Адамзат жаңа әлемдік тәртіп алдында тұр

АҚШ Мемлекеттік департаментінің бұрынғы қызметкері Эдвард Фишман жаңа коронавирустың пандемиясынан кейін әлемдік тәртіп өзгереді деп санайды, бірақ Америкада әлемдегі жетекші рөлдердің бірін сақтап қалуға мүмкіндігі бар.
Фишман Рим империясы құрамындағы тұрақтылық кезеңі Pax Romana ғасырлар бойы сақталғанын және 1814 — 1815 жылдардағы Вена конгресінде құрылған тәртіп Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін сақталғанын атап өтті. Алайда ескі тәртіпке деген сенім құлдырайтын кезеңдер болады. Дәл сол кезде жаңа нормалар, шарттар мен институттар пайда болады, олар елдердің бір — бірімен қалай әрекеттесетінін анықтайды.
«Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ең ауыр жаһандық дағдарыс, коронавирустық пандемия дәл осындай сәт. 1945 жылдан кейін құрылған әлемдік тәртіп өз жұмысын тоқтатты», — деді Фишман.
1945 жылдан кейін болған өзгерістер адамзаттың жетпіс жылдан астам уақыт ішінде өркендеуіне әкелді, оның барысында зорлық — зомбылықпен өлім саны күрт төмендеп, дүниежүзілік ЖІӨ кем дегенде 80 есе өсті.
Қазір Фишманның айтуынша, БҰҰ жаңа дағдарысты реттей алмайды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының көмегімен саясаткерлер «футбол ойнауда», ал Еуропалық Одақтың шегінде де шекаралар жабылды.
Фишманның пайымдауынша, жаһандық деңгейде жаңа тәртіпті қалыптастыру болашақта әлемге, сондай — ақ ядролық қаруға қауіп төндіретін киберқауіпсіздікті қамтамасыз ету, климаттың өзгеруі мен пандемиямен күрес мәселелерін қоса алғанда, ұжымдық іс — қимыл мәселелеріне бағытталуы керек.
Фишман ядролық қаруды таратпау режимін сәтті мысал ретінде келтірді: ол бір уақытта нақты ережелер орнатты және нақты күшке ие, елдер бақылайды, тексереді, экспорттық бақылау жүргізеді, тыйым салады және санкциялар енгізеді.
«Американың пост — коронавирустық әлемге әсері оның (жаһандық мәселелерді шешуге) қатысуы ішкі деңгейде қолдау көрсетілетініне байланысты болады», — деп атап өтті Фишман.
«Бейжің коронавирус туралы ақпаратты жасыру үшін жауапты болса да, Америка мен әлем үшін Қытайдың денсаулық сақтау жүйесін нығайту әлдеқайда тиімді болады екен. Неміс вакциналарын шығаратын компанияны иемденудің орнына Америка бүкіл әлемде дәрі — дәрмектерді жасау, сынақтан өткізу, шығару және жеткізу бойынша жаһандық күш — жігерді жұмылдыру керек», — деді сарапшы.
АҚШ — ның пандемияны жоюдағы рөлі елдің болашақ моральдық билігінде қаншалықты күшті болатындығын анықтайды.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты