1960 жылдары Батыс Сібір мұнай бассейнінің қарқынды дамуы басталды

Егер сыртқы саяси немесе экономикалық факторлар оның ішкі өміріне қатты әсер ете бастаса, кез — келген тәуелсіз мемлекет тәуелсіздігінен айрылады. Кейінгі КСРО кезінде мұндай фактор мұнай бағасын анықтайтын және кеңестік рублінің құнсыздануына, кеңестік экономикасының жағдайын нашарлататын доллар бағамына байланысты болды.
Сталин индустриаландыру жылдары КСРО — да мұнай өндірісі өсті: 1930 жылдары ол 2, 5 есе өсті, бірақ ол кездегі мұнай КСРО — ның ішкі қажеттіліктеріне ғана жіберілді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Кеңес Одағы Еділдің бассейнін (Татар Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы және Куйбышев облысы) қарқынды игеруді бастады.
1960 жылдары Батыс Сібір мұнай бассейнінің қарқынды дамуы басталды, ол көп ұзамай КСРО — ны мұнай өндірісі бойынша әлемдегі алғашқы орындардың біріне шығарды. 1954 жылдан 1964 жылға дейін КСРО — ны басқарған Хрущевтің ауылшаруашылық тәжірибелері КСРО — да экономикалық байланысты айтарлықтай нашарлатты. 1960 жылдардың ортасынан бастап Кеңес Одағы басқа елдерден, соның ішінде АҚШ пен Канададан астық сатып ала бастады.
Бұл шығындар үшін валюта қажет болды, және оның алынуын қамтамасыз ету үшін КСРО — да шикі мұнай экспортын дамыту туралы шешім қабылдады. 1960 жылдары дамыған капиталистік елдер тұтынатын мұнайдың барлығы дерлік араб елдерінен, Индонезиядан және Венесуэладан келді. Мұнай саудасындағы мүдделерін қорғау үшін негізгі мұнай экспорттаушылары 1960 жылы ОПЕК құрды. 1970 жылы олар бірлесіп мұнайдың экспорттық бағаларын көтерді.
КСРО басшылығы дамушы елдердің қатарына кіретін ОПЕК елдері мен дамыған капиталистік елдер арасындағы жанжалы идеологиялық жағынан қарастырылды — халықаралық империализмге қарсы күрес ретінде. КСРО ОПЕК мүшесі болмағандықтан, оның мұнай бағасының өсуі КСРО — ға бағаны төмендетуге және батыстың бай елдеріне кеңестік мұнай сатып алуға қызығушылық танытуға мүмкіндік берді.
1968 жылы Брежнев КСРО — ның жоғарғы басшылығының басында болған кезде, 1965 жылы ашылған КСРО — дағы ең ірі кен орны Самотлорда алғашқы ұңғыма іске қосылды. Бұл дәл уақытында орын алды: көмір дәуірі — бұрынғы нәрсе, әлемге бензин, мұнайхимиялық шикізат, авиакеросин қажет болды. 7, 1 млрд. тонна мұнай қоры бар ресурстардан аздаған кіріс Косыгин жүргізген экономикалық реформалар туралы біртіндеп ұмытып, өмірлік реформаларды тоқтатуға мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, 1980 жж. ортасында КСРО — да шешілмейтін проблемалар пайда болды.
Бірақ 1970 жылдардағы жағдай КСРО үшін анағұрлым сәтті болды. Батыс Сирия мен Египетке қарсы қиямет соғысында Израильді қолдағаннан кейін әлемде мұнай бағасының 4 есе өсуіне әкеліп соқтырған энергетикалық дағдарыс пайда болды. Кеңес Одағы осы мүмкіндікті пайдаланып, шикізат сату көлемін ұлғайтты, нәтижесінде жақсы табыс пайда болды. Рас, бұл уақытта да мұнай экспорты шетелде сатылатын басқа тауарлардың — тыңайтқыштар мен картоннан бастап, ядролық реакторлар мен зауыттардың дизайнына дейінгі көрсеткіштерден аспады.
1970 жылдарда, американдық сарапшылардың пікірі бойынша, КСРО — ның экспорттық кірісі (шикі мұнай өсіп келе жатқан рөлге ие бола бастады) мұнай экспорты тек 22 %- ға артып, төрт есе өсті. 1965 — 1975 жж. кеңестік экспорттағы мұнай мен мұнай өнімдерінің үлесі 17, 2 %- дан 31, 4 %- ға дейін өсті.
Айта кету керек, ол кезде КСРО мұнай инесі әлі толықтай отырған жоқ: газ тек социалистік елдерге ғана жеткізілді. 1980 жылы көмірсутегі экспорты КСРО — ға барлық валюта табысының үштен екі бөлігін әкелді. 1970 — 1980 жж. мұнай мен газдың кеңестік экспорт көлемі өсті, он жыл ішінде 414 миллионнан 14 миллиард долларға дейін жетті.
Бірақ 1980 жылдардың ортасында КСРО «супер — энергетикалық держава» ретінде құлдырады, бұл Горбачевтің қайта құру басталғанын жариялауының басты себебі болды. 1985 жылы АҚШ президенті Рейган араб шейхтарымен бірге мұнайдың әлемдік бағасын «құлатуға» қол жеткізді: алты айда үш рет мұнайға бағасы арзаңдады.
Сол жылы КСРО — ның мұнай экспортынан түсетін табысы төмендеді. Сонымен бірге, КСРО бұдан былай мұнай өндіруді ұлғайту мүмкіндігіне ие болмады. Хрущевтің тұсында басталған өнеркәсіптік және ауылшаруашылық салаларындағы өсіп келе жатқан теңгерімсіздік КСРО — ны азық — түлік импортына созылмалы тәуелділікке әкелді.
Мәселен, 1985 жылы астықты сатып алуға 45 миллиард доллар жұмсалды — бұл сол кездегі КСРО мұнай сатудан түскен түсімнен әлдеқайда көп сомасы. Олар шығындарды КСРО — ның ауылшаруашылығы саласында тәртіпке келтіру арқылы емес, мұнай өндіру көлемін ұлғайту арқылы өтеуге шешім қабылданды, оның бағасы Горбачев КСРО — ға билікке келген кезде жылына бір — ақ рет төмендеді.
1988 жылы «қара алтынның» рекордтық мөлшері алынды — 620 миллион тоннадан астам. Осыған қарамастан, баррель бағасының төмендігіне байланысты шетел валютасының түсуі азайды, бұл импорттық азық — түліктің төмендеуіне әкелді, нәтижесінде КСРО — да өмір сүру деңгейінің нашарлауымен тауарлардың жетіспеуіне әкелді.
КСРО — да мұнай экспортынан түскен кіріс негізінен жоғары технологияларын дамытуға жұмсалмады және мұнай өндірісіне инвестициялар ретінде пайдаланды, сондай — ақ кеңестік экономика өздігінен өндіре алмайтын халық тұтынатын тауарларды шетелден сатып алу үшін пайдаланды.
Мұнай бағасының құлдырауының нәтижесінде кеңестік экономикасы қатал шеңберге түсті: мұнай өндіруді ұлғайтуға қаражат жетіспеді, мұнай экспортынан түсетін түсімдер азайып, басқа салалардағы инвестициялық мүмкіндіктер қысқарып, жалғыз табыс көзі ретінде мұнай инелеріне тәуелділік одан сайын арта түсті. Мұның бәрі кеңестік жоспарланған экономикалық жүйенің құлдырауына әкелді.
Кеңес және ресейлік тарихшысы Ю. П. Бокаревтің айтуынша, Кеңес Одағы тек өндірілген ресурстарды сатумен және оларды дайын экспорттық өнімге айналдырмағанымен, басшылықтың қазіргі жетістіктерді ескере отырып, қайта құруға қатысу үшін ғылыми — технологиялық революцияның мәнін түсінуден бас тартуы болды.
Үкіметтің біліксіздігі, ондағы индустриалдан постиндустриалды экономикаға өту мәселелерін шеше алатын жоғары білімді менеджерлердің жоқтығы іс жүзінде елдің дамуын тоқтатты. Мұнайдан түсетін пайда перспективалы салалардың дамуына ықпал етудің орнына, тек мұнай саласын қолдауға және шетелдік тұтыну тауарларын сатып алуға жұмсалды.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты