Адамныњ жеке басыныњ ерекшеліктерін ескеру

Ќазаќ тілі мен єдебиет жєне оќыту єдістемесі кафедрасы

КУРСТЫЌ Ж¦МЫС

Тіл ‰йретудегі ќатысым

Орындаѓан: Абдикаримова К. Д.

Ѓылыми жетекшісі: аѓа оќытушы
Ќ±рманова А. И.

Кµкшетау – 2006 жыл
Ж О С П А Р:

Кіріспе
… … … … … … … … .. … … … … … … … … … … .
… … … … … .. 3 бет
I ТАРАУ. ЌАТЫСЫМ ЄДІСІ.
Ќатысым аныќтамасы ерекшеліктері … … … … 5 бет
1.2. Ќолданылу 9 бет
жолдары … … … … … … … … … … … … … ..
1.3. Ќатысым арќылы тілді жеделдете оќыту … … … … … .. 10 бет

II ТАРАУ. ТІЛДІ ‡ЙРЕТУДЕГІ ЌАТЫСЫМ.
2.1. Ќатысым арќылы ќазаќ тілін 14 бет
оќыту … … … … … … … . ..
2.2. Фонетикалыќ т±лѓаларды 17 бет
оќыту … … … … … … … . … ..
2.3. Лексикалыќ т±лѓаларды 19 бет
оќыту … … … … … … … . … … .
2.4. Грамматикалыќ т±лѓаларды 21 бет
оќыту … … … … … … … . ..

Ќорытынды … … … … … … . … … … … … … … …25 бет
… … … … … … ..

Ќолданылѓан 27 бет
єдебиет … … … … … … … … … … … … … … …
.

КІРІСПЕ

“Біздіњ халќымыз — поэтикалыќ ќасиеті
к‰шті, єдебиетке бай халыќ. Ќазаќ тілі
т‰ркі тілдерініњ ішіндегі ењ тамашасы,
ќазаќ тілінде араб тіліндегідей жасама,
бояма сµздер жоќ, ол таза тіл. Солай
болѓандыќтан м±ныњ поэтикалыќ ќасиеті де
ерекше”.
Ш.Ш. Уєлиханов.

Тіл — адамзаттыњ бір-бірімен пікірлесуін, т‰сінуін, сєйлесуін
ќамтамасыз ете келіп, тілдік ќарым-ќатынасты іс ж‰зіне асырады. Ѓалымдар
осы ќарым-ќатынас, сµйлеу ќ±ралы болып табылатын тілді єр т‰рлі
ерекшеліктеріне ќарай жан-жаќты зерттеп келеді.
Тілдіњ ќатынас ќ±ралы ќызметін атќаратыны туралы пікірлер ертеректен
айтылѓанмен, тілдік ќатынастыњ тіл білімініњ жеке мєселесі ретінде
зерттелуі соњѓы жылдардыњ ‰лесіне тиеді.
Ќазіргі кездерде халыќаралыќ байланысты к‰шті барлыќ елдерде тілдік
ќатынас мєселесіне ерекше мєн беріліп отыр. Тілдік ќатынастыњ б‰кілєлемдік
мањызы ел мен елдіњ, ±лт пен ±лттыњ саяси байланысына жан-жаќты жол ашудан
кµрінеді. Сондыќтан тілдік ќатынас б‰гінгі к‰нніњ ењ µзекті мєселесі
ретінде єлемдік лингвистикада жања ѓылыми ењбектердіњ шыѓуына єсер етті.
Б±л ењбекте тілдік ќатынастыњ негізгі сипаты, ќ±рамы мен басты ќаѓидалары,
оны ќолданудыњ єдіс-тєсілдері ќарастырылып, терминдері ѓылыми айналымѓа
т‰сті. Ќазір халыќаралыќ ќатынас жан-жаќты дамыѓан уаќытта тілді оќыту мен
‰йретуге айрыќша назар аударылып отырѓаны белгілі. Тілді оќытудыњ ±тымды
єдістерін іздестіру ѓылымда ќатысым єдісін алѓа шыѓарды. Ќазаќ тілінде
ќатысым єдісі, оныњ ерекшеліктері мен негізгі ќаѓидалары, тіл ‰йретудегі
осы єдістіњ ±тымдылыѓы оны сєйлесімдік даѓдыларына сай ќарастыруды талап
етті. Осындай тілдік теориялыќ жєне єдістемелік жања проблемаларды
зерттеуге арналѓан б±л ењбек ќазаќ тіл біліміндегі алѓашќы ізденістердіњ
бірі.
Кез келген тіл, сол сиќты ќазаќ тілі адам ќатынасыныњ аса мањызды
ќ±ралы бола келіп, адамзаттыњ бір-бірімен т‰сінісу, пікір алысу, сµйлесуіне
жол ашып ќана ќоймайды. Сонымен ќатар ішкі, сыртќы ќоѓамдыќ жаѓдайларѓа
єсер етеді, халыќќа ќажетті єлеуметтік, экономикалыќ істерді ањѓаруѓа
м‰мкіндік жасайды.
Ќоѓам мен табиѓаттаѓы ењ к‰рделі ќ±былыс адамзаттыњ ой-санасы мен тілі
болѓандыќтан, адамныњ ойлау ж‰йесі де, сєйлесе білу ќабілеті де — ерекше
ќоѓамдыќ мєні бар ‰рдістер. Адамныњ ойы мен санасы ќаншама к‰рделі
болѓанымен, тілсіз ой ж‰зеге аспайды. Сондыќтан да тіл — ќоѓамдыќ
объективті шындыќты танудыњ, оны µмірде пайдаланудыњ ќ±ралы болып табылады.
Басќа ±лт µкілдеріне ќазаќ тілін оќыту, ‰йрету барысында, біріншіден, оныњ
ќазаќ ±лтыныњ, ќазаќ халќыныњ ана тілі екенін, оныњ ертеден дамыѓан тарихы
барын, єдеби тіл дєрежесіне кµтерілген салаларын, жазба тілге тєн т.б.
басты ќасиеттерін т‰сіндіру ќажет.
Ќазаќ тілініњ ќатысымдыќ сипаты оныњ ел аралыќ ќатынаста ќолданылатын
ќоѓамдыќ мєнінен жєне ресми іс-ќаѓаздарда ж±мсалатын єлеуметтік ќызметінен
кµрінеді. Ќазаќ тілініњ ењ басты ќатысымдыќ ќасиеті — бір ±лт пен екінші
±лт µкілдерініњ µзара т‰сінісуіне, ±ѓынысуына жол ашу, ќарым-ќатынас ќ±ралы
ретінде б‰тіндей ќоѓамѓа ќызмет ету.

