Әңгіме: Ілияс Жансүгіров | 1916 жыл деректері
«Жандарал» жергілікті халықтың «инабаттыларын» жинап алып, жігіт алудың мәнісін түсіндірді. Жетісудан алынатын жігіт саны 43000 (қырық үш мың) жан еді. Бұл жігіттерді дуан-дуанға, болыс-болысқа, ауылға бәліп, әр болыс өз жігітін киіндіріп, тұрмандап жөнелтпек еді. Жігіт алу жобасы осылай жасалды.
Ояз-оязға болыстар, инабатты ақсақалдар, қадірлі адамдар арқылы түсіндіруге, жігіт алуға кірісуге облыстан жарлық қылынды. Алматы оязының «инабатты адамдарын» жинап, «жандарал» жарлық жайын ұғындырғанда жиналғандар түйткілденіп: «жұртпен ақылдасалық, көп біледі ғой» десе дағы «жандаралдан» сескеніп «берелікке» келіп тарқайды.
«Жандарал» Фольбаум шілденің басында барлық жергілікті қазақ, қырғыз, дүңген, тараншы халықтарына жігіт алу туралы шыққан «патша ағзамның» улы жарлығын орындаудың керектігін айтып, жар салады. Бұл жарды былай деп аяқтайды: «Ешбір теріс ұғынушылар болмасын және кімде-кім бұл жарлыққа мойынсұнбағандық қылып, сөз таратса, тоқтаусыз ояздық начальниктердің қолына тапсырылсын. Біздің ісіміз улы патшаның жүрегі қуанарлық жақсы болып шығуына сенемін. Мен солай ойлаймын. Неге десеңіз де, монархымыздың атынан алғашқы шілдеде мен мұны өз аузыммен бәрін жинап алып жариялағанымда қазақтар, тараншылар және басқалар, болыстық правительдер менің бұйрығымды шын көңілмен қабылдаған. Жігіт алу туралы әбден кеңесіп, құрметті монархымыздың құрметіне бір ауыздан айқайлап «ура»-лағанда мен олармен сөйлесіп отырған губернатор үйінің терезе әйнектері дауыстан сыңғырлаған…»
Жарлық та, мансаптағылардың түсіндіруі де жұртқа тұңғиық, жұмбақ болды. Көпшілік «қара жұмысқа алады екен» дегенге сенбеді. Көптің көкейіне дүние жүзін қанға шомылдырып жатқан қырғын соғыс елестеді. «Қара жұмыс» қан майдан көрінді. «Жұмысшы» дегені — «солдат» екендігін айтпай білгендей болды. «Жігітті жинап апарып Керманияға шепке ұстайды екен; қолына күректен басқа қару бермейді екен; қазақ солдатын мұжықша салып, атты казак-орыс солдаты мылтық аузына тосады екен…» деген дүңкілдек хабарлар жер астынан таралып жатқандай елдің ойын билеп кетті. Елу-алпыс жылғы жаншылып келе жатқан тұңғиық толқып, лайланғандай болды. Ыбыр-сыбыр…
Ұлық әлпештеуінен аулағырақ жатқан қайбір ел ішіндегі ескі беделді «тілді-ауызды» ақсақалдар «бала алады» дегенге күдік көзімен қарап, мансаптылардың «береміз» деген уәдесіне қол қоймады. Мұндайлар: Алматыда Қалыбайдың Қожбамбегі, Ниязбектің Сәті; Жаркентте албан Саурықтың Ұзағы, Жәмегі, Сұлтанбектің Әубәкірі; Қапалда матай Нұрлан, Тәнекенің Қожабеті, тоқпамбет Телібай, көлдей Қиял ақсақалдар; Лепсіде Мұқамеди қажы, қарагерей Балтабек, Омар; Қырғызда Қанат сықылдылар еді.
Мұндайлар жұртқа: бастапқы орыс бағындырғандағы «өмір-өмірге қазақтан солдат алмасқа ақ патшаның аталарының (Александр …іншінің) басында уада бергендігін, ол уада теріге алтынмен жазылып, арты ақ патшаның қолы қойылып, мөрі басылғандығын; ол хат-мөр осы күнге шейін «пәленнің» үйінде сақтаулы екендігін; ол уададан айнып, мына патшаның әділеттен қайтқандығын; уаданы өзі бұзған соң, ол жарлықты «Мекалай» атқармау тиіс екендігін айтып жатысты. Мұндайды айтса да, айтпаса да жұрт «пәленшекең солай депті-міс» деп ұзынқұлақ ағаш атқа мініп кетті. Көпшілік мансаптылардың «қара жұмысшы» деген майда бикелеріне «сатылған» деген баға коя бастады. Осындай «дақпыртты» ақсақалдарды көрсетумен дуан-дуандағы ояздық начальниктер шақырып, жауапқа алып, жалына бастады. Майдалаңы, кейбіріне «алғыс, өмірге бақ» уәде қылды. Тарту-таралғы бермек болды. Мұндай ақсақалдардың кейбіреулері «уада беремізге» де қол қойды. Кейін көпшілікті тастап, не ұлықпен, не болыстармен жарасып, жалт берген ақсақалдар аз болмады.
Өкімет адамдары, қазақ мансаптылары бұл жарлықты майдалағанмен жұрт өзінше естіп жатты. Әсіресе Жетісуда күні бұрыннан ұлт дұшпандығы, шаруа өшпенділігі бар көрші отырған алакөз орыс-казактардың бай-құлақтары бұл жарлықты тұтатып жіберуге де себеп болды: қаладағы ондай залым адамдардың бірсыпырасы: «ит киргиз сокиска барасын; окоп қазасын; сендер де биз секилди боласыңдар; енди жайлауда жайбарақат жылқы бағып жүрмейсиндер; сендердин солдаттарыңды қашан алатын болды? Солдат бермесеңдер, қырады сендерди» деген суық сөзді қалаға келген қара қазақ күнде естіп жүрді. Осындай сөздерді қаладағы жалшы, малайлар таратты. Олар қалада тұрған соң «ең сыр тартқыш» саналды. Міні осы жалпы «құбыжық» сөйлеп жүргендер «солдатты» майдалап «пәлен- түген» деген орыс әкімдерінің, қазақ мансаптыларының, болыстардың, тілмаштардың көптің көңілінде жалғыз атым насыбай құрлы нанымы қалмады. Қашаннан алдап келе жатқан «ұлықтардың» өтірігі айқындалды. Қалың қара бұқараға жұмбақ майдан мен «қара жұмыстың» айырмасы, «жұмысшы» мен «солдаттың» айырмасы қоймалжып, күңгірттене берді.
Көпшілік тарапынан «солдат алынбасын; патшаға тілегенінше алым беруге құлмыз; алда-жалда алына қалса, қолымызға жабдық беріп, казак-орыстай ат-тұрманды қылсын» деген сияқты ұсыныстар, «ақылдасулар» бола бастады. Елдегі жиналыстар мансаптағыларға «ұлықтан осылай сұраныңдар», «жігіт алатын мезгілді ұзаттырыңдар» деп аманат тапсырды. Дуан-дуанға әдейі шақырылған керауыз, тілді-ауызды ақсақалдар осы ұсыныстарды қазақша жүйелеп тұрып ұлықтардан өтініш те қылды. Бірақ өкімет «Тығыз, тығыз! Бер! Бер!» дегеннен басқаға келмеді. Кей жерде 10—15 күнге санап, толқын шиеленіп, ширығудан басқа, майда малалаудан, болыс, тілмаштардың «береміз» деп елге өтіл салуынан түк шыққан жоқ. Ел елеуреп, қобалжып кетті.
Қобыраған елді дүмпітіп, қорқытып, күшпен баурап алу үшін бопса қылынып, Жетісу дуандарында (Алматыда, Пішпекте, Жаркентте, Лепсіде, Қарақолда) бірнеше адамдарды тұтқынға да алды. Бірақ бұдан да ештеме шыққан жоқ.
Бірқатар өкімет жақтағы адамдар да жұмысшы алу тәртібін өзгертуді керек қыла бастады. «Ел толқыды. Түбі тынышсыз болады» деген ұсыныстар да болды. Мәселен, Алматыдағы жандармның ротмистрі Железнев 16- шілдедегі «жандаралға» қылған баяндамасында айтады:
«Алматы оязының күншығыс Қастек, күнбатыс Қастек, Тайторы болыстарының қазақтары жабдықтанып отыр. Қолдарында бір-бір шалғы. Қит етсе Ұзынағаш, Бұрған қалаларын, Самсы, Тарғап станицаларын босатып, поштаны алмақ, телеграфты қимақ» дегеніне «жандарал» Фольбаумнан мына жауапты алды: «Бұл туралы қоқалаққа тию киын, ештеңе жоқ. Көнбейтін қара бұқараны жай манаптар бір шыбықпен айдай алады. Өзімен өзін басу керек» деген. Бұдан ұлттардың тірегі бай-манап болғандығы анықталады.
Бірақ жалпы жағдай қорқынышты күйінде қалды. Ел қозғалды. Қалаға қазақ қатынасуды қойды. Қаладағы малайлар, жемшік, жігіт, басқалар қашып бітті. Қытай шегіне жақын отырған елдер пісіп келе жатқан астығын, мекенін тастап, жылжып көше бастады. Талай жақын елдер төмен ығысып, қалың кұм, Балқаш, Ақсу, Лепсі, Іле, Қаратал секілді құмды жерге ірге аударып, ел жинала бастады.
Өрге, ойға тартқан ел қиыспағандары бұрын беріп отырған қызын апа-сапа беріп жөнелтіп, «ақ той, ақ батаны» ойлап, аруақ сыйламағандары «жесірін» бермей кете барысты. Шал «о, құдайлап», кемпір аһылап, әйелдердің уһілеуі көбейді. Жұртта шаруа өсірем деген мал тілегі жайға қалып, жан тілегі ауызға алынады. Әр жерде айтып сойып жатқан мал. Сай-сай, жыра-жыраны қоңырсытып «тасаттық» беріп жатқан ел.
Ауылдағы ақсақалдар әшейінде биліктен қалып, бозбалаға, азаматқа бір түрлі мінез бітті. Қан майданның қараңғылығында отырғандай, дүние талақ қылынғандай. Барлық шаруа, бауыр еті мал, әлпештеген ата-ана; албыраған ақ қабақ жарлар, сүйген ұлы-қызы опасыз, жауға, артында қалатын мүліктей көзқарас туды. Бозбала, жігіт желігіп атқа мінді.
Қашуға ма, шабуға ма, әркім ат-тұрманын түзеп, жабдықтана бастады. Елдегі ұсталарға сапы, найзаның темірін соқтырып, шалғы саптатып, ескі білтелі қараға шүрім қойдыра бастады. Осының бәрін жұрт өзі біреу бастамай, біреу дайындамай өзінен-өзі істеді. Неге істейтіні өзіне де түсініксіз еді.
Жергілікті халықтың өкілеттері — болыстар, тілмаштар ен ауыр халде қалды. Елге «іспескі бер» деп жиналыс шақырады. Ел жиналмайды, елден берекелі жауап ала алмайды. Ұлықтар оларды дығырлатады. Олардың алдында іс жүзінде шешуі қиын шиеленген мәселе шөкті. Кімге саларын, кімді ақылға аларын білмеді. Ұлыққа жалпы көпті тағы жамандай алмады. «Іспескі бер, болмаса болмағанды көрсет» деп оларды өкімет тізеге алды. Бір жағынан көптен, бір жағынан өкіметтен қорқып, екі нардың арасындағы шыбын күйі басына түсті. Көпке салса, көп «Бермейміз, майданға айдалып, туған жерден, өскен елден ажырап өлгенше, осы жерде өлеміз», — дейді. Оларға ешбір шара қалмады. Тапқаны «ел ауқымының жайын» баяндап, дамыл-дамыл «рапорт» бергенмен болды. «Анық бермейтін болды; өкіметке қарсы» деп те көрсете алмай, не «іспесікті» тапсыра алмай, не боларына көзі жетпей болыстардың күні қараңғыға қамалды.
Кей болыстар өкіметтен жігіт алуға жеребеге салып алу, жіп ұстастыру секілді тәртіптер жұртты жұмсартар ма еді деген ойды ұсыныс етіп тілек қылды. Бірақ бұдан да ештеме шыққан жоқ. Бұған өкіметтің ойы: «бұл туралы қоқалақтаудың керегі жоқ. Бұқараны бай-манап бір шыбықпен айдайды. Егер біз аралассақ, өзімізге орынсыз жұмыс табамыз» болды.
Алғашында қазақ-қырғыз өкіметке «қарсы шығады», «жабдықтанып отыр» деген мағлұмат түгіл, жоғарғы Железнев сияқтылардың, бір қанша болыстардың рапорттары, ресми баяндамалары «жандарал», ояздық начальниктерге күлкі есебінде ғана көрінді. Тіпті бұл туралы сөйлеушілерді «өтірік таратушы» деп полициялар дуан-дуанда түрмеге жаба бастады. Шынында, «қазақ сойылмен соғысқа шығады» деген күлкі еді. Сондықтан «жандарал» секілді «есті» адамдары осындай болады деп ойлаған жоқ. Түбінде көтеріліс сол «баяндама», «рапортта» айтылған жерлерден қара сойылмен-ақ шығып қалды.
Қарақолдың ояздық начальнигі полковник Иванов орыс қалаларына қырғыздар шабуыл жасағанда да сенбеген. Алматыдағы «жандаралға» «тыныштық», «бірқалыпты» деп күн сайын телеграмма беріп тұрған. «Тыныштық» деп Алматыға берген бір телеграмма Қарақолдың телеграф-пошта конторында телеграфты қырғыз қиғандықтан берілмей жатып қалған. Бұл «қазақ-қырғыз бақан- сойылмен орысқа қалай тиеді» деп сенбегендікті анық көрсетеді.
Облыстағы өкімет адамдарының жергілікті халықтың көтерілісін шу дегенде қалай байқағандығын мынадан көруге болады: шілденің 21-1 күні Ташкендегі Түркістанның уақытша генерал-губернаторы Ерофеевтен былай деген № 5117-і телеграмма алынады: «Ішкі іс министрлігіне жандармдардан алынған мағлұматқа қарағанда, Жетісудың күйі көтеріңкі, тіпті ауырлануға да мүмкіндігі бар көрінеді. Онда тараншының болысы өлтіріліпті. Бұл мағлұматтың анықтығын және анық бола қалған күнде оны басуға қандай шара керектігін айтып, тығыз телеграммамен білдіре гөр» дейді. Бұл телеграммаға шілденің 22-сінде мына жауап қайтады: «Жетісудағы халықтың көңіл күйі туралы күнінде үш рет телеграмма беріп тұрмын, одан бөтен қосатын түгім жоқ. Қорам болысының өлімі туралы 1915 және 1269-ыншы телеграммалармен білдірілген. Күйдің ауырлауы Қытайға ауу мен тиіп қашу, соқтығумен болмақ, бірақ бәрін де тыншытам ғой деп шамалаймын, өйткені қазақ- қырғыз ұлықтың байсалдылығымен мойынсұнады. Тараншыдан қауіп аз. № 2073. Фольбаум» деген.
Сонда да күнбе-күнгі дәйімі дүңкілдеген қоқан-лоқы Фодьбаумды тынышсыздандырды; жұрттың пікірін анықтап білуге 22- шілдеде Алматыда Фольбаумның шақыруымен «жандарал» үйі жанында үлкен жиналыс жасалды. Ойдан, қырдан қалың қазақ қарақұрық болып жиналды. Халыққа «жандарал» ақ патшаның жарлық жайын, оның реттерін түсіндіреді. Елден жарып ешкім ештеңе демейді: жұрт ашып-жарып айтпай, үндемей маңқияды, тұңғиықталады. Сонда Жайнаков секілді тілмаштар, болыстар, қаладағы бай саудагерлер, молдалар жұрт атынан сөз алып: «патшаның жарлығына жұрт қарсы емес қой, береді ғой, патша не айтса да құлдық тақсыр!» — дегенді айтады. Мұны айтушылар әдейі арнап халық алдына отырғызған полицмейстер Протиковтың және оның жандай досы тыңшы Зәкір сарт Исабайұлының құйрығы боп шығады.
Бұл жиналысты астыртын полицмейстер Протиковтың амалымен өткізеді. Барлық жандармның тыңшы молдалары, адамдары қамажаулап әдейі халықтың алдына отырғызылады. Сөзді осылар сөйлейді. Молдалар патша құрметіне ел атынан мойынсұнып, дұға қылып, ант ішеді. «Ура»-лап ұран шақырады. Бұған «жандарал» қуанып, сол күні Ташкендегі Түркістан «жандаралына» мына телеграмманы береді:
«Ташкент. «Жандаралға». Алматы оязының қазақтары және басқа жергілікті халықтары осы 22-шілде күні менің лұқсатым бойынша өздерінің болыстарындағы қадірлі адамдарының бәрін жұмыскер алу туралы ұғынуға жіберіпті. Бүгін түсте мыңнан аса «инабатты» қазақтар және тараншылар губернатордың үйіне жиналды. Мұның үстіне жай тыңдаушылар да көп болды. Мен патша ағзам қазіретінің аты қойылған күнінің құрметіне қазақтармен сөйлескендігім жақсы нәтиже (қорытынды) беруін тілек қылдым. Нәтижесі күткеннен артық шықты. Барлық жиналыстагылар көңілдерінің ақтығына, бөтен ойының жоқтығына сенуді өтініш қылды. Егер де ақ патшаға ұнаса, Алматы оязының қазағының жетіден жетпіс жасқа шейінгі адамы қалмай жұмысқа, тіпті солдатқа баратындығына шануды құзыр қылды. Топтың көңлі дәуірлеп көтерілді. Молдалар халық алдына шығып, патшаға дұға қылуға лұқсат сұрады.
Қылынған дұғаға қол жайып «Әмин» делінді. Мұның артынан мен бұларға орыс әдеті бойынша патша құрметіне қаһарман орыс әскерінің аруақты болуына «Уралап» ұрандауға ұсыныс еттім. Көп шын көңілден «Уралап» айқай салды. Қалтыраған бір қанша шалдар: «сіздің жарлыгыңыз айтқандай орындалады» деп көзінен жасын мөлтілдетіп тұрып құлдық айтып, аяғыма бас қойды. Етігімді сүйіп жатып алысты, бұлардың дұғасының және шын көңілмен қылған құлдығының орайына мен азын-аулақ күнәмен ұсталып, абақтыда жатқандарын босат деп бұйрық бердім. Олар жігіт алу туралы жағдайдың ауырлаған кезінде ұсталған еді. Мен мұны «Анамыз Ресей мен монархымыздың» даңқы үшін ғана істегенімді өздеріне ұғындырдым. 2072.
Генерал-лейтенант Фольбаум».
Мұны қылушылар, етік сүю, құлдық айтып тақсырлағандар көптің көзін алдап, көңілін аударуға әдейі арналып қойылған охранник, тыңшы молда, саудагер, қалса болыстар, тілмаштар және осылардың құйрығы, бірсыпыра шалдар еді. Бұл жиналыста жұрт атынан ант ішті; уада қылды: бала бермек болды, «жандарал» жарлығы бұлжымай орындалатын да болды.
Бірақ көпшілік, қара бұқара қанағаттанбай, дүмбілез, тұңғиық тарқайды.
Сол күні-ақ елдің ойы шындап бұзылып кетеді. …26-шілдеде (1916 жылы) ротмистер Железняков Фольбаумға (генерал-лейтенант) мынадай хабар білдіреді: «Күншығыс, күнбатыс Қастек болыстарының жас қазақ жігіттері байлардан жақсы аттарды еріксіз ұстап алып, үлесіп міністі. Солдат алуға шақырады дегенде-ақ қашуға дайындалып жатыр: оларға шалғы, балта, сапы, сайман соғып жатқан ұсталары бар». Айтылған болыстардағы қазақтар Шапырашты руынан: бұл Шапырашты баяғы 1860 жылғы Қоқан хандығымен болатын соғыста сартқа жақын болып, орысқа қарсы шыққан ру делінген. Осы Шапыраштылар кейіннен Шамалған қаласына шабуыл жасайды: Самсы бекетінде орыс әскерімен атысып қалады. Бұл қимыл әр жердегі көтеріліске шақпақ болады.
