреске өзі де шықты. Жау — анау Шатырбайлар, Кеңес өкіметін жек көріп, арғы бет асып кетті. Жау — анау Лепірбай, Анарбай азаматты, райкомның хатшысын атып кеткен.

Жоғарыда отырғандардың мен құрлы ақылы жоқ па? Халық деп жанын үзген Шодырларда қандай жаулық бар? Жаулық пен достықтың, адалдық пен арамзалықтың арасын айыра алмай қалғанбыз ба?

— Қой, мен Алматыға барам, Жүсіпке барам, — деді Нарғазы жұлып алғандай.

Оны мақұл көрген Маруся:

— Қанды көйлек достар ғой, содан бір қайыр болмаса, — деді.

Жүсіпке құдайдай сеніп, Нарғазы атқа мінді. Көзі боталап, ақ самайын қайта-қайта орамалының астына жасырған күйі Маруся қала берді.

3

Бұл хатты Бәтима үзіп-үзіп үш күн жазды.

«Дүлдүл тәте! Сізге қан жылап отырып, хат жазам деген үш ұйықтасам ойымда бар ма еді. Жүсіпті қамап қойғалы бір апта болды. Бүгін, міне, «Социалистік Қазақстан» газетінен сұмдық хабарды оқып шықтым. Бұл газет менің хатым кеткенше өздеріңізге де барар. Сұмдық қой, сұмдық! Ұлтшыл, халықтың қас жауы, Қазақстанды Жапонияға қосқысы келгендердің ішінде болған депті.

Бұрынғы ептеп айналдырғандарына қарап, әкемді қарғаушы едім. Қу мал үшін арғы бетке неге кетті деп. Соның қырсығы тиеді-ау деп қауіп ететінмін. Енді мынау зауал одан да асып түсті. 18 жыл бірге тұрғанда өкіметке деген бір түйір теріс пиғылын көргем жоқ. Жұмыс, жұмыс деп өлетін. Рас, мінезінің тіктігі бар еді, аузына келгенін ірікпейтін, ар жағындағыны жасыра алмайтын. Сонда адалдық жаулық болғаны ма? Балаларым ер жеткенде, багым жанған адаммын деп жүргенде, көктен жай түскендей болды ғой. Менің жасымда қандай қызық көргенімді өзіңіз білесіз. Нағыз сор маңдай екенмін. Сор уыстап туған пәле болсам керек. Бұл Құдайға не жаздым? Жасымда көрген бейнетімнің өтеуі шығар деп семіріп жүруші едім. Сорладым ғой, мықтап сорладым. Жүсіптей жанды Құдай маған көп көрсе керек.

Не болып кетті бұл дүние?

Ендігі амал — өз қастарыңызға жету. Тергеуінің бітуін күтем. Беталысы жаман дейді. Қашып кетем деп әкемнің қарғысына қалдым ба, әлде? Ол сорлы қарғаса, мықтап қарғаған шығар. Қу мал, менің қалыңсыз кеткенім ішін өртеді ғой, әрине. Кімнен көрерімді білмей бұл күнде аласұрған бір жанмын. Қазір осы хатты салысымен тағы да түрмеге барам. Әлі кіре алмай жүрмін. Жұрттың айтуына қарағанда, көп сөйлестірмейтін көрінеді. Аңдып тұрған қызыл көз пәлелері «Жетті, жетті» деп қуатын көрінеді. Кеше алдында құрдай жорғалайтын НКВД-нің адамдары бүгін қолын артына қайырып, айдап жүрген шығар. Біз үшін өзен теріс ақты, күн түнге айналды, Дүлдүл тәте. Ақылжан мен Қайша естіген әңгімелерін тіс жарып ешкімге айтпасын. Өздері де сақ жүрсін. Құдай көрісуге жазсын. Бәтима».

Түрменің алдына келгенде, ол өз көзіне өзі сенбеді. Жұрт бұрынғыдан да көбейіп кеткен. Мұңды көңілдің мұхитына сүңгіп берді ме қалай? Шойын қақпаның алдында тұрған милиционер бұлардың бәріне бурадай зіркілдейді. Әтешше кекірейе қарап, жауап қатпайды, әуелі мынау мөлиген жұрттың өзіне тәуелділігіне мәз секілді. Келгендердің ішінде бала да, әйел де, қарт та бар. Қолдарында бір-бір түйіншек. Әкелген астары болса керек. Әлгі милиционер ішке кіретіндердің іш киімінен басқаның бәрін қарайды. Құдды біреу осынау түксиген сұр үйді қопаруға бомба әкеліп тұрғандай. Күн ашық болғанмен, әдетте әдемі көрінетін Алатаудың да түрі бүгін сұсты. Көк төрінде табақтай төңкеріліп тұрған тіршілік атаулыны жарықпен жарылқаушы емес, қып-қызыл шоқ секілді, тамұқ отына ұқсап үрей туғызады. Бәрі көңілден ғой. Көңіл күңгірт болған соң, жер мен көк те мұзды, мұңды секілді.

— Есбергенова, — деп айқайлайды әлгі милиционер. Есектің ақырғанындай даусы да тарғылданып естілді. Бәтиманың тінтпеген жерін қалдырмады. Сумаңдаған саусақтары жыландай тітіретеді. Амал бар ма, осылардың күні туып тұрған соң. Қақпадан ары өте сүр үйдің астындағы подвалға түсті. Ұзын коридор тым үрейлі екен. Жуандығы баланың білегіндей темір торлар зәреңді алады. Түрме дегенді өмірінде тұңғыш көруі. Коридордың екі жағы — ауыр темір есікті бөлмелер. Ұсталғандар соның ішінде жатса керек. Жаңағы есік алдында тұрғандардың бір-бір адамы осында болса, мына түрмең жарты қаланы қамауға алған ғой. Анда-санда сықырлап ашылған есіктерде бір ызғарлы үн, мұң бар. Өзін ертіп келе жатқан милиционер қақпаның алдындағыдан да сұсты көрінді. Жүрісіне ілесе алмай кідіріңкіреп қалғанда, бұрылып тұрып, ала көзімен атып жіберді. Қарасы мірдің оғындай, тұла бойыңды тер басады. «Тіпті ең бір түкпіріне тығып тастаған ба, қашан жетеді». Әлі емпеңдеп келеді, ертіп келе жатқан ұзын сары қатты жүреді екен.

Бәтиманың ойында: Қазір қатар отырады, сөйлеседі, түрмеде болса да мауқын бір басады.

Ұзын сары бүйірдегі бір түкпірге бұрылды. Бәтима да келдік-ау деді ішінен. Мұнда да темір тор. Қасына отыру қайда, Жүсіп темір тордың аржағында. Өз күйеуін өзі танымай қалды. Басы-көзі көнектей, мықтап сабаған болу керек. Бәтима еңіреп қоя берді. Жүсіптің мұндай күйін көргенше, жер жұтып неге кетпейді оны. Ұдайы тікірейіп тұратын қайратты «ежик» шашын тоқырайтып алып тастапты. Ұйыған қан көрінді басынан. Көзінің алды, бір жақ шықшыты іскен.

— Жыламаңыз, — деген зекіген дауыс естілді. Қараса, тағы бір милиционер. Әлгі ұзын сары осыған әкеп өткізіп кетсе керек.

— Бәтима, жылама! Балалар аман ба? — деді Жүсіп.

— Айыпкер, қазақша неге сөйлейсіз?

— Әйелім орысша білмесе, қалай сөйлеймін?

— Айлаңыздан ештеңе шықпайды. Обком хатшысының әйелі орысша білмейді дегенге кім сенеді? Бұл да — ұлтшылдығыңыздың бір көрінісі.

Көп нәрсені айтар еді-ау, бірақ оның миына кіреді дейсің бе? Уақытты алып қайтеді. Дегенмен шыдай алмады.

— Ана тілінде сөйлеуге ешкім тыйым сала алмайды.

— Байқаңыз, сіз түрмедесіз. Бұл шартты орындамасаңыз, қазір әйеліңізді алып кетеміз.

— Құрысын, айтқанына көнейік те, бір апта бойы осы кездесуге әрең жеттік қой.

— Азаматша, мен сіздерге не айтып тұрмын. Қазір сізді алып кетеді онда. Жүсіп орысшалап:

— Онда орныңа қазақ милиционерін қой. Ол біздің қай сөзіміздің құпия, қай сөзіміздің құпия емес екендігін түсінеді, — деді.

— Олар жетпей жатыр.

— Вот так, — деді Жүсіп көзін аларта.

Көнектей келбетінен тал бойында аман қалғаны осы отты жанары секілді боп көрінді Бәтимаға.

— Қойған кінәсінің ешқайсысын мойындап жатқан жоқпын. Мойындайтын не бар? Әділдік болса босатар. Өздерің мықты болыңдар. Жасыма, ақылың бар еді ғой. Шодырды да осында әкелді.

— Есбергенов, — деп, айғай салды әлгі милиционер. — Әйеліңізді әкетеміз.

Жүгіріп келіп Бәтиманы жұлқып қалды. Жүсіп орысшалап:

— Алдыңыздағы әйел заты. Биязырақ болыңыз. Сіз де анадан туған шығарсыз, —деді.

— Мораліңіз өзіңізге. Азаматша, шығыңыз, уақыт бітті, — деді әлгі әкіреңдеп.

Қолындағы түйіншегін тордың аржағындағы Жүсіпке берді де, көзі боталаған күйі милиционердің соңынан еріп жүре берді. Ұзын сары да жеткен екен. Дедектетіп ертіп ала жөнелді.

Алғашқыда шалыстанып, жүре алмап еді. Аяқасты Бәтиманың бойына бір күш біткендей болды. «Ей, неге бүйтем? Күйеуі әкім болып көрген соң екен ғой, кердең-кердең баса алмайтыны. Көрейік енді өнеріңді деп, ең алдымен мына тұрған НКВД-нің қызметкерлері табалар. Алдымен осыларға сыр бермейін». Күшін жиып, аяғын нық басты. Әлгі ұзын сары екі-үш рет бұрылып қарады. Көздің жауын алатын келіншек. Нағыз толықсыған шағы екен. Қазақтарда да мұндай сұлу болады екен-ау. Манаты кіргендегіден жүрісі енді ширақ. Көзінің жасын да құрғатып алыпты. Азғана кездесуден соншама әл алып шыққан ба? Естуі бар, бұл әйелдің күйеуінен жауап алу қиынға соғып жатыр деген.

Тергеушінің өздеріне шабуылға шығатын көрінеді. Әрине, сөзімен. Екі тергеушіні тұйыққа тіреп, енді үшіншісімен айқасуда деген пыш-пыш сөз бар. Бұл тергеуші талай мықтының жалын жығып, жаурынын жерге тигізіп жүргеннің өзі. Әзірге оның алдында айыбын «мойындамаған» адам жоқ. «Күйеуің мықты қышқашқа түсті, әлі-ақ тәубесіне келеді» дегендей ұзын сары Бәтимаға алара тағы бір қарады. Бәтима мән бермегендей, орамалының астына үлкен ғып түйген бұрымын әдейі артына түсіріп жіберді. Түрмеден қос бұрымды ойнатып шығайыншы деген бір жаман ой келгендей. Ұзын сары тіптен жұтынып қалыпты. Ұзын бұрымдары бұл әйелді тіптен сымбатты етіп жіберді. Күйеуі қандай тік бақай болса, бұл да солай шығар. Жанарында жас жоқ қой. Тегі, бір паң жандар қосылған-ау. Паң бола тұр, көреміз әлі, паңдықтың қандай мұратқа жеткізерін.

Есіктің алдында кімнің шыққанына белгі соқтырды да, ұзын сары тағы біреуді ертіп ішке кетті. Мұның мамандығы жылатып кіргізіп, жылатып шығару болған ғой. Оған да адамның еті өлетін сияқты ма, қалай? Бәтиманың көңілі сыртқа шыққан соң босады. Бұрышта бір талды құшақтап тұрып, ел аяғы саябырда егіліп тұрып жылады. Өзегі өртеніп, қолқасы суырылып барады. Жаңағы көрініс жылатпай қоя ма? Тоқырайған басы, көгерген бет-аузы, кісендеулі қол-аяғы — шыққыр көз бұл көріністерді несіне көрді. Не үшін, не үшін бұлайша?Тап осы сұрақ ауыр темір есікті қараңғы бөлмеге әкеп, итеріп жіберген Жүсіптің де жүрегін тілгіледі. Бәрінен өтіп кеткені кеше түнгі сұрақ. Таң атқанша тергеуші үш шақырды. Екіншісінде тақыр басынан темір шыбықтай бірдеңемен тартып жібергенде, есі ауып кетіпті. Әлден уақытта жылымшы бірдеңені арқасы сезді. Қан аққан екен ғой. Жерге құлап түссе керек, сап-салқын еденде жатыр екен. Сұсты екеу жүзіне төніп тұр. Су бүріккенге ұқсайды. Атып тұрып, тергеушінің алқымынан ала түскісі келіп еді, қол аятының кісендеулі екені есіне түсті. Ышқынып барып, аунап кетті.

— Мойындайсың ғой!

— Нені?

— Нені, нені? Ғұмыр бойы Совет өкіметіне қарсы күрескеніңді.

— Оттапсыңдар!

Шекесі шың ете қалды. Таты есі ауып кетті. Ар жағы есінде жоқ. Есіне түскені таң алдында тергеушінің бөлмесіне тағы әкелгені. Елес пе, әлде түнде екі рет есінен тандырған соң көзі бұлдырап тұр ма, бөлмеде Феодор Афанасьевич отыр. Сақал-мұрты өскен, оның да беті ісік. Атаға туған күн ботаға да туған ғой. Осындай бір ой жылт етті.

— Ал енді екеуің беттесіңдерші, Черкеш қорғанысының нағыз қызып тұрған кезінде екеуің неге кетіп қалдыңдар? Ақтар, Анненков басып алсын дедіңдер ме?

— Өтірік, — деді Жүсіп қызуланып. — Қызып тұрған кезі емес. Біздің позициямыз әбден бекіген. Ақтар жеңілуге айналған. Ол кетісімізден қорғанысқа келген ешбір зиян жоқ. Рас, бір түн барып, бір ауылда қонақ болдық. Егер ол айып болса, оған мен кінәлімін.

Ауылды сағындым. Белозеров жолдастың онда ешбір кінәсі жоқ.

— Біріншіден, ол жолдас емес, қамаудағы адамды жолдас демейді. Екіншіден, қасыңызда болғаны рас па, рас. Сіздің шашбауыңызды көтергені рас па, рас. Кімнің ауылы барғандарыңыз?

Екеуі де үндемеді. Пәленің бір ұшы Нарғазыға барып тірелетінін сезгенде, іштері қылп ете қалды.

— Үндемейсіздер. Біз бәрібір білеміз. Нарғазы Тұрғанбековтың ауылы. Қайтарда ақтардан қашқандарың рас па, рас. Қолға түсіп қала жаздадыңдар. Ал сіздерді Черкеш қорғанысына Совет өкіметі сенім көрсетіп жіберсе…

— Жолдас тергеуші, — деді Феодор Афанасьевич, — мен кеше де бұл жөнінде жауап бердім. Керек десеңіз, жазып берейін. Бұл арада бір нәрсені шатастырмау керек. Бізді қолға түсірмек болған ақтар емес, олардың шаруасы біткен. Бізді аңдыған жаңағы өзіңіз айтқан Нарғазы Тұрғанбековтың сол мандаты күндестері. Біздерді қолға түсіру арқылы олар ең алдымен Нарғазыны мұқатпақ, содан өш алмақ. Ол Шатырбай деген байдың сойыл соғарлары. Ал ол бай 1929 жылы арғы бет асып кеткен. Бұл — қазақ арасындағы ұсақ қызғаныш кикілжіңнің көрінісі. Оны бізге саяси айып етіп тағатын ешбір қисын жоқ. Сол өңірде біржола Совет өкіметін орнатып, тәртіпке келтіріп кеткен осы Есбергенов екеуіміз. Совет үкіметінің атынан тергеу жүргізіп отырсаңыз, бұл еңбегіміз неге есепке алынбайды?

— Сосын, — деді Жүсіп шыдай алмай, — Содан бері жиырма жылға жуық уақыт өтті. Ешқашан бұл факті айып болып алдымыздан шыққан емес. Қайта Черкеш қорғанысына белсене қатысқан қаһармандардың қатарындамыз. Бүгін неге теңіз теріс айналады?

— Өрекпімеңіз, Есбергенов. Сіздің алған әйеліңіз байдың қызы ғой. Қайын атаңыз арғы бет асып кетті емес пе? Сіз ұмытсаңыз, есіңізге біз салайық.

— Оның маған қойылған саяси айыпқа қандай қатысы бар? Мені ұлтшыл-буржуазияшыл оппозицияның шашпауын көтеруші дейсіздер. Осыны дәлелдеңіздер. Ал қайын атам жөніндегі арыз сан тексерілген. Байлардың категориясын ажыратып алу керек. Жалға жан ұстамай, малын үрім-бұтағы, бала-шағасымен өзі баққан. Ол адам еңбегін қанамаған.

— Қорғаңыз, қорғаңыз қайын атаңызды.

— Тергеуші мысқылдап күлді.

— Жаныңыз жай тапқандай болмасын. Бұл — тырнақ астынан кір іздеу. Қызын алсам, сүйіп қосылды. Ол менімен қашып кетті. Табына қарап үйленсін дегенді мен марксизм-ленинизмнің еш кітабынан кездестіргем жоқ. Әңгіме шыққан тегінде емес, қай таптың мүддесін қорғайтындығында. Біле білсеңіз, патшаға қарсы шыққан декабристердің әйелдері түгелге дерлік шонжарлардың қыздары болатын. Декабристердің өздері ше? Гәп күрес мақсатында. Ал езілген таптың мүддесін қорғап, бүкіл ғұмырымды соған сарп еткеніме ешкімнің күмәні жоқ шығар.

— Күмән бар, болғанда қандай. Атаңыз қай елге өтіп кетті?

— Қытайға.

— Бұл не, кездейсоқ нәрсе ме? Байланысыңыз да бар шығар.

Ал мына жазған мақалаңыздың тақырыбын тағы оқыңызшы. «Киіз үй социализмге қарсы ма?» Не айтқыңыз келді сонда? Баз баяғы қалпында ескіше өмір сүру керек дейсіз бе?

— Сарғыш тартқан газетті алдына лақтырып тастай берді.

— Соңғы кезде тарихи тақырыптарға неге әуес болып жүрсіз? Социализмнің проблемаларын түгел шешіп тастадыңыз ба?

— Социализмнің ең үлкен проблемасы — әділдікке жету.

— Осы қамауға түскеннен бері байқағаным шындықты сұмдық бұрмалау бар. Ақты қара деу әдетке айналған секілді. Мұның түбі — үлкен апат. Социализмге қауіпті сіз мына менен емес, сол бұрмалаудан іздеңіз.

— Тіліңізді тарта сөйлеңіз, Есбергенов! — Тергеуші тіксіне қалды.

— «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» дейді біздің халықта. Сіздің ожарлығыңыздың алдында жалбақтай алмаймын. Мені қинап отырғаны қамауға алынғандығым емес, ең әділетті, ең таза жандар жүретін мына жерге сен сияқтылардың балдай батып, судай сіңгені. Дзержинскийдің дәстүрін мансұқ етіп отырсыңдар.

— Тарт тіліңді, Есбергенов!

Жүсіп «сенге» көшкен соң, бұл да «сенге» көшті.

— Тарта алмаймын. Мына Феодор Афанасьевичті не үшін көкала қойдай етіп сабадыңдар? Нағыз большевик, нағыз интернационалист болғаны үшін бе? Оны да ұлтшыл демексіңдер ме? Ол да Қазақстанды Жапонияға, Қытайға сатқысы келген бе? Азғындар!

— Әкет мынаны!

— Жоқ, тоқта, тергеуші жолдас, сабыр ет. Терге, дұрыстап терге. Жаңағы үш айыбыңа жауап берейін. Жаз, тура мен айтқандай жаз. Бірінші — қайын атаммен ешбір байланысым жоқ, ол жөніндегі жала. Екінші — «Киіз үй социализмге қарсы ма?» Ал өзіңіз қалай ойлайсыз?

— Жауапқа тартылып отырған мен емес, сен. Неге менен жауап алғың келеді?

— Жалтарасың жауап беруден. Сол киіз үйді өртегендер — нағыз социализмнің қас жаулары. Олар өздерінің асыра сілтеуімен халықты Совет өкіметіне қарсы қоя жаздады.

Бірақ менің түсінбейтінім бір асыра сілтеуден кейін неге екінші асыра сілтеу болып жатыр? Оны мына төмендегі сендер жасап отырған.

— Сіз Сталин жолдасқа разы емес екенсіз ғой!

— Мен олай деген жоқпын. Бұрмаламаңыз. Бұрмалауға қалай-қалай төселгенсіңдер. Ал енді үшінші — тарихи тақырыппен неге әуестеніп жүрмін? Иә, бірнеше мақала жазғаным рас, бірнеше айтыстарға қатыстым. Біздің қазақ халқының тарихы зерттелмеген. Тиіп-қашты айтылып жүрген нұсқаларда даулы жерлер көп. Мұны бір жүйеге түсірмей болмайды. Өткенді білмей, бүгінгіні жасау қиын. Қазіргі әпербақандар руды зерттеуден ұлтшылдық іздейді. Бұл түбірінен қате. Ру дегеніңіз — тарих. Өзіңе дейінгі тергеуші мүлде бітеу адам екен. Ұлтшыл болмасаң, руда нең бар дейді. Мен күлдім оған.

— Айналайын-ау, бәйгеге қосатын атты да сонау арғы атасынан тартады ғой. Бұл пәлен айғырдың пәлен ұрпағы, пәлен биеден туған демей ме. Алматыда өтіп жүрген ит көрмесіне барғаның бар ма? Сонда асыл тұқымды иттерді оның арғы тегі шотлан тұқымынан, ағылшын буданымен араласқан, неміс тік құлағының қаны бар деп жатады емес пе. Сонда қазақтың жылқы, ит құрлы болмағаны ма? Әлде бара-бара жылқы мен иттен де ұлтшылдықты іздейсіңдер ме?

Шодыр мырс етіп күліп жіберді. Тергеуші оған адырая қарады.

— Неменеге мәз боласыз? Сізге де кезек келеді.

— Қандай қисынды сөз. Тергеудің жөні осы деп күлкілі жайға бармау керек қой. Тәңірдің сақалынан ұстап тұрғандай, мені сұраққа алғандар, тіпті адам деген атқа лайықсыз тұрпайылық, дөрекілік жасады. Қисынға жығылу керек, қисынға. «Мойында, мойында». Мойындағанды көбейтсеңдер, сендердің шендеріңді өсіре ме? Мойындамайтын дүниені адам қалай мойындайды. Мына Есбергенов тарихты зерттегенім ұлтшылдық екен деуі керек пе. Қат-қабат партия жұмысында жүріп, тарихи мәселелерге араласуға уақыт тапқанына рақмет айтпайсыңдар ма қайта. Ұлтының жазылмаған тарихын зерттеу неге айып? Мен бұл кісіні жақсы білем, тал бойынан ұлтшылдықтың бір тамшысын да таппайсыз. Ұлтын жақсы көру — ол патриоттық. Менің түсінігімде, өз ұлтын жақсы көрмеген, өзге ұлтты көгертпейді.

Осынау кит етсе, ұлтшылдықты жапсыра салатын өсіре қышыма дерт қайдан шыққан өзі? Осы біздің социализмге пайдалы ма?

— Рақмет, Феодор Афанасьевич! Мынау сөзді тауып айтқан ақылыңызға бас ием. «Әсіре қышыма дерт», «Әсіре қышыма дерт», «Сверхбдительный зуд», «Сверхбдительный зуд». Тамаша, тамаша!

— Тақылдамаңыз, Есбергенов.

— Бүгінгі тергеулеріңізге рақмет, — деді Жүсіп сол күлімсіреп. — Мынау анықтаманы есту үшін ғана түрмеге түсуге болады. Сендердің бәрің осы қышыма дертіне шалдыққансыңдар.

— Тоқтат! — деп айғай салды тергеуші. «Әкет» дегендей Белозеров жаққа ым қақты. Екі милиционер екі қолтығынан алып, оны сүйрей жөнелді. Тергеуші мына екеуін беттестіремін деп пәлеге қалғандай болды. Тығырыққа тірелгендей сезінді өзін.

Жоқ, бұл екеуінің басын енді біріктіруге болмайды. Қонаққа бірге барғандарын мойындатам деп естіген сөздерін көрдің бе?

Есбергеновты жығып беру былай тұрсын, әлгі Белозеров оның қолтығына су бүркіп, қиялын шалықтатып кеткен жоқ па.

Өкіртіп таяқ жесе де, Жүсіптің мана Бәтиманың алдында еңсесі жоғары көрінгені осы шалықтаудың арқасы шығар. Тығылып, жанын жеп жүрген ойлар екі-ақ сөзбен қалай сомдалды. Милиционермен егесіп отырғанында да сондай арқалану болды-ау деймін.

Келесі түнде тергеуші өзінше айлаға көшті. Жүсіпті жылы қарсы алған болды.

— Біздің жұмысымыз құдай атқан жұмыс қой, Жүсіп Есбергенович. Адам тіпті өзгеріп те кете ме деймін. Менің тарапымнан артық әрекеттер болды, әрине. Бірақ сіз де кем соққан жоқсыз. «Азғындар», «әсіре қышыма дерт» деген сөздеріңіз біздің қағазға түссе, саудаңыз бітті. Сондықтан өзіңізді де, өзгені де қинамаудың жолы қойылған айыпты мойындау, солай деп қол қою, мойындағандардың жазасы жеңіл деп жатыр.

— Тергеуші жолдас, кәмпит ұсынса, сылқ етіп түсе қалатын мен бала емеспін. Айтқан сөздерімнен айни қоятын әзірге ақылымнан да алжасқан жоқпын. Нені мойындауым керек? Жау болғаным рас еді деуім керек пе? Өз бойымнан өзім жаулық іздеуім керек пе, қайдан алам оны?

— Мойындағаныңыз жөн. Бұл бір ағым ғой.

— Ағым! Қандай ағым? Жоқты бар, өтірікті шын деген ағым ба? Ұрдым енесін ондай ағымның. Несіне біз революция ісіне адал болуға ант еттік. Адастыратын ағымның ықпалымен жүре беру үшін бе? Жоқ, ағым атаулының диалектикасына үңілуіміз керек.

— Диалектика-миалектиканы қайтесіз? Бала-шағаңызды ойламайсыз ба? Анау сұлу келіншегіңіз де өзіңізден сырт берді. «Совет өкіметіне іштей бір қыжылы болушы еді» деді.

— Оны да тергеуге алып жатырсыңдар ма? Оны да ұрып-соққан боларсыңдар?

— Тергеуге алдық. Бірақ әзірге түрмеге отырғызуға негізіміз жоқ. Шақырып тергейміз. Қайтарып жібереміз.

Осал жерінен ұстадым ба дегендей, Жүсіптің жүзіне күлімдей қарады. Бірақ ол міз бақпай сазарып отырып алды.

— Досыңыз Феодор Афанасьевичтің де сөзі өзгерді.

— Не деп?

— Филипп Исаевич Голощекиннің атына арыз жаздырған Есбергенов, —деді.

— Қандай арыз?

— Бала ұқсамасаңызшы, Жүсіп Есбергенов. Сіз ересек адамсыз ғой. Не деп жаз дегеніңізді өзіңіз білесіз де.

— Мұныңыз — басы ашық жала әрі арандату. Феодор Афанасьевичтің өз ақылы өзіне жетеді.

— Маған тегі күңгірт адамдарды жұмысқа тықпалады. Мысалы, әйелі ірі байдың қызы Малыбаев Ақылжан дегенді ауылдық Советтің председательдігіне бірнеше жыл ұстатты деді. Бұл да арандату ма?

Жүсіп ойланып қалды. «Иә, бұл жағдайды Феодор Афанасьевичтен басқа ешкім білмейді. Яғни айтып қойған ғой».

— Сіздіңше, сонда не? Тегі шикі деп жастарды далаға лақтырып тастау керек пе? Қамқорлық қайда? Парасаттық көрсетіп, барлық топты Совет өкіметіне тарту керек деген Лениннің өсиеті қайда? Малыбаевтың әйелінің байдың қызы екені рас. Бірақ ол қазір тұл жетім ғой, әке де, шеше де, бауыр, туысқан да жер аударылған. Жетімдерге көмектесейік деген ұранымыз оған жүрмей ме? Күйеуіне көмектесу — оған көмектесу. Көзі ашық жастар бізге көп нәрсе бере алады. Оларды оқудан шығарып жібергеннің өзі әділетсіздік. Социализмнің артықшылықтарымен қызықтыру керек еді. Көзіңнің қырын сал дегенім рас.

— Дұрыс. Мұны мойындадыңыз. Ал ашаршылық Совет өкіметі жасаған апат деп хат жаздырғаныңыз да шындық қой.

— Қазақ халқы үшін алапат болғаны рас. Оны 1932 жылғы июль айында болған өлкелік партия комитетінің VI Пленумы да мойындады. Тап сол қателігі үшін 1933 жылдың басында-ақ Голощекин орнынан алынды. Егер оған байланысты хат жазып жүрсе, Белозеров азамат екен. Өзімнің де, тіпті Москваға жазу ойымда болған.

— Міне, міне, жөнге енді келе жатырсыз. Яғни Белозеровке ықпалыңыздың болғаны рас.

— Мен оған хат жаз дегем жоқ.

— Бірақ іштей тұтасып, пиғылдас боп жаттыңыздар ғой.

— Ол сұмдықты Белозеров аудан көлемінде көрсе, мен облыс көлемінде көрдім. Әрқайсымыздың өз түйгеніміз болуы мүмкін.

— Аштық Совет өкіметі жасаған алапат деулеріңіз қалай? Осыдан кейінгі сіздердің ниеттеріңізді не деп түсінуге болады?

— Совет өкіметі жасаған алапат деп оның да, менің де айтуым мүмкін емес. Бұл — жекелеген басшылардың ауылдық жердегі өкімет саясатын бұрмалаудан туған алапат. Қазақ халқының өмір салтын ескермеуден, коллективтендірудің еріктілік принципін бұзудан, көрініп қалуға тырысқан атаққұмарлықтан болған алапат. Асыра сілтеудің көкесі. Тап осылай деп жазса, онда Белозеров молодец.

— Яғни Совет өкіметін даттағандықты сіз жақтайды екенсіз ғой.

— Совет өкіметін даттағандықты емес, тергеуші жолдас, Совет өкіметіне дақ түсіретін кемшіліктерге жаны төзбейтіндерді жақтаймын. Ол әрекеттен адалдықты көрем. Бұрмалау қаныңызға сіңіп кетіп жүрмесін. Ол дерттен сосын бүкіл қаныңызды түгел ағызып жібергенше құтыла алмайсыз. Ал бұл — өте ауыр процедура.

— Дерт, дерт. Сіздің аузыңыздан осы бір сөз түспейді екен. Совет өкіметін дерт, Қазақстанды жайлаған дерт. Cay қалған жер, cay қалған жан бар ма өзі?

— Міне, бұл — тағы бұрмалау. Көзді бақырайтып қойып бұрмалау. Мен нақты адреспен айтам, сіз болсаңыз обобщение жасап жібересіз. Сосын барып «жау табылды, өзі мойындады» деп айғайлайсыз.

— Өз жұмысының нәтижесіне қуанбайтын адам бар ма?

— Адалды арам деу де, жазықсызды жау деу де нәтиже болып па?

— Бұл сіздің бүкіл НКВД-ға берген батаңыз ба?

— НКВД-ның жақсы дәстүрлері толып жатыр. Совет өкіметінің алғашқы жылдары оның қаһармандары ғажайып ерлігімен есте қалды. Шынайы тап жауларын да талқандап берді. Бүгін де олардың ішінде ақылдылары, социализм жеңісінің шын күзетінде тұрғандары аз емес. Бірақ жетесіз жолбикелер де жетеді. Күні кеше жауапты қызметте болған мына біздерді қарақшыдан арман қан жоса етуді не деп түсіндіруге болады? Советтік заңның гуманистік сипаты неге бұрмаланады?

— Сіз обкомның бюросында отырған жоқсыз.

— Бір зиялы адам айтқан екен: мемлекет саясатының дұрыстығын білу үшін түрмелерді аралау керек деп. Түрме толы болса, демократияның көтін қысқаны.

— Сіз біздің қоғамдық құрылысымыздың гуманистік сипатына шәк келтіресіз бе?

— Тағы бұрмалау. Тергеудің «нәтижелі» болуына тағы күш салу. Егер түрмені көбейтіп алсаңыз, қоғамдық құрылысыңызға сенімді жоясыз.

— Неге менің қоғамдық құрылысым? Сіздікі де емес пе? Жауапты партия қызметінде болған жолдас.

— Құрылысым болса, құрылысымның атынан неге түрмеде жатырмын.

Тергеуші мұртынан күлді. Қақпалап біраз жерге әкелді-ау. Қызба адамдардың осылай қақпанға оңай түсіп қалатыны бар.

— Сонымен, бәрін мойындадыңыз ғой. Енді қол қоюыңыз ғана қалды.

— Нені мойындадым? Сіздердің басты қояр айыбыңыз ұлтшылдық-буржуазиялық оппозицияны қолдаушы деген тұжырым ғой. Жапонияға, Қытайға Қазақстанды өткізбек болғанбыз ғой. Соны дәлелдеңіз.

— Совет өкіметіне қыжылы бар адам қай елге болса да сатудан тайынбайды.

— Қандай қыжыл, тағы да долбар, тағы да жала. Жаны қара иттер. Ең болмаса жастығымды ала жатайын.

Жүсіп өзін-өзі ұмытып, астындағы орындықпен періп жіберуге ыңғайланып еді, шуды естіген екеу шап беріп қолын артына қайырып, ұстай алды.

Тергеуші оң көзін қысып қалды. Ымның тіліне әбден төселгендер дедектетіп, Жүсіпті сүйрей жөнелді. Артына бұрылып қарап еді, тергеушінің жыландай сұп-сұр жүзінен ызғар ұрып тұр екен. Екі көзінен қан көргендей болды. Қатыгездіктің де шегі жоқ екен, ә. Мұндай жандарды жер қалай көтеріп тұр.

Тергеуші терезеге қарағанда, сілемдеп атып келе жатқан танды байқады. Үйге қайту керек. Күндіз тынығып, кешке қайта айқасқа түседі. Өзін бір күрескердей сезініп, екі иығын қомдап қойды. Атып келе жатқан танды жара біреудің құлындағы шыңғырған даусы естілді. Бұл Жүсіптің даусы екенін ол іштей сезді. Екі құлағын баса қойды. Қолымен істегенін құлағы естігісі келмегендей. Шыңғырған дауыс екі-үш дүркін естілді де, талықсып барып тынды…

Тап осы сәтте анасының айғайынан үйдегі Жәңгір мен Жадыра атып тұрды. Бәтима:

— Ту, түсім екен ғой. Пісміллә, пісміллә, — деді. — Құрғыр, мұндайда қандай жақсы түс енуші еді.

Ентігін баса алмай, балаларынан су сұрады. Күнделікті графинде тұратын қайнаған су да бүгін қас қылғандай жоқ болып шықты. Жатарда Жәңгірдің институттан шыққанын естіп, біраз бей-жай болып еді. Құйып қоюды ұмытып кетіпті ғой. Жадыра суды краннан әкелді. Екі-үш жұтқаннан кейін шешелері «үһ» деп басын жастыққа қайта салды.

— Қатты шыңғырдыңыз ғой, мама.

— Шыңғырмай қайтейін. Үлкен бір қара бүркіт папаңды бүрген күйі қанын сорғалатып әкетіп барады. Ғұмырымда мұндай ірі бүркіт көрсем көзім шықсын. Қозыны, түлкіні, қоянды іледі дегенді естуші едім, адамды көтерген бүркітті көргенім сол. Ай, мынау — жаман түс. Мыналар папаңды босатпайды екен. Жатыңдар, сор маңдайлар.

— Да, ну, мама! Түске сенесің бе? Бұл бір түсінбестік. Папамның еш жазығы жоқ. Олардың әлі-ақ тас-талқанын шығарады, — деді Жәңгір.

— Қайдам, қайдам! Газеттерді көрмейсің бе? Күнде жау шығып жатқан жоқ па. Неғылған қаптап кеткен жау? Енді Орталық Комитеттің өзіне ауыз салыпты ғой. Осылар папаңа бірдеңе жасады-ау деймін. Бойым қалтырап барады.

— Тыныштал, мама, это нервы, — деді Жадыра.

Тете өскен екі баласына көзі түсіп еді, бітімденіп, кәдімгідей жігіт болып қалыпты. Жәңгір — сойып қаптап қойған әкесі. Тікірейген шашы да, оның қайраттылығы да аумайды. Бұлшық еттері нып-нық. «Спортпен шұғылдан» деп әкесі маза бермейтін, мынау — соның пайдасы. Жадыра сәл өзіне келіңкірейді, әсіресе танадай көздері. «Сен қыз болып туғанда, соңыңнан жігіттер қалмас еді» деп папасының сан қалжыңдағаны бар.

— За то, қазір қыздар өле жаздайды, — деп мақтанған баласы.

— Сен оған мақтанба, қыздар көп қызыққан жігіттер жеңілтек болып кетеді. Біреуіне жіп байла да, мықтап ұста. Мына мамаларыңа бір көргеннен-ақ құлап түскенмін. Өзі де құлап түсті. Солай ма?

Қалжыңсыз отыра алмайтын күйеуіне қиыла қарады да, Бәтима:

— Құлап түспесем, жер түбі Алматыға соңынан кетіп отырам ба? Құлап түскендіктен шығар, — деді.

— Алғашқы махаббат қашан да адал болады дейді ғой, — деді Жәңгір.

— Алдамшысы да болады. Абайла, сенің жасың — нағыз кіршіксіз махаббаттың жасы.

Осы бір айрандай ұйыған жарастық неғып шат-шәлекей болды? Мынау «халық жауы» деген пәле қай жақтан сап ете қалды? Бәтима «үһілеп» аунап түскенде, екі баласы ұйықтап кеткен еді. Енді олардың ұйқысын бұзбайын деді де, үһілегенін қойып, көрпесіне тығыла түсті. Бірақ безгек ұстағандай бойы қалтырап барады. Әлгі құрғыр үлкен бүркіт көз алдынан кетпей қойды. Бас жағына қойған стаканнан суды тағы екі-үш рет жұтты. Аузы біртүрлі кермек татып, суға сүйсіне қоймады. Ауырып қалған жоқ па екен? Бойы неге қалтырайды, аузында неге дәм жоқ? «Мама, это нервы» деген Жадыраның сөзі есіне келді. Тынышталып көрейінші, мүмкін, басылар. Неге екені белгісіз, қолы ірге жақты сипалап еді, сұп-суық қабырғаға тиді. Бойын бір түрлі балқытып жіберетін Жүсіптің денесі жоқ, меңіреу қабырға. Жамылған көрпенің астында көзден ағыл-тегіл жас кетті.

…Бәтима енді есіктің қатты тарсылынан шошып оянды, тұтқасын жұлып алатындай бүкіл үйдің қабырғасын солқылдатып әкетіп барады. Екі бала да төсектерінен атып-атып тұрды. Халатын иығына жамыла салды да, Бәтима есікке өзі барды. Таң атып, күн де шыққан болу керек. Үйдің іші жап-жарық. Есік қайта тарсылдады. Ғұмыры бүйтіп бұл есікті ешкім қатты қақпайтын.

— Кім бұл, неге сонша қатты ұрасыңдар? — Бәтима ашумен айтты бұл сөздерді. Жүсіп ұсталған соң, енді көршілер де басынайын деген бе деген ой келді.

— Ашыңыз!

— Бұл кім? Жөндеріңді неге айтпайсыңдар?

— Бұл НКВД-дан.

Сыбырлаған дауыс шықты.

Бәтиманың денесіне біреу ыстық су төгіп жібергендей болды. Үні шықпай, қолы қалтырай берді. Ілгекті таба алмай, сипалап тұрыңқырап қалды. Осы кезде жеңіл киініп үлгерген Жәңгір жүгіріп келіп, сұқ саусағымен ілгекті жоғары қарай қағып жіберді.

Жай киінген үш адам. Ызбарлана үйге кірді. Жан-жақтарына қарады. Біреуі тінтуге деген рұқсат қағазды көрсетті. Үшеуі үш жерде қаққан қазықтай мелшиді де қалды.

Үшеуі үш жақтағанда әп сәтте екі бөлме үйді астан-кестең етті. Қарамаған жері, тінтпеген бұрышы қалмады.

Бір топ кітапты жиып бір бөлек қойды. Әлгі қағаз көрсеткені жазба столындағы біраз қолжазбаны аударыстырып, үңіле оқыды.

Анда-санда мелшиіп тұрған үшеуіне көзінің астымен сұқтана қарап қояды.

— Сіз киініңіз, — деді Бәтимаға қарап.

Екі баланың көзі адырайып кетті. Жәңгір үлкендігін жасап, қобыраған қағаздардың ортасында отырғандардың қасына келді де:

— Шешемді де ұстамақсыз ба? — деді.

Ол үндеместен қолындағы «Есбергенова Бәтиманы қамауға алу жөніндегі» қағазды көрсетті.

— Ужас! — деді Жәңгір айғай салып.

Жадыра жылап барып, шешесінің мойнына асыла кетті. Үйді әлі тінтіп жүрген үшеудің бірі оны көкірегінен итеріп, кері шегерді.

— Бөгет жасама! Киінсін шешең.

— Бұл үйді бүгін босатасыңдар. Үй енді сендердікі емес.

— Сонда біз қайда барамыз? Бізді де қамаңдар. Әке-шешемізден артық емеспіз, — деді Жәңгір.

— Тіліңді тарта сөйле, жігітім. Асықпасаң саған да кезек келер. Үшеудің ішіндегі біреуі қазақ еді, ол қазақшалап осылай деді.

Киініп жатқан Бәтима баласына қарап қолын шошайтты. «Дымың ішінде болсын» дегені. Келгендер «әйел ғой, жылайтын шығар» деп күткен еді. Жоқ, Бәтима белгісіз бір қайратқа мінгендей. Балаларын жасытқысы келмеді ме, әлде мынау мейірімсіздерге тас түйін болып ішінде қан қатты ма, әйтеуір бір бекемдік бітті бойына. Тінтуге кеткен үш сағаттан астам уақыт екі ұлды да өзінше ширатқандай. Бедірейген күйі олар да қайтып сыр бермеді.

Бұлар далаға шыққанда көшкендеріне үш жыл болған жиырма пәтерлі екі қабат үй мүлде жансыздай көрінді. Бітеу қара машина келісімен бәрі індеріне тығылған суырдай жоқ болса керек. Бір-екі терезеден сығалаған бастар көрінген еді, олар да бітеу қараның есігі ашылғанда жоқ болды. Бүкіл ауладан бұларға жанашырлық білдіруге жарайтын бір адамның табылмағаны ма? Мынау келгендердің сұсы екі қабат үйдің есіктерін түгел жапқандай.

Жабық, жат машинаға мініп жатқанда Бәтима қалшиып тұрған екі баласына қарап:

— Дүлдүл тәтелеріңе жетіңдер, мұнда қалмаңдар, — деді.

Машинаның артынан бұрқ етіп шыққан түтіннен екі бала да жиреніп кетті. Иісі неткен ащы еді. Әлде өзектері өртеніп тұрған соң солай көрінді ме?

Астаң-кестең болып жатқан бөлмелерді көріп, Жадыра ашу шақырды.

— От қойып өртеп жіберейін бе? Ақыр бізге жоқ үй ғой.

— Пәлеге пәле жалғағың келіп тұр ма? Дүлдүл тәтеге қалай жетеміз. Кешке бұл үйді құлыптаймыз деп кетті ғой, — деді Жәңгір.

— Жоқ, вокзалға қонсам да, папам мен мамама бір жолықпай кетпеймін.

Жадыраның жаутаңдаған көзіне қарап, Жәңгір оны аяп кетті. Мұның арқа сүйері енді өзі ғана ғой. Үлкендіктің жауапкершілігі мойнына түскендей. Амалды да, ендігі тіршіліктің жолын да ағайынды екеуіне өзі іздеуі керек. Әке мен шешеден тірідей айырылу деген не сұмдық. Жаңағы келгендерде мейірім дегеннен ештеңе бар ма, өзі. Жоқ әлде құр нұсқаудың құлы ма? Бір жапырақ қағаз мынау үйдің әлем-тапырағын шығарды, бір жапырақ қағаз көз алдында анасын бітеу қара машинаға апарып тықты. Әкесін жұмыстан әкетті деп естіген-ді. Шешесін ұстағанды өз көзімен көрді. Бұл не сұмдық! Анау бітеу қара машина енді қаншаның басын жұтар екен?

4

Феодор Афанасьевичтің жауап беруге шамасы жоқ. Оң бүйірі пышақпен тілгендей әкетіп барады, бауырын жаза алмай бүрісіп қалған. Жүсіп Есбергеновты қолдағаны үшін алған сыйлығы. Кеспелтек таяқ секілді қатты бірдеңемен періп өткенін біледі, ар жағында есі ауып кеткен. Енді, міне, жанын қоярға жер тапқызбай ауыртып барады. Бүйрегін жарып жіберді ме, әлде бауырына зақым келді ме, екінің бірі. Шала жансар күйі таң алдында тергеушінің алдына әкелді.

Жүсіп екеуін беттестірген сұстының өзі. Көзі айранданып кетіпті. Бетіне қайта қарауға бүйірі тесіп жібермейді. Бүкшиген күйі бүрісіп отыр. Тергеуші мұны сағы сындыға есептесе керек. Қоқилана сұрақ қойды.

— Сверхбдительный зуд теориясын шығарған мырза, халыңыз қалай? Феодор Афанасьевич үндеген жоқ. Ашу жеңейін деді ме, әлде бүйірінің ауырғаны сәл де болса азайды ма, пышақша тілген жағы әнтек саябыр.

— Мен сізден сұрап отырмын ғой. Есбергеновпен кіндігіңіз жабысып қалған ба өзі, немене?

— Ондай адаммен жабысқан кіндікте арман жоқ.

— Шекеңіз қызған екен. Ол бәрін мойындады. Өз ниетімді жүзеге асыру үшін Белозеровтың қазақша жақсы білетінін пайдаландық, — деді.

— Қандай ниет?

— Ұлтшылдық ниет. «Қазақтар орыстың аузынан шыққан сөзге бізден гөрі әлдеқайда артық сенеді. Өз тілінде сөйлегендерге олар жанын беруге әзір. Міне, сонысын пайдаландық» деді.

— Сонда мен не, оларды Совет өкіметіне қарсы қойыппын ба?

— Иә, иә, жаңа жөнге келе жатырсыз. Сіздің қулығыңызға құрық бойламайды, өз тілінде жалман сөйлеп, жыланша ішке кіріп кетеді, — деді.

— Есбергенов тап осылай деді ме?

— Олай демесе мен ойдан қалай шығарамын.

— Кезекті арандату мұныңыз. Көк төңкеріліп жерге түсті дегенге сенермін, ал мұндай сөзді Есбергенов айтты дегенге сенбеймін.

— Жан тәтті, жолдас райком. Ату жазасына бұйырарлық айыбыңыз бар дегенде ыршып түсті, бәрін айтты.

— Бәрі дегеніңіз не сонда?

— Жасырын ұйыммен байланысы бар. Сіз секілділерді астыртын арандату әрекеттеріне тартқан. Әйтпесе қоймада астық тұрып, аудан халқының үштен бірін неге аштан қырғансыз?

— Ол астықты мемлекеттік қор деп бергізді ме? Берсек, алдымен мына сіздің система жармасатын еді. Айрықша бақылауларыңызда болды емес пе. Осы өтірік пе?

Тергеуші бұл сұраққа жауап беруден жалтарды. Өз-өзінен ыңылдап отырды да:

— Сөйте тұра Голощекин жолдасқа айып хатын жазасыз, ә, — деді.

— Айып хат емес, шындықтың ащы хабары десеңіз орынды болар.

— Бұл — айла. Қастандық әрекеттерді бүркемелеу. Ондай бұлаң құйрықтың талайын көргенбіз.

— Ол хатта менің ұсыныстарым бар. Бұлаң құйрыққа салған адам ондай ұсыныстар айта ма?

— Белозеров! Ол хатыңыз, шынын айтқанда, антисоветтік хат. Сізді айыпқа тарту үшін соның өзі-ақ жеткілікті. Бұлтара алмайсыз. Оған келіп Есбергеновпен ауыз жаластығыңыз қосылса, ойлай беріңіз, тағдырыңыз не болғалы тұр. Ал Нарғазы дегенмен тіпті қаныңыз араласып кеткен. Оның арғы тегінің кім екенін білесіз бе?

— Тегінде шаруам жоқ. Жасымыздан тамыр екеніміз рас.

— Міне, райком жолдас, таптық тұрғыдан келуді ұмытқансыз. Таптық.

Қырағылықты аяқасты еткенсіз. Ондай жағдайда кіммен болса да ауыз жаласуға адам әзір тұрады.

— Таптық көзқарас — кең ұғым. Ол бір тапты бір таптың мүлде құртуы емес. Әрине, ашық күреске шыққандарды аластау керек. Ал өзінің жаратылысында кедей табына бүйрегі бұрып тұратындар болса ше?

— Міне, біздің келісе алмайтын жеріміз осы. Сіз ымырашылдықты қолдайсыз. Біз бітіспестікті қолдаймыз.

— Сонда, сіздіңше, бітіспес күрес ғұмыр бойы жалғаса беруі керек пе? Бүгінгі кедей де жақсы өмірге кенеледі, айталық, 10-20 жылдан кейін. Одан тұрмысы төмендер енді соларға қарсы күреске шығуы қажет пе. Бітіспестік пиғыл бітіспес күресті балалата береді.

— Сіз Сталин жолдастың еңбегін аз оқыған адамсыз ба деймін.

— Мен тап күресінің диалектикасына жүгінгім келеді. Революция жасағанның өзінде қан аз төгілсін демеп пе еді Ленин.

— Сталин сізден диалектиканы аз білгені ме? Революция құрбандықсыз болмайды.

— Сіз неге қисайта бересіз? Сталинге апарып тірей бергендегі мақсатыңыз не? Құрбандықтар жалғаса берсе, құримыз ғой онда, мен ондай көзқарасты түсінбеймін.

— Гәп осы көзқарастағы шикілікте, жауыздық та көзқарастан шығады.

— Онда, сіздіңше, адамның бәрі бір қалыптан шыққан кірпіштей ойлауы керек қой. Бір ғана ой ойлап, бір ғана киім киіп дегендей. Меніңше, тап күресі жөніндегі тұжырымды қазақ даласының өзінде басқаша қолдану керек еді. Міне, Есбергенов екеуіңіздің тағы да түйіскен жерлеріңіз. Осыдан кейін де тағылып отырған айыпты мойындағыларыңыз келмейді. Ауық-ауық алашордашылармен ауыз жаласып қаласыздар.

Тергеуші талма жерден ұстағандай қоқиланып қалды. Осы кезде Феодор Афанасьевичтің бүйірі қатты ауырып кетті. Шыдай алмай орындықтан сылқ етіп жерге құлады. Тістеніп көзін жұмып алыпты. Әрең деп жүресінен отырды.

— Тергеу әлі біткен жоқ.

— Сабап-сабап саясатқа салғыларыңыз келеді. Бұл да таптық мүддеден туған тәсіл ме. Алашорда жөнінде не білесіз сіз? Мен — олармен бетпе-бет күрескен адаммын. Шын ұлтшыл деп соларды айту керек. Олар Қазақстанды бөліп әкеткісі келген. Тәуелсіздік деген желеумен өз алдына мемлекет құрамыз дейді. Ақтарға қарсы күресте сан арандатуға барды. Қызылдарға қарсы ашық күреске шақырды. Біздің көзқарасымыз оларға мүдде қарама-қарсы ғой. Енді солармен шатастырғыларың келгені есекке апарып құлынды емізгенмен тең.

— Сіз қыршаңқы сөзді Есбергеновтен үйренгенсіз бе?

— Ол — қыршаңқы сөздің емес, мірдің оғындай өткір сөздің шебері, тиген жерін ойып түсетін зеңбіректің оғы — оның сөзі.

— Мақтаңыз, мақтаңыз өзіңізді сатып кеткен досыңызды.

— Мына тәсілмен, мына күйлеріңмен әкені балаға, баланы әкеге қарсы қоясыңдар. Әсіресе, қышыма дерт деген осы.

— Дерт, дерт, — деп айғай салды тергеуші. — Тағы да Есбергеновпен түйістің. Кете алмайсың айналақтап одан.

Манадан сыпайы болғансып отырған ол «сенге» көшкенін білмей де қалды.

— Жауап беруге енді шамам жоқ. Бүйірім әкетіп барады. Жақсылығыңыз болсын, бүйтіп қинағанша, атып тастаңызшы, — деді Феодор Афнанасьевич тістеніп.

Оның бұл сөзін тергеуші сағы сынды деп түсінді. Енді біраз осы күйінде қысса, дегеніне жетеді. Бұл — өзін-өзі ақтаған тәсіл.

— Ғафу етіңіз. Ауруды тілеп алған өзіңіз. Қасарыспай «бәрін мойындаймын» десеңіз бітті. Біз бәрін тексергенбіз, бәріне көз жеткен. Еліміздің бас прокуроры Вышинский жолдастың айтуы бойынша, «өзі мойындағаннан артық айғақтың керегі жоқ».

— Зорлап мойындатқандарың да айғақ бола ма?

— Зорласақ, осылай пәлен сағат ежелесіп отырамыз ба? Қылмыскерлермен бүйтіп жылы сөйлесу еш елде жоқ шығар. Ол да — социалистік әділеттіліктің бір белгісі.

Белозеров мырс етіп күліп жіберді.

— Ауырып отырғаныңыз қайда? — деді тергеуші селт етіп.

— Ащы күлкі аурудан басым болады екен.

— Күлкіңізді жия алмай қаларсыз. Қойыңыз мынаған қолыңызды! Тергеуші табақтай бірнеше бет қағазды ұсынды. Бүріскен күйі Белозеров стол қасына келді. Жаңа ғана жазылған қағаз емес, күні бұрын дайындалған қағаз. Көзі бұлдырап біраз тұрды да, оқи бастады. Оқыған сайын бүйірі тесіліп келе жатқандай жанын шығарды. Шыдады, оқыды. Жаны қинала оқыды.

— Осының бәрін мойындасам, тап осы жерде атасыз ба?

— Қылжақты қойыңыз да, қол қойыңыз. Атылып үлгересіз. Тергеуші қолындағы қаламды ұсынды.

Феодор Афанасьевич күшін жинап, басын көтерді де:

— Қандай қара бетсің, ә, — деп алдында тұрған айран көздің бетіне былш еткізіп түкіріп жіберді. Аузына жиналып қалған түкірік емес, қан екен. Айран көздің сүйкімсіз жүзін жоса-жоса етті. Қан қайдан келді, бүйірінің қаны лықып аузына келгені ме? Әлде бұлар ұра-ұра өкпесіне зақым келтірген бе? Белозеровтан мұндай қылықты күтпеген тергеуші сасқалақтап қалтасынан орамал іздегендей болды. Феодор Афанасьевичтің көзі бұлдырап, ар жағында не болғанын білген жоқ. Айран көздің ерекше белгісімен келген екеу ессіз жатқан адамды сүйрей жөнелді.

5

Нарғазы суыт жүріспен ауылына тартты. Дәмелінің «жол қашық, бір қонып аттансаңшы» дегеніне де көнген жоқ. Жай-жапсарды оларға тәптіштеп айтуға да дәті бармады. Дегенмен әнеукүні Дарын ұсталыпты деген әңгімеден көңіліне секем алған зерделі Дәмелі:

— Шодыр аман ба екен, өзі, — деді.

— Аман болса, бүйтіп түнеріп қайтам ба! Мынау — мен түсінбейтін бір алапат. Шодырлар, Дарындар жау болды, сонда досымыз кім? Мен енді Жүсіптен анық-қанығын білейін, бізден гөрі көзі ашық қой. Сол үшін асығып тұрмын.

— Ойбуй, Жүсіпті де ұстапты. Кеше газеттен оқыдық деп бүкіл ауыл шулап жүр. Еркінбай болыс митингі өткізіпті. Сірә, тапсырма бар-ау деймін. Жаман сөздер айтылыпты. Олардың айтқанына сенсек, қаптап кеткен жау көрінеді. Бір ғана Темірбек күдік айтыпты. Оған бастықтар тарпа бас салыпты. Қайша да сөйтіп бүлдіріп ала ма деп, Малыбай балаларға шауып кетті. Ақылжанға да ондай жиналыс өткізуге тапсырма болған шығар.

Әпкесінің бұл әңгімесі Нарғазыны тіпті асықтырған-ды. Үйіне келгенде әйелі Зейнеп үрейлене қарсы алды. Інілері Жанғазы мен Ерғазы бала-шағаларымен жетті. Нарғазының амандығына, әйтеуір, шүкір десті. Газеттің хабары бұлардың да зәресін алыпты. Шодырдың ұсталғанын естігенде, бәрі тұнжырап кетті.

— Мен мұнда отырмайын. Ертеңгі поезбен Алматыға барып қайтайын. Ең болмаса достық парызымды өтеуім керек қой.

— Өзіңе бір пәле жабысып жүрмес пе екен? — деді Зейнеп.

— Олардан жаным әулие ме? Не де болса тәуекел. Анық-қанығын біліп қайтайын.

Жанғазы мен Ерғазы бұған қарсы болған жоқ.

— Адамның адамшылығы басқа күн түскенде. Әншейінде елдің бәрі жалпақбай, шын парасат осындайда сыналады, — деді Жанғазы.

— Өзімізге асқар таудай еді. Не жазып қалды екен азамат. Мынау «жау» деген аты жаман тіпті.

Ерғазы ағасының көңілін жұбатқысы келді ме, әлде теміржолдағы шын жағдай солай ма:

— Оған мән бермей-ақ қойыңыз, үйреніп келе жатырмыз ғой. Біз жұмыста бір-бірімізге ашулансақ та, «сен халық жауысың» дей саламыз, — деді.

Нарғазы мырс етіп күлді.

— Жетісіпсіңдер. Қазір ойнасаңдар да сөйдеп айтасыңдар. Артынан бір-біріңді көрсетсеңдер қайтесің? Айтар ақылым ізнәһар желігуші болмаңдар. Ірі байларды тәркілеу кезінде сол желіктің салдарынан талайлар нақақтан-нақақ кеткен болатын. Мынау одан да сұрапыл бірдеңе ме деймін. Жүсіп пен Шодыр қандай жау, көкем-ау!

Поезға Нарғазыны Ерғазы ғана шығарып салмақ болды. Зейнеп жолдың азығын дайындады. Жинап жүрген тиынын түгел қалтасына салды.

Вокзал басы ығы-жығы. Бүкіл станция осы жерге жиналғандай. Жолаушылар поезы келердегі бұл көрініске Ерғазы үйреніп қалған. Тұз заводынан мұнда ауысқанына біраз болды. Белі кеткеннен бері ауыр жүк көтеруге болмады. Содан жол қараушы болып орналасқан. Өзге туысқандар үшін станция басында бір үй бар, келіп-кетіп жүреді. Шай-қант, кәмпит осылардың мойнында. Теміржолшының қара шинелін, күнқағарын алғаш кигенде, Ерғазы өз-өзіне біртүрлі болып жүрді. Кимейін десе — тәртіп. Ақыры бірте-бірте үйренді. Жекеменшігіне үй сатып алды, ағайын-туғаны жабылып ақша жинап берген-ді. Нарғазы мұның үлесіне деп үш қара сатты. Міне, енді соның рахатын көруде. Лепсіге келсе, қайда түсем демейді. Құрақ ұшып қарсы алатын інісі бар. Анда-санда аңшылықты сағынғанда, інісін демалыс күндері ауылға алып кетеді. Ол жастайынан құралайды көзге атқан мерген болатын. Теміржолшы атанып қор болып жүр. Әйтпесе аңшының төресі. Жақсы бір тазысын поез қағып өлтіргеннен бері аңға шығуды сиретті. Әр ауылға құлақ түріп, жақсы күшік бар екен десе, елең ете қалады.

— Бастұмада күшіктейтін тұқымы тәуір тазы жоқ па екен, — деп қалды ағасына кеше кешкі шайда.

— Сенің мына абыр-сабыр станцияңда оны тағы поез қағып өлтіреді ғой, әйтпесе біреуден бір қараға бергісіз бір күшікті көрдім, — деп қалжыңдаған ағасы.

— Ақшаға бере ме екен, қанша сұрайды? Біз ақша сауған адамбыз ғой.

— Сенің ақшаңды қайтсін. Мал баққан ауылға мал керек.

— Онда сіздің қораға түсем ғой.

— Сен әуелі мына үйіңе кеткен үш қарамнан құтылшы.

— Ағайын арасында есеп жүре ме екен. Ол сіздің маған берген көмегіңіз емес пе, — деді Ерғазы еркелей.

— Есептеспесе, қазақ бұрын есептеспейтін. Енді есептеседі. «Есепті дос ел болмас» деуші еді, енді заман өзгерді.

Ерғазы ағасының қалжыңдап отырғанын, не шын айтып отырғанын аңғара алмай қалды.

— Анау Ақылжанның үйленгеніне де сән-салтанатымызбен бара алмадық. Көргеніме мәз болып мен қайттым. Уақыт кең болса сөйтер ме едік. Қысып бара жатқан бірдеңе. Бірақ, әйтеуір, Дәмелі келінге жарыпты. Қуанғаным сол, өзі мұғалім. Сен биылғы демалысыңды соларға арнасаңшы. Ақша сауған адамсың ғой.

— Сіз осы сапардан аман-есен оралыңыз. Сосын бір қисыны болар. Будақтатып-бұрқыратып, ойбайлатып-айғайлатып отарба қастарынан өте шықты. Сарт-сұрт еткен дөңгелек даусы ештеңе естіртпейді. Оныншы вагонға бұлар да ұмтыла берді. Ірі денелі ағасының артынан қоржынды көтеріп Ерғазы келе жатты. Арттарынан осылардың қозғалуын күткендей бір үшеу ілесті. Озып барып, вагонның алдында тұра қалды.

— Нарғазы Тұрғанбеков сіз бе?

Екеуі — қазақ, біреуі — орыс.

— Иә, менмін.

— Онда бері жүріңіз.

Сәл шеттеп барып жастау біреуі қолындағы шағын қызыл куәлігін көрсетті.

— Біз НКВД-дан. Бірге жүресіз.

Ерғазы мойнындағы қоржынды сылқ еткізіп жерге тастап жіберді.

— Маған да жеткен екен ғой, — деді Нарғазы күрсініп.

Бесеуі вокзал жаққа қарай жүрді. Ерғазының көзі қалтарыста тұрған қара машинаға түсті. «Қара пәле қармағыңды бізге де салдың ба» деді ішінен.

Нарғазы кілт тоқтай қалды да, төс қалтасына қолын салды.

Орамалға түйілген бір буынтықты алып:

— Мынаны Зейнепке бер. Ол сорлы үйдегі барлық ақшаны менің қалтама салыпты ғой, — деді.

Әлгі үшеу түйіншекті сұрады. Оны ашып көрді де, ақша екеніне көздері жеткен соң, қайтып берді.

— Тұрғанбеков, біз сіздің қолыңызға қол кісен салуымыз керек, тәртіп солай. Ел кезінен аулақ кеттік қой.

Нарғазы бірден түсінді. Поез басында қол кісен салса, мынау ірі адам қарсылық жасап шу шығуы мүмкін. Сондықтан да ол арада кісендемеген. Енді салмастарына болмайды. Нарғазы өз еркімен қолын ұсынды.

— Артыңызға!

Нардай ағасының қолы артына қайырылып, кісен түскенде, Ерғазы өкіріп жылап жіберді.

— Тоқтатыңыз, — деді қазақтың біреуі.

— Не үшін, қандай жазығы бар?

— Жазықсыз адамды біз ұстамаймыз.

— Ерғазы, — деді зілмен Нарғазы, — Жасыңды тый. Тұрғанбектің үш арысының күні өткелі қашан. Құдай жазды, біз көндік. Амалдарыңды ойлаңдар.

Сосын әлгі үшеудің үлкендеуіне қарады да:

— Кеңдеу кісендерің жоқ па, мынау қолымды кесіп барады, — деді.

— Ең үлкен размері осы, — деді қазақтың біреуі.

— Тұтқындарыңның мөлшерін білмегендерің қиын екен. Нарғазының кекесін сөзіне қазақтың біреуі шамданып қалды.

— Ал, азамат, енді сіз қалыңыз, — деді Ерғазыға бұрылып. — Ағаңыз әзірге НКВД-ның аудандық бөлімшесінде болады.

— Сосын?

— Сосын, сосын! Оны жоғарғы жақ шешеді.

Осы кезде қара машинаның үңірейген артқы есігі ашылды. Одан әрең сыйған ағасын көріп, Ерғазының қалшиып тұрған жерінде көз жасы қол болды. Бүкіл Қармыстың алтын діңгегі қирады-ау енді. Осынау даланың арландай көрінетін азаматты мынау адамдар қара пештің өңешіне тыққандай сүңгітіп жібергенін қарашы. Не жазығы бар? Қазақтың бір баласы осындай болсын деген нарлығы үшін бе? Адам атаулыға мейірленіп тұратын жайсаңдығы үшін бе? Батыр да сері тұлғасы үшін бе? Совет өкіметіне не жазды? Сонау Черкеш қорғанысына ағайынды үшеуі, әуелі әпкесі Дәмелі де қатыспады емес пе, ақтарға қарсы күреспеп пе еді. Кедейге деген ықыласы үшін Совет өкіметін жақсы көрмеп пе еді. Ол абзал азаматтар Жүсіп пен Шодырға жанын бермеуші ме еді? Соларға деген жанашырлығымен достықтың ақ сапарына шықпап па еді. Нарғазысыз бүкіл ауыл, осынау төңірек жетім ғой. Түздің аңы да, құландай жортқан өзінің қыры да оны сағынбай ма, жоқтамай ма енді. Оу, қара пәле-ay, ең болмаса алатын адамдарыңды таңдай білсеңші. Жақсылар жалқы туады. Оларды неге жаланың құрбаны етесің? Шодыр мен Жүсіптің ұсталғанының қырсығы тиді-ау, тегі. Жан апа-ау, аруағың қайда, қорғасаңшы Нарғазыңды!

Кенет Ерғазының көз алдына поезд астына түсіп өлген тазысы келді. Ағасы екеуі қан сонардың алғашқы күні түлкі ізіне түскен-ді. Қуанышында шек жоқ еді. Тегі жасынан Нарғазының қасына ерсе біртүрлі жоталанып кететін. Бұл жолы да солай. Шыбықжиренді ағасы, Топайкөкті өзі осы саятқа екі күн бұрын дайындалған. Бұл жақтың түлкісі қырмызы қызыл тым әдемі келеді. Қарға аунаған соң тіпті құлпырып кетеді. Ерғазының мақтап жүрген тазысын Нарғазы өз көзімен бір көрмекші. Жылқы баласы мен ит баласына бұл өңірде өзінен асқан сыншы жоқтай көрінетін оған. Ерғазы да қанжығасының бүгін қай кездегіден де қанды болуын қалайды.

Ақ мойнақ бір ізге түсіп кеп берді. Түлкінің ізі. Ағасы мен інісі де ит соңынан бүлкілге басты. Осынау тұс қалың қияқты, мынау құм суырылған өңірдің ортасындағы көгілдір арал сияқты болып тұрады жазда. Қыста жауған қарды қияқ көтеріп, әбден қалыңдағанға дейін жерге түсірмейді, сол себепті әр-әр жер әуелі қара теңбілденіп жатады. Қу түлкілер тығылып қалып, талай аңшыны зар қақтырған. Алғыр тазы ғана айдап шығып, жазыққа қарай түзейді оларды. Осы қияқты аралдың қақ ортасын темір жол кесіп өтеді. Бұлаң құйрық қызыл түлкінің көрінген кезінде поездың болмағаны-ақ мақұл.

Түлкінің бұл араға көп келгіштейтіні қияқ арасында жасырынып қоян, түрлі тышқандар жүреді. Поезд ақырып қалғанда, ата-ата жөнелетін жабайы кішкене сұр қояндар — түлкілердің нәпақасы. Оның үстіне, поезд терезелерінен лақтырылған ас қалдықтары да — түлкіге олжа.

Сондай бір құлқын қамымен бара жатқан түлкінің ізін кесті бұлар. Бәрі де көңілденіп сала берді. Ақмойнақ тіптен бабында. Оның ұмтылысы аттылардың да жүрісін шаңдатты.

Бұлаң етіп түлкі көрінді, бауырын жазып ақ мойнақ салды шабысқа. Ерғазы қиқуға басты. Түлкінің құйрығының не қызығын көрген Нарғазы тазының жүгіруін аңдыды. Қызу қанды ма, салқын қанды ма? Артында атойлағандар болған соң, әйтеуір, құр жүгіріске салатын селқос тазылар да болады. Олардың кейбіреуі артына қарай-қарай жүгіреді. Ондай тазыны қу түлкілер алдап та кетеді.

Жоқ, Ерғазының мына Ақмойнағы дүниенің бәрін ұмытқан. Есіл-дерті түлкіні қалайда шалу. Зымырап барады. «Ә, қызу қанды екенсің» деді Нарғазы ішінен. Інісінің қызу қандылығы одан да асқан, Топайкөкті төбелеп келеді. Шыбықжирен де «жібер, жібер» дегендей, жұлқына түскен.

Алда сорым-ай, ана жақтан отарба көрінді-ау. Дүркіреген поездан қорқып түлкі бері салар ма екен, жоқ не де болса, жолды кесіп қияқ аралдың арғы шетіне тартар ма екен? Ақмойнақпен екеуінің арасы қысқарып-ақ қалды. Теміржолға жеткізбей-ақ шалатын шығар. Онда жарады. Айнала тарсылдап, мына даланы сонша вагонның дүрсілі басына көтерді де, түк естілмейді. Гулеген желмен жаңа түскен қар дөңгелектердің астында ұйтқып барады. Түлкі теміржолды кесуге бет түзеді. Екі атты не болғанын байқамай қалды. Өкірген отарба, сасқан түлкі, қызынған тазы. Нарғазының көзі жолдың аржағынан қылаң ете қалған түлкіні көрді. Ақмойнақ та поездың алдын ала ыршып жолдан қарғыған секілді. Қаңқ еткен дауыс естілді.

Ұзын поезд өтіп болмады. Екі атты тағат таппай, әрең тұр. Нарғазының жүрегі зу ете қалды. Тарс етіп соңғы вагон өткенде олар ортасынан қақ бөлінген Ақмойнақты көрді.

— Алда қызу қанды сорлы-ай, күндей күркіреп келіп қалған поездан тайсалсаң нетті, — деді Нарғазы.

Ерғазы жылап жіберді. Көз ұшында қызыл түлкі бұларға қарап, шоқиып отыр екен. Нарғазы қақ бөлініп жатқан тазыға бір, айласын асырған түлкіге бір қарады.

— Анау жолдың шетіне апарып көм енді, алғыр ит екен, амал бар ма? — деді Нарғазы.

Мынау үрейлі қара машина да Ерғазыға сондай ай-шайға қарамай қағып өте шыққан дүлей отарбадай көрінді. Ағасының тағдырын қақ бөлгізген айлалы түлкі қайдан шықты, қай жақтан кезікті бұларға? Енді, міне, сүйегі баяғыда қурап қалған анасының аруағына жалбарынып тұр.

6

Нарғазының ұсталғаны Дәмеліге жайдың отындай болып тиді. Оның алдында ғана Бәтиманың хатын алып отырған-ды. Жығылғанға — жұдырық. Бір қайратты бауырынан күткен еді. Мынау сұрапыл тұтасып келген қара бұлттай нөсерін төгіп-төгіп жіберді-ау.

Бәрінен де батқаны — мұғалім Темірбектің манаты келісі. Ол әлденені айта алмай, күбіжіктеп көп отырды.

— Дәке, Кеңесжан өз әкесінің атына көшсін де.

— Сонда не, Нарғазының атын сен де біржола өшірейін дедің бе? Баланың жүрегін жаралаймыз ғой.

— Баладан бұрын менің өзімнің жүрегім тілім-тілім. Амал не, уақыт солай. Қандай азамат еді. Бір көргеннен маған қатты ұнап еді ол кісі. Кеңесжанның оқығанын қызық көргені әлі есімде.

— Есте сақтағанын атын біржола өшір деп тұрғаның ба?

— Дәке-ау, айнала жаман болып кетті ғой. Әнеукүнгі Жүсіптің ұсталуына байланысты сөйлеген сөзім үшін НКВД күні бүгінге дейін қыр соңымнан қалмайды. Басқан қадамым аңдулы. Әуелі балалардан сұрақ алыпты. Қалай оқытады, Совет өкіметіне қарсы сөз айтпай ма дейтін көрінеді.

— Анарбайдың күні туды десеңші. Ойланайық, қарағым, әкесі келсін.

Малыбай бұл кезде үй артындағы ұраларға астық көміп жатыр еді.

Биыл колхоз астықтың астында қалды. Еңбеккүнге бергеннің өзін «қояр жеріміз жоқ» деп жұрт алудан бас тартып жатқан. Қамбашылар «ал да ал» деп нығырлауда. Содан астықты осы ұраға көму деген шыққан. Он ұраны қазу да Малыбайға оңайға түскен жоқ. Күздің тастай болып қатып қалған жері әбден титығына жетті. Бірақ мынау мол астық көздің жауын алады. Онда жаздай қорыған өз еңбегі де бар емес пе. Еңбек түбі — зейнет деген осы. Көктемгі жауын өтпес үшін ұраның үстінен тарының сабанын жабуды жұрт жаппай салтқа айналдырды. Малыбай да соны жасады. Он ұраның үшеуін Нарғазыларға арнаған. Ол жақта астық шықпайды, амандық болса, түйелерін жетектеп жететін шығар. Биыл миығынан күліп, балдызына бір мақтануға толық жағдай бар секілді еді. Мынау сұмдық хабар қайдан келді? Үмітсіз шайтан, бір жаңылыс қадам шығар, ақталар. Нарғазы қамауда жатпауға тиіс. Малыбайдың түсінігінде солай. Сондықтан да Нарғазыға деген ұраларды ерекше қымтай түсті. Он ұраның жетеуі — бидай, үшеуі — тары. Бір ұра тарыны да Нарғазыға арнады.

«Е, алаңсыз байғұс, сен Нарғазы, Нарғазы деп жаныңды саласың, ол болса көзі бақырайып түрмеде отыр, шын сорлағанда ендігі кезек Ақылжаныңа келіп жүрмесін», — деп Дәмелі кірген-шыққан сайын шалына қарай берді. Жас дегенмен өзінікін жасайды ғой, жауырыны күржиіңкіреп, кәдімгідей шау тартқан. Сақалы мен самайында да бурыл көбейіп барады. Анау құлағының түбіндегі қанды сызық осыдан біраз бұрын бір оқиғаның куәсі.

Кешке қарай қатты жел тұрып, айнала қара дауыл боп кетті. Күндегі әдетімен малды егінге түсірмеймін деп тор биеге мініп шалы кетіп отырған. Малыбай қартаймай қайтсін, бір кездегі байтал да бірнеше құлындап, торы бие атанды. Әсіресе, қатты қорып жүргені — баудағы тары. Мына қара дауылдан бұрын оны орып алғандары қандай жақсы болды. Баудағы тары енді түспейді. Басқарма Күмісбектің қолқасын жерге тастамай, тары орағын Дәмелі өзі басқарған. Баяғы қайрат дегенмен қайтайын депті. Үйге шаршап келіп жүрді. «Өлімнен ұят күшті» демекші, шаршаса да, сыр бермей, тары орағын ширатуға бас болды. Күмісбек те есепті Дәмелінің беделіне құрған-ды. Ол ораққа шықты деген соң, ауылда бір әйел қалмай тарыға түгел жабылды. Міне, соның арқасында қазанның қара дауылына ұрындырмай жинап алды.

Сол бауда тұрған тарыға сиыр өлердей өш. Ауылға өрістен келісімен дәндеп алғандары тура бауға тартып отырады. Малыбай оларды қайырып, иесіне айдап әкеп байлаттырып әуре. Бір адаммен түс жыртысып ұрысқанды білмейді. Оларға кәдімгі міндетті кісідей қорасына әкеп:

— Ал байлап алыңдар, — деп тұрғаны.

Осы мінезі үшін де жұрт Малыбайды қатты сыйлайды. Колхоз шаруасына ғана берілген жан емес, осы ауылдың әр үйінің өз адамы секілді.

Күні бойғы қарбалас жұмыстан шаршап келгендер:

— Тілеуіңді берсін, Малыбай, бала-шағаңның игілігін көр, — деп жатады.

Шынында, қаңғып кеткен сиырын қайдан табар еді. Оның үстіне, жеке табын жыл асқан сайын көбейіп барады. Бұл Малыбайдың жұмысына жұмыс қосқандай.

Дауыл соғып кеткенде, бауда тұрған тары жаққа торы биемен Малыбай жосылтып берді. Айнала көзге түртсе көргісіз, су қараңғы. Өзіне белгілі үш-төрт сумаңдаған сиыр бар, алды бауға жетіп те қалған секілді. Дауыл тіпті күшейіп, торы биенің үстінен жұлып-жұлып әкете жаздайды. Осы тары аңызының үстінен өтетін телеграф бағандары бар болатын. Оған соқпасына торы биеге сенеді. Әлгі сумаңдаған қу сиырлардың үшеуін қайырып, тастай қараңғыда төртіншісін іздеді. Қараңғы болса да, желіңкіреп бағдарлаған жағына тарта беріп еді, мойнына тұзақ түскендей бір нәрсеге ілінді де қалды. Құлағының түбі шым ете түсті. Аттан сыпырылып түсті. Абырой болғанда, шылбырдан айырылған жоқ. Торы бие де тоқтап қалған секілді. Тамағына ілінген пәлені ұстап көріп еді, кәдімгі сым темір.

Сөйтсе, дауылдан бағана құлап, телеграфтың темірі салбырап тұрып қапты. Қараңғыда тұзақтай ілінген сол екен. Торы биеге қайта мініп, тұзаққа түсірген қарасан келгірлерді алдына салып ауылға келгенше талай уақыт өтті.

Дәмелі, Кеңесжан, Амангүл бұл кеште Малыбайды ұзақ күтті. Күндегі мөлшерлі уақытта келмеді. Мына дауылда бірдеңеге ұшырап қалды ма деген күдік Дәмеліні қатты алаңдатты.

Бір уақытта үйге кірген шалының бет-аузы қан-қан. Балалар да, Дәмелі де шошып кетті. Бірақ Малыбайдың өзі ыржиып күледі. Болған оқиғаны айтып бергенде, бәрі де күлді. Қанын жуғаннан кейін қараса, құлағының түбін кәдімгі пышақ кескендей ырситып кетіпті. Сол тыртық қаншама уақыт өтті, әлі кете қойған жоқ. Ауық-ауық шалын сым темірге ілініп қалғаны үшін ажуа етіп, күліп отырушы еді, енді ол күлкі де тыйылды. Нарғазының ұсталғанына өзі айыптыдай, Дәмеліге Малыбай мөлиіп қарай береді. Әйеліне жаны ашығаны болар, қыбыр-қыбыр өзіне тыным бермейтін бір пенде. Мынау суық хабарлар оның қыбырын тіпті көбейтіп жібергендей.

Дәмелінің таң қалатыны: ел есін жиып, әлденіп, колхоз да буынын бекітіп, бір жақсы өмір басталғандай еді. Ашаршылықтың өзі де ұмыт бола бастаған. Астықтың мынау биылғы шығысы тіпті ересен. Ел қоярға жер таппай жатыр. «Бір аштықтың бір тоқтығы, бір барлықтың бір жоқтығы» болады деген осы да. Антонның базары да, сельпоның дүкені де баи түскен. Ел киім жағын да біраз түзеуге айналды. Тап осындай жақсылық жайлай бастаған кезде қасындағының бәрі жау көрінетін мынау пәле қайдан шықты?

Малыбайдың Ақылжандарға барып келген сапары да жүрегін аса жылыта қойған жоқ. Ақылжан жиналыс өткізуге аса құлықты болмапты. Оны аудан басшылары сезіп қалса керек. Қайша қайын атасына тіпті өрекпіп:

— Әке, мен ол кісіні жақсы білем. Жүзін, көзін — мейірім, көңілін көктем жайлаған адам. Оны жау дегеннің өзі — жау, — деп отырып алыпты.

— Қарағым, ел көзінше олай деме. Уақыт солай. Кәзет біткен шулап жазып жатқан жоқ па. Ағысқа қарсы жүзгеннің жүрегі тез талады. Ақылжанына пәле жабысып жүрмесін. Сақ бол, абайлап сөйле, — депті Малыбай.

Қайша жиналыста өзін-өзі әрең ұстаған еді. Байдың қызы болғаным оқудан шығарттырса, қызынып сөйлегенім енді мүлде түбіме жетіп жүрмесін. Атасының ескерткені де сол шығар. Шаруа адам, бұл — баласы, көзінің аты мен қарасы. Осының атқа мінгені олар үшін аспанмен жүргендей ғой. Сол қанаттарын қайырмай-ақ қояйын. Менің әділеттілігімді, ақ ниетімді кім бағалап жатыр? Ол қамаудағы Жүсіп атасының құлағына да жете қояр дейсің бе? Өстіп барып өзін-өзі зорға тоқтатты.

Байқап тұр, Ақылжан жиналысты әрең ашты.

— Халық жауларының көбеюіне байланысты қырағылықты күшейтуіміз керек, жиналыс соған арналады, — деді. Үлкен тізімнің ішінде Жүсіп Есбергеновті де атайды. Сол кезде өңі қашып сұрланып кетті. Тесірейе көз алмай отырған Қайшаға қарады. Оның көзінен домалап түскен жасты көрді. Екеуін қол ұстастырған сол емес пе еді, ауылға келіп, әкім болғаны кімнің арқасы, оның Белозеровке жазған хаты болмаса, бұлардың тағдыры не болар еді, кешегі ашаршылықтың сұрапылында бір жерде қалмас па еді, кімнен әулие. Ауылнайға берілетін өкіметтің азды-көпті азығы бұлардың жанын алып қалды, әйтеуір. Сондай адамды «жау» деуге қалай аузы барып тұр? Қайшаның көзінен домалап түскен жас қимастықтың белгісі ме, әлде Ақылжанның аузынан шыққан арам сөзге қиналғандықтың белгісі ме, оны бір құдай ғана біледі. Мектепте балалар қойған сұрақ шекесін қыздырып жүргендей, енді, міне, бүкіл ауылдық Советтің жиынында абзал азаматтың аты қараланып тұр.

Жиналыстың қаулысын жазу тапсырылған өзіне. «Халық жауларының әрекеті айыпталсын. Бұл тұстағы партияның саясатын 7-ауылдың еңбекшілері бірауыздан қолдайды». Тауықтың жұмыртқасындай бір-бірінен аумайтын қаулыларды газеттерден күнде оқып жүрген-ді. Сөйтіп, бұлар да, бұл да жазады. Ақылжан оны растап қол қояды. Осы ойлар келгенде Қайша қалам ұстап отырған қолына қарады. Қылыш ұстап отырғандай сезінді. Бойы мүздап сала берді. Көңіліне аса аяулы боп ұялаған адамға айтпағанды айтып сырттан айып тағып отыр. Ақылжанға да, өзіне де мұны істетіп тұрған белгісіз бір күш. Оны көзбен көріп, қолмен ұстауға болмайды. Оның иісі де, түсі де жоқ.

Бірақ темір құрсаудай сол күш қысып барады, бүкіл халықты қысып барады. Сол құрсау адалдықтан, әділдіктен аттатты бұларды да. Жиналыстан шыға Қайша үйге жылап келді. Ақылжан да әкесі кеткенше қабағын аша алмады.

Малыбай бұл жағдайды өз көзімен көріп келген. Іштей әлде не әлем тапырақ етсе де, балаларының бүгінгі саясатқа қайшы сөз айтпағанына қуанды. Аман болсын, әйтеуір. Перзенттерімен көрінбей жалғастырып жатқан мұң сымы Дәмеліні ғана сан саққа жетеледі. Ол Малыбайдан гөрі арырақ ойлады. Жүсіп пен Бәтиманың қорғансыз қалған ұлдары, Жәңгір мен Жадыраны қанатына алатын бұлардан басқа кім бар? Зейнеп те жалғыз сонау Балқаштың түбінде не бітіреді. Жанғазы мен Ерғазыға есен-аманында басқа жаққа кет десе ме екен? Қимайтын әке мұрасы жоқ бұл жақта. Поездың жеткізбейтін жері бар ма. Соған жақындығы мүмкін жандарын алып қалар. Бар малын, жиған-тергенін сатып, тәуекелге бел буса! Түрмеден гөрі түзде жүрсе де, аман болғаны жақсы ғой. Ашаршылықтан жаңа ғана ес жиғанда, тағы да тоз-тоз болмақ па? Қой, кеудеден жан шыққанша олардың басын құрап, бір жерде ұстаған жөн шығар. Не де болса, бірге көрсін.

Өстіп дел-сал болып жүргенде, бір күні өз аяқтарымен ауылға Жәңгір мен Жадыра келді. Бұл екеуін Дәмелі далада көрсе де танитын. Жәңгір сойып қаптап қойған әкесі де, Жадыраның көп жері Бәтимаға келеді. Әсіресе, көздері. Алғашқыда бас салып ұзақ көріскені екі балаға ерсі көрінді. Жиналып қалған жұртқа жыпылықтап қарай береді. Дәмелі шерін бір ақтарды.

— Сіз неге жылайсыз? Папам, мамам тірі, — дейді екеуі де.

Қала балаларының бұл жыласты жаңсақ түсінгенін бірден аңғарған Дәмелі:

— Сағынған соң жылаймын, — деп тыйыла қойды.

Малыбай екеуі де бұлардың асты-үстіне түсіп, бар дәмдісін ауыздарына тосты. Бәрінен де қуанған Кеңесжан мен Амангүл. Олар бұлармен жалықпай ойнады. Қаладан келген екеудің кітапты көп оқитынына таң қалды. Өздерімен бірте әкелген негізгі жүгі — кітап. Бірақ бәрі орысша. Кеңесжан таңертең бұлар тұрған соң, қолдарына су құяды. Кәдімгі ағасындай қызмет еткісі келеді. Онымен кей күні Амангүл таласып қалады.

— Мен құям, олар — менің де ағам, — деп бұртияды.

Дәмелінің есіне Кеңесжанның алғаш Ақылжанға су құйғаны, оның тіс тазартқышына тандана қарағаны түсті. Содан бері жорғасынан танбай келеді. Сол қылығын мына екеуіне жасағаны ішін жылытып жіберді.

— Бұрын ағаларың біреу еді, енді үшеу, — деді бір күні.

Бұған Кеңесжанның танауы тіптен делдиіп кетті. Ол бұл екеуінің келгенін бүкіл мектепке жайды.

Алғашқыдан Жәңгір мен Жадыраға бәрі таң болды. Өрістен кешкі қайтқан мал да, ауылдың будақтаған түтіні де, атқа міну, сиыр байлау, қой қоралау, отын жағу, шөп жинау — бәрі-бәріне қызыға қарады. Әсіресе Малыбайдың жұмысы бітпейді. Түскі мал, кешкі мал келгенше торы биеге сүйретпе салып, үй қасына шөмеле-шөмеле отын тасиды. Оны даладан бір жерден әкеледі. Жәңгір осы отынды жинастыруға көмектесті. Көп болып ол үйіліп қалды. Қолына аша алып үстіне шығады. Дәмелі тері қолғап берді.

— Қолыңа тікен кірмесін.

Төменде қарап тұрған Жадыраға тері қолғапты көрсетіп, Жәңгір бір қолын бір қолымен ұрады. Оның сарт-сұрт еткен даусы Жадыраны қызықтырады. Алматыда мектепте жүргенде бокс үйірмесіне барып жүретін. Жәңгір институттан келгенде екеуі үйдің ішінде жаттығу жасаушы еді. НКВД-ның адамдары бұлардың бокс қолғаптарын да алып кетті.

Малыбайға екі баланың үлкен септігі тиді. Жадыра да аша ұстауды, отын үюді үйреніп алды. Малыбай қырға, шабылған отынды әкелуге кеткенде, екеуі үй жанына жеткізілгенін үйіп қояды. Сол себепті де отын анау үлкен шошақ шөптен тез жиналды. Бұған Дәмелі де іштей қуанулы.

Бір күні иленген тері уқалап отырған Дәмеліден Жадыра:

— Дүлдүл тәте, мынауыңыз не? — деп сұрады.

— Үстілерің жұқа екен. Алдымыз қыс. Бұл ара суық болады. Екеуіңе тон тігіп берсем деп едім.

— Сонда неше тері керек?

— Саған үшеу, Жәңгірге төртеу.

— Ой-ой, соның бәрін осылай обрабатывать етесіз бе?

— Жәңгір, помоги, как по-казахски обрабатывать?

— Откуда я знаю.

Дәмелі күліп: «уқалау, өңдеу» дейді деді.

— Уқалау, уқалау. Это — адский труд.

Дәмелі оны түсінген жоқ. Негізі бар ғой, келгелі екеуі де қазақша көп-көрім сөйлеп қалды.

— Ауыр жұмыс деп тұр, — деді Жәңгір.

Дәмелі бұларға тондық терінің ең алдымен қалай шелденетінін, сосын қалай кептірілетінін, әлде неше күн жататынын, сосын тазартылатынын, сосын өстіп уқаланатынын, сосын барып тігілетінін айтты.

— Целый цикл производства, — деді Жадыра.

— Ең ауыры осы өңдеу. Қолдың қаруы керек.

— Дүлдүл тәте, онда біз көмектесейік, — деді Жәңгір. — Екеуіміз де боксерміз.

Тері уқалауды үйретуін үйретсе де, бір күні Дәмелінің көңілі қатты бұзылды. Екеуі борша-борша болып терлеп, бар ықыласымен тері уқалап отыр екен.

— Құдай басқа салған соң, амал бар ма? Уқалайтындарың тері ме еді? — деп жылап жіберді.

— Уақасы жоқ, Дүлдүл тәте. Басқа салған құдай емес, НКВД, — деді Жәңгір. — Мұны білген де пайдалы. Әйтпесе ата-бабамыздың ескі кәсібінен мүлде марқұм қалғандай екенбіз.

— О, ата-бабаны айтқан аузыңнан айналайын. Сол ата-бабаның аруағы қолдасын сендерді! Түбі жақсылық болсын!

Бұл адам жөнінде шешелері Бәтимадан көп еститін-ді. Ақылды, батыл, қамқор, мейірімді деп. Оған өздерінің де көздері жеткендей. Осы ауылды ұстап тұрған осы кісі секілді көрінді оларға. Әнеу күні бір топ жас жігіттер мен қыздарға тары ақтатты. Олар өзара жарысып, түске дейін екі тай қазан тарыны ақтап тастады. Жәңгір алғаш қолына сонда келсап ұстады. Жадыра келсабы келінің аузына тиіп шекесін соғып алды. Ауылдың асарға келген қыздары оған мәз болып күлді.

— Тәйт әрі, немене шеттеріңнен түге жырқылдап. Сендер құсап күнде келі түйіп жүр ғой деп пе едіңдер. Үйренеді әлі-ақ. Қалаға барсаңдар, көздерің биттеп адасып жүргендеріңді көрер ме едім.

Шулап тұрған қыздар пышақ кескендей тыйылған сонда. Жәңгір оларды аяп кетті. Мінездері сынық, ұяң, қимылдары биязы. Сондай жандардың бір күлкісін де көтеруге болмай ма? Ол — ол ма, Дүлдүл тәтесі одан да сорақысын шығарды.

— Қайсыларыңды осы Жәңгірім мен Жадырама алып берейін? Қайсысың келіні жақсы түйсең, соның келін боласың.

Қыздар қып-қызыл боп ұялып кетті. Олармен қоса Жәңгір мен Жадыра да қызарды.

— Вот это шутка, — деді Жадыра.

— Дүлдүл тәтеме бәрі жарасады.

Шетте келсап ұстап тұрған қара торы талдырмаш қыз Жадыраға көзін төңкере тастап, ауыл анасын қорғағандай болды.

— Сен бе, сен қызымнан бірдеңе шығады. Өзіме тартқансың. Қаланың жалғыз ішек жігіттерінен ұялатын ештеңе жоқ, — деді Дәмелі енді қыздарды қолпаштап.

— А что такое «жалғыз ішек?»

— Әйеншектеп болса да, келі түюі әжептәуір түзеліп қалған Жәңгірге қарады Жадыра.

— Жалғыз ішек деп ас жұқпайтын арықтарды айтады, — деді Дәмелі жауабын өзі қайырып. — Қыздар қарасын деп қылтиып жүреді де, шел бітпейді. Ауылға келдіңдер ме, қол-аяғы балғадай жігіт болуларың керек. «Қыздай қылмиған жігіттен, еркектей едіреңдеген қыздан без» деген.

Бәрі рахаттанып тағы күлді. Жәңгір бұл жолы Дүлдүл тәтесінің біржола қыздар жағына шыққанын аңғарды. Қандай терең философия. Қыз қыз сияқты, жігіт жігіт сияқты болсын деген сөз ғой. Жәңгірдің есіне анасы Бәтима түсті. Мынау мектептен ол да өткен екен ғой. Мынау сөздер оның да қанына сіңген-ау. Өз шешесінен нәзік, сүйкімді ешкім жоқтай көрінуші еді оған. Бұлақтың мөлдірі, міне, қайда жатыр. Әкесінің оған бір көргеннен қызығып, алып қашуы да осы бір тұнықтыққа, мөлдірлікке деген ғашықтықта жатқан жоқ па екен? НКВД сол мөлдірлікті тұтқындады-ау. Көңілі босап кетті. Бірақ сыр бермей бойын тез жиды.

Оның таң қалғаны — бір аптадан бері осы үйде тапжылмай отырған етікшінің ісі. Өзі де қуақы, қалжыңбас адам. Тарамысты тартқан болып, қасына жетіп барған балалардың шекесіне тарс дегізеді. Кеңесжанның шекесі көбірек қызарды. Қос танауын тартып, аңғалақтап барып қалады да, «ойбай-ай, ойбай-ай» деп тұра қашады. Етікші де, тарамыс ширатып отырған қыздар да оған мәз. Тарамыс ширатудың өнер екенін Жәңгір осы арада білді. Жуанның неше түрі, жіңішкенің неше түрі болады екен. Сабындап-сабындап жіберіп, біз шанышқан жерден өткізгенде зып ете түседі. Етікші сөз арасында Қайшаның ширатқан тарамысын мақтап отырды. «Тумысында жинақы адамның ширатқан тарамысы иненің көзінен өтеді. Ал салақ әйелдікі буылтық-буылтық болып, тартқан сайын жаныңа тиеді» дейді. Жәңгір мен Жадыра Қайшаларды көргісі келіп кетті. Алматыдан таныс қой. Үйлеріне жиі келіп жүретін.

— Қайша тарамыс ширатуды үйренді ме? — деді Жәңгір Дүлдүл тәтесіне қарап.

— Үйренгенде қалай! Бірақ оған мына ағаңның тігіп берген етігін көрсең. Кимей тура қолға ұстап жүретін.

Осы кезде қолындағы етікті табандап болған етікші қалыпты суырып алып:

— Кәне, жігітім, өлшеп көрші, — деді. Жәңгір аңырып Дүлдүл тәтесіне қарады.

— Өлше, өлше. Саған тіккізіп жатырмыз.

Жәңгірдің аяғына етік дәл болды. Ол фабрикадан жаңа шыққандай былғары етікті киіп қуанып тұр.

— Жәңгірдің төлейтін ақшасы жоқ, — деді Жадыра. Дәмелі біртүрлі боп налып кетті.

— Ертең дәу жігіт болғанда беріңдер ақшасын.

— Әкесі жақсы, шешесі жақсы, өзі жақсы балаларға мен босқа тігем, — деді етікші.

НКВД айыпкер, халық жауы деп ұстаған әке-шешесін мына етікші жақсы адамдар деді-ау. Бұлардың берер бағасы өзгеше екен ғой. Жігіт боп қалған Жәңгірдің кеудесі әлем-тапырық. Дүлдүл тәтесінің бұлар келгелі жұмысы бастан асып кетті. Тон тіккізіп, етік тіккізіп әуре. Ерекше жаны ашитын секілді.

Жарайды, ол туыс қой. Ал мына етікшіге жол болсын. Көңілдері үшін болса да, айтқан сөзі қандай жылы еді. Тасыраңдау, қылжақбастау көрінген етікші балаларға үлкен мейірдің адамы сияқтанып кетті. Осы ауылдың жандары бәрі түгел сондай ма? Әлде бұларды аяй ма екен, әлде Дүлдүл тәтелерінің беделі ме? Өстіп көтеріле түскен көңілді ауылдағы оқыс бір оқиға судай басты. Бәрі Кеңесжаннан болды. Ол орталықтағы жасанды көлге коньки тебуге барғанда, Күмісбек басқарманың баласы Шортанды байқамай қағып кетті. Бұған бұлқан-талқан болған Шортан Кеңесжанды жақтан екі періп, теуіп жіберді. Үйге азан-қазан болып келген Кеңесжанды ерте-мерте айдынға Жадыра келді.

— Кәне, кім, көрсет, — деді.

Кеңесжан дырдай басқарманың баласын көрсетті. Жадыра қасына жетіп барды да:

— Почему ты маленьких обижаешь? — деді.

Бойы Жадыраның бойымен бірдей Шортан аса қысыла қойған жоқ. Әкесі елге басқарма болса, өзі балаларға басқармадай сезінетін. Аяғындағы конькиі де қолдан соғылған емес, магазиндікі. Жұрттың айтуына қарағанда, оны ауыл балалары бір апта қызықтаған екен. Бұл да Жадыра секілді тоғызыншы класта оқиды. Он сегіз шақырым жердегі МТС орталығынан үйге демалысқа келген. Бастұмада мектеп бастауыш қана. Сол себепті де сыртта пәтерде тұрып оқып жүр. Әкесі — басқарма, басқа ауыл балаларындай бұл аса көп қиындық көрмеген, әрине. Келген сайын біраз балаларды зар жылатып кетеді екен.

Кішкентайларға бүйідей тиюге ұялмайтын болса керек. Ашумен келген Жадыраға:

— Сен шүлдірлеме, айналаңа қара, — деді. Ауыл менікі деп қорқытқандағысы.

— Мә саған шүлдірлеме! — Жадыра бокстың тәсілімен қағып кеп жіберіп еді, Шортан серең етіп құлап түсті. Балалар ду күлді. Оған намыстанған басқарманың еркесі атып тұрып, Жадыраны жағадан алмақ болды. Осы кезде көз ілеспей қимылдаған Жадыраның екі қолы Шортанның бетін дал қылды. Ол қан сигектеген мұрнын басып, жүресінен отыра кетті.

— Если ты — щука, я — акула. Кішкентайларға тиіспе. Тиіссең көретінің осы.

Кеңесжанды жетектеп үйге кетті. Бұлай жағдай шиеленісе қояды деп ол ойлаған жоқ. Басқарманың баласы ғана емес, әйелі де бұл жерде өзін өктем санайды екен. Көресіні содан көрсін. Көп ұзамай етжеңді қара сұр әйел айғайды салып үйге келсін. Баласын қолынан ұстап алған.

— Жаудың баласы жаулығын қылмай қоя ма? Көр мына баламды неғылғанын. Өлтіре жаздапты, — деп тепсінді Дәмеліге. Шынында көзінің алды көгеріп, мұрны көнектей болып ісіп тұр.

Дәмелі бұл арада қатты қарсы жауап айтуды жөн көрмеді. Өзін сабырлырақ ұстағысы келді. Бірақ «жаудың баласы» деген сөзі кеудесіне пышақ тыққандай, жанын жаншып жіберді. Анау өрекпіп қоймады.

— Өз балаңды жау бауырыңның атына жаздырып, Алматыда ұсталған Есбергеновтің екі сұмырайын қолыңа ұстап. Қасқырдың күшігі қасқырлығын қылмай қоя ма? Мен НКВД-ға хабарлаймын.

Дәмелі шыдамнан кетіп қалды.

— Бәйбіше, тартыңыз тіліңізді. НКВД тұрғай, құдайға хабарлаңыз. Балаңыздың кебін кигіңіз келмесе, қайқайыңыз. Басқарма болдым деп басымызға тышамысыз. Сөзіңіз қандай жаман. Бұларды жау дегеніңіз, мына мені жау дегеніңіз. Бұлардың әкесі де, шешесі де мен. Көзімнің тірісінде ешкімге жәбірлетпеймін. Қылатыныңызды қылып алыңыз. Тастап жіберіңіз аспаныңызды.

Ертең өз балаңыздың осындай күйге ұшырамасына кім кепіл. Бір күнгі тойған тамаққа семірмеу керек.

Ауылда алдынан ешкім кесе көлденең өтпейтін Дәмелі де долданып кетті. Дауылға дауыл қарсы тұрды.

— Осы қазір МТС-қа, дәрігерге барам. Спрәпке алам. Ана бұзығыңды түрмеде шірітпесем, Күмісбектің әйелі деген атым құрысын.

Дәмелі мырс етіп күліп жіберді.

— Балалардың жанжалына әкеп күйеуіңіздің атын салмаңыз. Ел басқарған еркекке шама келсе, шаң жуытпас болар. Бүгін төбелеседі, ертең татуласады балалар.

— Жоқ, бұл қорлыққа мен шыдай алмаймын. НКВД-ға айтам, НКВД-ға айтам.

— Айтпасаң, Айтбайдың тоқалы бол ендеше. Бара бер баратын жеріңе. Менің көрген құқайым бір сен дейсің бе? Неге екені белгісіз, көптен бері Дәмелінің бойын кернеп жүрген ашу ағытылып кеткендей болды. Ол «сенге» көшті.

Ығытып алам ба деп келген басқарманың қатыны есебінен жаңылды. Оның алдындағы колхоздың жай егін қорушысының әйелі емес, үрлеп қалсаң, өршіп кететін от болып шықты. Ашуына мінсе, балапанын қорғарда бәрін ұмытатын қырандай, бүріп тастайтыны бар ма, қалай?

Бажылдап-бажылдап, баласын жетектеген күйі басқарманың әйелі үйіне беттеді. Жадыраның ойынша, баласы бір нокауд алса, шешесі екі нокауд алды. Бірақ төреші кім, әңгіме сонда. Нокаудқа жығып тұрып, жеңілді деп жарияланатын боксшылар болады. Бұлардың ері кері кетіп тұрған күн емес пе.

Жәңгір мен Жадыра көпке дейін ұйықтамады. Күбір-күбір сөйлесті де жатты.

— Сенікі дұрыс емес. Боксты білмейтін адамды бокстың тәсілімен неге ұрасың? Көрдің бе, қандай жанжал. Дүлдүл тәтемді ұятқа қалдырдық қой, — деді Жәңгір.

— Пусть не обижает маленьких.

— Нам надо быть очень осмотрительным. Мы под колпаком. Знаешь ты об этом?

— Знаю, — деді Жадыра күрсініп. — Может нам куда нибудь уехать?

— Куда, куда! Кругом есть НКВД.

— Какие мы несчастные.

— Інісінің даусы тарғылданып шықты. Жәңгір аяп кетті. Қараңғыда басынан сипап, бауырына тартқандай болды. Жадыра Жәңгірдің қойнына сұғыныңқырап кіріп, ұйықтап кетті.

Таңертең бұлар тұрғанда қар қалың жауған екен. Қорадағы шашылған шөпке түнімен қамаулы тұрған қойлар ашқарақтана жабылып жатыр. Сиырларға Дәмелі су жылытып беріп жүр. Қандай ауыр жұмыс. Отын суырады, шөптің кәшегін жинайды, сиыр сауады, тамақ пісіреді. Бір тыным жоқ. Бір-біріне жалғасып жатқан таусылмас тірлік. Екеуі де -ұлғайып қалған адамдар. Кеңесжан мен Амангүл әлі жас. Түндегі бір жаққа кетіп, жұмыс істесек деген ойларынан Жәңгір тез қайтты. Мына кісілерді аяп кетті.

— Жәңгіржан мен Жадыраш келгелі қолым ұзарып қалды, — деген болатын бірде Дүлдүл тәтесі. Яғни көмектерінің болғаны ғой. Әсіресе, Кеңесжан разы. Қиналып жүрген орыс тілінен де «бес» алып келдім деп қоқиланады.

Торы биені шанаға жегіп жатқан Малыбай:

— Ақылжандардікіне барамыз, — деді күлімдеп.

Жадыра «ура» деп айқайлап жіберді. Жәңгір үндеген жоқ. Бұл қандай оқыс шешім. «Өздері келіп қалар» деп отыр еді ғой. Мүмкін, бәріне түрткі болған кешегі жанжал шығар.

Малыбай мен Дәмелі де түнімен біразға дейін ұйықтамаған-ды. Әңгімелері екі баланың төбелесі төңірегінде болды.

— Жатқан жыланның құйрығын басып нең бар. Сенің де жының қозбайтын жерде қозып кетеді, — деді Малыбай.

— Жоқ, «жаудың баласы» дегені өтіп кетті. Неғылған жау?

— Ойбай-ау, қазір солардың қолында болып тұрған жоқ па. Бетегеден биік, жусаннан аласа болғаннан басқа не қалды бізге.

— О, көлеңкесінен қорыққан сорлы. Көрінгеннің табанында жаншыл демексің бе?

— Көлеңке ме екен? Бұлт, қап-қара қалың бұлт басып тұрған жоқ па. Құр көкірегіңді ұра бергеннен не шығады? Сақтанбайсың ба, ана балаға қырсығын тиіп кетсе, қайтесің. Басқарманың долы қатыны ештеңеден тайынбайды. Сен тұрғай, одан Күмісбектің өзі қорқады.

— Ой, еркек болғаныңа. Күмісбектің орнында болсам мен оның терісін сыпырып алар едім.

— Саған ол Анарбай емес. Ауданда бұлардың үлкен сүйеушілері бар дейді. Бір кезде ауылнай болғаныңды қайтсін. Билік кімде болса — күш сонда. Сен — бүгін жай ғана Дәмелісің. Апталдай бауырың Нарғазы да, таудай тірек болып жүрген Жүсіп те жоқ. Бәрі бір жіппен байлаулы. Енді сол көгенге апарып Ақылжанды тықпақсың ба?

Дәмелі ойланып, біраз тіл қатпады. Үндемей жүрсе де, жуас Малыбай өзінен арырақ ойлайды. Шындығында асыл азайып, жасық жанданып бара жатқан жоқ па. Омыраулы жігіттердің біртіндеп омыртқасы үзілгендей. Сонда не, ендігі заман айналасына он қарап, бір шұқитын сауысқандардікі болғалы тұр ма? Дәмелінің оған іші пысып өлер. Бір кезде Ақылжанға өз тұқымының өрлігі жетпейді деп өкінетін сияқты еді, енді Ажы тұқымының абайлағыштығын берсін демек пе. Ол да керек екен-ау.

— Сонда сен не істе демексің? — деді шалына.

— Мына балаларды Ақылжандарға апара тұрайық. Басқарманың қатыны да сабасына түссін. Бұлар көзіне көрінген сайын оның қыжылы орши береді. Ашу адамға не істетпейді. Арандататын тегі ашу ғой.

— Сонда сені ылғи арандатып жүрген мен демексің бе? Менің өрлігімнен ұпайыңның кеткен жері бар ма?

— Анарбаймен де, Лепірбаймен де тіл табысуға болатын еді. Тегі егесті өршітпеу керек. Қайнаған шайға бір қасық су құйсаң да, оның сақылы басылмай ма? Адам да сол секілді. Сол бір қасық суды таба алмай жүрсің ғой. Нарғазыны мына жағдайды пайдаланып, Анарбайлар мен Лепірбайлардың ағайын-туғаны көрсетпесіне кім кепіл. Меніңше, балаларды қазір бұл жерден әкету керек.

Дәмелінің ашуын Малыбайдың қисыны жеңгендей. «Алтын басты әйелден бақыр басты еркек артық» деген қазекеңнің мақалы осындайдан тумасын. Кешегі қызулықпен айтқан сөздері басқарманың қатынының ішінде қан болып қатты, әрине. Оның әрекетінің алдын алу керек. Бұл да — бір амал. Күйеуінің ұсынысына мақұл деді. Бәтиманың, Жүсіптің ұрпағы деп, көз алдынан кетіргісі келмеп еді, қарашы жағдай қалай-қалай билеп барады. Ойламаған жерден шыққан жанжал енді бұлардан да ажырайын деп тұр. Анасы Балжан «баланың арасына түспе, бауырыңнан да кетіреді» деуші еді. Рас болып шықты. Өз баласы болса, мүмкін, килікпес те еді бұл жанжалға. Құдай да, адам да жәбірлеп тұрған өзге балаларды қорғайтын біреу шығуы керек қой. Түйенің жүгі бір қисайса, аумай қоймайтын. Өмірің де солай екен-ау, ой, тоба-ай.

Бұл шешімге Малыбай мен Дәмелінің осыншама қиналыстан кейін келгенін балалар қайдан білсін. Торы бие шанаға жегулі тұрған соң, киіне бастады. Екеуінде да жаңа былғары етік. Олардың ішінен ақ киізден жұқа жылы байпақ тігіп және берген. Тондары да шап-шақ, әп-әдемі болып далаға шықты. Бас киімдері ғана жүдеулеу, қаланың малақайы.

Дәмелі үйге жүгіріп кіріп кетті. Нарғазының осыдан бірнеше жыл бұрын ұстаған түлкісінің терісі төрдің алдында ілулі тұрушы еді, соны алып шықты.

— Мынадан барысымен Қайшаға тымақ тіккізіңдер. Екеуіңе шытады. Сонда нағыз қыр қазағы боласыңдар да қаласыңдар, — деді қалжыңдап Дәмелі.

Қимағандығынан ба, түлкінің терісі сыртқа алып шыққанда Малыбайға тіпті әдемі көрініп кетті.

— Нарғазының көзіндей еді, — деді жай ғана сыбырлап.

— Түлкісі тұрғай, өзінен де айырылып өлмей отырмыз ғой. Тілекші балалары кисін, — деді Дәмелі.

Алған бетінен қайтпайтын әйелінің сыры өзіне мәлім Малыбай сөзді одан әрі қоздырған жоқ. Ат дорбасындағы жемін жеп болысымен, тор биенің ауыздығын салып, белін көтерді. Осы кезде Дәмелі Жәңгір мен Жадыраның беттерінен сүйді, көзіне жас алды.

— Қыдырып қайтыңдар. Ата-тәтелерің де мәз болып қалсын.

Малыбай шу деп, шананы орнынан қозғады. Бұл үйден қастарында сабаққа кеткен Кеңесжан мен ұйықтап жатқан Амангүл ғана жоқ. Қорадағы қойлар мен аңырып тұрған сиырлар да шанадағыларға қарап бастарын көтерді. Қалың жауған қарда шана табаны жарыса түскен қос ізді қалдырып бара жатты.

Осынау екі жастың жарыса жаңа басталған өмірі секілденіп кетті Дәмеліге. Омбыға тірер ме екен, әлде сайрап жататын іздей жақсы тағдыр болар ма екен. Келешектері алда ғой. Осы бір от жылт-жылт етіп, әлденеден үміттендіреді.

7

Жеті тәулік жол әбден титықтарына жетті. Оның үстіне, аңғал-саңғал жүк вагондарынан құралған поезд болдырған аттай әр станцияға бір тоқтайды. Ылғи әйел, осының бәрінің күйеуі жау болған ба? Егделері де, орта жастағылары да, тіпті тым жасандауы да бар. Ұлттары да әртүрлі. Бәтима алғашқы күндері өзін тұйықтау ұстады. Орысша жетік білмейтінінен әйеншектенді. Бір-бірлерінен көп жөн сұраспаса да, бастарына түскен тағдыр бәрін бір тілде жақсы ұғыстырғандай. Бір тілім нанды бөле жеп, бір кесе суды бөле ішіп, ұзақ сапар шегіп келеді. Апаратын жерлері «КарЛАГ» дегенді жол жөнекей еміс-еміс естігенді. Суық вагонның асты-үстінен соққан жел біразын ауыртып, қызуын да көтерді. Түн баласы ұйлығып отырып, бірін-бірі жылытып, көз іледі. Күндіз күзетші милиционердің айдауымен поезд тоқтаған жерден кезектесіп ыстық су әкеледі. Кей күндері бүкіл вагон болып нор де татпайды. «КарЛАГ»-қа жетсе, қарық болатындай көрінеді көбіне. Жол азабынан тәуір шығар.

Міне, сол «КарЛАГ»-ы. Ұсталғандардың Қарағанды лагері деген сөз екен. Айналасын темір тормен қоршаған мидай далаға әкеп түсірді. Аяз ызғып тұр. Ұзыннан-ұзақ салынған бірнеше барақ ішіне кіргенде үлкен қойма секілді боп көрінді. Көңілге медеу қатар-қатар, қабат-қабат нар бар, соған жатып бір уақыт тыныстауға болады.

Басқа түссе — баспақшыл, тұтқындықтың тұзағын бәрі де мойындап, зыр қағады. Іштерінде Қазақстанның Орталық Атқару Комитетінің (ҚазЦИК) төрағасы Құлымбетовтың әйелі, оқу-ағарту халық комиссары Жүргеновтің әйелі бар деп естіді. Олардың балалары да өзінің Жәңгірі мен Жадырасы құсап қорғансыз қалды ма екен? Олардың үйін де тартып алды ма екен? Республикалық көлемдегі ірі адамдар ғой, мүмкін, жеңілдеу келген шығар. Әй, қайдам, жол бойы, поезд үстінде оларға деген ешқандай жеңілдікті байқай алмады. Сонда мынау құрық өздерінен де жоғарылап арыға кеткен-ау, ә.

НКВД-ның өз күйеуімен өзін беттестіргені көз алдына келді. Ол көріністі есіне алса, Бәтима талып кетеді. Поезд үстінде де бірнеше рет солай болды. Су бүркіп, жанашырлық жасап, жапырлап тұрған әйелдерді көрді. Ол жақсылыққа құрғақ рақметін білдіруден артық қолынан не келеді. Сонда ұзын бойлы, аққұба бір әйел:

— Талма ауруың бар ма еді, құрбым, — деп сұрады.

— Жоқ, осы жағдайдан тапқаным бұл. — Үзіп-үзіп әрең айтқан-ды ол сөзін.

— Онда өзіңді-өзің қолға ал. Кетеді, — деді. — Сірә, дәрігер болса керек. Берер дәрі-дәрмегі болмаса да, сөзімен әркім әркімге кеңес беріп келе жатты. Бәтима өзінің оқымай қалғанына осы поезд үстінде тағы өкінді. Ескі заманның сойылын соққан әкесі мұны оқытпақ тұрғай, қайтсем тезірек қалың мал алам деп асықты. Жаңа заман келгенде есейіп қалған. Жүсіптің хат танытқанына рақмет. Одан балалы-шағалы болды.

Жақсы жағдай, жайдары көңіл ол олқылықты аса білдіре қойған жоқ еді. Мына басқа күн түскенде дұрыстап қарману үшін сауат керек екен. Бәрін Жүсіпке сеніп, көп нәрседен құр қалыпты ғой аңқау басы.

«Талма ауруың бар ма еді?» Қояншықсың ба дегені ме? Жүрегі су ете қалды. Ертеде, жас кезінде елде бір қыздың қояншық ауруынан өлгені бар. Жап-жақсы жүреді де, қалшылдап-селкілдеп көзі аларып қоя береді. Содан барып ес-түссіз құлайды. Серең-серең етіп жатады да, аузынан ақ көбік кетеді. Әлден уақытта есін жиып, «уһ» дейді. Басын көтеріп, түк болмағандай жүріп кетеді. Бір күні жүн түтіп отырып құлағанын өз көзімен көрген. Зәресі кетті. Ол кезде қарататын дәрігер бар ма? Әке-шешесінің аһылап-үһілегеннен басқа қолынан келері жоқ. Құдайдың салғаны, көнбеске лаж бар ма деп отырғаны. Ақыры жер ошақ басында талмасы ұстап, отқа күйді. Ап-ажарлы қыздың бет-аузы адам көргісіз болып бұзылды. Ағайын-туғаны тіпті әке-шешесі оның өлгенін тіледі. Қойшы, түптің-түбінде ақыры қор болып өлді-ау, сорлы. Оған қабырғасы қайысқан ешкімді көрмеді. Қайта қуана-қуана көмді. Сондай ауру болса, құдай мені мықтап сорлатқан екен. Әлгі дәрігер әйелге бәрін айтып, дауасы бар ма деп сұраса қайтеді.

Пәле сол Жүсіппен беттестірген күннен басталған. Айран көз тергеуші екеуін столдың екі жағына отырғызып қойды. Жүсіп анадағы көргенінен қатты жүдеген, құр сүлдесі қалған сияқты. Көзінің оты ғана орнында.

— Ал, айтыңыз, Есбергеновтің үйге ұлтшылдарды шақырып, жасырын мәжіліс құрғаны рас қой.

Жылымшы күлкімен тергеуші Бәтиманың бетіне қарады. «Ей, мынауың қазақша сайрап тұр ғой». Бұл ойынан Жүсіп елең ете қалды.

— Оны кім айтты сізге? — деді Бәтима.

— Сіз айттыңыз!

— Қашан?

— Өткендегі жауабыңызда.

— Жала!

— Жала емес, тоқтаңыз!

Айран көз қара қатырғы папканың арасынан үш парақ қағазды алды.

— Міне, оқып берейін. Бізде іс орыс тілінде жүреді. Сіздің жауабыңыз орысшаға аударылған. Сіз оған қол қойғансыз.

Мәнерлеп оқи жөнелді. Бәтима бір сөзін ұқты, бір сөзін ұққан жоқ. Магазинге барып, ет, май, нан, қант қана сұрайтын орысшасының өресі оған жете қоймады. Сол себепті де селқос тыңдады, бірақ Жүсіптің көзі шатынап бара жатты.

— Мынау сұмдық қой, — деді қазақшалап.

— Сұмдық ар жағында, тұра тұрыңыз, — деп кекетті тергеуші.

Ол қағаз бойынша Жүсіп жетісіне бір рет үйіне ұлтшылдық пиғылдағы адамдарды жинап тұрған. Олар көп мәселелерді талқылаған. Соның ішіндегі бастысы — Қазақстанның бүгінгі халы. Егер ол дербес болғанда, ашаршылыққа да ұшырамайтын, бүгінгідей сорламайтын да еді. Халықтар достығы деген — құр алдамшы сөз. Шын мәнінде, отардың табанында отырмыз. Бұл күйінде халық ретінде құруымыз мүмкін. Жерімізден де, салтымыздан да айырыламыз. Алашордашылардың алаңдағаны бекер болмаған. Сондықтан бөліну керек. Мына жағымызда Қытай, арысы Жапония бар. Жеріміздің кендігі, қазба байлығымыздың молдығы бізді ешқашан қор қылмайды. Тек жетіспейтіні дербестік, тәуелсіздік. Одақтан қалай да бөліну керек. «Мұндай пиғылдағы күйеуімнен шындығында кейінгі кезде айныдым. Оның ұсталғаны дұрыс деп есептеймін. Балаларымның бақыты үшін Есбергеновтен мен атқұйрығын үздім. Фамилиямды да өзгертіп, өз әкемнің атына көшіруге дайынмын Бәтима».

— Бәтима-ау, мына жауапты сен бердің бе? Қайдағы жиын? Қашан жиналдық?

Жүсіп айғай салды. Айран көз рахаттанып күлді.

— Қандай жауап? Мына оқығанын түсінбедім ғой. Менің орысшам өзіңе белгілі емес пе.

Жүсіп қазақшаға аудара бастады. Тергеуші оны қақпақылдап сөйлетпеді. Сонда да негізгі мазмұнын аударып үлгерді.

— Сұмдық-ай, сұмдық-ай, — деді Бәтима шашын жұлып. — Мынау менің сөзім емес. Жүсіпжан-ау, ақыретте иман көрмей кетейін, мұны мен айтсам, арғы бет асып кеткен әкемнің қатыны болайын. Тағы қандай ант-су іш дейсің. Бұл сөздерді айтсам, ана екі ұлымның қара сорпасын ішейін. Сенбе, сенбе бұларға, Жүсіпжан. Асылым, арманым, ақ иығым менің.

Тергеуші сап-салқын күйімен Бәтимаға қағаздың астындағы қолын көрсетті.

— Жоқ, сұмырай, маған қазақша оқығансың. Ондағы сөздер бұл емес. Айт десең, қазір айтып берейін. Басымда таста қашалған таңбадай жаттаулы. «Жүсіп пен Зылиха» хикаясын жатқа білетін менің басым ол сөздерді ұстап қалған. Мынау соның орысша аудармасы деп қол қойғызғаның бар еді. Алдаған екенсің ғой, сұмырай.

Жүсіп те қол-аяғы кісендеулі күйімен айран көзге тұра ұмтылды. Бірақ қасында тұрғандар оны сүйреп алып кетті. Сол арада Бәтима есінен танды.

Жүсіп артына қарап:

— Қазақ тілін білгеніңді қандай қара ниетке пайдаланғансың, сволочь. Сендерге тіл білгендерің үшін он бес процентті осындай арамзалық жасасын деп төледі ме?

Бірақ бұл сөздерді Бәтима естіген жоқ. Талып жатты. Осы әңгімені айтқанда, дәрігер әйел:

— Бұл — нервінің ісі. Әрине, ол жүрекке әсер етпей қоймайды. Уақыт керек. Шамаңыз жеткенше ол көріністі еске алмауға тырысыңыз. Бұл қояншық емес.

Бәтиманың жүрегі орнына түскендей болды. Әлгі тұтқын дәрігер әйелдің бір ауыз сөзінің өзі жегідей жеген ойын сейілтті. Мүмкін болғанша таза ауаға ұмтылыңыз деген сөзі ұдайы есінде. Осы лагерьдің қойын бағуға кім барады дегенде, бірден қолын көтерді. Ескі кәсіп, баяғы әкесі Бимендінің қойынан көп емес шығар. Көңіне малтығып, іркітіне іріп жүріп еді ғой. Жастықта қалыптасқан малсақтықтың бір пайдасы тиер.

Қыс өтіп, жаз келді. Еркін далада емін-еркін өзі. Үстіндегі киімі — кәдімгі қойшының киімі. Бұтында көнетоз сырыған шалбар, аяғында шоқиған керзі етік. Үстіндегі жұлма-жұлма сырма кеудешені ыстықтаса шешіп тастайды. Мынау арқаның шипалы ауасы жүрегін жазып, кеудесін кең тыныстатқандай болды. Адам аямағанмен, даласының жасаған даруы шығар бұл. Оған да шүкір. Жүсіптен мүлде күдер үзді. Ана қисықтығымен оны тірі жібере қоймас. Қос құлынына аман-есен жетсе екен. Ендігі денсаулығы соларды көруге жараса. Кеше алған хатты қайта-қайта оқи берді. Бәрін мұқият жазыпты. Жәңгірдің қазақшасы кәдімгідей түзеліп қалған. Дүлдүл тәтесінің өздерін шыттай киіндіргенін, қыс бойы Ақылжандарда болғанын, қазір колхозда, әскерге сұранған екен, алмапты. «Әкесінің ұсталғаны алдынан шықты-ау» деп ойлады Бәтима.

О, қайран Дүлдүл тәтем. Қайратыңнан айналдым. Өзім де сенен басқа пана жоқ деп санап едім. Дегеніңе жет. Ақылжаның аман болсын.

Бәтиманың қойшы ретінде ғана емес, қасапшы ретіндегі беделі тез танылды. Лагерьдегі бір бастық қазақ еді, бірде үйіне келген қонаққа арналған қойды соятын адам таппай, дал болды. Лагерьдегілердің бәрі әйел ғой. Сасқалақтап тұрған бастыққа:

— Пышағыңызды әкел, мен сойып берейін, — деді.

Әлгі бастық жерден жеті қоян тапқандай қуанды. Білекті сыбанып жіберіп, қойды алып соқты да, аяғын байлады.

— Мұсылманда малды әйел бауыздамайды, бауыздап беріңіз, — деді. Анау ат-тонын ала қашты.

— Сенсеңіз, қорқам! Атып өлтіріп берейін.

— Астапыралла! — деді Бәтима. — Құдай кешірсін. Өзім-ақ бауыздайын.

«Адамды атқаннан қорықпайсыңдар. Малды бауыздаудан қорқасыңдар. Сонда сендерге адам мал құрлы болмағаны ма?» Осы сөзді айтып қала жаздап, өзін-өзі әрең тоқтатты. «Пәлелі көтке бармағыңды тықпа, тырнағың қалады» деген емес пе. Өзім мүшкіл халде жүргенде, оның жынына тиіп қайтем.

Әп-сәтте терісін сыпырып, өкпе-бауырын бөліп, жіліктеп, қазанға салуға дайын етті.

— Ішек-қарнын аршып берейін бе?

— Ойбай, оны боқ сасытып қайтесіз. Қонақ аса сыйлы адам, — деді әлгі қазақ. «Е, ештеңені көрмеген, кейінгі, әлгі, адам ұстаумен тез көтерілген көбік жастың бірі екенсің ғой, мал-жаның аман болсын». Бұл ойларын да мұрнының астымен Бәтима өзіне-өзі айтты.

— Онда ішек-қарнын маған беріңізші, ана арестант-әйелдердің аузын бір майлайын, — деді.

Әкесінің қолында тұрғанда да, Жүсіпке күйеуге шыққанда да біреуге бүйтіп ділгәр болып көрмеп еді. Ішек-қарынды сұраған соң не сорым. Намыстанып кетті. Бірақ әділетсіздік намысыңды қайтсін. Бұл арада талай намыс тапталып, талай арлының жігері құм болып жатыр емес пе. Кімнен әулиемін.

Мал иесі ішек-қарынға қарсылық білдірмеді. Содан бастап, Бәтима қой союға кетті десе, арестант-әйелдер кәдімгідей қуырдақ дәметіп отыратынды шытарды.

Арестант-әйелдер емес, бұлар шетінен арыстан әйелдер болып шықты. Іштерінен мұғалімдер де, дәрігерлер де, ғалымдар да, инженерлер де табылды. Құрылысшылар лагерьді жайнатып жіберді, ағаш егілді. Бармағынан бал тамған тігіншілер шықты. Ателье ашылды. Осындағы бастықтардың әйелдері тіпті анау Қарағандыдан келіп, жұрт киім тіккізетін болды. Алғаш меңіреу көрінген мынау далаға жан бітті. Шіркін, адамның қолы-ай! Тиіп кеткен жерін гүлдендіріп жібереді. Осындай талай қолдар құр босқа түрмеде шіріп, талай бастардағы асыл ойларға бекерден-бекер бұтау түсті-ау. «Жау» деген қарғыбау тағынғанның өзінде жапырып істеп жатқандары мынау. Еркіндікте болса ше? Неткен ізетті адамдар. «Бәтиманың қуырдағы» деп менің ішек-қарын қуырып бергенім үшін бастарына көтереді. Көргеннің аты көрген-ау. Осынау лагерьдегі абзалдықтарының өзінде адалдық жатқан жоқ па!

Осының бәрін хатқа жазғысы келді. Бірақ ол хатты кім жібереді. Қайта өзіне пәле болып жабысып жүрер. Бұл жақтан кететін хат шолақ. «Аман-есенбіз. Бұрынғыша жүріп жатырмыз. Хат жазып тұрыңдар». Ел жақтың амандығын да сирек естиді. Ақылыңнан айналайын Жәңгір, бөтен сөз қыстырмай жазған соң жетті ғой бұл хатың. Амандықтарыңды білдіріп, шолақ та болса осылай жазып тұрыңдар.

Бір уақ қос құлыншағы елестеп кетті көз алдына. Соқа айдаса, табаны тілім-тілім, жүзі тотығып, ерні жарылып жүр-ау тегі. Еркелеу еді, Жадырасы не істейді екен? Намысқойлығы тура әкесіне тартқан, біреу жанына тисе, қолында қиқылдап өлуге бар. Жаудың баласы деп әлдекім қамшының астына алып жүрмесе жарады.

Дүлдүл тәтесіне арнайы хат жолдағысы келді. Бұл жақтан өлі қайта ма, тірі қайта ма? Рақмет сөзін естісін ең болмаса. Әйелдерге келген әредік хабардан байқайтыны — көбінің туысқандары ат-тонын ала қашып, ұсталғандардың балаларын жуытпай жатқан көрінеді. Олардың қасында Дүлдүл тәтесінікі ерлік қой. Ақылжанды салып, Жәңгірдің оқуға қайта баруына далбаса жасаса. Заң институтына қайдан түсіп еді, мына жағдайда оны қайта жуытпайды-ау, тегі. Тіпті басқасына ауысып кетсін. Жоғары білімді болса, өз күнін өзі көрер. Бұл ойларды хатқа жазуға болатын шығар. Пәле іздегенге ілік табыла береді екен ғой. Тергеуде «балаларыңның атын неге Жәңгір қойдыңдар» деп те қиғылықты салды-ау. «Жәңгір деген — өткендегі атақты ханның аты, бұлай деп қоюларында да бір құпия бар». Осылайша, Жүсіпті де қысқан болар. Әркім-әркімнің айтуынша, Сталиннен бір жылы лебіз болыпты, «әкесі үшін баласы күймейді» депті. Оған да шүкіршілік. Балаларды институтқа, мектепке қайтарып жатыр дейді. Осы хабар Дүлдүл тәтесінің құлағына тисе, бір далбаса жасап қалар. Әттең, бәрі қағазға сыймайды, оны тіпті сыйдырмайды да ғой.

Күнде өріске шыққанда осы ой басын шырмап кетпей қойды. Есіл-дерті — екі перзентінің болашағы. Қай ана бала жөнінде ойламайды? Ана болғанда қандай еді. Балалары «мектепке ата-аналардың жиналысына келгенде, жұрт саған қарап қалады, оған біз мақтанамыз» дейтін. Сол Бәтимадан енді не қалды? Бір күні айнаға қараса, кәдімгі қойшы. Өзін-өзі қараудан тіпті қалыпты-ау. Бүйте берсе, әйелдің пішінінен мүлде айырылып, еркек болып кететін шығар. Қыста кигені тымақ. Жазда да басын орамалмен шарт байлап алғандікі ме, шашы түсе бастады. Баяғыда Жүсіп қызыққан тоқпақтай қос бұрым күн өткен сайын жіңішкеріп барады. Көз алдына екеуінің қосылғаннан кейін түскен суреті келді. Бұрымдарын алдына салып, Жүсіптің қасында гүл-гүл жайнап тұрған шағы еді. Сол суреттің бір данасын ауылға Нарғазыдан беріп жібергені де есіне түсті. Әсірелеп айтса, жаяу кісі жатып, атты кісі түсіп қарайтын сурет еді. Шіркін, жастықтың өзі де сұлу ғой. Сол сымбаттан түк қалмағаны ма?

Бір уақ тәтті қиял сүйрей жөнелді. Мұның бәрі қате деп табылып, Жүсібі қызметіне қайта оралыпты. Өзін осы «КарЛАГ-тан» машинамен алдырыпты. Сонда осы буынтық-буынтық, еркек боп кеткен күйімен бармақ па? Қой, Жүсібімнің жанын жүдетіп жүрермін. Қиындықта суарыла түсетін асыл темір ме десем, жасық екенсің ғой деп жүрер. «Қанша жыл қасымда болғанда менен түк жұқпаған ба?» Бұл сынды неге естуім керек, неге Жүсібімнің көңіліне олқы соғуым керек? Өмірімдегі ең биік арманым әрқашан Жүсібімнің ойынан шығу емес пе еді, «хорошая пара» деп тамсанатын Шодыр, бірге түскен суретті алып көргенде «көз тимесін» деп хат жаздырған Дүлдүл тәтесі не дейді? Жүнжіме, жүнжіме Бәтима деп бір ішкі күш сыбырлағандай болды.

Сендегідей бітім екінің біріне беріле бермейді. Жүсібің қызыққан сұлулықты сақтай біл. Бәрін Қарағандының лагеріне тастап кетіп жүрме. Қолға ал өзіңді, қолға ал! Бірде алдын, бірде артын беретін алма-кезек дүниенің өтінен ең керегіңді — Бәтималығыңды алып шық. Жаның кеудеңде тұрғанда оны қайғы түтіні қарайтпасын. Бәтималар жиі кездесе бермейді. Сол үшін де Жүсібің саған қызыққан. Сол үшін де бүкіл Ажы ауылына жасыңда-ақ сүйкімді болғансың. Мүмкін, сол үшін де қой бағып жүрсең де, осы КарЛАГ-та сені қадірлейтін болар. НКВД-ның қатыгез қызметкері де қос бұрымың ерекше ажар берген сымбатыңа түрме алдының өзінде-ақ жұтына қарамап па еді. Қолға ал өзіңді, қолға ал!

Қиын жағдайың бәріне ет өліп, үйренгеннен кейін де бұлқынып тұтқын болғысы келмей тұрған осы бір әйелдік сезім өзін аямай қамшылағандай болды. Жүсібің сағынғаны ма, әйтеуір, бір күш тұла бойындағы қан тамырдың бәрін керіп барады. Қиялды да шақырып, қызық күндерін көз алдына оралтып та тұрған сол. Әйтеуір, бір сілкініс келді бойына. Өріске кішкене қол айнасын ала шығып, ауық-ауық оған қарататын да сол болу керек. Тымағы құрғырды қыста бекер киген екен. Басын терлетіп, қайызғақты көбейтіп, шашын уыс-уыс күйімен түсіре бастаған сол-ау. Әттең, Жүсіптің бірде Мәскеуден әкелген сұйық сабыны қазір болар ма еді. Оның сыртындағы «шашты түсірмейді, жылтылдаған түс береді» деген жазуын өзі оқып берген-ді. Сонда-ақ ол менің шашымның ерте түспеуін ойлаған екен ғой.

Шынында да, әйелдің көркі ең алдымен шаш емес пе. Неге ұнжырғам түседі, бар болғаны биыл 35 жаста екем, Жүсібім әлі 40-қа да жетпепті. Нағыз қызық шағымызда түскен екен ғой бұл құрық. Жыл өтер, екі жыл өтер, бір жақсылық болатын шығар. Өзен теріс ата берер дейсің бе? Ендеше, өзімді-өзім қолға алайын. Алдымен әйелдігімді жоғалтып алмайын.

Осы ойлардың үсті-үстіне келе беретініне таң қалды Бәтима. Қара дауыл қанша дірілдетсе де, үсікке шалынғысы келмейтін тіршілік күлінің тік мінезі-ау бұл. Оны үсітуге ешкімнің күші жетпес. Ендеше, өзім неге үсітуім керек? Қайта оралар қыранымның қызығатын қырмызы қызыл түлкісі неге болмаймын.

Бір сәт қайта шұрқырау құрметіне жасалған дастархан елестеп кетті көз алдына. Төр алдында Дүлдүл тәтесі. Оған жақын әмсе ұяң Нарғазы отыр. Ақылжан мен Қайша зыр жүгіріп қызмет істеп жүр. Алматының алмасы да биыл ерекше піскен сияқты. Дастарқан үстінде көздің жауын алады. Бірнеше табақта жаңа үзілген мөлтек жүзімдер. Құмыраның неше түрі қойылыпты бүгін. Ақ бас шампан соның бір тобының ортасында ақ бурадай паң көрінеді. Тығыны атылған соң ол көбігімен бокалдарды толтырды. Коньяктар шағын рюмкелерде мөлтілдеп ол тұр. Қазақстанның он бес жылдығына арналған үкімет қабылдауын көргені бар еді. Дастарқанды тап сондағыдай жасаған екен. Өзге суық тамақты былай қойғанда, Жүсіп әдейі сойдырған тайдың жас қазысы мен қартасы бүгінгі салтанатқа ерекше ажар беріпті. Еті ас бөлмеде былқылдап ол жатыр. Екі-үш жас әйел нан жабуда. Оның ішінде татар көршісі бар. Әлденеше айтуына қарағанда, ол нан жаюдың керемет мектебінен өткен. Әниі жасынан таптап, нанды жақсы жайдырыпты. Жайған нанын көтеріп, жарыққа қарап көреді екен. Сонда күн көрінбесе, қайта илетіп, қайта жайдырған. Талай жылаған да, бірақ осындай мектеп оны ас пісірудің әбден шебері еткен. Қадірлі қонақтар келерде оны шақыру — Бәтиманың қашанғы әдеті. Өзі де сөз айтқызбай жетіп келеді. Өнер адамы қашан да өнерін көрсеткенше асығады ғой. Одан ол үлкен ләззат алады. Ac пісіру, стол жасау да ол өнердің төресі. Сондай күш қыса ма, әлде көрші хақысы деген қанына сіңген бе, бұл құрбысы атып жетіп келеді. Ол жүрген жерде ас бабына алаңдаудың қажеті жоқ. Алаңдап тұрғандары Шодырдың кідіріп жатқаны.

Жүсібіне қиыла қарады. Ол сәл кідіре тұрайық дегендей ишарат білдірді. Жәңгір мен Жадырасына көзі түсті. Ақылжан, Қайша — төртеуі столдың аяқ жағында есік алдында тікесінен тік тұр. Кәдімгі даяшылар секілді. Жадыра алдына алжапқыш байлап алыпты. Бәтима мырс етіп күлді. «Қызметші болған сиқыңнан айналдым» деді ішінен. Жәңгірдің қолында фотоаппарат. Осы бір сағынған кешті түгел түсіріп алғысы келген ғой.

Жұрт ду ете қалды. Өйткені есіктен Шодыр көрінді. Шашы аппақ, аяғын сол сылтып басады. Бір көзі әйнек секілді. Қасында Марусясы жоқ, жалғыз келді. Еңгезердей болып орнынан көтерілген Нарғазы отырғандардан қызғанғандай ең алдымен өзі тарпа бас салып құшақтады, бетінен сүйді. Қасына әкеп отырғызды. Шодыр отыра бере қайта атып тұрды. Өйткені Дәмеліні көрді.

— Даша, Дәмелі, Дүлдүл әпкем! Сені де көретін күн бар екен ғой. Келші, келші, құшақтасайық.

Еңкілдеп жылады. Жас бір көзінен ғана шықты, бір көзі өлген адамдікіндей шақиып тұр. Дәмелі де бар мейірімен құшақтады оны.

— Нарымның жанын үзген тамыры, көңілі алаңсыз орыс баласында бөлек жаралған Шодырым. Асыл тұлғаңның аман қалғанына шүкірлік. Марусяның жағдайын бізге Жүсіп айтты, иманды болсын.

Иә, ол бір жантүршігерлік жай еді. Нарғазыдан хабар болмаған соң, Алматыға Марусяның өзі келеді. Неше күн жүріп, өлдім-талдым дегенде Шодырмен кездесуге рұқсат алады. Неге екені белгісіз, НКВД сипақтатып көрсеткілері келмейді. Ақыры аяғынан жүре алмай қалған Феодор Афанасьевичті қол арбамен кездестіреді. Маруся шар ете қалады. Мынау өзі қасынан кеткен күйеуіне тіптен де ұқсамайды. Бет-ауыз адам танығысыз, бір көзі жоқ. Қол арбамен сүйреткеніне қарағанда, аяқтан да айырылған ғой.

— Бір басқа бір көз жетеді, Маруся, — деп әйелінің еңсесін көтермек болды ол. — Көзімді алғанмен, көңілімдегі сенімді ешкім ала алмайды. Мен партияма адалмын.

— Кім біліп жатыр оны. Мұны кімге айтып тұрсың? Мынау қапас түрменің төрт қабырғасына ма?

— Арыма айтып тұрмын. Сенің алдыңдағы, өз арымның алдындағы есебім. Сен білсін, көңілінде күдік қалмасын деп тұрмын. Бұларға сөз қор, бұлар мынау меңіреу қабырғадай тас керең. Бұлар үшін адам шыбын құрлы болмай кетті. Берік бол!

Маруся берік бола алмапты. Содан шыққан бетімен көрген қорлығына шыдай алмай, поездың астына түсіп өлген. Бұл жағдайды отырғандардың бәрі бірдей біле бермейді.

Жүсіп қолына бокалды алды. Сәл жұтынып, тебіренгендей кейіп танытты.

— Достар, ағайын-туғандар! Мен діншіл емеспін. Бірақ Құранда мынадай сөз бар деп отыратын әкем Есберген. Күніне мың адам өліп, мың бір адам туады екен. Сол артық туған бір адамнан осынша ұрпақ тарапты. Бұл менің есіме табиғаттағы тепе-теңдіктің заңын түсіреді. Физика деген пәнде оң заряд, сол заряд деген болады. Бардың жоғы бар, аздың көбі бар. Жамандық пен жақсылық, жоқшылық пен тоқшылық, ақ пен қара, қыс пен жаз, күн мен түн болып кете барады. Түн қанша жасырғысы келгенмен, күн тіршіліктің бұла күшін оятып шығады. Түн қанша теңелгісі келгенмен, тіршілік атаулы, оның ішінде адамзат, мына біздер күнді жақсы көреміз, одан күтеріміз көп. Түннің қараңғысы көрсеткісі келмесе, күннің жарығы жария етуді қалайды. Қоғамда да солай. Оның аяқтан тартар күші түн секілді де, ілгері сүйрер күші күн секілді. Жаңағы артық туған бір адамнан тараған сияқты осы күштің артық салмағымен адамзат дамиды. Ғылым тілінде оны прогресс дейді, яғни ілгері басу, тірлік, тіршілік атаулының ілгері басуы. Оны тоқтата алар күш жоқ. Осыған берік сенгеннің ғана тасы өрге домалайды.

Сіз боп, біз боп оған берік сендік. Ол сенімімізді жаңа заман мұраты күшейте түсті. Өйткені оның негізі — ең алдымен адамды ойлау, адамның қанауын болдырмау, барлық адамның адамша өмір сүруіне көшу. Сол үшін революция жасадық, сол үшін қан төктік, қиындықтар көрдік. Осы күрестің шуағы қызулана келіп күндей қуатқа айналарына сендік. Озбырлықтың уын жұтып келсе де, сол сенімнен тіптен айрылмағандар бар ортамызда. Қиын сәтте жанымызды жебеген де, бойымызға өрлік берген де сол сенім. Әрине, құрбандықтарды ұмыта алмаймыз, ол жүрегімізді қан жылатады. Оның ендігі өтеуі — сол сенімді күшейткен үстіне күшейту. Озбырлықтың авторлары халықтың қарғысына ұшырары сөзсіз. Ол қарғыстың қаһары сұмдық! Халық зердесінен ұғымтал еш нәрсе жоқ. Тарихтың шежіресін жасаушы сол зерде. Ол күнгейімізді де, көлеңкемізді де жасырмайды. Тарих тағылымы деп соны айтады. Халықтың есінде қарақшы ешуақытта қалмайды. Халық қаһармандарды ғана қастерлейді. Біздің қазақта «халықтың қарғысына ұшыраған» деген сөз бар. Содан сақтасын. Бір күнгі атақтың, бір күнгі артық тірліктің желеуімен халқын сатқандар сол қарғысқа ұшырайды. Мың да бір тәубе, меніңше, ол қарғыстан аманбыз. Өзгесінен халық зердесінің өзі-ақ аршып алады.

Сол халықтың қарғысына ұшырамағандар, қаһармандар үшін қандай қиын сәтте де адамгершіліктің алтын діңгегінен айрылмағандар, айрылмайтындар үшін бір алып қояйық.

Бәрі орнынан тұрды. Жүсіп ең алдымен Дүлдүл тәтесімен, Шодырмен, Нарғазымен, отырғандардың бәрімен, ең соңында Бәтимамен соғыстырды. Көңіл күйінің бапты шағында елжірей қарайтын бір мінезі бар еді. Соған басты, сол бабында. Ішіндегі бұл сағынышы қос жанарына жиналғандай. Сыңғырлаған бокалдар кезек-кезек төңкеріліп жатты.

Орнынан ауыр көтеріле Шодыр тұрды. Cay көзімен Жүсіпке бір қарады. Шыны көзі жұрттың бәріне бірдей қарап тұрғандай.

— Жүсіп, сен арыдан тербеп, әдетіңше пәлсапалап сөйледің. Айтқаныңның бәрі жұғымды астай бойымызға сіңіп кетті. Айтпағым мынау. Мен сенен де бұрын мына Нарғазымен таныспын. Екеуіміз тамырмыз. Осы «тамыр» деген сөзге ұдайы тан қаламын. Неге дейсің ғой? Адамның арақатынасы айталық, бауыр, туған-туысқан, құда-құданда, жекжат, жиен, нағашы, дос, жолдас деп өлшенеді, ә. Тіпті сол «дос», «жолдас» деген сөздер тұрғанда қазақ өзге ұлттың өкілімен жарастыққа «тамыр» деген сөзді неге таңдап алған?Тамыр өсімдікке нәр береді, тамыр адам, хайуанат тірлігін қамтамасыз ететін қан ағзасын дұрыс арнаға салады. Тамырды тереңге жіберген қарағай, шырша қысы, жазы көкпеңбек болып тұрады. Сен философ болсаң, осыны түсіндірші маған, неге қазақ «тамыр» деген сөзді таңдап алған? Талайыңның басыңды қатыратын сұрақ бердім-ау деймін, ә? — деп Шодыр күлді. — Бұл сөзде менің ұғымымда халықтың жанының айнасы жатыр. Мен жастайымнан осы айнамен жүзімді көріп келе жатқан адаммын. Мынау жалғыз көзбен де қазір бұл айнаға рахаттана қараймын. Мынау отырған Нарғазы, егер сала алатын дәрігер табылса, жоқ көзімнің орнына cay көзін беруге де тайынбас еді. Осындай халықты неге «ұлтшыл» дейміз. Қайдан шыққан бұл пәле? Осы бір қырғышпен қаншама тағдырға қиянат жасалды. Мұның аты — берісі әпербақандық, арысы рухани бітеулік. Маған түрмеде «қазақ ұлтшылдарына қалай көмектестің» деген масқара сұрақтар қойылды. Соны мойындамағаным үшін мына бір көзден айырылдым. Ұрып-соғып менен ұлтшыл жасамақ болды. «Екі көзімді ойсаң да, бұл халықты ұлтшыл дей алмаймын. Бұл сөзді кесек тастай кез келген жерде лақтыра беретіндердің арғы жағы шикі» дедім.

Сөз неден шығып кетті өзі, әлгі «тамыр» дегеннен екен ғой. Мен мына қасымда отырған тамырым — Нарғазым үшін, оны дүниеге әкелген халық үшін тост көтеремін, — деді Шодыр.

— Нағыз философ мына сен, — деп келіп Жүсіп Шодырдың бетінен сүйді. Еңкілдеп жылағысы келіп тұрған Нарғазыға қарап:

— Нәке, Нәке, батыр адам сөйте ме екен. Сабыр, сабыр, — деді. Нарғазы күле жылап екеуін бірдей құшақтады. Отырған жұрт бәрі тікесінен тік тұрды. Қайшаның көзінен Бәтима тарам-тарам жасты көрді. «Сенің де өшкенің жанып, жоғалғаның табылар. Оңды бір заман лебі есті емес пе. Ақылжаныңның қасында қалғаныңа мың да бір шүкіршілік ет» деді ішінен. Ақылжан мен Қайшаға, уыздай екі ұлына қарап тұрғанда қасына Жүсіп келіп қалыпты.

— Сізбен соғыстыруға болар ма екен?

Осы бір тәтті сезімнің тұтқыны болып тұрғанда Бәтиманың алдында жатқан қой дүр ете қалды. Бір тобы бөлініп өзіне қарай жөңкілді.

Бәтима жападан жалғыз сасқалақтап өз-өзінен сөйлеп жүр.

— Шәйт, шәйт, — деп айғай салды. Қойлар үрке-мүрке дауыс шыққан жаққа қарай ұйлықты. Тік құлақ көк қасқыр анадай жерде едірейіп тұр. Қойға бір, қойшыға бір қарайды. Әйел дейін десе басында тымақ. Ол тағы бір тап берсе, мына отардан түп-түгел айырылуы мүмкін. Бұрынғы он жылының үстіне шімірікпестен қосып келіп жіберуден тайынбайды мұнда. Сорлыға — тоқпақ деген сол. Осы ой келгенде, жаңағы тәтті қиялдан түк те қалмай ұшты да кетті. Енді бар күшін дала тағысына қарсы айбат көрсетуге жұмсамақ.

— Айтақ, айтақ, — деп қаттырақ айғай салды. Көңілсіз бүлкілге салып қасқыр кейін бұрылғандай болды. Күн еңкейген екен, отарды лагерьге қарай қайыру керек. Ояу тұрып көрген әлгі бір түсі қайтадан жылт етті.

— Сізбен соғыстыруға болар ма екен?

Жүсібі көз алдына қайта келді. Тік құлақ қасқыр едірең етіп тұра қалды. Киноның кадрындай алма кезек ауысқан бұл көріністер жанын біресе жұбатып, біресе дірілдетіп келе жатқанда алдынан лагерь, үйіндей үйреншікті болып қалған КарЛАГ-і көрінді.

Малыбай Ақылжандардан келісімен Дәмелі жолға жиналды. Қайткенде Нарғазыны бір көріп қайтпақ. Қыстың күні, қар қалың. Қолға қараған шулаған мал. Кеңесжан мен Амангүл де жас. Біреуінің сабағы, біреуінің тамағы дегендей. Не істейді енді? Жасы ұлғайған шағында онда тартса — онда, мұнда тартса — мұнда жетпейтін күйге тап болды. Зейнепті не де болса көшіріп алуы керек. Бәрінен де жүрегін сыздатып бара жатқаны — Нарғазыны көре алмай қалам ба деген күдікті сезім. Оның темір шарбақтың ар жағында отырғанын елестеткенде түн ұйқысы төрт бөлінеді.

Көршілеріндегі бес келіншекті жиып алды. Бір-бір күннен біздікінде кезекші боласыңдар деп тапсырма берді. Керек болса, күйеулеріңе де айтам. Мен келгенше екі балам мен күйеуімнің қабағын шыттырмаңдар. Бәрі бәйек болып келісіп жатыр. Жаздағыдай емес, колхоз жұмысынан қолдары бос. Жалғыз тұқым тазарту ғана. Мұның өзі де мынау қыста әйелдер үшін женіл боп тұрған жоқ. Тастай суық қамбада қорбиып киінген күйлері бір қамбадан екінші қамбаға арқалап тасиды. Кешке дейін қап көтеру оңай ма? Үйлеріне ұшып-жығыла жетеді.

Тұқым тазалаудан бос күндері Малыбайды балаларымен бағуға көрші әйелдердің бәрі де сөз берді. Нарғазыдай бауыры ұсталған соң жанашырлық білдірулері де бар онда. Алғаш естігенде Дәмелі жылап жүрді, жасып жүрді. Елдің бәрі басқарма Күмісбектің керауыз қатынындай ойлайтын шығар деп қалды. Жоқ, байқаса, Нарғазының қамалуы бұған деген құрметті өсіре түспесе кемітпепті. Нарғазының өзінің де құрметтілігі шығар ол.

Жатса-тұрса есінен кетпейтіні немере қайнысы Қоспанбет. Ұшты-күйлі ашаршылық жылы бір түнде үй-ішімен жоқ боп кетті. Көз алдында аштықтан жан тапсырған екі баласын көмген жерден жаны түршікті ме екен, әйтеуір, жым-жылас. Айғаным келіні болса өзге әйелдерге күнін салып несі бар, бәрін өзі-ақ тап-тұйнақтай ететін еді. Мына жолға жалғыз аттанбай, Қоспанбетті ерте шықса тіпті дұрыс қой. Құдай оларды да қимады. Тірі ме екен? Морт мінезді неме, жан саялар жер тапса, жарады. Бұл төңіректе жоқтығы анық. Міне, алтыншы жыл боп барады, қаншама сұрау салды, ұшты-күйлі жоқ. Аштық кеп қазақтарды ішкі Ресейге қуып тыққан деуші еді. Солардың қатарында болса, жарады онда. Екі-үш қайырым орысшасы жетсе, жараған шығар. Үркіншілік жылдары байқағандай, орыстарға өзі үйірсек болатын. Қашпағанда қайтсін, басындағы үйін Анарбай ақымақ өртеп жіберсе, екі баласын аштық жалмады.

Үш бауыры да сөйтіп кетіп қалуы керек пе еді? Нарғазы сонда ұсталмас па еді. Бәрі бір жазғанның қолында ғой, айтты не, айтпады не. Атамекен, атамекен деп, міне, ақыры не болды?

Шанамен барудың керектігі — Нарғазы ұсталған соң, олар тілін тістеп отыр ғой, астық салмайды. Бір-екі ұраны аштырып, өздеріне деп арналған астықтан екі қап бидай, бір қап тарыны ала кетсе. Бидайды ұн тып тарттырмаса, олар тарттыра да алмас қазір. Ақылжан үкімет ат берді деп Шабдарды қайтарып жіберіпті. Ауылнай мінген ат қоңы жақсы екен. Торы бие өзі буаз, ұзақ жолға обал шығар. Атты жегу, доғаруы әйел адамға ауыр-ақ. Амал не, қаста еркек жоқ. Әттең, Қоспанбет-ай, жоқтығың осы жерде білінді-ау. Алдыма салып қуып кете беруші едім. Ажы тұқымынан алты-ақ үй, онда да кәрі-құртаң. Қармыстан қалған бір шоқ гүлдің алды үсікке ұрынды. Қалғанын мынау мезгілсіз келген сыпырма сау қалдыра қояр ма екен? Амал не, бармаса болмайды, не көрмеген Дәмелісің. Нарғазыдан жаным әулие емес. Тәуекел!

Малыбай байғұс бір түнде бидайды тарттырып әкелді де, жолға Шабдарды әзірлей бастады. Шананың бас жағы қаңсып, табан темірі босаған екен, оны ұстаға апарып жөндетті. Үйдегі ең бүтін қаптарға ұраны ашып, астықты салды. Тары сабанының шынында қасиеті бар екен, жерге жарты кез тон қатса да, ұрадағы астық құп-құрғақ. Тыңға салған Бастұманың ақтарысы баданадай, көздің жауын алады. Жол түссе, жақсы, арада бір қонып барып қалар еді. Әттең, серік болмады-ау. Антоннан ары станцияға астық тартқан лау кездесіп қалар мүмкін.

Антон дегенде есіне Шодыр түссе, лау дегенде ойына қара атан келді. Мынау қыста ұзақ жолға таптырмас көлік түйе ғой, шіркін. Көп бап та керек емес. Қалың қарды су жарған кемедей есіп отырады. Ашаршылық жылы колхозда шөптің жоқтығынан алғаш опат болған қара атан Дәмелі үшін түйе малының ең соңы сияқтанып кетті. Бұл түлікті еске салатын Малыбай мен Ақылжанның анда-санда киетін биязы тоқылған түйе жүн шекпендері. Қайша қанша пәлте сатып әперсе де, Ақылжан оларды шекпеніне теңгермей жүрді. Әрі жеңіл, әрі сулық.

Сөйтіп, Қара атан да жоқ, Қоспанбет те жоқ. Тұрғанбектің үш ұлының ортасындағы жалғыз қара қызы Дәмелі ғана бар. Оған да мынау аяздай қарыған ауыр жағдай жер ортасында, егде шағында кез болды ғой. Жастық болса, бәрін де көтерер еді-ау. Черкеш қорғанысының қиындығын білдірмеген қайран сол шақ қол бұлғағалы қашан. Нары, Нарғазы мұндай күйге қалай түсті, оның адам алдында да, Құдай алдында да кінәсі жоқ еді ғой. Қисайып бара жатқан мынау дүниені түзейтін жан бар ма? Нарғазының ұсталғаны Дәмелінің жанын осылайша ышқынтатын секілді.

Екі күнгі азапты жол артта қалды. Лепсі станциясындағы Ерғазының үйін сұрай-сұрай әрең тапты. Бірақ алдынан кіші бауыры шыға алған жоқ, оның бала-шағасынан да ешкім көрінбейді. Қақпа алдынан орыстың егде тартқан ер-азаматы көрінді.

— Бұл үй біздікі, біз мұны сатып алдық, — деді ол жартысы қазақша, жартысы орысша. — Олар кошевать болганский.

— Солай болмаса жарар еді-ау деген Дәмелінің ойы дәл келді. Қорыққан ғой, біржола қараларын өшірген ғой. Дәмелі сүйегі сол жерде қалса да, НКВД-ның қақпасынан шықпауға бел буды. Мұнда да тұмсығы тасқа тиген балықтай есеңгіреді. Осыдан екі күн бұрын Нарғазыны он жылға соттап, Сібірге алып кетіпті. Мынау үйден бір ауыз жауап алудың өзі қияметтің қайымы екен. Сұп-суық сұсты адамдар. Еріндерінің ұшымен ғана әрең сөйлеседі.

— Халық жауларына қайырым жоқ, кімі боласыз? — деп ақырды біреуі.

— Әпкесі боламын. Сенің де туған-туысқаның, әке-шешең, апа-қарындасың бар шығар. Мұсылманның баласы екенсің жөніңді айтшы.

— Мұсылман, кәпір деп бұл үйде бөлмеңіз. Бауырыңыз бәрімізді боқтап, қырып-жойып кете жаздады. Баяғы сойылдың заманы бар дейтін болса керек.

— Ашынған ғой. Жазықсыз жапа шексе, кім де болса сөйтер.

— Ол ең қауіпті жаулар Есбергеновпен, Белозеровпен байланысты болған. Бәрі дәлелденді, өзі де мойындады. Сол үшін жазасын алды. Кетті кететін жеріне.

— Тірі ғой, әйтеуір, атып тастаған жоқсыңдар ғой?

— Сіз де бауырыңыз секілді көкжалсыз ба деймін. Тіпті сескенбей сұрақ қоясыз: атылғаныңыз қалай?

— Ойбай-ау, күнде газетке жазылып жатыр ғой. Анау атылды, мынау атылды дейді. Сол қасіретке ол да ұшырады ма дегенім ғой. Бір сұрақ берейін, қарағым. Соған жауап берші.

— Ал беріңіз?

— Осы НКВД Совет өкіметіне қарай ма?

Көзі қанталап кеткен жігіт:

— Осы сұрағыңыздың өзінде шикілік бар. Біле білсеңіз, бұл күнде НКВД-дан артық Совет өкіметінің сойылын соғатын ешкім жоқ. Егер НКВД болмаса, мына жаулар не істер еді Совет өкіметіне? Құлатар еді, түсінесіз бе? — деді әкіреңдеп.

— Иә, сойыл екендерің рас.

— Дәмелі ауыр күрсінді.

— Не дедіңіз?

— Өзіңнің сөзіңді қайталадым. Сойылын соғамыз дедің ғой.

— Жоқ, жоқ, мен әншейін, — деді ол жан-жағына алақтап қарап. — Қазақта сондай бейнелі сөз бар емес пе?

Сонда бұлардың өзі де бір-бірінен күдіктенетін болғаны ма? Басқаларға не сорым. Екі адамның басы қосылмай, бір-бірінен үркіп тұратын күн туды ғой. Бірін-біріне аңдытып қойған ба? Әнеукүні ауыл арасынан бір әңгіме құлағына жеткен. Көрші колхозда бір топ еркек бас қосып арақ ішеді. Үй иесі құйып болған соң, қонақтарына алып қойыңдар дегеннің орнына «ал кеттік» дейді. Соның ішіндегі біреуі ертесіне «пәленше, пәленшелер Қытайға кетейін деп жатыр» деп көрсетіпті. Сол күні кеште болғандардың бәрін қамауға алыпты. Өз ауылындағы аусар Жаурын да біраз әуреге түскен жоқ па. Жиналыста сөйлеп несі бар десеңші.

— Колхоздың жұмысынан қатынымыз босамайтын болды. Бала-шаға жайына қалды. Өйте берсеңдер, Совет өкіметі біржола өзіне қатын қылып алсын да.

«Сен Совет өкіметін келемеждедің, түбің шикі» деп жеті атасынан бері қарай тексеріп, әбден есін тандырыпты. Мүлде сасқан Жаурын «айналайын пәледен аулақ, бердім мүлде қатынымды» деп тіпті асқындырып алыпты. Сол «пәледен аулақ» дегені өзіне пәле боп жабысып, қазір түрмеде отыр. Ал Жаурын сорлыны да көрсеткен біреу бар ғой. Мынау жағдай адамның мінез-құлқын өзгертіп жіберді ме, қалай? Қызғаншақтар, іші тарлар енді жаламен-ақ күн көретін болды ғой, көре алмағандарын көрге тығып отырады десеңші. Өш алудың да ең оңтайлы жолының табылғаны-ай. Ақты қара деу түкке тұрмай қалды. Әрине, бұған арлылар бармайды, арсыздар ғана барады. Сонда арсыздардың ту көтеріп, шабуылға шыққаны ма. Қанша сақтансаң да, ол бір жерден қапысын тауып, қақпанын құрады десеңші. Обал-ау деген олардың ойына келеді дейсің бе? Бақайшағына тұрмайтын сондай біреу Нарғазысының түбіне жетті-ау, жетті-ау. Шынымен өзен теріс аққан екен.

— Дүлдүл тәтесін көрісімен Зейнеп Бертістегі азғана балықшы ауылды басына көтеріп дауыс салды. Екеуі Нарғазыны тірідей жоқтап ұзақ жылады. Кеудені кернеп, кептеліп қалған шердің тиегін ағытып жіберді дейсің. Үш күн бойғы ұзақ жолдың шаршатқаны ма, әлде мынау мұң оның да сай сүйегін сырқыратты ма, Шабдар ат та басы салбырап біртүрлі жүдеу бүрісіп тұрды. Қасқыр алғыш Қарақұлақ тазы ұлып-ұлып жіберді. Нарғазы ұсталғалы ең жетімсіреген сол. Бір-екі рет тіпті жоғалып кетіп, қайтып келді. Иттің ұлығаны мен екі әйелдің сарнаған даусы ауылды тітірентіп жіберді.

Нарғазы да атылған екен деп қалса керек, адамдар дереу жинала қалды. Бұлар екеуі әлі де жылай беретін бе еді, өзінің Балжан шешесі кейіптес бір кемпір:

— Тәйт, жоқ сұмдықты шығарып бұларың не? Мынау апақ-сапақта жаман ырым бастамаңдар, тірі адам келмей ме, — деді. Осы сөз Дәмеліні селт еткізді. Бірақ сағынып қалған Зейнеп құшағынан жіберер емес.

— Жұртта қалдым деп едім, іздеп келген ер тәтем, енді сенен қалмаймын. Бір күн кешіккеніңізде НКВД-ға барып, мені де ұстаңдар, мен — жаудың әйелімін, атсаңдар да азаматымның қасында атыңдар дегім келді. Нарғазыдан қалып, қу құрсақ мен не тірлікті қызық етем, — деп зарлайды.

Зейнептің «қу құрсақ» деген сөзі Дәмелінің жүрегіне біздей қадалды. Бала көтермегенін қатты қайғырса да, бүйтіп ашық ашынғанын көрмеп еді. Мынау жағдай ғұмыр бойы жүрегін сыздатқан жанды жараны тіпті жалаңаштап жібергендей болды. «Ер ортақ, жер ортақ» дейді қазақ. Сол ортақтығын ат жалын тартып мінісімен сезінген Нарғазы өзінің ұрпақсыздығына аса мән бермейтін-ді. Қармыс ауылында туған баланың бәрі, қала берді туған-туысқандарының ұрпағы түгел өзінікіндей боп көрінуші еді. Жеме-жемге келгенде көрмейсің бе, шеше қасында қалған біреуі жоқ. Алла аямаған соң, адамның алдарқатқанына, не пайда? «Қу құрсақ» деп өзін-өзі қарғағаны ащы шындық-ау.

Дәмелінің көз алдына «мен Нарғазиновпын» деп домалап шауып жүретін Кеңесжаны келді. Өз жатырынан шықса да, өзегі талып тұрған мына Зейнепке біржола қиғысы келді. Мынау сөзі сүйегінен өтіп кетті ғой. Кеңес өкіметінің құрметіне осылай атаңдар деп, атын қойған да Нарғазының өзі еді. Сол Кеңес өкіметі не көрсетті, түрмеге оны неге салады? Нарғазы да, өзі де құдайдай сенген әділдікті тұншықтырып отырған кім? Мынау әділетсіздіктің сойыл соғарларын қаптатып жіберген кім?

Солардың кесірінен анау алаңсыз көңіл, жас жүрек Кеңесжан да бұл күнде жасып жүр. «Сен — жаудың баласысың» деп оқушылардың арасынан көзге шұқитындар көбейіп келеді. Оқушыларға не кінә, жас балшық секілді олар қалай илесең, солай кенеді. Пәк көңіл не айтсаң, соған сенеді. Күмісбек басқарманың керауыз қатыны да былш еткізіп бетке басқан жоқ па.

Тірі пәнидің ішіндегі адалы Малыбай да Нарғазының аты аталса, қазір жан-жағына алақтап қалады. Атын естуден қорыққаны ма? Бір кездегі пір тұтқан Нарғазысы емес пе еді. Адам жөніндегі қалыптасқан пікірді өзгерту қандай оңай. Анау газет дегендердің сөзі құдайдың сөзіндей. Күнде шулап жазып жатқан соң, жұрт иланбай қайтеді. Құранның таңбасы да қағазға түскен соң күш алған ғой. Қағазға жазылғаннан құдіретті ештеңе болмай тұр. Қағаз қаласа, қалпақтай түсіреді, тұтқын да етеді, үстіңнен арыз жазылды, қоштаса бер ауылмен. Баяғыда, сонау ескі заманның өзінде небір шиеленіскен дауларды өзара беттестіріп, кінәластырып, бірінің алдына бірін мойындатып шешпеуші ме еді. «Алдына келсе — атаңның құнын кеш» деген сөз содан қалса керек. Кәзір бәрі жым-жылас құрдымда жатқан құпия бірдеңе. Бүгін бар адам ертең жоқ. Бәрі қағаздағы құпия. Аңқау халық бас шұлғудан басқа ештеңе білмейді. Жапа-тармағай жаптырып жатқан да сол қағаз. Үш адам қол қойса, бітті, тағдырың шешілді. Неғылған адамдар ол, тексеріп жатқан жан бар ма? Егер де арам ойлы арамзалар бас қосып қалса ше? Қанша тыпырласаң да қара машинаның көмейіне кіріп жүре бергенің бе? Ол соншама неге тойымсыз?

Бұл жұмбақтың шешімін табар Дәмелі мен Зейнеп емес-ті. Олардың әлі келгені екі көздері, одан сорғалаған қанды жас. Енді ер-азаматтан айырылған соң, бір-біріне қайтсе сүйеу болудың қамын ойламақшы. Жанғазы мен Ерғазының жан сауғалап, түріле үй-ішімен көшіп кеткенін Дәмелі бұл жерден естіді. Сол да дұрыс шығар. Нарғазысының солай етпегені-ай, оның қолы ұзындау, қарекеті тіпті ширақтау еді ғой. Аштық осынау түбекке әкеп тыққанда да біраз ағайынды аман алып қалған сол емес пе еді. Енді аштықтың тырнағынан құтқарған ағайындары өзіне қол ұшын да бере алмады. Сонда мынау пәле аштықтан да зор болғаны ма? Бәрі жоғарыдан айтылады, жоғарыда тағдыр шешіледі. Атам заманнан бері жаратушы жоғарыда, ол не айтса, соған көнесің деп, сол жаратушыға табынып өскен аңқау да қараңғы халыққа жаңа заманда да «жоғары» деген сөз құдай сөзіңдей болып естіледі. Жоғарыдан келді десе, зыр жүгіріп бәйек болады, алдында құрдай жорғалайды, жоғарыдан айтылды десе, басын тұзаққа өзі ұсынуға әзір. Әу, сол жоғарыда отырғандардың бәрі әулие ме? Бүйтіп күмәнданушы бір жан болған жоқ. Бас көтерерлерді біртіндеп бұтаған секілді.

Тіпті ауылдағы еңселі деген азамат Нарғазыға туған күн мынадай. Не жазығы бар еді сонша? Он жыл айдау! Кедей табының кегі сол кедейлердің сойылын соққандардан алынбақ па? Шын қанаушылар баяғыда-ақ баратын жеріне барды, алатын жазасын алды емес пе. Енді әлгі социализмін дұрыстап орната бермей ме!

Күн ойла, түн ойла, Дәмелінің түсінігі осы, түсінбейтіні де осы. Алып келген екі қап ұн, бір қап тарыны Нарғазының жолына балықшы ауылына құдайы ғып таратты да, Зейнепті тік көтеріп, Бастұмаға көшірді де кетті. Нарғазыны бір көрсем деген арманына құдай жеткізбеді, өле-өлгенше енді ең болмаса Зейнебі қасында болсын. Кеңесжанын қолына беріп, бөлек үй етіп шығарады. Нарғазының түтіні өшпесін, әйтеуір.

Жаңа салынған жолдан сол бұрыс болса да, қайтарда Балжан шешелерінің күмбезіне соғуды екеуі де жөн көрді. Жанындағы Жаңалық деген колхозда бір малды сойып таратпаққа келісті. Сол үшін де балықшыларға үлестірген малдың ішінен ақ бас қара қойды әдейі тірідей шанаға салды.

— Күйкі тіршілікпен жүріп, анамыздың басына құран оқыттыратын дәстүрді де қойып кеттік. Сол үшін сазайымызды тартып жатқан шығармыз, — деді Зейнеп.

— Ананың қаһары ма, Алланың қаһары ма, адамның қаһары ма, былыққан бір дүние болды ғой. Киелі адам еді, бізге өкпелеген шығар, — деді Дәмелі.

Ол алғаш шанаға жаттыға қоймаған Шыбықжиренмен алысып біраз шаршаған-ды. Салт мінгенге ғана үйренген жануар Бертістен шығарда шананы біраз тепкілеп, қияпастанып жүрмей қойды. Дәмелі ашуы келіп, оны біраз омбыға салды. Қан сорпа боп терлеп, қарғылауға шамасы келмей, ақыры зорлықшының дегеніне көнді. Дәмелі аяп кетті. Бауырының тақымында сынаптай сырғитын қайран жылқы қамыт киіп, қос тәртенің арасында қыспаққа түсті. Артындағы шананың сырылдаған, шиқылдаған даусына да үйренді. Оған керегі еркіндік қой. Қиқақтасам, тағы омбыға сала ма деп қорқатын сияқты енді. Тоқпағы күшті болса, киіз қазық жерге кіреді, амал не, тұлпардың тұлғасын мысықтың көнбіс кейпіне алмастыруға тура келді. «Сенің Нарғазың да қамыт кейпіне түскен соң өстіп қайқаң қаққан шытар» деді ішінен Дәмелі.

Енді Шыбықжиренді қамшылауға дәті бармады. Төрт аяқтыдан бауырынан қалған белгі осы Шыбықжирен мен Қарақұлақ тазы ғой, екі аяқтыдан — анау Шабдар жегілген шанада бара жатқан Зейнеп. Белгі, белгі, белгі! Жаңа омбыда қамшының астына түскен де сол белгі.

Көнсең — жөніңе, көнбесең — қамшы. Нарғазының да көрген күні осы шығар. Қарақұлақ та бүлк-бүлк желіп, еріп келеді. Бұлар тұра қалғанда шоқиып ол да отырады. Артына қарайды да, жөтеліс үріске салады. «Әйел азарда — жүргіш, тазы азарда — үргіш» деуші еді. Мынау Қарақұлақтың ауылдағы төбеттей мінез көрсеткені қалай? Тазының үргенін жақсы ырым санамайтын Нарғазы мұндай кезде оны қамшының астына алатын. Бұған Дәмелі де, Зейнеп те барғысы келмеді, белгі ғой, белгі!

Шыбықжирен де жымдай, Қарақұлақта жымдай. Сырғытқан күйі екі шанамен бұлар «Жаңалықтың» бір шеткі үйіне ат басын әкеп тіреді. Жөн сұрасқан соң әлгі үйдің шалы жік-жапар болды.

— Алда айналайын-ай, Нарғазыны Садыр, Матайда кім білмейді. Құдай айдап келген құтты қонақ болдыңдар, — деді.

Бұлар суыққа тоңған күйі алдына шайды жаңа ала бергенде үйге жас жігіт кірді. Қабағы салыңқы, ернінің ұшымен амандасты. Осында бригадир болып істейді екен.

— Қонақ апайлар, ұят та болса айтуға тура келеді. Сіздер бұл үйге қонбаңыздар. Уақыт қиын. Нарғазының әпкесі мен әйелін қондырыпты дегенді біреу білсе, онда мен ертең құримын. Ол кісі ұсталған адам ғой. Маған жан керек.

Дәмелі де, Зейнеп те төбесінен біреу тастай су құйып жібергендей болды. Тілі байланғандай үндері шықпай қалды. Өзге қорлық аздай, мына қорлық тіпті жерге тығып жіберді-ау.

— Қарағым-ау, мынауың сұмдық қой. Қазақ болудан қалғанбыз ба? Естіген құлақтан ұят емес пе. Анау іргеңде тұрған Балжан бәйбішенің аруағынан қорықсаңшы, — деп безілдеді шал. — Сенің емес, менің қонағым деші.

— Әке, сен не білесің? Талайды естіп жатырмыз. Ұят емес, жан керек. Бастың амандығы керек.

Дәмелі безек қаққан қарияға қарап:

— Ақсақал, таусылмаңыз. Балаңыздікі дұрыс. Біз де қырсығымызды тигізбейік. Сол шешеміздің басына барып қонармыз. Одан басқа пана жоқ екенін өзіміз де білеміз. Көшіп келе жатырмыз ғой, киіз-текеметіміз бар. Мынау екі атқа біраз шөп берсеңіз болды. Енді жау ала қоймас. Алса, бізге дейін кеткендерден әулиеміз бе?

— Мына қақаған аязда бейіт басына қонбақсыңдар ма?

— Құдай басқа салған соң амал бар ма?

Дәмелі қысылған, тарыққан кейіп көрсетпеді. Ер адамша қайраттанып, екі атты лезде жегіп жіберді. Шалдың қора үстінен тастаған шөбін нығырлап шанаға басты.

— Балаңыздың басын қорғағаны дұрыс. Сол сақтық жетпей сорлаған жандармыз біз, — деді тағы.

Шал байғұс Нарғазыны өзі ұстатқандай кінәлі кейіпке енді. Оған жіберсең, қораның төбесіндегі шөпті түгел түсіруге әзір.

Екі атты шаналы ауылдан аса қашық емес зиратқа беттеді. Дәмелі оның ығында шаналарды доғарды. Екі текеметті екі аттың үстіне жапты. Темір тор терезесінен зираттың ішіне үңіліп еді, кәдімгі үй, құп-құрғақ. Пеші жоқтығы демесең, бір түнге пана болуға әбден жарайды.

— Ойбу, есігін қайтып аштық?

Үлкен қара құлыпты көргенде, Дәмелі осылайша ышқынып кетті.

— Қазір, — деді Зейнеп. — Нарғазының дүниесі салынған сандықты ашты. Соның түбінде ақ орамалға ораулы жатқан ауыр кілтті әкелді. Тат басқан қара құлып, алғаш ұстай алғанда Дәмелінің қолын қарып жіберді. Сақылдап тұрған мына аяз қойсын ба?

— Ұсынақтылығыңнан айналайын. Зираттың кілтін ала шығу қайдан ойыңа келді?

— Апамның үйі ғой. Мен жоғалмай, ол кілт жоғалмайды, — деді Зейнеп.

Ішке кірісімен екеуі жүресінен отырды. Дәмелінің «құлқуалланы» білетіні бар-ды. Құран оқыды. Беттерін сипап болған соң қабірді айналып көрді. Ағайындарының кезінде айғай салғанына қарамастан, Нарғазы әкесі мен шешесінің бір жағынан өзіне, екінші жағынан Зейнепке орын қалдыртқан болатын.

— Бұл араның топырағы бұйырмайын деді-ау. — Солқылдап жылап жіберген Зейнепті Дәмелі ала көзімен атты.

— Үмітсіз шайтан. Аман келмесіне көзің жетіп тұр ма, — деп зекіді. — Мана шалдан бір түнге жетерлік қи сұрап алғанмын. Әкел ана шанадан. Шешеміздің басын кеңірсітейік. Өзіміз де жылынайық. Қазанды да тап осында көтереміз. Сонда бір түнге бізді құдай да алмайды, адам да алмайды.

Зейнеп сыртқа шығып, Балжан шешелерінің күмбезін айнала шолып шықты. Дүниенің мықтысы қызыл кірпіш екен ғой. Әлдерінің бар кезінде салдырып қалдырғандары қандай жақсы болған. Күмбезі, оның ұшар басындағы айы таттанайын депті. Есігінің сыры әбден кеткен. Ағашы кеуіп, ара-арасында саусақ сыятындай саңлау бар. Бірақ мына өңірде зират демесең, мектептен кейін бұдан еңселі үй жоқ. Батыс жатына балалап, көптеген қабір түскен. Осы ауылдың елік қоятын жеріне айналса керек, сірә. Бастарын қарайтуға шамалары келмеді ме екен, олардың көбісі жалаңаш жатыр, томпақ төбешік қана. Тірісінде де серкедей бөле-жара өмір сүріп еді жарықтық. Өлгенде де күмбезінің ұшынан менмұндалап тұрғанын қарашы. Қондырмай шықса да, жаңағы бригадирдің жапырайған тоқал тамынан бұл көш ілгері. Еңсесі төмендеп көрмеген Нарғазысы ұсталса да, бұл жерде де өздері биік тұрғандай сезінді. Нарғазының шешесінің күмбезі дейді ғой ең болмаса.

— Қайда жоғалып кеттің, — деп айғайлады Дәмелі.

— Мұндамын. Қазір.

Зираттың ішінде маздап қи жанды. Түтіні торкөзді терезеден далаға шығып кетті.

— Қойды енді өзіміз соямыз, — деді Дәмелі.

— Ойпыр-ай, әйел мал бауыздамайды деуші еді. — Зейнеп үрейлене сөйледі.

— Керісінше, болып жатқан дүние аз ба, Алланың өзі кешірсін, — деді оған Дәмелі.

Зираттың сыртында екі әйел ақ бас қара қойды шанадан түсіріп, аяғын байлай бергенде, тысыр естілді. Екеуі де жалт қарады. Өгізге мінген, жалбыр тонды шал келді қастарына.

— Мынау зираттан түтін неге шықты, — деп келсем. — Қай баласыңдар?

— Осы Балжан бәйбішенің ұрпағымыз. Басына құран оқыта келдік. Өзіңіз кім боласыз?

— Осындағы бір сорлымын. Жергілікті әкімдердің зорлығымен анау асыра сілтеу жылдары осы күмбездің басындағы айды алам деп, жалғыз балам құлап өлді. Содан бері мынау аруақты бәйбішенің басында апта сайын құран оқып, күн сайын кешірім сұраймын. Зираттың қорықшысындай болып кеттім, қарақтарым. Атым — Бөлтірік.

— Бәке, онда тілеуіміз дұрыс екен. Мына қойды бауыздаңыз. Осы кісіге арналған мал.

— Қарақтарым-ау, қой тұрғай, бізде қазір тауық сойдырмайды. Бір кезде ортаққа саламыз деп бүкіл малды қырып алды да, енді соның орнын толтыра алмай әуре. Өз малын сойғанға да «бұл Совет өкіметіне қастандық» деп айып салады. Әуелі қамап тастайды. Сендердің бұларың ерлік.

— Жалпы өсір дегені дұрыс қой, малсыз қазақта не күн бар?

— Ақсақал, сізге бір тілек. Осы қойдың еті пісті-ау дегенде бір соғыңызшы. Ол кезде қараңғы да түсіп қалар. Еңбегіңіз бар екен, түп-түгел етін алып кетіңіз. Өзіңіз жеңіз, өзгеге таратыңыз, құдайы мал ғой.

Әлгі шал ұзақ құран оқыды. Мынау үш пенде неғып отыр дегендей, Шыбықжирен мен Шабдар құлақтарын қайшылайды. Алдарындағы шөпті күрт-күрт шайнап тұр. Қарақұлақ тазы зират түбінен сол ғана жерден шыққан түлкі ізін көріп, тыпыр қақты. Жерді иіскеп, иіскеп жіберді. Мынау пенделер өзіне, жаңа түскен түлкі ізіне пышту да дейтін емес қой.

Тазы елеңдеген кезде Шыбықжирен де үш-төрт рет қозғалақтап, босат дегендей қылды. Екеуінің іштей бір үндестігі ойнап кеткендей сезілді.

Мүсәпір шалға Дәмелі бір санын шикідей берді.

— Асып жегенде анамызды есіңізге алып құран оқыңыз. Зейнеп шанадағы қазанды ошағымен алып, маздап жанып жатқан кидың үстіне қойды, қар ерітті. Ішек-қарын аршымақшы.

— Апамның үйін былғамайын, — деп сақылдаған аязда ішек-қарынды далада тазартты.

Дәмелі өкпесінен, бауырынан алып, тағы да ет қосып, шағын легенмен Қарақұлақтың алдына қойды. Ашығып қалған неме, әлгі жынын қоздырған түлкіні ұмытып, салп-салп еткізіп қомағайлана жеп жатты.

Қойдың шикідей бір саны атам заманнан тісіне ет тимеген Бөлтірікке жерден алтын тапқандай болды. Қойнына симаған қуанышы өгізге мінісінен де, оның үстіне жарбия қалған отырысынан да көзге ұрып көрініп тұрды.

— Ақсақал, ет піскен кезді ұмытпассыз.

— Ол не дегенің, қарағым-ау.

Былқып піскен етті маздаған қидың жарығымен ел орынға отыра үшеуі алдына алды. Бөлтірік шал ұзақ құранды тағы қайталады. Үйінен үлкен ағаш шелекті ала кепті. Дәмелі оны толтырып бір қойды.

— Өлі разы болмай, тірі береке таппайды. Бұларың құдайға қарағанның ісі, — деді Бөлтірік. — Жөн, жөн, деңдер. Құдай тегін жаратпаған тұқым екенсіңдер. Бәрі орнына келер. Өзім көрген адамым емес, естігенімді айтам. Бір аруақты кісі болса керек аналарың. Мынадай күмбез тұрғызған баласын қолдар, жарықтық. Налымаңдар!

— Бұл жақта ит-құс жоқ па, — деді даладағы екі аттан қауіп қылған Дәмелі.

— Балжан бәйбішенің аруағының өзі-ақ жолатпас дала тағысын. Адам тағысы бұл күмбезді бұзбақ болғанда, сазайын тартты емес пе. Бұдан соң сәл ойланды да:

— «Қасқыр да қас қылмайды жолдасына» деуші еді, Нарғазы ерді ұстатқан қай зымиян екен, ә. Құдай жазасын берсін, — деді мүсәпір шал.

Әрі аузы майланып, әрі үлкен шелек піскен етті алдына өңгеріп, Бөлтірік үйіне кетті. Екі әйел, екі ат, бір тазы Балжан бәйбішенің қасында қалды. Зират басына түнеу қорқынышты деуші еді. Манадан бергі жағылған от, асылған қазан, желінген ет кәдімгі үй ішінде отырғандай еткендіктен бе, әлде өз шешелерінің зираты болғандықтан ба, Дәмелі мен Зейнепті үрей аса билей қойған жоқ. Шанадағы жылы-жұмсақты астарына әкеп салды.

— Қарақұлақты қайтеміз? — Зейнеп итті ішке түнетеміз бе дегендей күдікпен сұрады.

— Баласының сүйікті тазысы ғой. Ит ақ тілеулі болады дейді. Ана есіктің жанына астына мықтап шөп сал, жылы болсын. Жатқыз да үстіне жаман тон жаба сал. Сарп етпесе болды ғой, — деді Дәмелі.

— Үйде жүргенде сарп етерде далаға шығып кететін. Нарғазы қалжыңдап, «біздің Қарақұлақ иттердің ішіндегі Төре тұқымынан» деп күліп отыратын. Зейнеп әлде бір аяулы сөзді еске түсіргендей, елжірей айтты.

Бұлардың сөзін адамша түсінгендей осы кезде Қарақұлақ сыртқа шығып кетті. Оны көрген Шыбықжирен оқыранып жіберді. Зейнеп көзіне жас алды. Нарғазысының аты мен тазысы қалай бір-біріне үйреніскен.

Шыбықжирен өзі далаға шыққанда да оқыранды. Кекілінен, тамағының астынан сипады. Нарғазының қолындай қайдан болсын. Қақаған аяз болса да, дала сүттен жарық екен. Айналасының бәрі ап-анық көрініп тұр. Аспандағы жұлдыздар да күндегіден көп, күндегіден жарық секілді. Далаға көп шықпай, үйде бұйығып қалғандікі ме, бүгінгі түн ерекше секілді. Үлкен тегенедей болып, жаңа туып келе жатқан ай жарықты тіптен күшейтті. Әуелі қардың жылтылдағаны да көрінеді. Меңіреу зират басында емес, бір сәт өз үйінен шыққандай боп кетті Зейнепке.

Дәмелі таңға жететін қи қалатты.

— Отты өшірмейік. Маздап жанып тұрсын.

Екеуі от жанғанмен терезесі ашық, қара көлеңке, салқын күмбездің ішінде киімшең көрпеге оранып жата кетті. Әке-шешелерінің қабірі оттың жарығымен анық көрінеді, дөңкиіп жатыр. Бырт-бырт шайнаған аттардың шөп жесі анық естіліп тұр.

«Жылқы малына шөп шақ келмейді деп, қазекемнің қыс бойы тебіндікке салатыны бекер емес екен-ау, ә» деді ішінен Дәмелі. Ұйқысы келмейтіндей.

— Жұрт үйіне қондыруға да қорқып, қойныңа әкеп тықты, апа! — деді дауыстап.

Зейнеп өзіне арналған сөз бе деп, бүркеулі басын ашып еді, Дүлдүл тәтесі о дүниедегі анасымен тілдесіп жатыр екен. Осы адамның қасында болғандығынан ба, зират ішінде жатырмын-ау деп жүрегі аса лүпілдемеді. Бұл тұқым шетінен, әйелі демей, еркегі демей, тірек болуға жаралған ғой. Зейнеп Дәмеліні медеу тұтса, Дәмелі шешесінің аруағын медеу тұтып ұйқыға бет түзеді. Қорқақтығы Нарғазының барлығынан екен. Екі үйдің арасына Зейнеп түн баласы шығуға беттемейтін. Енді, міне, меңіреу зиратта түнеп жатыр. Басқа түссе баспақшыл, құдай салды ма, адам салды ма, көнбеске амал жоқ.

Дәмелі ішінен дұға оқыды. Байқағаны, от жаты жылы да, арт жағы салқын. Өмір де солай ғой. Отың маздай жанса жылынасың, аяз қарыса тоңасың. Табиғаттың аязынан емес, өмірдің аязынан тоңып келіп тығылған анасының осынау күмбезі мынау маздаған қидай жылу берер ме екен? Бұлардың жаны бір жылуға ынтық қой. Ең болмаса, түсіме кіріп, аян берші, ана!

Талып барып, көзі ілініп кетті. Алдымен кебінін сүйретіп шыққандай көрінген анасы бір уақытта кең ақ жібек көйлегімен алдына келіп тұра қалғандай болды. Кимешексіз, жалаң бас.

— Арпа ішіндегі бір бидайым. Үш ұлдың ортасындағы жалғызым, неге налыдың? Мынау айналаңа қарашы, алшы анау көзіңдегі қара әйнекті.

Дәмелі байқамайды екен, айнаға қараса, көзінде шынында қара әйнек, жұлып алды. Бертістен бастап, өздері баяғыда жылда жазда жайлайтын Ойжайлауға дейін ғажап салынған қалалар. Саялы бақтар қаншама. Кәдімгі ұжмақтың төріндегідей алмалар төбеңде салбырап тұр.

— Жүр, жүр, — деп шешесі жетектеп келеді. Дәмелі айналшақтап, төңірегіндегінің бәрін көруге ынтық. «Мың бір түндегі» естігендері көз алдында. Бір шаһардан бір шаһарға өткенде әрқайсысының өзі бір әлем. Адамдар неткен көңілді, әйелдердің малынған киімдері қызықтырып көздің жауын алады.

Тас төбеде шаншылған күнде сәл ғана дақ бар. Шыжғырып ысып та тұрған жоқ. Қоңыр самал жанға жайлы.

— Бұл жерде күн батпай ылғи осылай тұрады, — деді шешесі қызына. — Сол себепті де жемістер мәуелі, тәтті. Сол себепті де бұл маңда енді қыс болмайды.

Бақтың қақ ортасындағы әдемі гүлзар қасына қойылған орындыққа Жүсіп пен Бәтима келді. Дәмелінің бұлар қосылғалы жақыннан тұңғыш көріп тұрғаны. Екеуі де ақ киінген. Бәтима тіпті сұлуланып кетіпті. Жүсіп оны иығынан құшақтап, өзіне тартады. Бәтима табиғи биязылығына басып, кет әрісі жоқ болса да, имене басын алып қашады. Қастарында екі кітап жатыр. Бірі қарамен, бірі ақпен тысталыпты. Бәтима қашқақтай берген соң, Жүсіп қолына қарамен тысталған кітапты алды. Бетін аша бергенде, Бәтима оны жауып жіберді. Оқытпайтындай ишарат білдірді. Сосын ақпен тысталған кітапты күйеуінің қолына ұстатты да, бетін өзі ашып отырды.

Дәмелі анасының бұларды айналып өткісі келетінін байқады. Ұялтпайын дегені шығар. Ал өзінің олармен тілдескісі келіп, ындыны құрып барады. Бірақ анасы мұны жетектеп айналып өтті.

— Мына шаһарыңызда толған өзіміздің таныстар ғой.

— Сосын ғой сені ертіп келгенім, — дейді шешесі.

— Шодырды таныдың ба?

Өңінің жастығы тура Черкеш қорғанысы кезіндегідей. Астындағы ақ боз аттың әдемісін-ай. Баяғы Жүсіп жегіп келген пар ақ боздың бірі ме екен? Мына күннің батпайтынынан болу керек, мұндағылардың кигендері ылғи аппақ. Дәмелінің бірінші көріп тұрғаны, ақ былғарыдан етік тігеді екен-ау. Шодырдың ақ етігі қызықтырып жіберді, әйел киер ме еді сондай етікті. Астында ақ боз, үстінде жеңіл ақ костюм, аяғында ақ етік — неткен үндестік. Саялы бақ, айнала атылған судың ақ тамшылары өз алдына бөлек көрініс.

— Шодыр Нарғазысыз неғып жалғыз?

Бұл екеуін бөлгісі келмейтін көңілі енді бауырын іздегендей.

— Сабыр ет, бәрін де көресің. Әдейі келдің ғой, мен саған бәрін көрсетем, — дейді анасы. Сонда баяғысынша осынау өңірді Шодыр ашса алақанында, жұмса жұдырығында өзі ұстап тұр ма екен?! Бәрін орын-орнына қойып қойған болды ғой.

— Қара ана самұрыққа!

Анасының даусына селк еткен Дәмелі аспанға көз салды. О, ғажап, құсқа мініп ұшуға болады екен-ау. Ұшып келе жатқан өзге емес, өз бауыры Нарғазы. Еңгезердей Нарғазыны көтерген мынау неғылған алып құс. Қанаттары кәдімгі сары алтынмен жалатқандай жалт-жұлт етеді. Одан жоғары аэропланға ұқсаған, тіпті ұқсамайтын да, жемге түсерде жерге қарап сорғалайтын қыран секілді басы үшкір, жұп-жұмыр аппақ бірдеңе. Одан бастарын қылтитып отырған Жәңгір мен Жадыра Нарғазы мінген самұрықты көкте жетектеп ала жөнелді. Нарғазы шешесі мен әпкесіне қолын бұлғады. Сөйтті де, ақ шүберекке оралған бір нәрсені тастап жіберді. Шүберек ауада қалқып қалды да, ішінен төрт бұрышты хат түсті. Хатты Дәмелі табан астында оқытқысы келді. Жан-жағына қараса, не Ақылжаны, не Қайша, тіпті Кеңесжаны да жоқ.

— Қап! — деді санын соғып.

— Кейін оқисың, — деді анасы зілдірек.

Көз қимайтын әсем шаһардың шетіне шыққандай болғанда теңіздей толқыған егінге тап болды. Ұшы-қиырына көз жетер емес.

— Мынаны қоримын деп айналып шыққанша торы бие мен Малыбайдың соры қайнайды ғой, — дейді ішінен Дәмелі. — Сонша егінді қайтіп жинап алады?

— Әне, Малыбайын.

Жалт қараса, ол торы биеде емес, кәдімгі ауылда көрген, алғашқыда бәрі соңынан бір күн қалмаған комбайнға мініп отыр. Комбайнды сүйреткен тракторы қайда? Тракторсыз өзі жүріп келеді. Малыбайдың екі құлағы екі езуінде. Артында кәдімгі әскер қолындай сап түзеген тап сондай көп комбайндар. Екіншісінен Қоспанбетті көрді.

— Қоспанбет, — деп тұра ұмтылғысы келіп еді, шешесі қолынан тартып қалды.

— Комбайнның астына түсесің.

О, тоба, мына күйімен мына алқапты бір-ақ күнде жинайды ғой. Осының бәрін анасы қолдан жасағандай Дәмелі таңырқап қалды. Малыбайы қоқырайып өзіне қарамайды, әуелі. «Үйте келерсің, сазайыңды берермін» деді тісін қайрап.

— Аңдарды көргің келе ме?

— Немене, оларды қой құсатып бір жерге жиып қойып па едіңіз? Шешесі мырс етіп күлді: — Қор, қор алдымен.

— Мынаны «Андар ауылы» дейді. Қызығы — бұларды бірінен соң бірін көру. Жалпы, аң аталғанмен олардың мінезі де адамдардікіндей әртүрлі. Жыртқышы да бар, жымысқысы да бар. Егер бөлек-бөлек торға қоймаса, бірін-бірі құртып жібереді.

Дәмелі қатар-қатар торларды жағалап көріп келеді. Top ішінде тұрғандікі ме, аң тәңірісі арыстан жуастау ма деп қалды. Көзін жұмып жатыр, әлде сырт көзге момақанси қалуы ма? Жемтігін атылып барып жарып салғанда көзі оттай жайнайтын шығар. Жолбарыс тек ырылдай береді. Тісінің ақсиюы мен қанды көзі аяусыздығын аңғартып, зәреңді алады. Жыртқыштық бейнесін жасырын тұрған жоқ. Тірі арыстанды, тірі жолбарысты көргені осы. Түстері неткен суық!

Қасқырдың үш түрін қатар қойыпты. Қорқау қасқыр, кәдімгі өздеріне таныс қойға көп шабатын көк сұр қасқыр, сосын шибөрі. Бір сәт дала қасқыры Дәмелінің көз алдына ауылын қырып кете жаздаған Лепірбайды елестетті. Қасқырдың басы, шатынаған кезі Лепірбайдың басы мен көзіне ұқсап кетті. Ырылы да оның ақырғаны секілді сиықсыз екен. Ақылжанын иығына салып ала қашып, жеп қоя жаздаған жоқ па. Ал анау қорқау қасқырдың бүксеңдеуін. Порымы Анарбайдан аумайды. Ол құлқыны үшін еш нәрседен тайынбайды. Көрдегі өлікті де суырып жей береді. Сол үшін де қорқау атанған. Өлі адамға өштігіне қарағанда, қасқырдың бір сүйкімсізі болу керек. Ашаршылық жылы бұлардан тоқ хайуан болмады. Жолбарыс өзге аңның бәрінен тартынбағанда қорқау қасқырдың етін жемейтін көрінеді. Жыртқыш болса да, өлікті қорлауды жақтырмағаны ғой. Адамның қорқауынан сақтасын. Шибөрі өздігінен тамақ тапқаннан гөрі өзгенің қалдырған жемтігіне әуес. «Шибөрідей үймелеп» деген сөз содан қалса керек. Жемтіктің иісін сонадайдан сезіп, жетіп келуге қабілетті-ақ. Үшеу болып қол қойып, жапырлата ұстатып жатқан жалақорлар құр шулаған сол шибөрі тақілетті емес пе. Кім болса ол болсын, жемтік болса жаны жайланады олардың. Айналасына жалтақ-жалтақ қарап, сүйретіле жүруінің өзінде жиренішті кейіп бар. Қасқыр болып шаба да алмайды, өздігінен жейтін асын таба да алмайды. Жыртқыштың дәрменсізі. Бірақ арланның алғанына негізінен қарық болатын осылар. Бүкшиіп жүріп бүтінді жейді. Сөйтсе-дағы, қуғыншы бұлардың соңына емес, арланның соңына түседі. Қор болған «бөрі» деген атақ-ай.

— Мынау әдемі шаһарлардың қасына «аңдар ауылын» қоңсы қондырғаныңыз қалай? Босанып кетіп, біреу-міреуді жазым қылса қайтесіз?

— Босанбайды, олар мықтап торға салынды. Бірақ жақсы өмірдің мастығымен пенделер жаманшылықты ұмытып кетпесін деп әдейі осылай етілген.

— Көрдің бе, көрдің бе, — деді анасы Дәмеліге. — Анау көк сұр қасқыр тордан құлақ шекесін көрсетіп тұр. Яғни бір арам ой келді деген сөз. Шапқысы келеді. Бірақ шаһарлар негізінен қауіпсіз. Әрі күн батпайтын болған соң, жыртқыштар өз-өзінен бұғулы ғой. Түн жамылған пәлелерге бұл да құрсау. Сол жамылғышын, бәрін жасыратын түнді түріп құдайым дұрыс істеді емес пе.

Дәмелі аспанға қарады. Алыстағы аппақ күн қадалған күйі әлі тұр. Бір қоңыр самал жанды желпіп, көңілді шалқытты. Маужырап тұрып қапты. Қараса, қасында анасы жоқ.

— Апа, апа, — деп айғай салды. Өз даусынан өзі шошып оянып кетті. Зейнеп те атып тұрды.

— Уһ, — деді Дәмелі көзін уқалап. — Апамды көрдім. Аян берді. Күндіз айтам, түнде түс жорымайды. Айқайға оянған Қарақұлақ та басын көтеріп, селтиіп отыр. Сыртта екі аттың шөпті бырт-бырт шайнағаны әлі естіліп тұр. Шыбықжирен үн шыққан соң оқыранып қалды. Қи маздаған күйі жанып жатыр, сөнбепті. От жаты жылы, сырт жаты салқын. Өз түсіне өзі мәз болып Дәмелі қайта көзін жұмды. Мынау жаман түс емес. Мүмкін, анасының тағы да аралатар жері бар шығар. Манаты әдемі көріністер тұншыққан көңілді бір жадыратып кетті-ау…

9

Ақылжан да үйреншікті тәсілмен ұсталды. Ауданға барған бір жиналыстан қайтқан жоқ. Бұл күнде артынан жүріп ешкімді алып қалуға болмайтынын білген Қайша Жәңгір мен Жадыраны ертіп Бастұмаға көшіп келді. Малыбайдың айналдырған үш бөлмелі үйіне сөйтіп төрт семья тығылды. Қайша мұғалімдіктен шығарылды. Ендігі қарағандары қартаюға бет бұрған Малыбай мен оның қора-қопсысындағы азын-аулақ мал.

— Мына колхоз ең болмаса қара жұмыс берсе, — деді Қайша. Дәмелі баласының ұсталғанына жылаған жоқ. Жүсіптің, Нарғазының, Шодырдың қамалуы мұның жүйке тамырын қатайтқан тәрізді. Қайғыны жеңуге де қайрат керек. Аяп жүргені Малыбай. Ол күрт түсіп кетті. Бес күн орнынан тұрмай жатып алды. Айналып кетейін, оның орнын жоқтатпаған Жәңгір мен Жадыра. Ауыл өміріне кәдімгідей үйренген. Шөп салу, отын суыру, малдың астын құрғату, уақытында суару, қар еріту осылардың мойнында. Ақылжанның ұсталғанына өздерін айыпты санайтын секілді. Сол жаққа несіне барды, несіне осынау жандарды былғады? Балаларды осы ойлардың жасытып жүргенін сезген Дәмелі:

— Сендердің түк те кінәларың жоқ, уақыт солай, — деп жұбатты. Есейіп қалған Жәңгір осынау адамның бойындағы қайратқа таң қалады. Ал бұл жаққа келгелі де анда-санда бой көрсетіп қалатын еркелік Жадырамен біржола қоштасқандай. Сөз айтқызбай лыпып тұрады. Анасы аян бергенде бұлар бір сорғалаған темір қыранға мініп жүрген жоқ па еді. Ұшқандары жаман ба түсте? Әлде Апам, сенің де аруағын алжасайын деді ме? Дәмелі өз ойынан өзі шошып кетті. Анасының аруағына тиісіп несі бар.

Жолда келе жатып жорығанда Зейнеп:

— Болашақ Жәңгір мен Жадыраныкі болады екен. Олардың көкке өрлеп ұшып жүргені, мінгендерінің біз танымайтын бірдеңе болғаны жақсы ғой. Алда не боларын, бүгінгі аэропланның ертең қалай өзгерерін біз қайдан білейік. Бірақ түсіңіздің ең керемет жері самұрыққа мінген Нарғазыны бұлардың жетектей жөнелгені. Нарымның ғұмыр бойғы абыройы самұрық емей немене. Егер Жәңгір мен Жадыра оны көкке сүйреп жүрсе, түбі бір жақсылық болады екен.

Зиратқа түнеп шыққан күннің ертеңінде бұлардың қиялына қанат бітіп, сақылдаған аяз да жұмсарған секілді, жүрістері өнімді болып еді. Түні бойы шөпке тойып алған Шыбықжирен мен Шабдардың жүрістері де бөлек көрінді. «Түрікмен түсімен бай» демекші, сөйтіп келгенде аспан тағы қарс айырылды. Бір жетіге жетер-жетпесте Ақылжанның ұсталғанын естіді. Қайша қан жылап көшіп келді. Жақсы түстің де жүрек жалғаған ләззаты ұзаққа бармады.

Қайша мен Зейнеп біржола іс тігуге көшті. Зейнептің бойынан Қайша сарқылмас өнердің қайнарын көргендей. Нарғазының өзі көрген киімдеріндегі сәнділік осы қолдың табы екен ғой. Соны үйреніп қалғысы келді. Ғұмыр бойы серік қылған Зейнептің «зингер» тігін мәшинасы бұл үйде дамылсыз зырылдай бастады. Зейнеп келгелі «мамалап» қасынан шықпайтын Кеңесжан.

— Бар апаңа, шешеңе. Жетті енді менің сені асырап-сақтағаным, — деді бір күні Дәмелі қалжыңдап. Содан бері Кеңесжан Зейнептің қойнында жатады. Оқуға да ертемен киіндіріп, тамақтандырып шығарып салатын сол шешесі. Кішкентай жүрегінің осы бір үлкен әрекеті Зейнепке таудай медеу болғанын ол сезе де қойған жоқ шығар-ау. Бірақ жалғызсыратқысы келмегені айдан анық.

Бірде Амангүлді жылатып қойғанда, Дәмелі:

— Ей, Зейнеп, ана балаңды тый, Нарғазының ұлы болмақ тұрғай, құдайдың ұлы болса да жазасын беремін, — деді.

Осы бір қалжыңның өзінен Қайша ғажайып жарастықты көрді.

Зейнептің күліп қана қоятын жайлы мінезі өзіне ұнайды. Өнерімен қоса құдай қандай бай мінез берген. Тағдырдың осындай адамды ең алдымен перзенттен қысуы, сосын Нарғазыдай азаматынан айыруы қандай әділетсіздік. Осы ойлар келгенде өзінің де бойы шым ете қалады. Бұл да әлі құрсақ көтерген жоқ қой. Енесі:

— Ақылжан мен Кеңесжанды мен де барып-барып көтергенмін, — деп жұбататын. — Енді не деп жұбатар екен. Көзінің аты мен қарасындай Ақылжаны да қамауда. Өлі келе ме, тірі келе ме. Өзінің бала көтермей жүргенін ана жылғы ашаршылықтан қатты қорыққанынан көреді. Яғни Құдайдың ісі емес, бұл — адамның ісі. Ал Зейнеп апасынікі неден болды екен?

Екеуі іске қатар отыра қалғанда осы ойлар Қайшаның Кеңесжанға тіккен арты жыртық бешпеті мен балағы жырық шалбары болды. Әскердің шошақ қалпағын пішіп, оның маңдайына қызыл шүберекпен бес бұрыш жасады. Біреу-міреу алып кетпесін деді ме, әлде баласының бөлек белгісі болсын деді ме, астына «Нарғазинов» деген жазу түсірді. Бұған ұсақ балалар тұрғай, Жәңгір мен Жадыраның өзі қызықты.

— Тозып қалады, папам келген соң кием, сандыққа салып қой, — деді Кеңесжан бір күні. Зейнеп те, Қайша да үнсіз көздерін сығымдады.

Дәмелі бұрын ауылдағы кемерлерді жинап, өзгеге күні түсуші еді. Енді Зейнеп пен Қайшаның арқасында жұрттың күні бұларға түсетін болды. «Шешеннің сөзі ортақ, шебердің қолы ортақ» деп бірдеңелерін тастап кетеді. Негізгі шебер — Зейнеп, Қайша — көмекші. Екеуі де ешкімнің бетін қайырғысы келмейді. Ең алдымен төрт сай етіп Малыбайға керемет бір түлкі тымақ тікті. Сыртын қара батсайымен тыстады. Қызыл, қара. Екеуінің үндесуі тым әдемі. Қайшаның тымақ тігуі бірінші рет. Зейнеп өзі басшылық етті. «Қолыңа қарап отырмыз ғой, осының көңілін табайық деді ме екен. Тағдыр табыстырған екі бейбақ! Жақсы ниеттерің бе, жалбақтағандықтарың ба?» деді ішінен Дәмелі. Сұлық жатып қалған Малыбайды төсектен көтерген де осы тымақ.

— Тұр, көтер басыңды. Мынаны өлшеп көрейікші, — дейді шеберлер.

— Нені? Қайдағы шебер?

— Зейнеп пен Қайша ше? Өздері келуге ұялып тұр.

Малыбай басын көтеріп, тымаққа сүлесоқ қарады. Зейнеп пен Дәмелі кигізіп, айналасын көктеп көрді. Үйреніп қалған қол емес пе, сайлары дәл шықты.

— Әке, өзіңіз көріңізші, — деп Қайша алдына айна әкелді.

Төрт сай тымақ, екі жағы суалып, көзі шүңірейіп сақал-мұрты ғана қалған Малыбайды өзгертіп жіберді.

— Мына күйіңмен жездеңе Қармыстың тағы бір қызын айттырып жүрерсің, — деді Дәмелі Зейнепке қалжыңдап.

— Қай шекең қызып қалжыңдайсың осы сен, — деді Малыбай. Ғұмыр бойы Дәмеліге екі қатты сөз айтса, мынау — соның бірі.

— Неге қалжыңдамаймын, өз күйеуім қасымда.

— Сенің қасында болмай-ақ, Ақылжан мен Нарғазының боз қасқасы боп неге кетпедім? Неге олардың артында қалдым?

— Жоқ сұмдықты шығарма, — деді Дәмелі зілдене. — Кімнің кімге топырақ саларын әлі құдай біледі.

— Рас-ау, жезде. Сіз енді қайратыңызға мініңіз. Анадағы тәтемнің жақсы түсінен мен үміткермін. Қолымыздан кебін кидірген жоқпыз ғой, — деді Зейнеп.

Малыбай селт етті. Ақылжан ұсталды дегеннен дүниенің бәрін мансұқ еткен-ді. Мынау үй-жай, қора-қопсы, мал — бәрі оған бос, құр әуре секілді көрінді. Олардың қызығы Ақылжанның барында, алыста жүрсе де, соның амандығында екен. Өмір жолы есіне түсті. Келмеске кеткір ескі заманның езгісімен отыз жасқа келгенде әрең үйленді. Онда да алғаны жетпіске тақап өлген ағасының әйелі, мынау Дәмелі. Он жеті жасар қызды алжуға аз-ақ қалған шалға қосып, қазақ, сенің де құдай сүйер қылығың жоқ-ау. Ағасы Бимендінің малы болғаннан не пайда, бұған қалың мал жинауға көмектеспек тұрғай, өзі жарымай, ақыры арғы бет кетті. Осынау Қармыс ауылына иек артқалы көзі ашылды. Ақылжан туғалы бұл өмірге қайта келгендей болды. Перзент сүюдің құдіретіне не жетсін. Бергеніңнен жазбағыр, Алла тағала, жаман ұл сыйламадың, маңдайым жеті қарыс екен деп жүретін. Ес білгелі жаңа заманның түндігін көтеріп, босағасын берік етуге атсалысты. Аянған жоқ, азабын да көрді, ашаршылықтан да өтті. Баласы ортан қолдай ауылнай болды. Ажы ауылының арқа сүйері атанды. Осының бәрі мені семіртті. Онымнан күн, солымнан ай туды деп жүрдім. Малыбайдың Ақылжаны дегенде төбем көкке сәл-ақ тимеуші еді. Артынан бақытына мынау күшіктер ерді. Менен бай кім бар еді. А, құдай, осының алдында ал, осыдан топырақ бұйыртсын деп жүрмеп пе едім. Ашаршылықтың алдында жаңа ұйымдасқан колхоз малын аман алдырып қалғанда, мынау егін қорығыш боп тыным таппай жүргенде де қуат беретін сол Ақылжанымның барлығы емес пе. Соның атына кір келмесін деп тірлік ететінмін. Соның атын атап ұйықтап, сол үшін құдайға күніне жүз жалбарынып жұмыс істейтінмін. Етеусіз Малыбайдың еңсесін көтерген сол ұлым емес пе. Көз тиді-ау, көз тиді. Маңдайыма жазбасы бар, бетегеден биік, жусаннан аласа Малыбай, малдан басқада шаруасы жоқ Малыбай болып неге жүре бермедім? Бәсе, мұндай баланы менің маңдайыма қайдан жазсын. Не болды енді? Тіршілік тоқтап, аспан жерге түскендей болды-ау мен үшін.

Неткен жолың қатты еді деп келінін де жазғырғысы келді, бірақ оны да аяды. Бұл да біреудің үкідей баласы, құдайдан тіледі дейсің бе? Тиісерге қара таппай, кейде осынау қора жайды өртеп, малды түгел қырып салғысы келеді. Кімге керек ол? Ешкімге білдірмей қораның түбіне барып, асылып өлуді де ойлады. Бұл тірлікте не мән қалды?

Құдайым-ау, неғылған жаулық, өзін әлпештеп, қолын дәрежеге жеткізіп отырған өкіметке адам жаулық ойлай ма екен? Қастандық қара ниет дегеннің қанында тамшысы да жоқ қой. Қайдан ол жау болады? Совет өкіметі үшін уыздай он сегіз жасында түрмеге бір түсті. Қош, әйтеуір, әділеттік жеңді. Осы баланың арқасында Ажы ауылында ошан еткен бір бөтен ниет болған жоқ. Өкіметтен жарылқасын деді. Басын құрбандыққа тігіп жүріп, «Қарауыл төбеде» ашаршылыққа қарсы күрескені анау. Үш ауылда колхоздасу жұмысын жүргізді. Нағашысының беделі, шешесінің беделі, әйтеуір, жұрт соңынан ерді. Оқимын деп талпынып еді, оқытпаған өздері. Төрінде Сталиннің суреті. Қай жері жау мұның? Жүрегін жарып көрсе де, қаны Совет өкіметі деп ататын шығар. Бәріміз де солаймыз ғой. Рас, Жүсіп ұсталған кезде «бұл — әділетсіздік» депті. Әділетсіздікті неге әділетсіздік демеске? Шодырды да туған нағашысынан кем көрмегені рас. Оның жасаған жақсылығын қалай ұмытуға болады? Тегі орыс демесең, ата заманнан араласып келе жатқан жандармыз. Жақсыларға жанасқаны, жақсыларды жақсы көргені үшін адам жау бола ма екен? Жұмысы да құрсын, дәрежесінен де аулақ, баламның шыбын жанын қалдырса екен. Мынау «атылды, атылды» деген хабарлар қандай суық. Сұрықсыз, жауапсыз, тексеріп, тергемей, ақиқатына көз жеткізбей қыра бере ме? Мал екеш малды бауыздарда да алдымен «пісмілдә» дейді ғой.

Бұл күнді нендей күнәм үшін көрсеттің? Намаз ұстап, құран оқымағаным үшін бе? Онда күн-түн демей үйренейін. Бес уақ емес, он уақ намаз оқиын. Сүзеген молданың қарғысы тиді ме екен? Ашаршылық жылы жанын аман алып қалды ғой. Батасын берді емес пе. Не жаздық, адамға болмаса, құдайдың алдында жазықты емес сияқты едік. Адамның алдында не жазығымыз бар? Ешкімнің ала жібін аттап көрген емеспіз. Өкімет алдында, адам алдында, құдай алдында ақпыз. Сонда не үшін?

Қияпастанып жатып кеше Дәмеліге де тиіскен.

— Сенің әлгі Черкеш қорғанысының мықтысымын дейтінің қайда? Жалғызды арашалап қалуға жарамаған ол мықтылығың кімге керек.

— Мен тұрғай, осы өңірге Совет өкіметін орнатқан Жүсіп пен Шодырды қамағандар кімді аяйды дейсің. Көпке келген бір зауал ғой бұл. Ақырын күтейік, ақыры қайырлы болсын.

Дәмелінің осы сөзінен кейін Малыбайдың көңілін сергіткен мынау тымақ. Кәдімгідей кигісі келеді. О, тоба-ай, адам, қызықсын-ау. Асылғалы, өртегелі, бәрін құртқалы жатқаның қайда. Енді сәнді киімге кәдімгідей елеңдейсің. Мынау жік-жапар болып жүрген әйелдер құрлы жігерің болмағаны ма? Олар да өмір сүргісі келеді ғой, ендеше, мен неге өлуім керек? Қанша дегенмен бақыр басты еркек емеспін бе. Олар мені қара тұтқанда, мен оларды неге бағаламаймын. Тірліктің өз заңы бар-ау. Адам қанша бір қапас құзға құласа да, кеудесінде жаны болса, сәл сызат берген жарыққа ұмтылады екен. Мүмкін, менің жарығымның бәрі сөнбеген шығар. Ақылжаным аман қалып, баяғы базар күнім қайта оралар. Ол күнге жетуге неге үміттенбеске! Үміт өлмей, адам өлмек емес. Ендеше, бұл жатыстың не жөні бар.

Былтырғы сымға ілініп қалғаным секілді, Дәмелінің мазағына тағы ұшыраймын. Құдай оңдап, жақсы күн қайта келсе, бұл жатысымды ол неше саққа жүгіртіп, мықтап бетіме басар. Балаларының алдында артист болып, өз қылығыммен өзімді ұялтар. Дәмелінің ол қолынан келеді. Осы ойлар «тұр, Малыбай, тұр» деп түртпектеді. Бес күн бойы дәм сызбағаны да өзін әлсіретіп тастапты.

Түлкі тымақ, сырт көзге болса да Дәмелінің сыр бермей, қайраттанып жүргені мұны төсектен көтерді.

Күндер өтіп жатты. Митың тірлік қайта жалғасты. Сөйтіп жүргенде Бәтимадан хат келсін. Ол хат бұл әулетті дүр сілкіндірді. Қысқа ғана жазылыпты. «Босандым. Алматыға барып ақтау қағазымды алам. Тағы бір шаруа бар. Аман-есен жолығысуға жазсын». Жәңгір мен Жадыра тіпті өзгеріп кетті. Дәмелі «көзі ашық Жүсіп бір саңлауын тапқан шығар, шиеленіскен жіптің басы одан бастап тарқатылса, бәріне де бір жақсылық болар. Жүсіпке жұмсармай, Бәтиманы босатпайды ғой» деп ойлады.

Жәңгір шешесін Алматыдан қарсы алуға аласұрды. Қысқа жіп күрмеуге келмей, жібермесі жібермей жатты. Осы үйде көк тиын ақша жоқ. Қайша жалақылы жұмыстан кеткелі қашан. Олардың тіккен киімдеріне жұрттың сыйлайтыны заттай дүние. Біреу бір жілік етін, бір шайқама қаймағын, мықтағаны бір қойдың жүнін береді. Көбінесе «тәңір жарылқасынға» тігіп жүр. Алған ақылары ел жүрегіне орнаған сүйкімдері ғана. Тіпті Антон базарына барып, шай алатын тиынның қалмағанына да біраз болды. Не істеуі керек?

Дәмелінің ары ойлап, бері ойлап тапқаны қоңы түзу төрт бойдақ қойдың екеуін саттыру. Мынау сарыөзек шақта алып қалушылар табылар. Он сегіз шақырым жердегі Антоновкаға оны апарудың өзі бір күш. Апарған соң, өтсе жақсы. Тыпырлаған Жәңгірге бұлардың ақша аяп отырғандай көрінуі мүмкін. Балалардың өзін жіберсе, ұқсата ма, жоқ па? Қарыз сұрайын десе, жалақы тауып отырған адамы жоқ әулеттің қайтарар-қайтармасына күмәнданып бермеуі мүмкін. Кейбіреуі бұлармен ақша қатынаста болуға қорқар да. Басқарманың өзіне баруға былтырғы долы әйелімен ұрысқан соң, аяғына жығылғандай болып көріне ме деп намыстанды. Қысқасы, бір жағы намыс, бір жағы мұқтаждық, бір жаты баланың алып ұшқан көңілі — үш жақтап қыспаққа алды. Ақырғы шешім Жәңгірді ертіп, екі қойды жетектеп, алдағы жексенбіде базарға бару болды.

Сылпылдап еріген қар. Бірі атты, бірі жаяу екі адам екі қоймен алысып жолға шықты. Жәңгір қойлардың мойнына байланған арқанды беліне салып сүйрейді. Дәмелі атпен артынан айдайды. Екі құнан қой біресе ары, біресе бері тартып, әп-сәтте Жәңгірдің қан сорпасын шығарды. Алыса-алыса әреңдеп ауыл сыртындағы дөңнен асты. Ауыл көрінбеген соң жүрер деген үміт те ақталмады. Қойлар тек кейін ғана тартыншақтайды. Дәмелі Жәңгірді аяп кетті. Өзі түсіп, оны Шабдарға мінгізді. Қойлар мұның үлкендігін де сыйлай қойған жоқ. Малдың аты мал емес пе. Мына күйімен базар тарқаған соң бәрі босқа қайтып жүре ме? Жәңгір ат үстінде көп отыра алмады. Еркек басымен өзі атта, Дүлдүл тәтесінің жаяу қоймен алысқанына арланды. Түсе қалып, Дәмеліні қайта атқа мінгізді.

Қойшы, екеуі итшілеп түске таман базарға әрең жетті-ау. Антоновканың қарасын көрген соң қойлар жүрейін деді. Базаршылардың алды кете бастаған екен. Елтірі тымақты бір мосқалдау адам келіп екі қойға қырық сом берді. Дәмелі тағы он сом қосуды сұрады. Осында әкелген азабының өзі не тұрады. Жәңгірдің мал базарын тұңғыш көруі. Адамдар қандай қатал. Сонша еңбек сіңіріп өсірген малға тіпті су тегін арзан береді. Оның шөбі, оның бағып-күтуі не тұрады. Амал не, базардың өз заңы бар.

— Сен тұра тұр, мен аралап келейін, — деді Дәмелі.

Бір-екеу келіп Жәңгірді тағы да қырықтың төңірегінде айналдырды. Қайтып келген Дәмелі:

— Біздікінен қоңды қой жоқ екен. Көктем ғой. Тырысып көрейік, — деді.

Әлгі елтірі тымақты қайта соқты. Бес сом қосты. Дәмелі көнген жоқ. Бір жағынан базар тарқауға айналып, қылпылдап барады. Манағыдай азаппен қайта алып қайтып жүре ме? Жүрегі зу ете түсті.

— Қырық бес сом саған Алматыға барып қайтуға жетеді ғой? Жәңгір Дүлдүл тәтесін аяп кетті. Есіл-дерті осы балаларды шешесіне аман-есен табыс ету екені айдан айқын көрініп тұр. Әлгі елтірі тымақты қайта айналып келгенде:

— Сен де дінің қатты қасарысқан неме екенсің. Болсын сол қырық бесің. Мә, ал, — деді. Ол да малсыз қайтқысы келмей жүрген болу керек, ақшасын санай бастады.

Ол қойлардың жонын басып тағы көрді.

— Құнан қой. Мынадай Сарыөзек шақта мұнан семіз мал таба алмайсың. Жемде тұрған, — деді Дәмелі.

Шынында, осы төрт қойға Малыбай бөлек жем бергізетін. Ойы қоңын төмендетпеу. Жәңгір өз қолымен кейінгі кездері талай жем берген. Іші біртүрлі удай ашып кетті. Баққан малы ақшаға айналып, біреудің қолында бара жатты. Қойдың біреуі «мә» деп маңырады. «Шынымен қидыңдар ма» дегендей. Бауыздарда: — Сенде жазық жоқ, бізде азық жоқ, — деуші еді. Дәмелі ақшаны қалтасына салып:

— Сенде жазық жоқ, бізде ақша жоқ, — деді.

Жәңгір кәдімгідей қынжылып тұр. Байқайды, өзіне шаруа мінезі біте бастайын деген. Малсақтық малды қимаумен қоңсылас.

Дәмелінің есіне Ақылжаны түсіп кетті. Кем алған бес сомы соның жолына садаға. Балаң босанды десе, екі қойды ол босқа беруге де бар еді. Ондай күн қайда! Қырықтың үстіндегі бесеуіне шай алып кетсе…

— Ақ құйрық шай, ақ құйрық шай, — деп жанынан жыбырлап өтіп жүрген әйелден айырылып қалды. Жан-жағына қарады. Базар тарқады деді ме, әудем жерде кетіп бара жатыр екен. Соңынан Жәңгірді жүгіртті.

Жәңгір жетіп келгенде, әлгі әйел баж ете қалды. Жәңгірдің өзі де шошып кетті.

— Бізге шай керек.

— Шайым жоқ, бітті, сатып жібердім. — Мынау зіңгіттей жігіттен тартып ала ма деп, қорқып тұрса керек. Осы кезде Дәмелі келді.

— Қорықпа, бұл — менің балам. Жаңа сен жылтыңдап өзің ұсынып жүргенде бізде ақша жоқ болатын. Адал малымызды сатып, жаңа ғана тиынды болдық. Маған екі шерік шай тауып бер.

— Шерігін бес сомнан алсаң, тауып берейін.

Жәңгірдің көзі бақырайып кетті. Сонда білдей екі қой сегіз шерік шай ғана болғаны ма?

— Сен өйтіп «иттің боғы дәрі болса, дарияға тышадының» керін келтірме. Адамның баласымыз ғой. Бізден де сенің бір керегін табылар, — деді Дәмелі.

— Мен бүгін астыққа айырбастасам ба деп келіп едім. Ешкім базарға астық әкелмепті, — деді әлгі әйел мұңайып.

— Саған керегі астық па? Мен саған бір ұра астық берейін. Мына Бастұмаға кел. Кім әкеледі астықты, су тегін арзан мұнда. Өткен күзде жұрт астықтың астында қалып еді, кім алады базарда оны? Әкелген еңбегіне тұрмайды.

Әлгі әйел «бір ұра» дегенге жіби бастады.

— Онда бес сомға екі шерігін берейін. Ауылыңызға барғанда сөзіңізде тұрыңыз.

— Оған титтей күмәнің болмасын. Малыбайдың үйі қайда десең бәрі біледі.

Таңның алаң-елеңінен азапқа салған екі қой өтіп, екі шерік шай қолға түсіп, бұлар өздерінше олжалы қайтты.

Екі аяғы салбырап, артына мінгесіп алған Жәңгірге:

— Жалпы, дұрыс болды-ау, жақсыға жорып келе жатырмын. Ойымдағымыздың бәрі орындалды, — деді Дәмелі.

— Дүлдүл тәте, мен басқаны ойлап келе жатырмын. Шаруа еңбегінде түк құн жоқ екен. Соншама азаптанып өсірген мал, астық қандай арзан. Есіл еңбек.

— Мен қойдың өткеніне қуанып келемін. Манағыдай азаптанып қайта алып қайтсақ не болды?

— Міне, міне, тап осы қиындықты мықтап пайдаланатындар бар. Егер артық малды, артық астықты мемлекет тарапынан қабылдауды дұрыстап ұйымдастырса, шаруаға керек шай-қант, киім-кешекті ауылға әкеп сатса, екі жаққа да пайдалы болар еді.

— Ойбу, қарағым-ай, ондай күн қайда? Біреудің артын салмақтап, тәуелді болып жүргеніміз. Анау ауылдағы кішкентай дүкенде былжыраған «жастық» кәмпиттен басқа ештеңе сатпайды. Өздерің Ақылжандарға кеткенде кездеме түсіп, осы ауыл қырылып қала жаздады. Малыбайды шаптап дүкенге алып барып ем, кеудесі қысылып өлуге аз-ақ қалды. Біреулер әуелі кезекте тұрғандардың үстімен жорғалап дүкенге баса-көктеп кірді. Ішінде соқталдай жігіттер бар. Көрмейсің бе, құдай одан да айырды. Аудан жақын, Қайша күнім содан алып үзбей жіберіп тұратын. Қант-шай тұрғай, қызыл құлақ ақшаның өзіне зар болып қалдық. Екі қолың тас байлаулы. Сол ақша қолында тұрған соң ғой, анау көксау дүкенші бұл күнде ешкімге қарамайды. Тіпті кекірейіп кеткен. Азын-аулақ түскен дүниені алдымен басқарманың қара шұбар қатынына, осындағы ауылнайға көрсетеді екен. Олар жең ұшынан жалғасып, өздері бөліп алады да, қалғанын ғана саттырады. Құрсын, ақша болса, Антонымның базарынан жарылқасын. Сол ақша құрғыры қолға түспей тұр ғой. Бүгінгі азапты сапарымыздың төркіні де сол ақшада жатқан жоқ па.

Жәңгір үндемеді. «Бар дүниені қолдан жоқ қылу қандай жаман. Мал бар, астық бар, ақша жоқ. Соның ауырлығын алдымен шаруа тартады… Бұл қиындықтың тұйығынан шығаратын тек қана оқу. Әке атына кір келтірмеудің жолы да оқуда ғана». Ауылдың сабағы ащы болса да, осындай ойларға жетектеді. Осынау қарапайым жандардың ертеңгі күнін кім ойлауға тиіс. Жана тебіндеп келе жатқан интеллигенцияны кім толықтырады? Оқу жөнінде көмескі тарта бастаған көңілін мынау базар көсеп-көсеп, ар жағындағы отты маздатқандай болды. Өзі біртүрлі қуанып кетті. Жақсы ойлардың жылуы жанына дем бергендей. Аяғы салбырап, атқа мінгесіп келе жатқанмен, қиял шіркін болашақ бағын аралатты. Ол мынау сылқылдақ қарды да, тайғанақтап әрең келе жатқан шабдарды да, күні бойғы азапты да ұмыттырды.

— Сол әлгі көксау дүкенші, құтырғаны сонша, енді ауылдың келіншектерін айналдыратын бопты, — деді Дәмелі. Жәңгір қалың қызықты ойынан селт етті. — Екі-үш метр бұлды, шайды тығып қояды екен де, келіншектер келгенде оны итке тастаған сүйектей жылтыңдатып, қылжақтайтын көрінеді. Көксау деп отан қыздар шықпай қойған болатын. Енді көрдің бе, құтырғанын. Шынымды айтсам, сол дүкенге Қайшаны жібергім келмейді. Арсыз неме жаралауы мүмкін.

— Қайша тәте оны әкесіне танытар, — деді Жәңгір.

— Көрмейсің бе, білдей мұғалім, орысшасы да жап-жақсы, жұмыссыз отыр, ал көксаулар көкиіп, білгенін істегісі келеді, — деді Дәмелі. — Әнеукүні осы ақшадан қысылғанымды сезіп, аңқау балам «дүкеншіден барып қарызға сұрап келсем қайтеді» деді-ау. Жібермей қойдым. Көксауға жалынғанша, көрге кіріп өлейін.

— Көксау болса оны тегі магазинге жолатуға болмайды ғой. Жұрттың бәрін ауру қылады. Ана Кеңесжанға ол дүкеннен кәмпит сатып жеме деу керек.

— Оған кім қарап жатыр. Көксау тұрғай, күлмерез болса да, оған жұрт бармай тұра алмайды. Жалғыз дүкен.

— Жоқ, дұрыс емес. Мен мұны жоғарыға жазып жіберем.

— Қой, сосын бүкіл ауыл боп соңымызға түсіп жүрер. Онсыз да құйрығымызға шоқ байлаулы. Тәңірдің бір жазғанын көрдік.

Мынау базарға келмес бұрын мұның жол ақшасы үшін Дүлдүл тәтесі қанша жан азабына түскен. Қайратына болайын, шешесі Бәтима «Дүлдүл тәтелеріңе жет» дегенде, оның бойындағы осы қасиеттерді білген екен ғой.

Бұлар келе жатқан төбеге шығып біреу тесіле қарайды. Ол, әрине, Малыбай. Жетектеп келе жатқан қойдың жоқтығына қуанды. Сатқан екен ғой. Бауырсақ, шелпекті пісіріп, етті асып, Қайша енесінің келуіне ерекше әзірленді. Аңшы мен базаршының жолы әрқилы болады. Бірде олжалы, бірде қанжығасы бос. Қойды сатқандары бәрін қуантты.

— Теперь ты поедешь в Алма-Ату, — деді Жадыра.

— Үлкен көпірден өткендей, кеудесіне тығылған құсаны шығара айтты.

Малыбайдың соңғы кезде үйдің төбесіне шыға беретінін Дәмелі жиі байқайтын. Сорлы, баласы келе жатыр ма деп ойлай ма екен? Көбінесе аудан жаққа қарайды. Кейде тіпті мынау қара суықта ымырт түскенше тұрып қалады. Сосын жөтеліп, ауырады. Базаршылар үйге жайғасқаннан кейін де Малыбай көрінбеді. Жадыраны жіберіп шақырттырып алды. Әлі үйдің төбесінде тұр екен.

Шай үстінде базарға барғандарын Дәмелі азап көргендей емес, театр көргендей жыр ғып айтты. Оның суреттеуінде Жәңгірдің қоймен алысқаны цирк артисінің ойынындай болып шықты. Ең қызық жері — шай сатқан әйелдің қорыққаны болды. Сол базарда бетіне тұз жағып лағып жүретін бір нақұрыс болатын. Аты — Құрым. Ол ыржалаңдап, ананың бірдеңесін, алып қашып жүретін. Сол келіп қалды деп қорықса керек, әлгі әйел базарды басына көтеріп айғай салды. Жәңгірдің зәресі ұшқаны сонша, әлгі жерде ол шай алмақ тұрғай, өзінің қырық сомын беруге дайын тұрды.

Үйдің іші ду күлді. Әсіресе, Кеңесжан мен Амангүл мәз болды. Оларға қарады да Дәмелі:

— Мына ағаларың қой көнбей қойған соң екеуін екі қолтығына қысып алып жүріп берді дейсің, — деді. Бұған, әрине, үлкендер сене қойған жоқ. Бірақ Амангүл:

— Ой, ой, қандай күшті Жәңгір көкем, — деді.

Жәңгірдің таң қалғаны — Дүлдүл тәтесінің азапты сапарын жеп-жеңіл етіп, ойынға, қалжыңға айналдырғаны. Өздері көрген қиындығын өзгелердің жүрегіне түсіргенде не пайда. Бұл да өзі байқамаған бір қыр. Ауырлықты өзгеден қашықтатып, жүкті өз мойнына алу. Ерлерден табылмайды мұндай мінез. Қара аспанды жаудырып, көргендерін болған күйінде суреттесе, ең болмаса бір күн бұл үйді мұң басады. Жүсіп болса, Нарғазы болса, Ақылжан болса, бұл болар ма еді деген жараның аузы ашылады. Соншама қиындықпен келген ақшамен Жәңгірдің Алматыға барғысы келмей қалуы да мүмкін. Жұрттың бәріне сор болған сол ақшаны қайтем деуі мүмкін. Осының бәрін білдірмей, жуып-шайып Дүлдүл тәтесі үйдің ішін жайма-шуақ етті де жіберді.

Осы көңіл күймен Жәңгір де Алматыға жол тартты.

10

Бәтиманың еңсесі ағайын-туғанын көргеннен кейін ғана көтерілейін деді. Алып-ұшып келген көңілі Алматыда судай басылған-ды. НКВД онда үш-ақ күн тұруға рұқсат етті. Бұрынғы тұрған үйлерін көріп ағыл-тегіл жылады. Өз үйлеріне танымайтын біреу кіріпті. Екі-үш көршісінің есігін ашып еді, кірпідей жиырылды. Шынында, бұл жерде қалуға болмайды екен. Қорқыныш, үрей адамгершілік, аяушылық дегеннің бәрін ығыстырып жіберген секілді.

Жәңгір алғашқыда шешесін танымай қалды. Қап-қара қою шашы мынау екі жылдың ішінде көк бурылданып кетіпті. Бөтен үй, шерлерін шығарып жылай да алмады. Бірін-бірі қысып ұзақ тұрды да, бір сағатқа жетпей, бірін-бірі жетектеп шығып кетті. Қаланың бір асханасынан тамақ ішті. Жәңгірі «түфә, түфә» көз тимесін, алпамсадай жігіт болған. Ойлылығы ма, мұңдылығы ма, сөйлеген сөзінің бәрі салмақты.

— Мама, Дүлдүл тәтеме кетейік. Мен күзде қайтсем де, оқуға келем. Баласы бұл сөзді нық айтты. Алғашқыда Нарғазы мен Ақылжанның ұсталғанын шешесінен жасырғысы келді. Бірақ қанша жасыра алады. Анасы «солай болуы табиғи» дегендей қарсы алды. Бұл хабарға аһылап-үһілемеді. Дәмелінің онсыз да ауыр жүгіне енді барып бұл қосылады. Басқа не істейді? Барар жері, басар тауы қалмаған. Лагерьден босанғанмен, айналасы түп-түгел мынау Алматының өр көшесі де түрме сияқты көрінді. Айырмашылығы айдап жүрген милиционер жоқ. Қасында, әйтеуір, ұлы Жәңгір бар. Оның да мұнда келгені шешесімен кезіккені НКВД-ға айдан анық.

Төртінші күні баласымен «Лепсі станциясы қайдасың» деп тартып отырды. Май айының хош иісті көркін мынау кең далаға шыққан соң барып сезінді. Сақылдап жүріп келе жатқан поездың ашық терезесінен даланың иісі де, шөптің иісі де көңілді қытықтайды. Айнала көкпеңбек, ойдым-ойдым қызғалдақтың қып-қызыл аралдары кездеседі. Тұскиіздің түріндей небір әдемі жерлер бар. Адамдар өзгергенмен, өңірі өзгермепті. Өзінің әсем жазын, хош иісін, дархан даласын сол күйінде сақтаған сияқты. Туған жер қандай ыстықсың. Бәтима қызыға ұзақ қарады.

Өзі Жүсіппен қашқан сонау жылдары қай жолмен келгені есіңде жоқ. Әйтеуір, атпен бес күн жүрген. Онда мына теміржол ұшты-күйлі жоқ. «Түрксіб» құрылысы кейін шықты, ол керемет шулы болды. Соның қамы деп Жүсіп бұл жолдың бойына талай командировкаға барып келген. Әр сапарында құрылыстың қарқынына, адамдардың асқан ерлігіне таң қалатын. «Айнабұлақ» станциясында жолдың екі жақтан келіп түйісу салтанатына қатысқан-ды. Түрксіб құрылысы жөніндегі очерк, өлең, поэмалардың бәрін жібермей оқып жүрді.

— Шын серпілісті, социализмнің мұндағы жүрек соғысын ешкім жеткізе алып жатқан жоқ. Ол өлеңді, очеркті құрылысқа тікелей қатысып жүрген адамдардың өзі жазса ғой, — журналист, жазушылардың құр сырттан тамсану, табиғатына еніп, адамдардың бойындағы, санадағы өзгерістерді терең көрсете алмай жүр, — деп отыратын. Бірде Бәтимаға:

— Түрксіб сенің төркініңе барар жолды қысқартады. Лепсі деген станциядан түсіріп, Антоновка арқылы лып ете қаламыз. Пәленбай жылдан кейін әрең келген қыздарын қалай қарсы алар екен, көреміз, — дейтін қалжыңдап.

Амал не, бұл жол арқылы Жүсіппен бірге келуге құдай жазбады. Бірақ зымыраған мынау поездың әрбір тықылы «бұл жолда сенің күйеуіңнің көп еңбегі бар» деп сыбырлайтындай. Оның бұл өңірде еңбегі сіңбеген жер бар ма? Әрбір бұта Жүсіпті білеміз деп тұрған жоқ па. Осы арадан екінші рет өтуі, КарЛАГ-қа айдалып бара жатқанда да осы сыбырларды естігендей болып еді. Бірақ онда тұтқындаулы қиял алысқа шалықтап жібере қойған жоқ-ты. Алда не күтіп тұр, көбінесе ойлағаны сол болды. Бұл жолы қанша дегенмен төркініне келе жатыр, қасында ержеткен ұлы Жәңгір. Адам болды деген осы да, іздеп келуге, қарсы алуға жарады. Осы жай Бәтиманың қиялының да кісенін ашқандай. Жас кезінде керетін ойдым-ойдым киіз үйлі ауылдар емес, орнықты балшықтан салынған үйлер. Киіз үйлі ауылдарды бүгін көрсең, ертең таба алмай қалушы едің, көшіп кететін. Енді мектеп пе, кеңсе ме, менмұндалап өp ауылда екі-үш еңселі үйлер тұр. Адастырмай таптыратын белгілер. Жүсіптің жан ұшырып насихаттаған «отырықшылдығы» осы. Анау қап-қара, жолақ-жолақ болып жатқан жаңа жыртылған егістік жер болса керек. Тырбаңдаған тракторлар көрінеді. Ауыл шетіндегі ұзыннан-ұзақ қоралардың төңірегінде мал жүр.

Ферма дегені сол шығар тегі. Бұл өмірге де жұрт үйреніп болды. Колхоздасу аяқталғалы қашан.

Көкем-ау, отарбасын жүйткітіп, тракторын дарылдатып, мектебін салып, сауатын ашып, колхозын құрып, мынау бүгінгі өмірдің бар жаңа белгісі жолында күрескендер неге «жау» болады? Қандай жаулық бар мұнда? Алматының өзі де бұлар алғаш қосылғандағыдан әлдеқайда өзгерді. Енді содан пана таба алмай келе жатқан күйлері мынау.

— Лепсімен екі ортаға машина жүре ме? — деді Бәтима ұлына.

— Өте сирек, мама. Жол-жөнекей көлікке кездеспесек. Осында келерде мен үш күн сондай көлік тостым.

— Ел ғой, бір қисыны болар, — деді шешесі жұбатып. Көз көгеріп күтуге үйрендік қой.

Бәтиманың босауынан үлкен үміт күткен Бастұмадағылардың көңілі судай басылды. Дәмеліге жас жағынан Бәтима өзін қуып жетіп қалғандай көрінді. Шаш көк бурылданып, бетте әжім көбейген. Көзінің нұры да таяйын депті. Нарғазы әкелген суреттегі Бәтима мен мына Бәтиманың арасы жер мен көктей.

Қанша күн айтса да, әңгімесі таусылар емес. Лагерьдегі жағдайды, онда отырған неше ұлттың өкілін, олардың қайсарлығын, зиялылығын, дарындылығын бұлардың көз алдына келтірді. Іштеріндегі ең сорлысы өзі болғанын айтты. Әйтпесе қой бақпас еді ғой.

— Өзіңді қалай босатты? — деді Дәмелі үшінші күні.

— Оның үлкен сыры бар. Түрмеге түскеннен бастап менде талма ауруы пайда болды. КарЛАГ-қа кетіп бара жатқан жолда да бірнеше мәрте қысылдым. Бағыма арамызда бір дәрігер қазақ әйел болды. Ол да — бір дөкейдің жұбайы. Лагерьде жүргенде де көзінен таса қылмады.

Ақыры «бұл қояншық, лагерьде ұстауға болмайды» деп қағаз жазыпты. Сол қағаздың арқасы менің одан кеткенім. Бірақ кетерімде құлағыма сыбырлап: «Сен шынымен солай екен деп қалма, сенікі нервіден, мен өтірік диагноз қойдым», — деді.

— Нерві деген не? Диагнозы қалай?

— Нерві деген жүйке тамырының жұқарғаны. Диагноз — аурудың аты. Таза ауада болсаң, елге барып ет жеп, қымыз ішсең, құлан таза жазыласың деді. Міне, сол адамның шарапаты тиіп орталарында отырмын.

— Құдай тілеуін берсін. Ер әйел екен. Біліп қойса ғой ол сорлыны онан әрі сорлатады, — деді Малыбай.

— Оныңыз рас, Кенже аға. Бірақ ол маған ғана емес, талайға сондай жақсылық жасап жүр. Дәрігерге құдайдай сенеді.

— Адамды тұтқындағанмен, адамгершілікті тұтқындауға болмайды екен-ау, ә? — деді Дәмелі. — Жүйке тамырдың жұқарғаны жазылады деші. Бәріміздің де шекеміз қызып жүр дейсің бе?

— Бірақ мен аңдулымын. Саяси айыбым алынған жоқ. НКВД ауық-ауық тексеріп тұрады. Сондықтан «қояншық» деп лақап тарата беріңдер.

— Да ну, мама, — деді Жадыра. — Какой позор!

— Әрине, қорлығы қорлық. Не амал бар? Қасында болғаным жақсы ма, жоқ тағы да түрмеде отырғаным жақсы ма?

— Конечно, қасымда болғаның.

— Ендеше, құдай салған соң, көнуге тура келеді. Оған жасыма, балам.

Дәмелі қатты күрсініп жіберді. Зейнеп пен Қайша жылап отыр екен.

Малыбай да тұнжырап кетіпті.

— Жүрегіме талма пайда болғаны рас. Алматының ауасы жақпады ма, бір-екі рет нашар сезіндім. Қайта Арқада сергек жүрдім. Кіндік кескен жердің киесі мені осылайша қуып, қастарыңа әкелді. Әке батасын алмай қашқан қыз жазасын алсын деген шығар.

— Айтпақшы, — деді Бәтима ойына оқыс бірдеңе түскендей қуана. — Қоспанбет көкемнің қасынан келген бір адамға жолықтым.

— Не дейді.

Үйдің іші түгел Бәтиманың аузына төнді.

— Қашық болғанда қашықта екен. Бірақ жақсы тұрады дейді. Хабаровскі деген жер. Ол — анау Сібірдің бір түкпірі.

— О, сұмдық-ай, тірі екен-ау, байғұс. Бала-шағасы бар ма екен?

— Ашаршылық қуып тыққан үш қазақ семьясы бармыз депті. Мал бағатын көрінеді. Екі баласы орысша оқып, хат таныған. Әйелі жұмыс істемейді. Қастарында саяси тұтқындардың лагері орнығыпты. Аташ дайындайды. Тұтқындарды өте ауыр жұмысқа салған. Содан әлгі бізге келген адамға аташ құлап, белі зақымданыпты. Лагерь болған соң мұнда қазақтар бар ма екен деп, Қоспанбет келсе керек. Охрандар оны ауруханаға жіберіпті. Содан екеуі танысып кеткен. Әлгі адам жазылып шыққанша қымызын, етін үзбепті. Бие байлаймын депті. Менің аман қалғаныма бірінші себеп Құдай, сосын сол Қоспанбет деп аузынан тастамайды әлгі адам.

— Ел жаққа қайтпайсың ба деп сұрайды ғой. «Нем бар, ағам арғы бет асып кеткен, мені де өздерің секілді көзімді бақырайтып қамап қояды ғой», — депті. «Ашаршылықтың тырнағынан әрең құтылдым, енді НКВД-ның тырнағына түсіп нем бар. Мына жер жайлы. Әй дер әже, қой дер қожа жоқ. Малын бағып берсем болды емес пе. Үш қазақ үйі бір ел секілдіміз. Туыс боп кеттік. Олар анау Кереку жақтан келген. Бірақ туған жер ыстық қой, қатты сағынамыз. Сағынғанмен амал не, мына жағдайда қармаққа алдымен біз ілінеміз ғой» депті. Әлгі адам мені кездестіргенін, Қоспанбеттің бір хабарын бергеніне қатты қуанды. Өзі енді КарЛАГ-та отыр.

— Құдайым-ай, Нарғазыны ең болмаса сол жерге апарған жоқ па екен, — деді Зейнеп. — Қоспанбетті көрсе, ес қой.

— Ондай лагерь ол жақта толып жатыр. Сібір толған саяси тұтқын, араларында өлім көп дейді. Біреулер азапқа шыдай алмай, біреулер індетке шалдығып дегендей. Енді біреулерді тіпті қолма-қол жоқ қылып жіберетін көрінеді.

— Бәтима, көкем! Саяси айып, саяси тұтқын дей бересің, ол не өзі, — деді Малыбай.

— Кенже ата, ол — өкіметке қарсы деген сөз.

— Сонда Ақылжан да қарсы ма?

— О, тоба, жау жасау оңай екен-ау, ә. — Әңгіменің ар жағын тыңдай алмай Малыбай үйден шығып кетті. Қалтасына қолын салып, орамал алғанын көрді отырғандар. Сөз жоқ, жылап барады. Еркектің кәдімгі үнсіз, ауыр жыласы.

Мына түрімен атасы ұзаққа бармас. Қайша қайратқа мінді. Осы отырғандардың ішінде көзі ашығы өзі. Түкпірдегі бір ауылда тығылып отыра бере ме? Сібірге неге тартпасқа. Картадан таныс қой ол. Мүмкін, Ақылжанды да сонда жіберген шығар. Есіне декабристердің әйелдері түсті. Жер түбі болса да махаббаты үшін олар не қиындыққа көнбеді, әйелі күйеулерінің соңынан кеткен жоқ па! Шын берілген жар деп соларды айту керек. Етектен тартып отырған балам жоқ, мен неден қорқақтаймын. Қайда барсам, Қорқыттың көрі. Ең болмаса Ақылжанның төбесін көріп немесе төбемді көрсетіп өлейін. Оған күнім үшін шыққандай болмайын. Адал махаббатымның жетегіне ердім.

Сол күннен бастап, Қайша далақтай шұбар қағазға қарайды да отырады. Ол — ССРО-ның картасы. Аудан орталығынан сатып алған атласы және бар, ондағы «Сибирь» деген бетті және қарайды. Бір күні қасына Жәңгірді шақырып алды.

— Мына жерлер ғой патша өкіметінің саяси тұтқындарды ұстаған жері. Ал біздікін қай жерде ұстауы мүмкін?

— Сен ауданға бармайсың ба? НКВД-дан ең болмаса жіберген жерін білмейсің бе?

— Олар маған айта қоя ма?

— Олардың да ішінде адамдары бар шығар. Әттең, папам атылмағанда, жердің түбінде болса да барар едім.

Жәңгірдің бұл сөзі Қайшаға қатты қамшы болды. Әрине, тұтқын адамды, оның ішінде саяси тұтқынды іздеу қияметтің қиыны. Бірақ адам өлімге де басын тігеді ғой. «Қаражат қайда, қаражат!» деп біреу ту сыртынан айғай салғандай болды. Жәңгірдің Алматыға барып келуінің өзі қаншама қиындыққа соқты. Шабдар ат осылардың меншігі ғой, соны сатқаннан басқа не қалды? Өзінің елтірі ішігі, Ақылжанның қасқыр ішігі бар. Мұндай киім қазір қат. Антонның базарына бір барғанда байқағаны бар. Ақылжанды таба алғандай күн болса, сол жерде біреудің кірін жуып берсе де, жұмысқа тұрады.

— Қарағым-ау, мына шұбар қағазыңа үңіле беруді шығардың, мұғалім емессің, мұның не? — деді бір күні Дәмелі.

— Апа, Ақылжанды іздесем деп жүрмін. Бәтима тәтемнің әңгімесі үлкен қозғау болды. Мынау сол жол көрсетер карта.

Енесіне қаражат жайындағы ойларын да айтты.

Екі ортада енді сенен айырылып жүрмесек?

Дәмелі ойланып қалды. Келінінің мынау ойында бір тәуекел бар-ау өзі. «Тәуекел түбі жел қайық, өтесің де кетесің». Нарғазы мен Ақылжаннан өзінің не жаны артық? Балаларға, Малыбайға енді Зейнеп, Бәтима бас-көз болар. Бір жылға қоянның терісі де шыдайды демекші, бір жазға бұлар да шыдар. Орысша білетін Қайшасын қасына алса. Әйтпесе құса болып өлетін түрі бар. Шыбықжиренді де сату керек, адыра қалсын. Нарғазыдан әулие ме! Екі қара бір сапарға қаражат болуға жараса, оларды көріп қайтатын күн туса, бәрі садақа, садақа!

Қайша ауданға бірнеше рет барып жүріп, бір саңылау тапқандай. Сұмдық-ай, адамдар қалай өзгеріп кетеді, ә. НКВД-ның бастығы, райкомның секретары жетінші ауылға келіп-кетіп жүріп, үйінде бірнеше рет қонақ болған, арағын ішіп, асын жеген еді. Екеуі де Қайша келгенде кірпідей жиырылысты. Артынан сәл жібігендей болып, бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай:

— Қайша, әлде қалай біреу сұрай қалса, сен үйіңде қонақ болғанымызды ешкімге айтпа! — деді.

Өз-өзінен көлеңкесінен қорқып отырған біреулер. Баяғы Үмбет ағай болса, бұлай етпес пе еді. Ол батыл кісі еді ғой. Қайшаға батылдар құрып, қорқақтар жайлап кеткен секілді көрінді. Бірде үйіне қызып отырып райком хатшысының:

— Райкомның хатшылары тұрғанда, ауылнайлар осындай әдемі келіншектерді қайдан тауып алады? Әйеліміз әліпті таяқ деп білмей жүргенде, қайда оқытқансың? — дегені бар.

— Есі дұрыс қыздар хатшылығына емес, қасиетіне қарап шығады күйеуге. Хатшылық бүгін бар, ертең жоқ. Ал адамдық — қашан да сенімді серік.

Ақылжан кейіннен «сен сол сөзді тауып айттың, бірақ қатты айттың» деп бетіне салық етті. Сол хатшы бүгін ақ құйрық торғайдай қылп-қылп етеді. Есікті жауып қойып:

— Ақылжан тергеудің қысымымен үйлерінде қонақта болғанымызды айтып қоймады ма екен? — деп бірнеше сұрады. — Онда бәріміз де құрыдық.

— Үрейленбеңіз. Малыбайдың тұқымының аузы қара құлып. Ондай әрекет қорқақтардан шығады. Ақылжан қорқақ болса, мына маған, тәркіленген байдың қызына үйленер ме еді? Сіз болсаңыз ғой көш жерден ат-тоныңызды ала қашар едіңіз. Ана НКВД-ыңызға айтыңызшы, ең болмаса жіберген жағын біліп берсін.

— Ондай нұсқау беруге қақымыз жоқ. Бұл күнде НКВД-дан күшті ешкім болмай тұр.

Райком боқ басында қалды ма деп айта жаздап, әрең тоқтады.

— Сонда не, сіздер олардың алдында дәрменсіз болдыңыздар ма?

— Уақыт, уақыт, қайтесің. Оның үстіне, Ақылжанның да аса қауіпті жау Есбергеновпен туыстық қатысы бар дейді ғой.

— Есбергеновтің алдында бәріңіз де құрдай жорғалайтын едіңіздер. Жолдас Есбергенов былай деді деп, оның шешендігіне таң қалып отыратынсыздар. Қаншама цитата келтіруші едіңіздер. Мына сіз Сталиннен гөрі Есбертеновті көп аузыңызға алатынсыз.

— Не дейді, Қайшажан, мына сөзіңді ешкім естімесін. Қалжыңның да жөні бар ғой.

— Ендеше, ана НКВД-ға нұсқау беріңіз, ең болмаса кеткен бағытын айтсын. Әйтпесе түгел жазып, жоғарыға жіберем.

— Сөйлесіп көрейін, сөйлесіп көрейін. Сен өйтіп қатты кетпе! Аудандық НКВД-ның бастығы да сыздап, екі келгенде бұрын көрмеген адамдай қарсы алды. Үшіншіде Қайшаның ойына қулық түсті. Әйел емеспін бе, бар мәзірін киіп, жұтып қойғандай болып бір келсе қайтеді. НКВД кәдімгідей назар аударып қалды. Жөткірініп, жібіген кейіп танытты.

— Бізге айтуға болмайды. Бірақ бұрыннан таныспыз дегендей… «Алмақтың да салмағы бар» дегендей…

— Жігіт адам күмілжімей батыл айтпай ма! Көмейіңізде не тұр?

— Көмейде не тұрушы еді. Өзіңіз секілді әдемі келіншекті көргенде ер адамда шыдам бола ма? Оның үстіне, оқығансыз.

— Менің әйелдігім бе, әлде оқығандығым ба сізді қызықтырып тұрған?

— Екеуі де!

— Сіздің тілегіңізді біз қабыл алсақ, біздің тілегімізді сіз қабыл алар ма едіңіз.

— Әлбетте, ол не дегеніңіз. Қазір айтуға болады.

Ауыр сейфтің аузына екі кілтті салып, тағы бірдеңені бұрап, оның есігін ашты. Аржағына тағы бір кілт салды да, қалың папканы алып шықты.

— Соңғы дерек бойынша Магадан облысының Благогущенск деген жеріне жіберілген. Бірақ мұны сіз менен естіген жоқсыз. Сіз мені, мен сізді көрген жоқпын.

— Көрмек тұрғай, көңілдес болғалы тұрған жоқсыз ба?

— Ол құдайдан да, адамнан да құпия болсын.

НКВД бастығы Қайшаға жақындап, иығына қолын салды. Өзіне тартып, сүймекке ыңғайланды.

— Тападай тал түсте, кеңсеңізде мұныңыз қалай? Кеш жетпей ме? Терезеден біреу көріп тұрса қайтесіз?

— Бізді ешкім байқамайды. Бәрін бақылайтын өзіміз. Қайша құшағынан сытылып шықты да:

— Қазір айғай саламын, — деп қатуланды.

НКВД сенерін де, сенбесін де білмей аң-таң қалды. Жаңа ғана құшағына құлағалы тұрған келіншек шынымен дөң шеге ме? Назы шығар. Ыржалақтаған күйі тағы жақындай беріп еді:

— Сіз қақпанға түстіңіз. Осының бәрін жазып жіберем. Орысшамның да, қазақшамның да бар екенін білесіз ғой.

Әлгінде ғана күшігіндей қоразданған «батырдың» зәре-құты қалмады.

— Менікі қалжың, қалжың. Қайтер екен деп едім. Ақылжанды танимыз ғой. Әлденеше қолыңыздан дәм татқанбыз.

— Танығаныңыздың түрі осы болса…

Қайша есікті тарс еткізіп шығып кетті. Сыртта ағыл-тегіл болып жыласын. Екі сөз үшін сайқалдыққа салдым-ау. Қандай жиіркенішті. Ұсталған азаматтардың өзі секілді жұбайларының бәрінің де көрген күні осы ма екен. Мыналар еш нәрседен тайынбас. «Бәрін біз бақылаймыз» деп тұр ғой. Жоқ, ең болмаса жастығымызды ала жатайын. Жазып жіберейін мұны. Адамымызға тиіскенмен, арымызға тиіспесін.

Аудандық почтаға келді. Жылап отырып бәрін жазды. Орысша жазды. Конвертке төрт бүктеп салды. Қайда жіберсе екен, райкомға ма? Түк те шықпайды. Қалтылдап өзі қорқып отырғанда, не істей алады? Обкомға? Жоқ не де болса республикаға жіберейін.

Парасат жағынан мыналар Ақылжанға астар бола алмайды ғой. Отырған креслоның қуаты кеткен күні үрген қуықтай бүрісетін шығар. Ақылжан ұсталғанда, бүкіл жетінші ауылдың қабырғасы қандай қайысты. Түнделетіп, ұрланып келіп, бәрі жұбату айтты. Қарттар:

— Бес уақ намазымызда болысымыздың тілеуін тілейміз, — деді.

— Ел болып, ес жиып қалып едік. Ол келгелі салық та бұрынғыдай төпеме болған жоқ. Қант-шайға да қарқ етті. Артық малымызды өкіметке өзі алдырып, ақшасын өз кеңсесінен төлеттірді. Алдына барсақ, бетіміз қайтқан емес, бар тілегіміз орындалады. Өзге ауылдан үсті-үстіне жұрт ұсталып жатқанда, бұл ауылдан ешкімді бермеді ғой, күнім. Азамат еді. Бәрінің төлеуі болып өзі кетті-ау. Қайшаның өз құлағымен естіген сөздері бұл.

— Кетпеші, қарағым. Сендей мұғалімді бізге кім береді, — деді біразы. — Құдай екеуіңді қосқан-ақ еді. Тіл-көзге ұшырадыңдар-ау.

Бастұмаға келгеннен кейін көрші ауданның «Қарауыл төбесінен» ұрланып болса да адамдар ағылып жатты.

— «Ашаршылықтан алдымен құдай, сосын Ақылжан бізді алып қалған. Оның жақсылығын ұмытқанды құдай ұмытар». Алланың алдында қарыз болмасын деп, бірі қойын, бірі торпағын ұсынды. Бір шал әуелі Кеңесжанға тай атап кетті. Кішкене қызметте жүріп-ақ осынша сый құрметке жеткізген несі оның? Әрине, парасаты. Ал мыналар үлкен қызметте жүріп-ақ көмусіз қалары хақ. Тәубе!

Бір жағы, халықтың осындай кең көңілі, бір жағы, мынадай қыспақ, зұлымдық. Арамдықтың безбені басып бара жатқандай ма, қалай өзі? Бір арамзаға болса да кем болсын. Хатты Қайша почтаның жәшігіне салды да жіберді. Біреуге жамандық ойлап көрмеген басы жан азабына түсті. Неге өйттім? Залымдардың тәсілімен несіне әрекет жасадым. Таза қолымды, таза жүрегімді былғап алған жоқпын ба? Жоқ, ол менің арыма, намысыма тиді емес пе. Арансыздар сазайын тартуы керек. Ұят қой деушілердің кеңдігін қашанғы пайдалана бермекші. Ары үшін күресу ұят па екен? Өз тәсілдерімен өздерін мен де тәубеге келтірейін. Уды умен қайтармаса болмайды.

Бір аптадан кейін НКВД орнынан алыныпты деген хабар естілді. Бірақ бұл тікеннің жанға батқан бір шоңайнасы ғана. Сабағын бүкіл тамырымен суырмаған соң, ол балалай береді, қадала береді. Тамырымен суыру Қайшаның қолынан қайдан келсін. Ендігі келетіні — айламен әрең деп біліп алған жерінен Ақылжанды көріп қайтса, барлығына, тірлігіне көзі жетсе. Адал махаббаттың алдындағы көп парыздың бірін сөйтіп өтесе. Содан кейін ойына келгені — Ақылжанның адалдығын, пәктігін айтып неге жаза бермейді? Жоғарыға жете берсін. Зейнеп пен Бәтимадан мұның артықшылығы осынысы, орысша білетіні емес пе? Ол қараң қалғырдың қызығын енді қашан көрмекші.

Әкесі жарықтық қызды орысша оқуға беруді қолға алғанда, осындай әжетіне жаратсын деген шығар. Қайша балдан тәтті сәби күндерін есіне түсірді. Қыста, үйдің қасында айдын жасаттырушы еді. Кешке қарай сақылдаған аязда жылы киіндіріп, сол айдында пар атқа жегілген кошевкамен балаларына серуен жасаттыратын. Табанында емшек тағалары бар қызыл аттар мұз үстінде кірш-кірш cap желіске салғанда, қасқыр ішіктің жылуымен арты биік жеңіл шанада отырып рахатқа бататын. Бүгін салған суреттей көз алдында отырғызған ағаштар арасындағы үш-төрт көк ағаш үйден кешке қарай будақ-будақ түтін шығып жататын. Оның бірі осы айналадағылардың балалары оқитын мектеп болушы еді.

Сол білімді жеріне жеткізе алмады-ау. Оқығысы келіп еді, әкесінің бай болғаны, тәркіленгені алдынан шықты. Кедейдің баласы деп етегінен ұстап еді, Ақылжанның жағдайы мынау. Жаңа қосылған шағымызда ашаршылық келіп, аранын ашты. Бақытым байлана берді-ау, тегі. Өзі ойынан өзі шошып кетті. Күпірлік болар, олай демейінші, Ақылжандай азаматты тапқанымның өзі бақыт емес пе! Сол бақытымды, ендеше, неге іздемеймін? Орысша білімім өзіме неге қызмет етпейді? Барған жерімде мүмкін сабақ та бере алармын. Оңда мұндағылардай шаш ал десе бас алып тұрғандар жоқ шығар. Көрдің бе, біреу ұсталды деп, тұқым-тұяғымен қамап жатқанын. Есбергеновке жанама ғана қатысы бар ғой бұлардың. Ол кім, біз кім? Ол —асқар тау, біз — оның етегіндегі қиыршықтас қана. Ол, меніңше, жаланың құрбаны. Біз — қосақ арасындағы шыбын. Қыза-қыза мені де ұстап әкетіп жүрмесін. Әне, Бәтима барып келді ғой. Әлгі аудандағы НКВД орнында аман қалғанда арымды таптап, өзімді де түрмеден бір-ақ шығаратын еді. Бірден жоғарыға жібергенім қандай дұрыс болды. Бірақ қарғаның көзін қарға шұқымас деген бар ғой. Одан ақылды, кісілігі бар біреу келсе жарады, тағы сондай мынау науқанның көбігіне семірген біреу болса, тыныштық бере қоймас. Аманымда Ақылжанның соңынан барайын.

Екі қараның, екі ішіктің қаржысы қалтаға түсті. Енесімен екеуі екі ай дайындалды. Алды жаз. Сібірде суық түсіп кетпей тұрып, баратын жерлеріне барып алғаны дұрыс. Алғашқыда үй-ішінің бәрі қорқып еді, Ақылжаннан өліп-талып, тұрған жерін дәйектеген қысқа хат келді. Енді кешігу ар алдындағы қылмыстай көрінді Қайшаға. Енесінің сенетіні — Қайшаның сауаты, Қайшаның сенетіні — енесінің өрлігі. Бірін-бірі толықтырып, алыс сапарға шықты. Үйдегілер бұлар үшеуін де жетектеп келетіндей үмітте қалды. Малыбай станцияға дейін өзі шығарып салды. Үйден аттанарда Кеңесжан Қайшаның қолына бір жапырақ қағаз ұстатты. Ашып оқып еді, өлең.

«Аман келсе көкем,

Арманыма жетем.

Аман келсе папам,

Қасына өзім жатам».

«Папам» деп отырғаны нағашысы Нарғазы.

— Ақылыңнан айналдым. Берем көкеңе, жеткізем өзім, — деді Қайша. Көзіне жас үйірілді. — Тәтелеріңе көмектес, дәу жігіт болдың ғой. — Он жастағы қайнысының есейіп қалғанын да мынау аласапыранда байқамапты. Амангүл де биыл оқуға барды.

11

Тас түйін екі әйел ұзақ жолға шықты. Екеуі де бұрын мұндай сапарда болмаған. Дәмелінің поезд дегенге өмірі мініп отырғаны осы.

Қайша Ақылжан екеуі оқуды тастап елге қайтқанда алғаш мінген. Сықап алған екі қап жүктері бар. Негізінен, жент, қозының құмалағындай етіп пісірген бауырсақ, ақтаған құрғақ тары. Әйтеуір, ұзақ жолға шыдамды деген қазақ тамағының бәрі бар. Қыстай ұн арасында сақтаған қос сұр қазы. Алла жазып таба қалса, ел дәмі деп бір-екі асып беруге жарар еді.

Бәтима келгелі екі баласымен бір ай балшық айдап кірпіш құйды. Ойлары — бөлек шығу. Малыбайға қашанғы масыл болады? Ол далбасаларына Дәмелі іштей разы. Алматыға тұрғызбайтын болса, бір жерге баспана салуы керек қой. Шіркін, мына ағаштардан оған мәтке, уық қияр ма еді. Қоспанбеттің бұл жақтан жан рахатын тауып жүргені бекер емес екен ғой. Шөп қандай шүйгін. Бірақ Қайшаның айтуында, қысы тым ұзақ сияқты. Ары бара тіптен ұзаратын көрінеді. Жаз көрмейтін халық та бар дейді. Онда астық жоқ десеңші. Ол жағы қиын екен. Астықсыз күн бар ма? Неге ит жеккен деп аталатынын да Қайша түсіндірді. Қалың қарда бұл жақта негізгі көлік — ит пен бұғы.

— Ит пен бұғы! — деді таңданып Дәмелі. — Кәдімгі өзіміз көріп жүрген итті шанаға жеге ме?

— Иә, оларың қалың қарда аттан кем жүрмейді, — дейді Қайша өзі күнде көріп жүргендей.

— Естімеген елде көп. О тоба, Құдайым-ау, не түрліге адам бейімделе береді екен-ау.

Мұндай әңгімені естігенде, мынау қалың орманға риза болып келе жатқан көңілі айрандай бұзылады. Нарғазы мен Ақылжаны ит жегіп, ирек қамшыланып жүргендей боп кетті. Анарбай ауылнайдың қит етсе, «ит жеккенге айдатайын ба» деп әкіреңдейтіні осы екен ғой. Мынау мамыра жаз сұп-суық көрініп кетті. Поездардың тиегені көбіне ағаш, көмір. «Осыншама дүниені қайда апара жатыр» деп те ойлайды. Ұшан-теңіз неткен байтақ ел. Сібірінің өзі осындай. Мына орманнан бір адасса бітті ғой онда. Ақылжаны адасып, айғайлап жүрген сияқты болды. Даусы құлағына анық келгендей. Неге екені белгісіз, күн өткен сайын үрей көбейе бастады. Алғашқы күндері алып ұшқан жүрек әлде неден қорқады. Поездан түсісімен бұларды біреу тонап кетсе қайтеді? Өзге көлік болмай, ит жеккен шананы жалдай ма? Ол апарар жеріне әкесінің құнын сұрайды ғой.

Сібірден өткен соң кемеге мінетіндерін Қайша енесіне айтқан жоқ-ты. Оның қияметінен өзі де қорқады. Бірақ бір күш еріксіз сүйреп келеді. Келіні бейтаныс орыстармен поезд ішінде көп сөйлесетінді шығарды.

Дәмелі тілдеріне түсінбейді. Сөйтсе, Қайша жөн сұраумен келеді екен ғой. Тап өзіндей күйеулерін іздеуге шыққан екі әйелмен танысты. Бірақ олар Приморье өлкесіне бара жатыр екен. Шынын айтқанда, Қайшаға тек қазақтар көп ұсталып жатқандай көрінуші еді, олай болмай шықты. Әлгі екі әйелдің бірі — Ленинградтан, бірі — Москвадан. Осы поезд толған жолаушы айдаудағы туыстарының, жарларының соңынан бара жатқандай боп кетті Қайшаға.

Бір күні Дәмелі оларды шайға шақыртты.

— Бастарына күн түскен біз секілді сорлылар екен ғой. «Айлас қатын — мұндас». Дәм татсын.

Олар жентке, ірімшік, құртқа таң қалды. Ұзақ жолға қандай шыдамды деді. Әлгі әйелдер алғашқыда алмай, азар да безер болды. Ақыры «үлкен кісі өкпелейді» деген соң, рақметтерін айтып алды.

Ол екеуінен ажырасқанда көңілдері кәдімгідей қоңылтақсып қалды. Біреуі тіпті «апа» деп үйіріліп тұратын. Қайшаның үйретіп қойғаны ғой.

Поездың көп күнгі тарсылдақ жүрісі, айналадағы бірыңғай көрініс енді Дәмеліні жалықтыра бастады. Күндіздің өзінде ол қайта-қайта ұйықтай берді.

Мынау — анада Балжан шешесінің басында көз алдына келген көріністер. Шешесі тағы да өзін жетектеп жүр. Жұмақ қаланы аралап кетті. Жүсіп пен Бәтиманың ғаламат жарастығы, самұрыққа мінген Нарғазы, Жәңгір мен Жадыраның құйылма құсы, енді ол Нарғазыны сүйреп, артынан от төгіп аспанға тік көтеріліп барады. Малыбайы егін мұхитында тағы еркін жүзіп жүр. Сәулелі, тым шуақты. Әдемі бір бақтың арасында, халық тым көп жиналған сәнді алаңда Ақылжан мен Қайша бірін-бірі атпен қуып жүр. Ақылжанның астында — Құдайторы, Қайшаның мінгені — Шыбықжирен. Қыз қуу жарысына түскен екен дейді. Құдайторыны Шыбықжирен тақымдап қоймайды. Ойпыр-ау, Құдайторыға не болған? Ақылжан әдейі басын тежеп жүр ме? Қайша қамшысын үйіріп, төніп келгенде:

— Мына шіркін шынымен ұрмақ па, — дейді Дәмелі.

Жоқ, ол Ақылжанды топ алдында ат үстінде бас салып сүйді. Екеуі қатарласып зымырап барады.

Бұл тамашаны аузының суы құрып қарап тұрғанда анасы келіп:

— Жүр бері, — деді. — «Аңдар ауылына» барамыз. Жақсылап көріп ал!

Өтірік көзін жұмған маңғаз арыстаны қатты шабаланып тұр екен. Мұндай кезде қамыс күлтелі құйрығы жерді сабалай бере ме, қалай? Мына ашумен темір торды быт-шыт етіп кетуі мүмкін ғой. Күңіренте гүрілдеген кездегі азу тістерінің қорқыныштысы-ай. Қанжардай сояу-сояу. Ақырған кезде ішінде күн күркіреп кеткендей, ар жағынан қорқынышты үн келеді. Ол үн біресе, айдаһарды, біресе таптап жібере жаздайтын зәрлі дауылды, теңіздің дүлей шуылын елестетеді. Шабаланғанда арыстанға тура қарау қиын. Бұл неліктен қатуланды екен, жынына тиген кім? Тыныштансын деп күтуші тор сыртынан лақтырған етті арс етіп қағып алады да, сылқ еткізеді. Мына күйімен дүниені түгел жалмаудан тайынбас. Қандай сәйкессіздік. Жұмақ қаланың қасында «Аңдар ауылы». Арыстанның ақырған дауысы малынған бақты анда-санда дір-дір еткізгендей. Әлде анау Жәңгір мен Жадыраның құйылма құсының дүрілінен шошып тұр ма екен? Анасы қорықпайды, батыл жүріп келеді, ал Дәмелінің жүрегі зу-зу етеді. Босанып кетсе, құртты ғой бәрін. Атылып келіп ұрынғанда темір торды салдыр-күлдір еткізгенінің өзі керемет үрей. Арыстанның даусын естіген басқа аңдар жым-жырт болған-ау тегі. Үнінің өзі мұншама үрейлі, ал босанып кетсе ше?

Шабаланып тұрған кезде күлтелі құйрығы жуан тордың арасынан сыртқа шықты да, тордың бір шарбағына оралып қалды. Құйрығынан біреу ұстады ма деп ашулана ақырған аң тәңірісі екінші жаққа атылғанда, желкесінен бастап терісі сыдырылып қоя берді. Қарсы жаққа қайта атылды, сыдырылған тері молая түсті. Ашулы аң ары-бері жұлқынам деп, әп-сәтте өз терісін өзі тірідей сыдырды да салды. Қып-қызыл жалаңаш еті қанталап көрініп тұр. Ең соңғы терісі сыпырылғанда үлкен басы сылқ ете түсіп, екі көзі тарс жұмылды да қалды. Жаңа ғана құтырынып тұрған арыстан, сөйтіп, өз ашуының өзі құрбаны болды.

Осы кезде Дәмелінің көзі шеткі тордағы көк сұр қасқырға түсті. Оның тұмсығы көрінбейді. Құлақ шекесін тордың арасынан сыртқа шығарғысы келгендей.

— Апа, апа, — деді осы кезде Қайша, біртүрлі тыжырынып жатқан енесін оятып.

Көзін ашып алған Дәмелі:

— Ойпырма-ай, адам күндіз де бастырылады екен ғой, — деді. Сәл есін жинағандай болды да:

— Қайшажан, сүйінші, сүйінші! Үлкен бір жақсылық болады екен. Бәріміздің зәре-құтымызды алған арыстан өз терісін өзі сыпырды. Өз құйрығына өзі шырматылып өлді. Тағы да күнді, аппақ күнді көрдім. Қасымда апам жүр, апам!

Қайша абдыраған енесін құшақтай алды.

Поезд жүйткіп бара жатты. Беталысы шығыс, күн шығыс жақ. Аяулысын сағынып, арманын қуған жардың, бауыры мен баласы үшін еш нәрседен тайынбас Ананың қиялдары осынау жүйткіген пойыздан да жүйрік көрінді.