Жасанды интеллект жүйесін құрастыруға қатысты мәселелер туралы қазақша

Қазіргі түсініктегі электронды-есептеу машина (ЭЕМ) деген сөз тіркесі ең алғаш 1946 жылдан бастап (ЭНИАК, АҚШ) қолдана бастады және бұл есептеу техникасының қарқындап даму кезінің бастамасы еді. Міне, осы үрдіс қазіргі кезде де өз жалғасын табуда.

Бірінші есептеуіш машиналар көлемді арифметикалық есеп-қисаптарды орындауға арналып, ол машиналар программалар арқылы әрекет ететін ғажайып үлкен калькуляторлар тәріздес болды. Мысалы, осындай ЭНИАК машинасы баллистикалық кестелерді есептеу үшін жобаланған болатын. Бірақ өткен ғасырдың 50-жылдарының басында-ақ ЭЕМ-ды пайдалану мұндай шағын аямен ғана шектелмеу керектігі анық бола бастады, яғни есептеуіш машиналардың ақпарат түрінің саннан да басқаша түрлері бойынша әрекет ету (өңдеу) мүмкіндігі бары анықталды. Дәлірек айтсақ, практикалық тұрғыдан қарастырғанда, кез келген ақпарат (мәтін, сурет, дыбыстық сигнал және т.б.) ЭЕМ көмегімен өнделетін сандар арқылы кодталуына (шартты сандық белгімен ауыстырылуына) мүмкіндігі бары айқындалды. Бірақ бұл жайт практикалық әрекеттер үшін айтарлықтай маңызды емес еді. Оның себебі қазіргі кездегі есептеу техникасы мен оны пайдалану әдістерінің даму сипатына қарай ЭЕМ үшін қажетті деген программаны жазып, мысалы, қайсыбір мәтінді өңдеуге қатысты қойылған міндеттерді шешуге болады. Ал бұл мәтіннің қалайша кодталғаны (шартты белгіленуі) туралы мәліметті білуді тіпті де қажет етпейді.

Есептеу техникаеының мүмкіндігін (яғни ЭЕМ арқылы сандық емес ақпаратты өндеу мүмкіндігін) тез арада ұғынуға математикалық логиканың қарқынды түрде даму барысы себепші болды. Мысалы, ең алғашқы есептеу машиналарының пайда болуынан бүрынырақ кезде алгоритмдер теориясының (математикалық логиканың тарауы) Тьюринг машинасы, рекурсивтік функциялар, Марковтың нормалды алгоритмдері және т.б. нәтижелерге қол жеткен болатын. Сонымен, XX ғ. 50-жылдарынан бастап қазіргі кезге дейін электронды есептеу машиналары сандық емес ақпараттың да әртүрлі мәселелерін өңдеуде кең қолданыс тауып жүр.

Өткен ғасырдың 50-жылдарының өзінде-ақ ғалымдарды мынадай сұрақтар мазалайтын: машинаны адамша ойлатуға бола ма немесе, басқаша айтқанда, жасанды интеллекті құрастыру мүмкін бе?                                          —

Шынында да, тірі адам ағзасындай ойлау қабілеті бар жасанды құралды ойлап табу мәселесі адамның тарихи даму кезеңдерінде бірнеше рет қойылғаны мәлім. Мәселен, алхимиктердің гомункулусты алу әрекеттерінен бастап, ежелгі және ортағасырлық аңыздармен жалғаса отырып, Карел Чапек пен Айзек Азимовтың роботтарына дейінгі мәселелерді мысалға келтіруге болады. Бірақ тек ең алғашқы есептеу машиналарыньод пайда бола бастауынан-ақ бұл мәселе, абстрактылы философиялық сызба мен көркем шығармалар деңгейінде емес, белгілі дэрежеде болашақтың ісі бола тұра, ақиқаттықты ескеретін деңгейде нақтылық түсінік ала бастады. Бұл мәселе ең бірінші рет ағылшынның тамаша математигі А.Тьюрингтің 1950 жылы жарық көрген мақаласында нақты тұжырымдалып, жан-жақты сипатта қарастырылды. Мақала «Машина ойлай ала ма?» деп аталған болатын.

Жасанды интеллекті құрастырып шығуға бола ма? — деген сұраққа жауап алу, бір қарағанда, жеңіл болғанымен, ол аса күрделі мәселе еді. Оның күрделілігі мынада: біз әлі де болса адам баласының ойлау жағдаятын дұрыс зерттей алмадық және ойлаудың жалпыға ортақ сипаттағы теориясы әлі де жоқ деуге болады. Оны айтпағанның өзінде, біз әлі «ойлау» деген не? — деп қойылатын сұраққа да жауап бере алмаймыз. Осы уақытқа дейін «ойлау» процесінің жасанды интеллект мәселелерін шешуге қатынасы бар философтарды, психологтарды, инженерлерді, тілшілерді және т.б. мамандарды бірдей дәрежеде қанағаттандыра алатын анықтама жоқ.

Мәселен, «ойлау» қабілеті бар жүйе, яғни жасанды интеллект жүйесі құрастырылды деп есептелік. Сонда оның «ойлай алатынын» немесе «ойлай алмайтынын» қалайша тексеруге болады? Интеллектуалдықты қалай өлшейміз? Осы мәселелерге байланысты А.Тьюрингтің жоғарыда аталынған тұңғыш мақаласында мынадай өлшем ұсынылып және ол ғьшыми әдебиеттерде «Тьюринг тесті» деген атпен аталып кетті. Қысқаша түрде оны былайша тұжырымдауға болады: егер адам белгілі уақыт аралығында электронды машинамен қарым-қатынас жасап отырып, өзінің адаммен емес, машинамен «тілдесіп» отырғанын байқамай қалғанын сезінетін болса, тек сондай жағдайда ғана машинаның ойлай алатындығын мойындауға болады. Мұндай жағдайда адамның машинамен «тілдесуі» тікелей жүзеге аспауы мүмкін. Мысалы, ақпаратты жолдауда адам қайсыбір құралды (телетайпты) пайдаланады. Әрине, мұндай шектеу қою барынша табиғи екені белгілі. Себебі, ол интеллектуалдық өлшемі ішінен «сыртқы көрініс», «дауыс тембірі» және т.б. деп аталатын өлшемдерді (параметрлерді) жоққа шығаруы мүмкін:

Тьюринг тестісінің өзіндік субъективтілігіне қарамай, ол интеллектуалдық өлшем ретінде зор құндылыққа ие болды. Оның ең үлкен құндылығы — адамның ойлау әрекетімен салыстыру әдісін негіз етіліп алынуы. Әзірше ойлаудың жалпы теориясының болмауынан «бірдеңенің» ойлау қабілеті бар немесе жоқ деп мойындау үшін оны тек адаммен ғана салыстыра аламыз. Себебі, ол мұндай қасиетке әлем бойынша иегер жалғыз ғана тірі жан болып саналады.

Сонымен бірге аталған Тьюринг тесті барынша әмбебеп қасиетке ие. Сұрақ және жауап әдісі практикалық тұрғыда адам баласының интеллектуалдық әрекетінің кез келген саласын қамтуға мүмкіндік туғызады. Тьюринг тестісіне қосымша шектеулер енгізе отырып, біз интеллектуалдық өлшемінің кейбіреуін ғана туындата аламыз, яғни ол жасанды интеллектің кейбір жеке міндетгерін ғана шеше алады деген сөз. Мысалы, біз машина мен адам арасындағы «сұхбаттың» белгілі пәндік сала аясынан ауытқымауын талап етуімізге болады. Сол сияқты арадағы қарым-қатынас тілінің лексикасы мен синтаксисіне де және т.б. шектеулер қойып, тілдесуді жүзеге асыруға болар еді.

Жасанды интеллектің қандай жеке міндеттерді шеше алатындығы жайлы Тьюринг тестісінің ешбір көмегінің болмауынан, зерттеу мәселелерінің аясы интуиция бойынша ғана анықталады. Мұндай міндеттер топтамасын әр зерттеуші өзінше анықтаса да, оның «тұрақты өзегінің» болатындығы белгілі. Олар — тәжірибе жүзінде, көпшілік мамандардың жасанды интеллект шешетін міндеттер санына қосатын мәселелері: есептеу әрекетін орындау, шешім қабылдау, бейнелерді тану.

Есептеу әрекетін жүзеге асыру. Бұл термин көптеген мәселелердің басын біріктіреді; жоғары алгебраның теоремаларын дәлелдеу мен орта мектептің физика оқулықтарындағы есептердің шешімін табудан бастап, күнделікті қажеттілікті өтейтін мәселелерге дейін. Мысалы, тіпті «қолымыздағы бар азық-түліктен қандай тағам жасауға болады» деген сұраққа жауап алуға дейін. Әрине, бұл жерде аталған есептердің нақты шешімін табу ғана емес, осы тәріздес есептердің жауабын іздеудің жалпы механизмін табу, яғни есеп шығару барысының моделін табу жайлы сөз болып отыр.

Әзірше, негізінен, әртүрлі математикалық есептерді модельдеуге қатысты мәселелер зерттелуде. Себебі, мұндай математикалық есептер формалдау әдісіне тезірек көнеді. Сонымен бірге аталған мәселенің жалпылама шешімін табу үшін адамның пайымдау, қисынды қорытынды жасау мүмкіндіктерін зерттеп, түсініп алу қажет, Тек математикалық есептерді модельдеу үшін ғана формалды логика пәнінің әдістерін қолдануға болар еді. Әрине, егер мұндай модельдеуге математикалық логика әдістерінің «күші» жетсе. Себебі адам баласы қолданатын логикалық әдістер формалды логикадан тіпті де басқаша болып келеді. Бұл айтылғаннан адамдар формалды логиканы еш пайдаланбайды деген қорытынды шықпайды, бірақ олар нақты түрде қисынды өзгерістер жүргізу мақсатында тағы басқа да, әзірше белгісіз, «бірдеңе» қолданатыны анық байқалады. Мүмкін, тек формалды логика ғана үстемдік ететін әлем өте-мөте көңілсіз болатын шығар. Сонымен, егер математикалық логиканы барынша жақсы зерттелген ғылыми пән деп есептесек, онда «адам логикасы» тіпті де зерттелмеген сала деуге болады.

Шешім қабылдау мәселесі, негізінен, стратегиялық ойындар түрлерінде қарастырылады. Мысалы, шахмат, дойбы және т.б. ойындарды модельдеуге қатысты жұмыстар тек жұртшылықтың көңілін көтеру үшін ғана жүргізілмейді. Дұрысы, керісінше. Шахмат және басқа да ойындарды жүзеге асыратын коммерциялық бағдарламалардың шын мәніндегі мақсаты бөлек. Олай дейтініміз, «ойын ережелері» тек тақта бетіндегі шахмат фигураларын бір орыннан екінші орынға ауыстырып отыру үшін ғана емес екен. Оның түпкі мақсаты, мысалы, шикізат пен құрал-саймандарды өндіріс орындарына орналастыру, әскери сахнадағы іс-әрекеттер үшін полктер мен армияны жылжыту, финанстық жүйе бойынша қаржының орнын ауыстыру және т.б. сол сияқты мәселелердің шешімін табуға сай ұқсастықтар деуге болады.

Әрбір нақты жеке жағдайға байланысты ең жақсы нәтижеге әкелетін ережелерді тандау негізінде шешім қабылдаудың ортақ сипаттағы әдіс-тәсілі анықталады. Осының нәтижесінде тек тиімді автоматтанған эксперттік жүйелерді қүруға ғана қол жетіп қоймайды, сонымен бірге ойлау әрекетінің жалпы теориясына да белгілі дәрежеде үлес қосылады деуге болады.