I ТАРАУ. ЌАТЫСЫМ ЄДІСІ

1. Ќатысым аныќтамасы ерекшеліктері
Тілді ‰йретуге ќатысты єдісті сµз еткенде, арнайы ќарастырылуѓа тиісті
мєселеніњ бірі — ќатысым єдісі. Ќарастырылып отырѓан коммуникативный
метод коммуникация сµзімен байланысты шыќќан. Коммуникативный метод
дегенді ќатынастыќ єдіс дегеннен гµрі ќазаќтыњ ±лттыќ сµздік ќорындаѓы
ќатыс, ќатысу сµзін жањѓыртып, ќатысым деп алѓан ±тымды деп ойлаймыз.
Ќатысымдыќ єдісті зерттеу орыс жєне шет тілдерін оќыту єдістемелерінде
бірсыпыра жетістіктерге жеткенін атап айту керек. Тілді оќыту ж‰йесінде
ќатысымдыќ єдіс туралы мєселені арнайы ќарастырѓан тілші-єдіскер —
Е.И.Пассов. Ол ќатысымдыќ єдісті сµз етпестен б±рын, жалпы оќыту єдісіне
тєн бірнеше белгілерді бµліп шыѓарды. М±ндай белгілер мыналар :
1. Єрбір оќыту єдісі белгілі бір маќсатќа жетудіњ ќ±ралы болып
табылады. Ќатысымдыќ єдістіњ негізгі маќсаты — сєйлеу єрекетініњ т‰рлерін
айтылым, жазылым, тыњдалым, оќылым, тілдесім мењгерте білу.
2. Єдіс оќыту процесіндегі тактиканы емес, стратегияны аныќтайды,
сондыќтан да ол оќытудыњ шартына тєуелді болмайды.
3. Оќыту єдісініњ аумаѓы µте кењ, сондыќтан сµйлеу єрекетініњ ќай
т‰рінде болсын оќытудыњ барлыќ жаќтары ќамтылады.
4. Єдісті барлыќ ќаѓидалардыњ басын біріктіретін ењ басты, негізгі
идея болады. Басты идея методологиялыќ рµл атќара келіп, єдістіњ ж‰зеге
асуы ‰шін барлыќ мєселелердіњ басын біріктіреді. Єдіске ќатысты басты идея
— ќатысым болып табылады. Єдіс туралы аныќтаманы т±жырымдаѓанда, басќа
тілші ѓалымдар, кµбінесе ќарым-ќатынаста ќолданылатын амалдарѓа с‰йенсе, Е.
Пассов єдіске ќатысты басты µлшем етіп єдістемелік принциптерді алады жєне
єдіс дегеніміз – єдістемелік принциптіњ µзара байланысты ж‰йесі деп
ќорытады. Е.И. Пассовтыњ пікірі бойынша ќатысымдыќ єдістіњ
негізін ќ±райтын принциптер мыналар:
1. Сєйлеу баѓытын аныќтау.
2. Адамныњ жеке басыныњ ерекшеліктерін ескеру.
3. Орта жаѓдайын ескеру.
4. Сєйлеу даѓдысын жањарту.
5. Функционалдыќ принцип.
Аталѓан принциптердіњ ќай-ќайсысы да ќатысымдыќ єдістіњ наќтылы
ерекшеліктерін кµрсетеді. Б±л принциптердіњ ќай-ќайсысы да орыс тілі мен
шет тілін оќытуѓа тиімді болѓанмен, генеологиялыќ т‰бірі бµлек ќазаќ тілін
‰йретудіњ µзіндік ерекшеліктері бар.
Ќазаќ тілін басќа ±лт µкілдеріне оќыту барысында ќолданылатын
ќатысымдыќ єдіс µзіндік принциптері арќылы ажыратылады.
Ќазаќ тілін ќатысымдыќ єдіспен оќыту ж‰йесінде айќындала бастаѓан
мынадай принциптерді атап µтуге болады :
1. Тіке байланыс
2. Адамныњ жеке ќабілетін ескеру.
3. Сµйлеуге ‰йретуге ж‰ргізілетін ж±мыстардыњ т‰рлерін айќындау.
4. Сатылап дамыту.
5. Динамикалыќ µзгеріс.
6. ¤зектілік.
Ќазаќ тілін ‰йретуде ќатысымдыќ єдісті пайдаланудыњ ењ тиімді жолы —
оныњ тіке байланысќа негізделіп, адам мен адамныњ тікелей ќарым-ќатынасы
арќылы тілді ‰йретуді ж‰зеге асыруында. Тіке байланыс принципі бойынша
оќыту процесі адамдардыњ тек тікелей ж‰здесуі, сєйлесуі, µзара ќарым-
ќатынасы арќылы болады. Б±л ќатысымдыќ єдіс арќылы ѓана ж‰зеге асатын
ерекшелік. Тіке байланыс принципініњ ерекшелігі — кез-келген жаѓдайды,
ортаны д±рыс пайдаланып, барлыќ уаќытта ойѓа оралѓан пікірді сыртќа шыѓарып
айта білу жєне оѓан ќатысты жауап алу. Сєйтіп, сєйлесу мен т‰сінісуге жол
табу. Адамныњ жеке ќабілетін ескеру жµніндегі принцип тіке байланыс
принципіне негізделеді. Б±л ќаѓида оќыту єдісінде тіл ‰йренушініњ жеке
басына тєн барлыќ ќасиеттерді психологиялыќ, педагогикалыќ т±рѓыдан
зерттеуге жєне онымен ‰немі санасып отыруѓа негізделген. Сєйлетуге ‰йретуде
ж‰ргізілетін ж±мыстардыњ т‰рлерін аныќтау принципі ќатысымдыќ єдістіњ
сапалы болуын ќамтамасыз етеді. М±нда тілді ‰йретуге байланысты ќандай
баѓыт-баѓдарды тањдап алу керек, оѓан ќатысты орындалатын ж±мыстар мен
тапсырмалар ќандай, оны іске асыруда б±л ж±мыс т‰рлерініњ алатын орны мен
ќызметі ќандай деген мєселелерді аныќтап, белгілемей т±рып, алда ќойылѓан
маќсатќа жету де м‰мкін емес. Ж±мыс т‰рлерін айќындау принципі м±ѓалімніњ
жан-жаќты ізденуін, алдына наќты міндет ќоя отырып, єр сабаќтыњ маќсатын
айќындап алуын талап етеді жєне тіл ‰йрету барысында м±ѓалімге еркіндік
береді. Сатылап даму принципі бойынша адам мен адамныњ тіке байланысы,
ж‰ргізілетін ж±мыстыњ т‰рлері де бірте-бірте жењілден ќиынѓа ќарапайымнан
к‰рделіге, аздан кµпке т.б. сатылап µсу ‰стінде болады.
Динамикалыќ µзгеру принципі тіліді оќыту барысында барлыќ іс-
єрекеттердіњ, ж±мыстардыњ ќолданылатын ќ±ралдар мен материалдардыњ жалпы
ќатысымдыќ єдістіњ іске асуы ‰шін ќажет ќ±рамды бµлшектердіњ жетіліп,
µзгеріп отыруын ќадаѓалайды.
¤зетілік принципі барлыќ тіл ‰йрету мен оќыту ж‰йесініњ ењ басты
маќсатќа — тілдік ќарым-ќатынасќа баѓынуын талап ете келіп, сабаќ беру
жолдарыныњ єрќайсысы ортаќ бір µзек болатын ќаѓидаѓа с‰йенуін ќажет етеді.
Тіл ‰йретудіњ басты т‰йіні, кілті – ќазаќ тілінде сєйлесе білу, µз ойын
жеткізе білу.
Ќатысымдыќ єдіске аныќтама беру ‰шін негізгі белгілерін айќындау
жолында тілдік ќатынастыњ еркшеліктерін де ескеруге тура келеді. Тілді
‰йрету мен оќытуда жан-жаќты пайдалынылатын ќатысымдыќ єдістіњ µзіндік
белгілері мыналар:
1. Ќатысымдыќ єдіс кем дегенде екі адамныњ немесе бір адам мен топтыњ
арасындаѓы тыѓыз ќарым-ќатынастыњ немесе белсенді іс-єрекеттіњ ж‰зеге асуы
нєтижесінде болады.
2. Ќатысымдыќ єдіс оќушы мен оќытушыныњ єрќайсысыныњ µзіне тєн
міндеттері бµлек болып, ал олардыњ алдарына ќойѓан маќсаттарыныњ ортаќ
болуын талап етеді.
3. Ќатысымдыќ єдіс ‰йренуші мен ‰йретушініњ бір-бірімен пікір
алмасуын, тіл арќылы сµйлесуін ќамтамасыз ете келіп, адам мен адамныњ, бір
±лт пен екінші ±лттыњ µзара т‰сінісуіне жол ашады.
4. Ќатысымдыќ єдіс оќыту ж‰йесіндегі бірнеше тиімді тєсілдерді жєне
амалдарды біріктіреді. Солардыњ ішіне бєріне ортаќ ќасиетке ие болатын
біреуі басты µзек, жетекші кілт болады.
5. Ќатысымдыќ єдістіњ басты белгісініњ бірі — тілді ‰йретуді
к‰нделікті µмірде ж‰зеге асыру, сабаќты практикалыќ жаѓынан жан-жаќты
ќамтамасыз ету.
6. Ќатысымдыќ єдіс арќылы белгілі бір тіл туралы білім берілмейді,
Ќарым-ќатынас ќ±ралы тілдіњ µзін ќалай ќолдану керек, сол жµнінде
оќытылады, яѓни сол тілде сєйлеу ‰йретіледі.
Ќатысымдыќ єдіс дегеніміз — оќушы мен оќытушыныњ тікелей ќарым-
ќатынасы арќылы ж‰зеге асатын, белгілі бір тілде сµйлеу мєнерін
ќалыптастыратын, тілдік ќатынас пен єдістемелік категорияларына тєн басты
белгілер мен ќаѓидалардыњ ж‰йесінен т±ратын, тіл ‰йретудіњ тиімді жолдарын
тоѓыстыра келіп, тілді ќарым-ќатынас ќ±ралы ретінде іс ж‰зіне асыратын
єдістіњ т‰рі.

2. Ќолданылу жолдары
Сабаќты тілдік ќатынас ‰ш т‰рлі жолмен немесе ќалыппен іске асырылады:

1. Ж±птыќ.
2. Топтыќ.
3. ¦жымдыќ.
Ж±птыќ оќыту ќалпында тілдік ќатынас екі адамныњ арасында ж‰реді.
Онда негізгі маќсат екі оќушыныњ µзара тілдесу ерекшелігіне, олардыњ
ќабілетіне, тілді білу дєрежесіне с‰йене отырып іске асырылады.
Ж±птыќ ќалыппен тілді ‰йретудіњ ерекшелігі — ол диалог арќылы ж‰зеге
асады да, тілдік ќарым-ќатынастыњ ауызша т‰рін дамытуѓа себін тигізеді. Б±л
ќалып бойынша б‰кіл тілдік материал диалогтыњ негізінде мењгеріледі. Тілдік
топтыќ форма арќылы оќыту арнайы ќ±рылѓан шаѓын топтарды ќатысымдыќ єдістіњ
ќаѓидаларына бейімдеудіњ нєтижесінде ж‰реді. Топтыќ ќалып бойынша сабаќ
µткізудіњ ќазіргі кездегі єбден т±раќталѓан ‰лгісі — м±ѓалім мен оќушылар
арасындаѓы ќатынас. Оќытудыњ ±жымдыќ ќалпы ж±птыќ жєне топтыќ ќалыптарды
µзара біріктіреді. ¤йткені, оќыту, сµйлесу процесі онда б‰кіл топтаѓы
адамдармен де, жеке-дара екі адамныњ арасында да ж‰реді.
Тілді ‰йренудіњ ±жымдыќ формасы дегеніміз — ‰йренушініњ б‰кіл топтаѓы
адамдардыњ єрќайсысыныњ жеке с±хбаттасу арќылы олардыњ екеу ара бірін-бірі
‰йретуі, пікір алмасуы жєне єр ж±п сыњарларыныњ ауысып отыруы нєтижесінде
б‰кіл ±жым м‰шелерініњ т‰гел ќамтылып, єрі ж±птыќ, єрі топтыќ тілдік
ќатынастыњ ж‰зеге асуы. ¦жымдыќ оќытудыњ ењ басты ерекшелігі — оныњ
µзгерімпаздыѓы, єр адамѓа ќалай ќолайлы болса, солай икемділігі,
оралымдылыѓы. ¦жымдыќ оќытудыњ негізгі бастапќы кезде оны енгізуге
байланысты. Жалпы ±жыммен оќытудыњ ‰лгілері кµп.
Єр ±стаз µтетін материалѓа, оныњ таќырыбына, ж±мыстыњ ерекшелігіне
т.б. байланысты µзінше µзгертіп, жетілдіріп, толыќтырып отыруына болады.
Б±л форма тіл ‰йретуде, єсіресе соњѓы жылдары кењ етек алып келеді. ¦жымдыќ
ќалып бойынша оќыту процесінде бір оќушы аудиториядаѓы оќушыныњ
єрќайсысыныњ жеке-жеке тілдік ќарым-ќатынасќа т‰седі де, єрбір оќушы бірде
с±раќ беруші, бірде жауап берушініњ рµлінде бола келіп, єрі ‰йренушініњ,
єрі ‰йретушініњ ќызметін атќарады.
Тіл ‰йретудіњ ±жымдыќ формасы – соњѓы жылдары ќолданылып келе жатќан,
біраќ µзініњ наќты баѓасын ала ќоймаѓан оќытудыњ ‰лгісі. Соѓан ќарамастан,
кµптеген мектептерде, топтарда жиі ќолданылады, µйткені оныњ нєтижесі кез-
келген басќа формада пайдалынылатын тєсілдерден пайдалы жєне µтімді болып
отыр. Б±л форма арќылы оќытуда оќушыныњ беделі µседі, ол µзініњ бойындаѓы
жаќсы ќасиеттерін танытуѓа м‰мкіндік алады, сµйлесім арќылы ойлау ж‰йесініњ
терењ ќалыптасуына, єрбір оќушымен тілдесудіњ нєтижесінде онымен тіл
табысуѓа ‰йренеді, адам мен адам арасындаѓы тілдік ќатынас биік сатыѓа
кµтеріледі, оныњ мєн-маѓынасы артады.

3. Ќатысым арќылы тілді жеделдете оќыту
Тілдік ќатынастыњ алдына ќойѓан маќсаттарыныњ бірі — ќазаќ тілін
басќа ±лт µкілдері арасында оќыту болса, б±л мєселе, ќазаќ тілін белгілі
бір уаќыт мµлшері аралыѓында сапалы т‰рде ‰йретумен, ќазаќ тілін жедел
оќыту жайымен тікелей байланысты.
Жедел оќыту, яѓни интенсив — оќушыны аз уаќыт кµлемінде сапалы
біліммен ќамтамасыз ету; оќушы тарапынан да, оќытушы жаѓынан да мµлшерлі
саѓат кµлемінде тілдік ќарым-ќатынасты ж‰зеге асыру ‰шін ењ керекті
материалдарды мењгере білу. Тіл білімінде лингвистер жедел оќытуды берілген
уаќыт мµлшеріне сай ‰йретілген тілдік материалдыњ сапалыќ кµлемімен
есептейді. М±ныњ µзі б±л єдістеменіњ сапаѓа да, санѓа да ќатысы бар екенін
кµрсетеді. Оќытудыњ б±л т‰рініњ интенсивті ќазаќша жедел, тµте оќыту т.б.
сµздері ќолданылып ж‰р деп аталу себебі, генеологиялыќ ќарама-ќайшылыѓына
ќарамастан, ‰йрететін тілді тез арада мењгеру маќсатына баѓытталѓан єдіс,
яѓни бір тілді оны білмейтін басќа ±лт µкілдеріне оќытатын тиімді тєсіл
деген ±ѓымды білдіреді. Сайып келгенде, ќайсы бір тілді сапалы оќыту да,
тез ‰йрету де, ењ бастысы жетілдірілген єдістемеге тікелей байланысты.
Лингвистикада жетілдірілген єдістемелер мен олардыњ ѓылыми негіздері
Э.Отто, П.Хегболдт, К.Ганшина, И.А.Грузинская секілді єдіскерлердіњ
есімдерімен тыѓыз байланысты. Ірі ѓалым, тілшілердіњ ішінен Л.В.Шерба
кµрнекті теоретик ќана емес, белгілі єдіскер де болып саналады.
Басќа ±лт µкілдеріне бµтен тілді ‰йретуге байланысты єдістемелер
негізінен екіге бµлінеді:
1. Жалпы єдістеме
2. Жеке єдістеме
Жалпы єдістемеге тілді ‰йретуге ќатысты объективтік зањдылыќтар мен
оќу-тєрбие сабаќтарын ж‰йелі т‰рде ±йымдастыру жатады.
Б±ѓан мынандай мєселелер ќарайды:
Оќу материалдарын тандау, бµлу жєне ±йымдастыру ќаѓидалары.
Тілдіњ т‰рлі салаларын, сµйлесім єрекетін ‰йрету.
Сабаќтыњ ќ±рылымы, оќулыќтар мен жаттыѓу ж‰йелерін ќ±растыру.
Тілді дамытуѓа байланысты ќайталау, материалды ж‰йелеу.
Оќыту курсыныњ маќсатын айќындау, ортаќ міндеттерді µзара
байланыстыру.
Жеке єдістеме наќтылы бір тілге ќатысты оќыту мєселелерін ќамтиды.

Жеке єдістемеге жататындар:
Арнайы оќу орнына байланысты наќтылы бір тілді оќытудыњ єдістемелік
ќ±рамы.
Бір тілдіњ сµйлеу ерекшеліктерін арнайы тєсіл арќылы мењгеру:
Тілді ‰йретудіњ белгілі бір сатысына арналѓан оќу ќ±ралдарын дайындау:
Ќазаќ тілін де, басќа тілді де оќытудыњ жетілдірілген єдістемесі
т‰рліше салаларды ќамтиды.
Тілді жеделдете оќыту деген ±ѓым — лингвистика б±рыннан ќалыптасќан,
µзініњ зерттелу тарихи бар ѓылым. Мєселен, шет тілдерін жедел оќыту, орыс
тілін жедел оќыту — єрќайсысы µзіндік сала ретінде арнайы ќарастырылып,
жеке мектеп болып таралѓан. Орыс тілін жедел оќыту мєселесін Китайгорадская
Г.А., Зайцев А., Лозанов П., Шаталов В. сияќты ѓалымдар µз ењбектері арќылы
ілгері дамытты.
Ќазаќ тілін жедел оќыту мєселесі жайында т‰рліше пікір-т±жырымдардыњ
болуы б±л мєселеніњ біздіњ лингвистеріміздіњ, оќушыларымыздыњ кµкейтесті
ойына айналып, олардыњ ізденіс ‰стінде екеніњ ањѓартады. Ќазаќ тілін
жеделдете оќытудыњ ењ басты маќсаты — аз уаќыт мµлшерінде ±тымды
єдістемелік тєсілдерді пайдалана отырып, тіл ‰йренушілерді сµйлеуге, пікір
алысуѓа ‰йрету. Ќазаќ тілін жеделдете оќытудыњ єдістемелік жаќтары бірнеше
баѓыттарды ќамтиды.
1. Сµйлеуге ‰йрету; ауыз екі сµйлесудіњ, т‰сінісудіњ м‰мкіншіліктерін
арттыру.
3. Белгілі бір ортаѓа байланысты адамдар µз ойларын жеткізе білу.
4. Газет-журнал, баспа беттерінен ќажет материалдарды оќи алу.
5. Кµлемді не шаѓын мєтіндермен, сµздіктермен ж±мыс істей білу.
Ќазіргі уаќытта ќазаќ тілін жедел оќыту сабаќтарында екінші тілдерді
оќыту єдістемесі жиі ќолданылады, сµздерді белгілі бір лексикалыќ таќырып
тµњірегінде топтастыра келіп, сабаќты бірнеше кезењдерге бµліп ж‰ргізу.
М±нда жеделдете оќыту єдістерініњ бірнеше т‰рлері ќатар пайдалынады.
Лексикалыќ таќырып ќажетті грамматикалыќ байланысќа т‰седі. Ќазаќ тілін
жеделдете оќытудаѓы тиімді жолдардыњ ќатарына жататын педагогикалыќ-
психологиялыќ єдіс пен дєст‰рлі єдістіњ бірігіп ќолданылуы. ¤йткені
мемлекеттік мєртебе дєрежесіндегі ќазаќ тілін ‰йрету мен оќыту — екі
адамныњ ќарым-ќатынасын, сєйлесуін ќамтамасыз ететін ауыз екі сєйлеу
‰лгісі емес, б±л ќатысымдыќ ќызметке ие болатын ќоѓамдыќ-єлеуметтік орны
бар тілді ‰йрету.
Ќазаќ тілін жедел оќытуда єр т‰рлі амалдар мен жолдар ќолданылѓанымен,
єр оќытушы ‰шін ењ ±тымды, ењ пайдалысы — оќушыныњ ќоѓамдыќ ортада пікір
алмасуын, адамдардыњ т‰сінісу ќажеттілігін µтейтін, басќа ±лт µкілдері
‰шін, ќазаќ тілінде сєйлесе білуді ќамтамасыз ететін т‰рі. Б±л саладаѓы
ењбектіњ ењ єділ таразысы — оќытылѓан сабаќтыњ, ‰йретілген тілдіњ нєтижесі.
Сонымен ќазаќ тілін жеделдете оќытуѓа байланысты саланыњ соњѓы кезде
ќолданыла бастаѓан кейбір т‰рлері мен олардыњ ерекшеліктері єлі де жан-
жаќты ізденуді ќажет етеді.

II ТАРАУ. ТІЛДІ ‡ЙРЕТУДЕГІ ЌАТЫСЫМ

1. Ќатысым арќылы ќазаќ тілін оќыту.
Ќазаќ тілін оќыту мен сµйлеуге ‰йрету єдістері, негізінен, ‰ш т‰рлі
ерекшелікке байланысты ж‰зеге асырылады:
I. Оќытудыњ маќсаты.
II. Оќытудыњ мазм±ны.
III. Оќытудыњ кезењдері.
1. Оќытудыњ маќсаты — тіл ‰йренушілерге ќазаќша сµйлеуді ‰йрену, ќазаќ
тілін µмірдіњ барлыќ саласында іс ж‰зінде ќолдана білу, ќазаќша
тілдесуді іс ж‰зіне асыру.
Жалпы лингвистикалыќ єдебиеттерде оќытудыњ маќсатына жоспарланѓан оќу
процесініњ нєтижесі жатады.
Кез келген оќыту процесініњ нєтижесі де, ќазаќ тілініњ іс ж‰зінде
ќолданылу аясы да, ењ алдымен, сол пєнді оќыту ж‰йесіне ќатысты жасалѓан
баѓдарлама тікелей байланысты. Баѓдарлама — б‰кіл оќыту процесіне ѓана
емес, єрбір оќушы ‰шін де ќажетті ќ±рал. Онда пєн мен оќыту ж‰йесі жµнінде
наќтылы кµрсеткіштер беріледі. Оќытудыњ маќсаты белгіленіп, міндеті
айќындалады.
Баѓдарлама оќулыќтар мен оќу ќ±ралдарында болатын µзгерістерді
ќамтиды. ¤мір талабына сай оќу ќ±ралдарын к‰нделікті тез µзгертіп, шыѓару
ќиыныраќ болса, баѓдарламаны ќайта ќарап, сабаќќа, маќсатќа сай толыќтырып
отыруѓа болады. Сондыќтан м±ѓалім баѓдарламаныњ негізгі принциптерін
ќалдыра отырып, тіл ‰йретуде оќушылардыњ талабы мен тілегін, єр т‰рлі
жаѓдайларды ескере келіп, µз тарапынан оны жетілдіріп отырады. Жалпы ќазаќ
тілін басќа ±лт µкілдеріне оќытудыњ маќсатын тµмендегідей жіктеуге болады.
1. Ќатысымдыќ маќсат.
2. Практикалыќ маќсат.
3. Тєрбиелік маќсат.
4. Білімдік маќсат.
Ќатысымдыќ маќсат ќазаќ тілін адамдар арасындаѓы тілдесімді,
сєйлесімді ж‰зеге асыратын, олардыњ бір-бірімен тілдік ќарым-ќатынасын
ќамтамасыз ететін ќ±рал ретінде оќытуды талап етеді. Тілді оќытуда есте
болатын маќсаттыњ бірі — тєрбиелік маќсат. Оќушыѓа тілді ‰йрете отырып,
оѓан адамдармен ќандай ќарым-ќатынаста болу ќажеттігін де ‰йретуге тура
келеді. Адамдардыњ бір-біріне деген ќ±рметін, µзара тіл табысуын, тез
т‰сінуін ќалыптастырады. Тіл ‰йренушілер … жалғасы