Жаңа қабылданған әскер қызметкерлерінің әлеуметтік психологиялық бейімделу ерекшеліктерін зерттеу

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әскери қызмет тек жоғары әлеуметтік мәні бар қызмет саласы ғана емес, ерекше жағдайларына байланысты әдеттегінің шеңберінен шығатын сала болып есептеледі. Қай кезде болмасын Отанымыздың Қарулы қорғанысы әр азаматтың абыройлы міндеті әрі борышы болып есептеледі. Сонымен қатар, әскер қоғамның бөлшегі ретінде қарастырылады, сондықтан ол қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістердің, сондай-ақ халықаралық жағдайдың барлық заңдылықтарында көрінеді. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басы бірқатар соғыс ошақтарының пайда болуымен сипатталады. Олар мемлекеттер арасындағы қарым – қатынастың ушығуымен емес, халықаралық терроризмнің күшеюімен байланысты. Сондықтан, жаңа ХХІ ғасырда мемлекеттің қарулы қорғаныс қажеттігі байқалады, яғни әскери қызмет саласы өзінің маңызды әлеуметтік мәнін сақтап отыр. Бұл саланың ерекшеліктері қандай?Әскери қызмет – бұл Отан қорғау қызметі. Бұл жерде көптеген компоненттерді бөліп көрсетуге болады. Ең алдымен, бұл келесі екі маңызды түр: соғыс жағдайындағы қызмет(ұрыс амалдары) және кәдімгі (азаматтық) жағдайдағы қызмет. Осы қызмет түрлерін тереңірек қарастырайық.Жауынгерлік амалдар — әскери қызметкерлердің қарулы күрес мақсаттарына қол жеткізуі болып табылады. Жауынгерлік іс-амалдар, оның мақсаттары мен міндеттері, жағдайлары, қиындықтары, психологиялық мазмұны жағынан өте ерекше болып табылатындығын атап өткен жөн. Ол өзіндік психологиялық заңдылықтарға, белгілі бір ішкі құрылым, мақсаттар, мотивтер, әдістер арқылы оның барысына әсер ететін әскери – саяси, әскери – техникалық, идеологиялық және психологиялық факторларға, қару түрлері, ұжымды басқару, ұрыстарда жүргізілетін тәрбиелеу жұмыс, жеке құрамның ұрыстық және психологиялық дайындығына ие.Л.Филипске сәйкес орта әсеріне жауап бейімділігі екі тип бойынша көрініс береді:а) Әлеуметтік болжам әрбір адам өзінің жасына және жынысына сәйкес кездесетін тиімді жауап және қабылдау болып келеді. б). Тиімділік және жаңа және потенциалды қиыншылық жағдайлармен кездесудегі тиімділік, сонымен қатар жағдайларды өз қалауы бойынша бағыттай алу қабілеттілігі. Бұл мағынада бейімделу, бұл адамның қалыптасқан шарттарын тиімді пайдалана отырып, өзінің мақсаттарын, құндылықтарын, талпыныстарын жүзеге асыру болып келеді. Мұндай бейімділік кез-келген қызмет саласында байқалуы мүмкін. Адаптивті мінез-құлық табысты шешімдер қабылдаумен, көрінісі бастамасын және өз болашағын анық айқындауымен сипатталады. Бұл орын біз үшін ерекше өйткені онда қамтылған идеясы жеке адамның белсенділігінің, шығармашылық және мақсаттылық, жаңғырту сипатымен, оның әлеуметтік белсенділігі әлеуметтік-психологиялық бейімделу жеке тұлғаның айтарлықтай қызығушылық танытуымен түсіндіріледі.Интеракционистердің пікірінше тиімді бейімделудің негізгі белгілеріне келесілер жатады: а) индивид білім, білік және дағдылар алатын, құзырлыққа және шеберлікке қол жеткізетін, «тұлғалық емес» әлеуметтік – экономикалық белсенділік саласындағы бейімделу;б) онда, жыныстық, басқа адаммен эмоциялық қаныққан байланыс, ал сәтті бейімділік үшін сезімталдылық, адамдардың мінез – құлық мотивін білу, өзара қарым-қатынастағы жұқа және нақты өзгерістерді көрсете алу қабілеті, жеке қатынастар саласындағы бейімділік [1]. Тағы бір маңызды ерекшелікті атап өту қажет, интеракционистердің түсінігі бойынша: бұл әлеуметтік психология бағыттының өкілдері бейімделу және құрылғы арасында әр түрлі айырмашылықты көрсетеді. Мысалы, Т. Шибутани «Әрбір тұлға, тәсілдер комбинациясымен сипатталады, бұл қиындықты жеңуге бағытталған және бейімделудің түрлері ретінде қарастырылуы мүмкін» деп жазады. «Құрылғы» мағынасы адам ағзасына икемделу талаптарындағы ерекше жағдайға жатады, бейімделу тұрақты шешімдері – жақсы ұйымдастырылған тәсілдері типтік мәселені жеңуге бағытталған, тәсілдеріне, кристаллизациялау арқылы дәйекті бірқатар құрылғыларға»жатады.Бейімделу жеке және әлеуметтік-психологиялық бейімделу дағдыландыруға бағытталған кешенді процесс болып табылады. Және де, осы процесстердің ағымы саласы ретінде кәсіби бейімделу және жас жауынгердің дезадаптациясы жайында сұрақтар туындайды.Бейімділік-адамның белгілі бір еңбек ортасында, оның мінез-құлқы; еңбек қызметінің көрсеткіштері, еңбекке тиімділігі (оның саны, сапасы); әлеуметтік ақпаратты меңгерудегі және оның тәжірибеде жүзеге асыру; белсенділіктің барлық түрлерінің өсуінде (еңбек, қоғамдық-саяси, танымдық); еңбек қызметінің түрлі тараптарынан қанағаттануынан (еңбек мазмұнымен, жалақымен, еңбек ұйымы, еңбек, моральдық-психологиялық климаты, жалпы білім және кәсіби өсу мүмкіндігі бар және т. б.) көрінеді. Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі ретінде А.Т. Ақажанова, А.А.Налчаджян, Р.Филлипс және Б.А.Әмірова атты ғалымдардың еңбектеріне сүйендік. Негізінен жаңа ортаға әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі психология ғылымында жеткілікті деңгейде қарастырылған деуге болады. Соның ішінде жауынгерлердің бейімделу мәселелері де зерттелген. Алайда, Қазақстан Республикасындағы әскер қатарына келген жас жауынгерлердің жаңа жерге, режимге сіңісу мәселелері жеткілікті деңгейде қарастырылмаған. Осы айтылған мәселелер зерттеу жұмысымыздың жаңалығын анықтайды. Біздің зерттеуіміздің мақсаты – жаңа қабылданған әскер қызметкерлерінің әлеуметтік психологиялық бейімделу ерекшеліктерін анықтау.Зерттеу объектісі: — жаңа қабылданған әскер қызметкерлері тұлғасы.Зерттеу пәні – жаңа қабылданған әскер қызметкерінің бейімделу ерекшеліктері.Зерттеу міндеттері:1. Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделудің териялық мәселелерін қарастыру;2. Жас жауынгерлердің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі ерекшеліктерін зерттеу;3. Жас жауынгерлердің жекеше – типологиялық ерекшеліктерін зерттеу.Зерттеу болжамы: жас жауынгердің әлеуметтік – психологиялық бейімделуі жекеше – типологиялық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.Алдымызға қойған міндетті шешу үшін біз келесі әдістемелік құралдарын қолдандық: Жанама болжам:1.К. Роджерстің және Р. Даймондтың әлеуметтік – психологиялық бейімделу сауалнамасы.2.МакКрае – Костаның («Большая пятерка») бес факторлы тұлғалық сауалнамасы.3.Фрайбургтұлғалық сауалнамасы – FPI сауалнамасы. 4.Л. Собчиктің портретті таңдау әдісі.Жұмыстың практикалық маңыздылығы алынған деректерді әскер бөлімшелеріндегі психологтардың жұмыстарында жас жауынгерлердің әлеуметтік — психологиялық бейімделуін оңтайландыру мақсатында пайдалану болып табылады.

1 Жаңа қабылданған әскер қызметкерлерінің әлеуметтік психологиялық бейімделу ерекшеліктерін ғылыми-теориялық зерттелуі

1.1Әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелерін қарастырылуы

Бейімделу процесс ретінде қоршаған ортаның өзгерісі және адам ағзасының өзгерісінде сәйкес келетін жағдайда әрекеттер (реакция, жауап) қолдану.Бұл өзгерістер биологиялық болып табылады. Психиканың өзгерістері туралы және өзіндік психикалық бейімделу механизмдері бұл тек бихеовиористік анықтамада қолданылады деген сөз жоқ. Шетелдік психологияда необихевиористтік бейімделу анықтамасы айтарлықтай өріс алды, оған Г.Айзенк және оның ізбасарларының еңбектері мысал бола алады [2]. Олар бейімделуді екі түрлі айқындайды: а) бір жағынан индивидтің қажеттілік жай – күйі және екінші жағынан қоршаған ортамен толығымен қанағаттанылуы. Бұл индивидтің және табиғатпен немесе әлеуметтік ортамен өзара үйлесімділік қалпы.; б) процесс, ол арқылы үйлесімділік жағдайына қол жеткізу.Әлеуметтік бейімделуді бихеоверистер (немесе осы процесс нәтижесіндегі жай – күй), жеке, әлеуметтік – экономикалық немесе мәдениеттегі немесе әлеуметтік қатынастағы, арнайы – топтың ұйымдасуындағы өзгерістердегі процесс ретінде түсінеді. Функционалдық қатынастағы мағынасы немесе мақсаты топтың немесе индивидтің тірі қалу қабілеттілігінің келешегін жақсарту процессі немесе маңызды мақсаттарға қол жеткізу тәсілі. Бихеовеористік анықтамада әлеуметтік бейімделуді сөз еткенде топтық бейімделу, индивиттікбейімделуге қарағанда басымырақ болып келеді.«Әлеуметтік бейімделу» сонымен қатар процесстерді тағайындау үшін қолданылады, индивид немесе топтың ортамен жанжал болмаған кездегі әлеуметтік тепе – теңдік қалпы. Интеракциондық тұжырымдамаға сәйкес, бейімделу атап айтқанда оны дамытқан Налчаджян А.А. [3], бейімделудің барлық түрлері ішкіпсихикалық және орта факторлары ретінде түсіндіріледі. «Тұлғаның тиімді бейімділігі» интеракционисттердің түсіндіруі бойынша, бихелаеористтік анықтамасында жоқ элементтерден тұрады. Мұндай атауды интереокционисттер қоғамдағы үміттенумен және жеке басының ең төменгі талаптарына қанағаттануы нәтижесіне жеткен кездегі бейімделу. Л.Филипске сәйкес орта әсеріне жауап бейімділігі екі тип бойынша көрініс береді:а) Әлеуметтік болжам әрбір адам өзінің жасына және жынысына сәйкес кездесетін тиімді жауап және қабылдау болып келеді. б). Тиімділік және жаңа және потенциалды қиыншылық жағдайлармен кездесудегі тиімділік, сонымен қатар жағдайларды өз қалауы бойынша бағыттай алу қабілеттілігі. Бұл мағынада бейімделу, бұл адамның қалыптасқан шарттарын тиімді пайдалана отырып, өзінің мақсаттарын, құндылықтарын, талпыныстарын жүзеге асыру болып келеді. Мұндай бейімділік кез-келген қызмет саласында байқалуы мүмкін. Адаптивті мінез-құлық табысты шешімдер қабылдаумен, көрінісі бастамасын және өз болашағын анық айқындауымен сипатталады. Бұл орын біз үшін ерекше өйткені онда қамтылған идеясы жеке адамның белсенділігінің, шығармашылық және мақсаттылық, жаңғырту сипатымен, оның әлеуметтік белсенділігі әлеуметтік-психологиялық бейімделу жеке тұлғаның айтарлықтай қызығушылық танытуымен түсіндіріледі.Интеракционистердің пікірінше тиімді бейімделудің негізгі белгілеріне келесілер жатады: а) индивид білім, білік және дағдылар алатын, құзырлыққа және шеберлікке қол жеткізетін, «тұлғалық емес» әлеуметтік – экономикалық белсенділік саласындағы бейімделу;б) онда, жыныстық, басқа адаммен эмоциялық қаныққан байланыс, ал сәтті бейімділік үшін сезімталдылық, адамдардың мінез – құлық мотивін білу, өзара қарым-қатынастағы жұқа және нақты өзгерістерді көрсете алу қабілеті, жеке қатынастар саласындағы бейімділік [4]. Тағы бір маңызды ерекшелікті атап өту қажет, интеракционистердің түсінігі бойынша: бұл әлеуметтік психология бағыттының өкілдері бейімделу және құрылғы арасында әр түрлі айырмашылықты көрсетеді. Мысалы, Т. Шибутани «Әрбір тұлға, тәсілдер комбинациясымен сипатталады, бұл қиындықты жеңуге бағытталған және бейімделудің түрлері ретінде қарастырылуы мүмкін» деп жазады. «Құрылғы» мағынасы адам ағзасына икемделу талаптарындағы ерекше жағдайға жатады, бейімделу тұрақты шешімдері – жақсы ұйымдастырылған тәсілдері типтік мәселені жеңуге бағытталған, тәсілдеріне, кристаллизациялау арқылы дәйекті бірқатар құрылғыларға»жатады. Бихевиористтер барлық жағдайларда «құрылғы» терминін қолданады, бұл олардың адамның психикалық белсенділігіндегі биологизаторлық бағытының көрінісі болып табылады.Т. Шибутани кітабында көрсетілгендей ситуациялық бейімделумен және жалпы бейімделу мәселілік жағдайға тән арасында айырмашылықтарды айқын көрсету интеракционистердің тәсілі болып келеді. Мұнда, сондай-ақ өте пайдалы идея көрінеді, оған сәйкес жалпы бейімдеу (бейімділік) бірқатар жағдайлық — қайталанатын жағдайлар дәйектілігімен көрінетін бейімдеу нәтижесі болып табылады.Психоаналитикалық бейімдеу тұжырымдамасын арнайы неміс психоаналитигі Г.Гартман, құрастырған, алайда, З.Фрейдтің көптеген жұмыстарында бейімделу мәселелері кеңінен талқыланады, классикалық психоаналитик Анна Фрейд жұмыстарында механизмі және процесстер қорғаныш бейімделуін қарастырды. Id инстинктті қамтиды, Super-Ego интернализацияланған мораль жүйесін білдіреді, ал Ego негізінен тұлғаның рационалдық танымдық процессін қамтиды. Id рахат алу қағидатын басшылыққа алады, Ego – шынайылық қағидатын. Ego «соғыс жүргізеді» Id – ке қарсы, Super-Ego қарсы және сыртқы шындық.Г.Гартманн тек қана психоанализді қолдану арқылы бейімделу мәселесін шешу мүмкін емес, себебі бейімделу әлеуметтенудің және биологияның мәні де болып келеді деп есептеді. Алайда, оның ойынша психоанализдің ашылуынсыз, бұл мәселе өз шешімін таппас еді.Г.Гартманның бейімделу мәселесіне деген қызығушылығы, Мен психологиясының дамуы нәтижесінде, жеке тұлғаның және оның сыртқы нақтылық жағдайына бейімделу салдарынан жалпы қызығушылығы артты. Психоанализді психологияның жалпы теориясына айналуындағы маңызды қадамдардың бірі болып, психологияның басқа мектептерінен алынған нәтижелерді психоанализ облысына тарту, Мен (Ego-psychology), психологиясының құрылуы деп санайды.Г.Гартманн психоаналитик ретінде тұлғаның дамуында қақтығыстың үлкен мән алатындығын мойындайды. Бірақ ол, кез келген ортаға бейімделу, кез келген процесс үйрену және жетілу даулы болып табылмайтындығын атап өтті. Қабылдау, ойлау, сөйлеу, есте сақтау, шығармашылық, баланың даму моторы және тағы басқа процесстер қақтығыстардан еркін болуы мүмкін. Бұл процесстер қақтығыстарға әкелуі мүмкін, осы процесстердің дамуының бұзылысы атап айтқанда, инстинктивті талпыныстар саласындағы қақтығыстарды тудыруы мүмкін. Алайда, Г.Гартманн «қақтығыстан еркін Мен саласы» терминін енгізу, әрбір уақыт сайын психикалық қақтығыс саласына әсер ететін функциясының жиынтығы ретінде тағайындауы деп есептеді. Осы саладағы білімнің жеткіліксіздігін атай отырып, Г.Гартманн шындық алдындағы қорқыныш сезімін, «қалыпты» дамуға әкелетін қорғаныс процессі, қарсыласу, қорғаныс процессі қорының инстинктивті талпыныс мақсаттарына ену және т.б. құбылыстарды жатқызады.Бейімделу, Г.Гартманн бойынша, қақтығыстық жағдайлармен байланысты процесстер сияқты, қақтығыстан еркін Мен саласына жататын процесстерде кіреді. Ішкі және сыртқы стимул ассимиляциясын және орташа бейімделу және қалыпты бейімделуге әкелетін және тұлғаның дамуының бұзылысына әкелетін, сонымен байланысты және сол механизмдермен қарым – қатынасы үрдісін бақылау қызықтырақ болады. Г.Гартманн мінез – құлықтың, дарынның, «Мен қызығушылығына» қатысты көптеген мәселелер, белгілі бір жағдайдағы қорғаныс механизімін таңдау және т.б. тек инстинкт және конфликт терминімен шешілуі мүмкін емес [5].Психоанализ саласындағы зерттеулер Меннің ашылуымен және қорғаныс механизмдерінің сипатталуымен басталды, алайда, психоанализ шекарасында басқа қызметтерді зерттеу және өзге аспектілердің белсенділігін зерттеу қажеттілігі туындады Г. Гартманн бойынша, белгілі бір инттелектуалды процесстің (Мысалы, интеллектуализация, А.Фрейд бойынша, жас өспірім кезіндегі қорғаныс механизмі ретінде көрінетін, өзінің жеке инстинктивті құштарлығына қарсылық) қорғаныс рөлін атқаруы, берілген функция оның анықтамасын өзгертпейді. Бұл процесс тұлғаның бейімделуіне ықпал ететін, сыртқы шындыққа бағытталуы мүмкін. Меннің көптеген функциясы жеке тұлғаның қақтығыстарына тікелей тартылмаған, бірақ қорғаныш процесстеріне жанама әсер етеді. Г.Гартманның ойынша интеллектінің даму онтогенезінде қақтығыстан тәуелсіз және Меннің «үш майданда» күрес жүргізу деп есептеген [6]. Г.Гартманн және басқа да психоаналитиктер процесс және осы процесстің нәтижесі ретіндегі бейімделушілік, бейімделу арасныдағы айырмашылықтарды жүргізеді. Жақсы бейімделген адам деп психоаналитиктер өнімділігі, өмірден ләззаттану қабілеті бар және психикалық тепе – теңдігі жойылмаған адамдарды жатқызды. Бейімделу процессінде жеке тұлға, сонымен қатар ортасы белседі түрде өзгереді, олардың арасында бейімделушілілк қатынасы орнатылады. Г.Гартманн эволюциялық биология әсерінен, адам бейімделудің преформироваланған құралын иемденеді, олар дамиды, піседі және бейімделу процессінде қолданылады деп есептеді. Бейімделу процессі Мен тарапынан реттеледі.Қазіргі психоаналитиктер З.Фрейд енгізген «аллопластикалық» және «аутопластикалық» ұғымдарының өзгерістері және сәйкесінше, бейімделудің екі түрін ажыратады: а) аллопластикалық бейімделу сыртқы әлемдегі өзгерістерімен, адамның өз қажеттіліктерін жүзеге асыруымен келтіріледі; б) аутопластикалық бейімделу жеке тұлғаның өзгерістерін қамтамасыз етіледі (оның құрылымы, білік, дағдыларын және т. б.) олардың көмегімен ол ортаға бейімделеді. Осы екі өзіндік психикалық бейімдеу түрлеріне ол тағы біреуін қосады: индивидтің организмнің қызмет етуіне қолайлы ортаны іздестіруді жатқызды. Психоаналитиктер, Г.Гартманның кітабының шыққан кезінен бастап, тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне ерекше көңіл бөледі. Г.Гартманн басқа адамдарға бейімделу міндеті, туылған сәтінен бастап туындайтындығын атап өтті. Ол сонымен қатар, алдыңғы ұрпақтардың және өзінің ішінара нәтижесі болып табылатын белсенділікте, сол әлеуметтік ортаға бейімделеді. Адам тек қана қоғам өмірінде сүрмейді, сонымен қатар өзі бейімделуі керек ортаны, жағдайды белсенді түрде жасайды. Көбіне-көп адам өз ортасын өзі жасайды. Қоғам құрылымы, еңбек бөлінісінің процессі және адамның қоғамда алатын орны, бейімделу жиынтығы, сондай – ақ (ішінара), және Меннің дамуы. Қоғамның құрылымы, оқытылуымен және тәрбиелеу көмегімен, жүріс – тұрыстағы формалар, бейімделуді қамтамасыз етуі мүмкін. Г.Гартманн «әлеуметтік иілгіштік» ұғымын енгізді, әлеуметтік орта бейімделудегі бұзылыстарын жөнге кетірумен сипатталады, яғни бір әлеуметтік жағдайға сай келмейтін жағдайлар, келесі біріне сай келуі болып табылады. Қанағаттану қажеттіліктері және даму мүмкіндіктері, ересектерге және балаларға көрсетілетін орта әр түрлі және оларға бірегей емес әсер етеді. Әлеуметтік иілгіштік көбіне балалармен қатынас кезінде, сонымен қатар неврозбен және психозбен ауыратын адамдар арасында көрінеді.Осыған байланысты, Г.Гартманн адамның бейімделу процессін көпқабатты, сонымен қатар бейімделудің деңгей көрінісі адамның денсаулығының тұжырымдамасы негізінде жатыр деп есептеді [7]. Адамның бейімделу психоаналитикалық теориясы қазіргі таңда толығымен зерттелген болып келеді. Психоаналитиктер адамның әлеуметтік ортаға бейімделуіне көмектесетін, кең жүйелі түрде ұғымын құрастырды және процесстің жіңішке қатарын ашқан болатын. Психоаналитиктердің кейбіреулерінің оң нәтижесін біз еңбектің нақтылы кейбір бөлімдерінде кейінірек қарастырамыз. Алайда, бейімделудің психоаналитикалық теориясы толығымен психоанализдің биологизаторлық тенденциясын тасымалдайды, ол фрейдтің психика құрылымы, оның инстанциясын (Ол, Мен, Жоғарғы Мен), және өзара қарым қатынасын көрсетеді, сондықтанда ол біз үшін орынсыз болып келеді. Бірақта, психологияда тұлғаның бейімделуі жайындағы көптеген сұрақтар ең алғаш психоанализ өкілдері құрастырғанын және психоаналитиктердің осы саладағы бірқатар жетістіктерін ( мысалы, қорғаныс механизімін ашу және оны толығымен мақсатын сипаттау жүйесі) ұмытпағанымыз жөн, психологтар үшін баға жетпес құндылықты көрсетеді. Отандық арнайы әдебиеттерде (кең түрде) әлеуметтік бейімделудің келесідей ұғымдары кездеседі: бұл әлеуметтік өзгеріс процессінің нәтижесі, әлеуметтік – психологиялық, моральды – психологиялық, экономикалық және демографиялық адамдар арасындағы қатынас, әлеуметтік ортаға ыңғайлану. Осыған орай, Э.С.Маркарянаның тиімді ойы белгіленеді, адамдық орта жәй ғана бейімделу (сәйкесінше биологиялық)емес, адаптивті – адаптивті жүйелік орта деп есептейді, себебі, адам әрекеті түрлене алатын табиғатты иемденуіне байланысты [8].Тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделуінің ғылыми толық анықтамасын бөліп шығару, әлеуметтенудің онтогенетикалық негізі ретіндегі ойы болып табылады, бұл ұғым, өз кезегінде шынайы және кенеттегі қиын процессті бейнелейді, осының арқасында индивид тұлғаға айналады, әлеуметтік – психологиялық ересектіктің кейбір бөлік негіздерін иемденеді. Онтогенетикалық әлеуметтенуді индивидпен және әлеуметтік ортаның өзара қатынасы ретінде анықтауға болады, соның нәтижесінде түрлі мәселелік жағдай ортасында бола тұра, тұлғааралық қатынаста туындайтын, индивид механизмдерді және қалыпты әлеуметтік жүріс – тұрысты иемденеді, қондырғы, мінез сипаттамасы және оның кешенділігі және тағы басқа ерекшеліктер және құрылымдылық толық бейімделу мағыналылығы бар болып келеді. Әрбір, мәселені шешетін процесс деп тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделуін, өзінің дамуында және әлеуметтік дағдысында және жүріс – тұрыс механизімінің өткен этаптарында иемденген немесе ішкіпсихикалық процесстер жоспарын және жаңа жүріс – тұрысты және мәселені шешу жолдарын ашылуын айтамыз.Әлеуметтік – психологиялық бейімделу деп тұлғаның және топтың өзара қатынасының сипатын, тұлға сыртқы және ішкі қақытығыста узақ болмауы, өзінің әрекетін тиімді жүргізетін, өзінің негізгі әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыратын, эталондық топ көрсететін рөлдік үміттену алдынанан жүретін, өзін – өзі бекіту қалпын өткізген және өзінің шығармашылық қабілетін еркін көрсете алуын айтамыз. Ал бейімделу — әлеуметтік – психологиялық процесс, тұлғаны бейімделу жағдайына әкелетін жағымды ағыс болып табылады.Фрустрациялық жағдай мәселесі болмысын, фруструация қалпы және оларды жою жолдаына қатысты сұрақтар келесі бөлімде қарасытырылады. Мұнда аса қысқа түрде келесі бастапқы сұрақ туындайтындығын айтуға болады, қалайша адаптациялық процесс (немесе бейімделу) арнайы немесе ортақ бейімделу механизмдерін қолдана отырып, тұлға өзінің бейімделу процессін бастаған бастапқы психикалық қалпы өзгеріске ұшырайды. Мәселелік жағдайда бола тұра және оны бейнелей отыра, индивид белгілі бір психикалық күйді бастан кешіреді [9]. Бұл жағдай көбіне барлығына динамикалық болып келеді. Мысалы, фрустрациялық мәселелік жағдай деп аталын, тұлғаның аса қиын мәселелік жағдайында кездестін фруструациялық қалыпты айтамыз. Сонымен бірге активтендіру және бейімделу механизмін қолдана отырып, тұлғаның психикалық қалпы өзгереді. Жағдайдың дәйекті өзгерісі, сәйкесінше психикалық қалыптың дәйектілігін тудырады. Бейімделу процессінің аяқталуымен психиканың бастапқы қалпы, туындаған мәселелік жағдаймен бірге жоғалады немесе қатты өзгеріске ұшырайды. Бейімделу процессінің жалпы ортақ анықтамасы осы болып табылады.Тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделу теориясының негізгі дағдысының бірі біздің ойымызша келесідей тұжырымдамалар: қиын мәселелік жағдайда тұлғаның бейімделу процессі арнайы, бөлектенген механизмдер арқылы емес, оның кешенділігімен бірге жүреді деп есептейміз. Бұл бейімделудің кешенділігі, қайта қайта өзектенеді және де ұқсас әлеуметтік жағдайларда қолданылады, тұлғаның құрылымында бекінеді және оның мінезінің құрылымын құрайды. Бейімделудің тұрақты кешенін зерттеу ғылыми мінезтанудың дамуының бір долы болып табылады. Оның негізгі үш түрін ажыратылады: а) қорғалмаған бейімділік кешені, фруструациялық емес мәселелік жағдайда қолданылады; б) қорғалған бейімділік кешені, қорғаныс механизімінің тұрақты байланысы болып табылады; в) аралас кешен, бейімделудің қорғаныс және қорғаныстық емес механизмдерінен тұрады [10]. Осылайша, психологиялық әдебиеттерде кездесетін бейімделудің қорғаныс және қорғаныстық емес жіктелуін қабылдай отырып, біз оны бейімделу кешеніне және осы жіктелудегі ортаңғы, бейімделу кешенінің аралас типімен толықтырамыз, сәйкес – бейімделу процессі және бейімделушілік, бейімделудің аралас кешенділігімен орындалады. Бейімделудің кешенділігін зерттеу, мінезтанудың дамуына әсер етеді,бұл тұлғаның әлеуметтік психологиясында маңызды орын алады, алайда, толығымен зерттелмеген бөлігі болып табылады.Тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделуі тұлғалық механизмдер деңгейінде жүзеге асады, коформизмге сәйкес келмейді. Конформизімдік жүріс – тұрыс, бейімделу стратегиясының бірі болуы мүмкін, бейімделудің әр түрлі аралас кешенділігімен жүзеге асырылуы мүмкін және түрлі жүріс – тұрыс формасында көрінетін, әлеуметтік қағидаға сәйкес келетін көрініс болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделуі конформистік емес және шығармашылық сипатты иемденуі мүмкін, конформизмдік жүріс – тұрыc кей жағдайларды адекватты емес болуы, тұлғаның қағидасын, бейімделу иілгіштігін мүмкін болмайтын бөлігінің қалыптасуына әкеледі. Бейімделудің ұзақ уақыт бойы конформизмдік стратегияны ұстануы тұлғаның жүріс – тұрыс қателік жүйесіне бағыттылығына әкелуі мүмкін(қалыптардың, үміттенудің, жүріс – тұрыс үлгісінің бұзылысы) және де бейімделу үшін бейімделу мүмкіншілігі, дайын механизмі және оның кешенділігі жоқ жаңа әлеуметтік мәселенің туындауына әкеледі. Саналы түрде жүзеге асатын конформистік стратегия тұлғаның ішкі қақтығыстарының жасандылығының туындалуына әкелетін алғышарты болуы мүмкін [11].Жетістікке жететін, жақсы бейімделген адам сәйкесінше прагматикалық көзқарастар мүмкіндігін ұстану сірә, дұрыс емес болып келеді. Жетістік критерийі түрлі қоғамда және түрлі әлеуметтік ортада жүзеге асуы мүмкін, өмірдегі сәттілік және бейімделушілік – әр түрлі әлеуметтік –психологиялық көріністердің және аданың психикасының белсенділігінің нәтижесі екендігін түсіну қажет. Әрбір сәтсіздікті бейімделушіліктің жоқтық белгісі ретінде есептеу қателік болып саналады.Адамның барлық қажеттіліктері ағзаның дұрыс қызметіне және психиканың және оның әлеуметтік – психологиялық бейімделуі сай болып келмейді. Егерде, соңғы жағдайды алатын болсақ, тұлғада мынадай қажеттілік туындауы(гипертрофирленген туа біткен –«табиғи» болуы мүмкіндігін отандық психологияда, сонымен қатар әлеуметтік психологияда осылай айту қалыптасқан), индивид қанағаттану жолында өліп кетуі мүмкін.Осыған байланысты тұлғаның мотивін және қажеттіліктер жіктемесін ұсынған жөн: а) берілген әлеуметтік ортаға сай келетін қажеттіліктер және мотивтер; б) тұлғаның дезадаптациясына әкелетін, берілген әлеуметтік ортада қажеттіліктер және мотивтерді қанағаттануға бағыттылық. Оларды адамның мінез –құлығының қажеттіліктер және мотивтер дезадаптация деп атаймыз.Адаптивтілік немесе дезадаптация қажетіліктері қандай құндылыққа бағытталғандығына тәуелді,яғни, әлеуметтік құндылықтардың қай спектірі индивидтің осыған сәйкес мақсат – объектісін қанағатануын таңдауы қажет. Сондықтанда, адаптивтілік немесе дезадаптация құндылықтары, осыған сәйкесінше тұлғаның негізгі әлеуметтік –топтық ортасының дәмелену деңгейін, оның белсенділік формасының жүргізушлігі өтетіндігі жайында айтылуы қажет.Төменде көрсетілген барынша ортақ, тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделуінің түрлі жіктемесін ұсынуға болады: — қалыпты бейімделу; — девиантты немесенонконформисттік бейімделу; — патологиялық бейімделу.Қалыпты бейімделу. Тұлғаның қалыпты бейімделу процессі деп, оның мәселелік жағдайға тән тұрақты бейімделушілігіне әкелетін, паталогиялық өзгеріссіз, оның құрылымымен біруақытта оның әлеуметтік топтағы тұлғалық белсенділігі өтетін, өзгеріске ұшырамаған қалпын айтамыз [12]. Тұлғаның қалыпты әлеуметтік – психологиялық бейімделуі өз кезегінде екі түрге ажыратылады: қорғаныстық және қорғаныстық емес. Қалыпты қорғаныстық бейімделу деп біз таныс қорғаныс механизмдері көмегімен жүзеге асатын, (агрессия, рационализация, проекция, регрессия, кері реакцияның қалыптасуы, сублимация және т.б.), егерде бұл механизмдер паталогиялық болмаған жағдайдағы тұлғаның әрекеттерін айтамыз. Қорғаныстық емес бейімделу процессі тұлғаның рационалды шешімді қабылдауды талап ететуімен, фруструациялық емес мәселілік жағдаймен басталуымен ерекшеленеді. Олар таныс қорғаныс механизмдерінің қатысуынсыз, яғни, қорғаныстық емес бейімделу кешенінің көмегімен жүзеге асады. Фрустрациялық емес мәселелік жағдайда бейімделу шартын туындауы үшін тұлғаның танымдық процессі, болжалдау мақсатындағы және оқытылу мақсатындағы процесстер, топтық әлеуметтік – психологиялық механизмі және мәселелерді шешу, әлеуметтік иілгіштіктің түрлі формасы(жекешелік, конформды мінез – құлық, бірақ қорғаныс механизмдерін қолданбауынсыз), қарым – қатынас процессі және ақпараттарды алмасу, жекешеленген өмірлік тәжірибелік интеллектуализациясы және т.б. қолданылады. Қорғаныстық емес бейімделу механизмі бойынша қысқа мазмұнында көрсетілгендей, алуан түрлігімен және көпсандылығымен ерекшеленеді, алайда, осы уақытқа дейін жүргізілген жүйелендіру және сипаттамасы(әсіресе бейімделу механизмі)жұмысын жеткіліксіз деп есептеуіміз қажет. Көптеген шынайы мәселелік жағдайда қиындық және тұлғаның фрустрациялық факторын қосатын, өмірде қорғаныстық емес бейімделудегі танымдық және эмоционалды –еріктік процесстерді туындауынан, тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделуінің үшінші типін ажыратамыз, біз оны аралас немесе ортаңғы деп атаймыз. Аралас, қорғаныстық – қорғаныстық емес тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделуі жартылай фруструацияланған, бірақ біруақытта констуиктивті мәселе алдында, оның әлеуметтік рөлімен байланысты мәселелік жағдайда туындайды.Девиантты бейімделу. Девианттылық немесе ауытқушылық, конформистік емес деп, яғни, тұлғаның әлеуметтік бейімделу процессін, берілген топта немесе әлеуметтік ортада тұлғаның қажеттілігінің қанағаттануымен, әлеуметтік процесстегі басқа қатысушылардың осы тәріздес жүріс –тұрысымен үмітінің ақталмауымен сипатталатын бейімделу. Девиантты бейімделу шартты түрде екі негізгі түрге ажыратылуы мүмкін: а) конформистік емес бейімделу; б) новаторлық (инновативтік, шығармашылдық) бейімделу. Конформистік емес деп тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделу процессі топ ішіндегі мәселелік жағдайды осы топ қатысушылары үшін ерекше болып келетін тәсілдер мен жолдар арқылы шешім қабылдау және топтағы қалыпты қақтығыстық қатынастарға және оны тасымалдаушылар нәтижесінде түсуі болып табылады [13]. Бұл ерекшелік (адаптивтілікке немесе адаптивті емес жүріс –тұрысқа қатысты) екінші және өте маңызды түрін девиантты бейімделудің – инновативті (новаторлық) немесе шығармашылдық жүріс – тұрысын қарастырғанда айқын көрінеді. Адам әрекетінің түрлілігін немесе рөлді ойнауын, жүрісінде және нәтижесінде тұлға жаңа құндылықты құратын, жаңашылдықты енгізетін, мәдениеттің сол немесе өзге саласын айтамыз.Патологиялық бейімделу – бұл невротикалық және психотикалық синдромдардың құрамына кіретін, жүріс-тұрыс формаларының және патологиялық механизмдердің көмегімен ішінара немесе толығымен жүзеге асатын, сонымен қатар мінез-құлықтың патологиялық сипаттағы комплекстерінің қалыптасуын тудыратын әлеуметтік – психологиялық процесс (әлеуметтік жағдайлардағы тұлғаның бейімделуі).Бейімделу және жағдай. Әлеуметтік-психикалық бейімделудің, тиісінше бейімдендірудің, теориясы үшін бейімделудің екі негізгі түрлерін бөліп көрсеткен ерекше маңызды болып табыладыа) мәселелі жағдайды нақты жою және өзгерту жолымен бейімделу;б) жағдайдың сақталуымен бейімделу [14].Бірінші жағдайда тұлғаның бейімделген ресурстары мен механизмдері нақты әлеуметтік жағдайды қалпына келтіру үшін жұмылдырылады, ал тұлғаның өзі тек салыстырмалы шағын және негізінен оң өзгерістерге (жаңа білімдер мен дағдыларды, әлеуметтік құзыреттілікті иемдену) ұшырайды. Екінші жағдайда тұлға тым терең өзгерістерге ұшырайды, бірақ осы өзгерістердің көп бөлігі оның өзін-өзі өзектендіруі мен өзін-өзі жетілдіруіне ықпал етпейді. Біздің есептеуіміз бойынша, жағдайдың (мысалы, тұлғааралық немесе ішкі жанжалдардың) сақталуымен бейімделу үшін негізінен иемденген немесе жаңадан жасалған қорғаныс комплекстері өзектендіріледі, сол сияқты объективті мәселелі жағдайды толық жою немесе өзгерту жолымен бейімделу неізінен қорғансыз бейімделген механизмдердің және олардың комплекстерінің көмегімен жүзеге асырылады.Дәл осы мәселелі жағдайдың сақталуымен тұлғаның бейімделуін көрсету үшін бейімдеу терминдерін заңды түрде қолданғанын ескертіп кетейік: тұлға өзгереді, ал жағдай негізінен өзгеріссіз қалады. Конформизмнің барлық өзгешеліктері спецификалық мағынада бейімделудің стратегиялары мен механизмдері болып келеді.

• Әскер қызметкерлерінің психологиялық ерекшеліктерін талдау

Әскери қызмет тек жоғары әлеуметтік мәні бар қызмет саласы ғана емес, ерекше жағдайларына байланысты әдеттегінің шеңберінен шығатын сала болып есептеледі. Қай кезде болмасын Отанымыздың Қарулы қорғанысы әр азаматтың абыройлы міндеті әрі борышы болып есептеледі. Сонымен қатар, әскер қоғамның бөлшегі ретінде қарастырылады, сондықтан ол қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістердің, сондай-ақ халықаралық жағдайдың барлық заңдылықтарында көрінеді [15].ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басы бірқатар соғыс ошақтарының пайда болуымен сипатталады. Олар мемлекеттер арасындағы қарым – қатынастың ушығуымен емес, халықаралық терроризмнің күшеюімен байланысты. Сондықтан, жаңа ХХІ ғасырда мемлекеттің қарулы қорғаныс қажеттігі байқалады, яғни әскери қызмет саласы өзінің маңызды әлеуметтік мәнін сақтап отыр. Бұл саланың ерекшеліктері қандай?Әскери қызмет – бұл Отан қорғау қызметі. Бұл жерде көптеген компоненттерді бөліп көрсетуге болады. Ең алдымен, бұл келесі екі маңызды түр: соғыс жағдайындағы қызмет(ұрыс амалдары) және кәдімгі (азаматтық) жағдайдағы қызмет. Осы қызмет түрлерін тереңірек қарастырайық.Жауынгерлік амалдар — әскери қызметкерлердің қарулы күрес мақсаттарына қол жеткізуі болып табылады. Жауынгерлік іс-амалдар, оның мақсаттары мен міндеттері, жағдайлары, қиындықтары, психологиялық мазмұны жағынан өте ерекше болып табылатындығын атап өткен жөн. Ол өзіндік психологиялық заңдылықтарға, белгілі бір ішкі құрылым, мақсаттар, мотивтер, әдістер арқылы оның барысына әсер ететін әскери – саяси, әскери – техникалық, идеологиялық және психологиялық факторларға, қару түрлері, ұжымды басқару, ұрыстарда жүргізілетін тәрбиелеу жұмыс, жеке құрамның ұрыстық және психологиялық дайындығына ие [16].Жауынгерлік қызметтің психологиялық мазмұны мен құрылымы шайқаста өз өмірін тәуекелге қоюмен, мүлiктi жою, жаппай қырып-жою, материалдық шығындар, адам шығындары сияқты әр түрлі қолайсыздықтармен байланысты түрлі проблемалар шешіледі. Шайқасты жүргізу міндеттерді дәл орындауға деген моральдық және заңдық жауапкершіліктердің артуымен байланысты, барлық әскери күштерден психикалық және физикалық қысымды талап етеді. Жоғарыда айтылғандай, кез келген адамзат қызметінің өз мотивтері бар. Әскери қызмет те шектеу емес. Біз мемлекеттік деңгейдегі ұрыс операцияларының басындағы мотивтер туралы айтар болсақ, бұл жерде әрдайым дерлік негізгі себеп елдің тұтастығы мен қауіпсіздігіне нақты қатердің пайда болуы болып табылады. Өз кезегінде, соғыс қимылдарын жүргізу нақты адамдар (жауынгер) тарапынан танылатын белгілі бір қызметті білдіреді. Бұған қоса ұрыс амалдары кезіндегі адамдардың ( әскери қызметкерлердің жауынгерлік амалдары) өзіндік ынталандыру мотивтеріне бар, олардың қатарына қажеттіліктер, сезімдер, қалаулар, ұмтылыстар, қызығушылықтар, идеалдар, нандырулар және т.б. жатқызылады. Шайқаста адамның ең басты қажеттілігі тірі қалу болып табылатындығы дау тудырмайды. Бұл өзін – өзі сақтауға негізделген қалыпты, генетикалық қалыптасқан қажеттілік. Алайда, ол түрлі адамдарда түрлі жолдармен көрiнiс береді және жеке тұлға мен әлеуметтік орта үшін оның әр түрлі салдары болуы мүмкін. Мысалы, бір адам соғыс техникасы мен ұрыс жүргізудің заманауи әдістерін белсенді және мақсатты бағытталған түрде игереді, өйткені ол шайқаста кім мықты дайындалған болса, соның жеңіске жету мүмкіндігінің көбірек екендігін түсінеді. Енді бір адам ұрыс кезінде қауіпті жағдайлардан қашып құтылуға, өз жолдастарының артына тығылуға тырысады, яғни қорқақтық танытады.Сонда да келесі сұрақ ойлануға тұрарлық: егер өзін – өзі сақтау қажеттілігі биологиялық орынды, өте күшті және ақылға сиымды жағдай болып табылса, тарих неге мыңдаған өзін – өзі құрбан ету жағдайларының куәсі болды, адамдардың басқаларды құтқару үшін өз өмірін пида етуіне не себеп ? Адам әлеуметтік тіршілік иесі бола тұрып, тек биологиялық емес, сонымен қатар, қажеттіліктер иерархиясы құрылымында жоғарғы орында тұрған әлеуметтік қажеттіліктерді де бойына сіңірген. Осыдан, жауынгерлік қызмет тек биологиялық қажеттіліктермен шектелмей, әлеуметтік қатынастарға да негізделетініне куә боламыз.Әскерилердің жауынгерлік қызметінің аса маңызды әлеуметтік мотиві болып өз Отанын, отбасын, жақындарын қорғау болып табылады. Дәл осы мотив Ұлы Отан соғысы жылдары мыңдаған адамдардың ортақ жеңіс үшін өздерін құрбан етуіне итермелеген болатын. Сондықтан әрбір әскери қызметкердің міндеті қол астындағыларда патриоттық сезім, Отанды қорғау үшін бірінші болып дайын тұруын қалыптастыру болып табылады.Кез келген қызметтің белгілі бір мақсаты бар екендігі белгілі. Ұрыс құралдарының көмегімен әскери қызметкерлер барынша жақындатылған немесе алыстатылған мақсаттарға қол жеткізеді. Жақындатылған ұрыс қызметінің мақсаты бөлімшенің, есеп бөлімінің, экипаждың, взводтың алдына қойылған мақсатты орындаудағы өз тапсырмаларын дәлме – дәл орындау болып саналады. Ұрыс қызметінің алыстатылған мақсаты – жауды қирату, олардың алдында толық жеңіске қол жеткізу.Соғыстағы мақсаттарға қол жеткізу шайқас барысының сипатын толықтай танытатын – қауіп – қатер мен оқыс жағдайлар және күшті әсер астында спецификалық жағдайда жүзеге асады. Сондықтан, әскери амалдар — әскери қызметкер мен әскери жағдай арасындағы өзара мақсатты іс-қимыл кешенін қалыптастыру. Шайқас мақсаттарына қол жеткізу үшін әскери қызметкерлерге оның өзгеру мүмкіндіктерін есепке ала отырып, ұрыс жағдайымен санасуы, келеңсіз әсерлерді еңсеруі қажет, қару – жарақ, білім, қабілет, жауынгерлік қасиеттерін мүмкіндігінше пайдалануы керек.. Өз міндеттерін жүзеге асыру кезінде, сарбаз олардың да мінез-құлқын, оған күш қандай арналғанын, оларды салыстыруға,өз әрекеттері мен олардың іс-әрекеттері барысының нәтижесін болжап білуге жағдайды ойша бақылауға мәжбүр [17].Кез келген қызмет саласында жағдайлардың өзгеруі оларға бейімделуді қамтамасыз ететін «іске қосу» адаптациялық механизміне алып келетінің атап өткен жөн. Жауынгерлік операциялар бейімделу механизмдерімен сипатталады, бірақ адам өз өміріне тұрақты қауіп төніп тұратынына үйренуі мүмкін емес, өйткені сол кезде шайқас шарттарына толық бейімделуге тура келеді . Ерте ме, кеш, ұрыс жағдайына бейімделудің сыр беруі орын алуы тиіс, ал кейбір адамдар бұл ертерек, енді біреулерде әлдеқайда кейінірек байқалады. Мұндай құбылыс адам тап болған жағдайлармен ғана емес, сондай – ақ оның жеке ерекшеліктерімен де байланысты. Сондықтан, барлық дәрежедегі командирлер жауынгерлік даярлау барысында өз қол астындағылардың бойында төтенше жағдайда сәтті әрекет қылуға мүмкіндік беретін жеке қасиеттерді қалыптастыруға міндетті. Олардың қатарына, ең алдымен, эмоционалды және ерікті тұрақтылықты, стресске толеранттылықты (төзімділікті), моральдық-этикалық нормативтілікті және т.б. жатқызуға болады [18].Қазіргі замандағы соғыс сипаты мен жаңа қару – жарақтар ұрыс қимылдарын күрделендіруде, қарулы күрес мақсаттарына жету үшін жеке құрам бөлімдері мен бөлімшелерінің моральдық және психологиялық дайындығына жоғары талаптар қояды.сондықтан өзекті мәселе әскери қызметкерлердің соғыс амалдарындағы тиімділігі мен сенімділігінің психологиялық жағдайларын анықтау болып табылады. Әскери теория мен практика үшін соғыстың, шайқастың адам психикасына әсерін, соғыс қимылдары кезінде олардың қылықтарын басқару жолдарын білу, сенімсіздік пен қорқыныштың алдын алу және оларды еңсеру, білікті және жанқиярлық әрекеттерге ынталандыру маңызды. Әскери қызметті зерттеу жауынгерлердің психикалық тұрақтылығының табиғаты мен шарттарын және ұрыс амалдарына дайындығын, қазіргі заманғы ұрыс амалдарыныңьпсихологиялық моделдерінің құрылу жолдарын түсінуге көмектеседі.Әскери – кәсіби қызметтің басқа түрі – кәдімгі, бейбіт жағдайдағы қызмет. Бір қарағанда, ол адамның Қарулы күштер қатарына шақырылғанға немесе келісім – шарт бойынша әскери қызметке кіріскенге дейінгі қызметінен айтарлықтай ерекшеленуі екіталай. Бірақ бұл қате пікір. Нағыз әскери борышын өтеуге шақырылған, әскери оқу орнына түскен немесе келісім шарт бойынша әскери қызмет етуге ниет білдірген жас жігіт, ең алдымен, үйреншікті мінез стереотиптерінен бас тартуға мәжбүр болады. Бұл әскери қызмет өтеудің ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы, пәрмендер бірлігі принципінің жүзеге асуы өз еркі, қалауларының басқа адам – командирдің ырығына саналы түрде бағынуын көздейді, ал бұл жағдай әлеуметтік – психологиялық тұрғыда жеке бостандық және таңдау белсенділігінің шектелуі арқылы жүреді. Жеке бостандық дәрежесін шектеу қажеттілігі әскери қызметтің қатан регламентациясының болуымен де байланысты (мұнда күнделікті күн тәртібі бойынша жүру міндеттілігі және т.с.с. жатқызуға болады).Әскери қызметін тағы бір ерекшелігі өзінің кәсіби қызметін кез келген уақытта, кез келген жағдайда, соның ішінде өміріне тікелей қауіп төнген кезде де орындауға әрдайым дайындығы болып табылады, ал бұл боса болмаса белгілі бір психикалық шиеленіске әкеліп соғады. Шын мәнінде, бейбіт уақыттағы әскери-кәсіби қызмет — соғыс қимылдарына қатысу үшін дайындықпен байланысты қызмет. Бұл әскери техниканы игеруді, қазіргі кездегі ұрыс жүргізу тәсілдерін меңгеруді, шайқаста алған білімдерін қолдану қабілетін қалыптастыруды көздейді [19].Сондай – ақ, психологиялық күйзелістің жас жігіттің әдеттегі әлеуметтік ортасынан (отбасы, достары және т.б.) бөлінуінен,жаңа ұжымға бейімделуінен, өмірлік перспективаларының әлдебір «ақпараттық қалқанмен» шектелуінен туындайтынын да атап өткен жөн. Әскери қызметке шақырылумен бірге азаматтың күн тәртібі мен тамақтану жүйесі өзгереді, физикалық жүктемелер артады, ал ол энергетикалық және зат алмасу процестерін қайта құруға алып келетінін атап кеткеніміз дұрыс.Демек, оның әскери қызметке шақырылуы немесе оқуға алынғаны туралы келісім-шарт шыққаннан бастап адам бұдан бұрыңғы тұрмысының әр түрлі жағдайларын мүлдем жаңа жағдайға айырбастайды. Психологиялық зерттеулер бейбiт уақыттағы әскери – кәсіби қызметтің негізгі ерекшеліктерін анықтады. Зерттеу деректері процесінде кемінде 6 ай қызметін өтеген шамамен мың әскерилерге осы қызметінің алдыңғы қызметінен олар үшін 10 негізгі айырмашылығын көрсетіп беруі ұсынылды. Бұл зерттеулер әскери қызметкерлерге спецификалық әсерін тигізетін факторлардың тұтас тізімі бар екенін көрсетті. Сонымен қатар, аталған әсерлер осы немесе басқа фактордың ерекшеліктеріне қарай үш деңгейдің бірінде жүзеге асуы мүмкін, олар: биологиялық, психикалық және қызметкерлік деңгейлер. Зерттеулер әскери-кәсіби қызмет әлеуметтік белсенді қызметтің өзге түрлерінен айтарлықтай ерекшеленетінің көрсетеді. Бұл өзгешеліктер адамның әскери қызметке кіріскен кезде жаңа жағдайларға бейімделу қажеттілігін айтады.Қазіргі Қарулы күштер құрылымында ұзартылған қызметтегі әскери қызметкер басты фигура болып табылады. Кеңейтілген қызметтегі жауынгердің кәсіби дайындқ деңгейін негізінен, Отан қорғау бойынша күрделі және әр алуан тапсырмаларды шеше алу мүмкіндіктері анықтайды. Сондықтан, әлемнің анағұрлым дамыған елдерінде кеңейтілген қызметтегі әскерилердің кәсіби дайындық сапасын арттыруға әрқашан қамқорлық танытылып келді және әлі уүнге дейін танытылуда. Қазіргі замандағы ұзартылған қызметтегі әскерилердің кәсіби қызметі біршама әр түрлі . Бір жағынан, бұл Қарулы күштерінің күрделі құрылымымен байланысты, түрлі әскери мамандықтардың болуы, екінші жағынан — адамзат қоғамының дамуымен әскери қызметтің де күрделенуі орын алды. Бүгінгі таңда жауынгерге жақсы физикалық дайындық жеткіліксіз, оның бұған қоса белгілі бір білімі болуы керек, оларсыз әскери техниканы дұрыс тасымалдау мүмкін болмайды, осылайша қазіргі заманғы соғыс алаңында жеңіске жете алмайды. Кеңейтілген қызметтегі әскерилердің әскери – кәсіби қызмет саласындағы бірнеше негізгі бағыттарын көрсетуге болады: әскери ұжымның қызметін басқару; бөлімшенің (бөлімнің) жеке құрамын тәрбиелеу және оқыту;өзінің кәсіби дағдылары мен білімін үздіксіз жетілдіру. Жалпы, бұл қызметті адамның белсенділігінің спецификалық, қоршаған ортны, оған қоса адамның өзі мен өмір сүру жағдайларын тануға және шығармашылық тұрғыда өзгертуге бағытталған түрі ретінде анықтауға болады. Адам қызметі бірінші кезекте практикалық, материалдық қызмет ретінде көрініс береді. Келесі кезекте теориялық қызмет тұрады. Кез келген өызмет, әдетте әр түрлі дәлелдеулер мен мотивацияларға негізделген және белгілі бір мақсатқа бағыталған амал – әрекеттер қатарынан тұрады [20].Субъектінің қызметі әрқашан субъектінің әлде бір затқа мұқтаждығының көрінісі ретінде қандай да бір қажеттілікпен байланысты, бұл қажеттіліктер оның қызметінің иілгіштігі – одан бөлек өмір сүретін объектілерден тәуелсіз қасиеттермен теңесуі байқалатын оның іздестіру белсенділігін оятады. Бұл объектіге бағыныштылықта оған теңелу бізден тыс әлеммен детерминделуде бекітіледі. Бұл игеру процесінде өз пәнінің «білімсіздендіру», оны пәнге, қызметтің нақты мотивіне айналдыру орын алады. Келешекте субъектінің қызметі объектінің өзімен емес, іздестіру жағдайында туындайтын оның бейнесімен бағытталатын болады.Қызметтің мазмұны тек осы қызметті қанағаттандыратын қажеттіліктердің заттық мазмұнымен ғана анықтлмайды. Адам жағдайды, субъективті және объективті мүмкіндіктердің болуын, қарама – қарсы қажеттіліктердің емес, негізгі қажеттілікпен бір бағытта әрекет ететін мақсаттың болуын есепке алады. Осыдан кейін ғана субъект үшін берілген мінез – құлық және дәл осылай әрекет ету шешімінің субъективті негізі ретінде өтетін мотив негізінде субъект осы қылықтарын ақтайды және санкциялайды. Мотив бір мінез – құлықты басқасымен, қолайсызын қолайлымен алмастырады және осылайша белгілі бір қызмет үшін мүмкіндіктер жасайды. Алайда, көптеген еңбек салаларын талдау мінез – құлықты реттеудің маңызды факторы болып эмоционалдық тұрақтылық табылатындығын көрсетті. Мотивация тіпті қызмет үшін оңтайлы деңгейден асып түсуі мүмкін, бірақ мінез – құлық эмоционалдық күйдің дезорганизациялық рөлінің салдрынан тиімсіз жүзеге асады. Өзін – өзі ояту амалдарын игеру аз болып шықты, мұнымен қоса өз жғдайын реттей білу керек. Эмоционалдық тұрақтылықтың дамның моральдық – еріктілік қасиеттеріне, өз бетімен қажетсіз эмоциялық реакцияларды тежеуге тәуелділігі; — түрлі процестерді өзіндік реттеудегі адамның жалпы жаттыққандығымен байланысы анықталды [21]. Бұл үрдіс қызығушылықтың мотивациялық реттелуінің эмоционалдық реттелуге жылжуы, әсіресе әскери мамандықтағы адамдарда анық көрінеді, әскери қызмет – бұл қызметтің жоғары тиянақтылығымен, қысымымен, формаларының сан түрлі болуымен ерекшеленетін спецификалық түрі. Әскери қызметтің мәні соғыстың табиғатын саясаттың басқа құралдарымен, қарулы күрес құралдарымен жалғасын табуы тұрғысынан анықтайды. Бұл күрес – ұрыс немесе ұрыс амалдары жоғары интенсивті әскери қызметтің барынша шоғырланған түрі ретінде көрініс береді. Мұнымен бірге ол өзіне басқа қызмет түрлерін де біріктіреді, олар: саяси, құқықтық, құндылық, педагогикалық, шаруашылық, т.б. Әскери қызметке қатысты жиі кездесетін ұғымдардың бірі «әскери – кәсіби қызмет» ұғымы болып табылады, ол жауынгер қызметінің барлық терең әрі толық бөліну процесінде, оның мазмұнының күрделенуінде, әскери қызметкердің жеке және арнайы талаптарының жоғарылауында көрінеді. Тұтастай әскери қызмет субъектісі бүкіл армияның және флоттың жеке құрамы болып табылады.Әскери қызметті сол сала қызметкерлерімен әскери қызмет міндеттерін орындау, әскери техниканы игеру, әскери кезекшілікті атқару, жауға қарсы әскери амалдар жүргізу және т.с.с. процесс ретінде қарастырсақ, онда келесі компоненттер бөлінеді: жауынгердің алдында тұрған міндетті түсінуі; келесі амалдардың мотивтерін әзірлеу мен жоспарын құру; қызмет құралдары мен тәсілдерін (қару – жарақ, әскери техника) қолдану; тапсырмаға сәйкес әрекеттерді реттеу; алынған нәтижелерді болжалынған нәтижелер негізінде бағалау және салыстыру.Қазіргі психологиялық жобалардың көпшілігіне қызметтің психологиялық құрылымындағы мотивациялық аспектінің жетекші рөлін бөліп көрсету тән. Және де оның қызметтің мотивациялық – жекешелік талдауына тікелей жүгінуі жүйелік тәсілдердің басты талаптарының бірі болып табылатындығы кездейсоқ емес. Қазіргі уақытта әскери қызметтің техникалық жабдықталуы мен ақпараттың қанықтылығының күрт жоғарылауы оның мзмұнының психологиялық маңызды өзгеріске түсуіне алып келді: ақпаратты өңдеу жылдамдығының, шешім қабылдау мен атқарушы іс – шаралардың өндіргіштігінің артуы; тікелей бақыланбайтын процестерді басқару жүйесіндегі үлес салмағының артуы, көп жағдайда қарсыласпен тікелей контактінің болмауы, қарулы күрес құралдарын қашықтықтан басқару, соғыс барысында әрбір шешім мен практикалық әрекеттің маңызының артуы, кенеттен, санаулы секундтарда ұрыс қимылдарының зонасында пайда болуға қабілетті қарсыластың көзін жою үшін ұзақ уақыт бойы жоғары дайындық дәрежесінде болу қажеттілігі және т.б. Мұның бәрі адамның ауыр жүктемелерге шыдау дайындығына қойылатын талаптарды түсірместен, жауынгердің танымдық – теориялық мүмкіндіктері – оның зейінінің тұрақтылығы, қабылдау жылдамдығы мен дәлдігі, ойлаудың тездігі мен икемділігі, дербестігі, қатаң уақыт лимиті жағдайында шешім қабылдауға дайындығы, батылдығы сияқты мүмкіндіктері туралы сұрақтарды жаңаш қояды [22].Бүгінгі күні әскери қызмет айқын ұжымдық сипатта көрінеді. Қазіргі заманғы техникалық жүйелерін пайдалану экипаж мүшелері арасында функцияларды бөлу, есептеу ,ұжымдық бағыттар қамтиды. Заманауи техникалық жүйелерді қолдану функциялардың құрам, экипаж мүшелері арасында бөлінуін ғана емес, ұжымдық іштей бағытталуды да болжайды. Кеңес психологі Горбов Ф. атап өткендей, «Кейбір жағдайларда, жеке тұлға тұрғысынан анықталған тіпті жеке даусыз сапа, бірлескен топтық іс – әрекет кезеңінде адам жасаған үлес шамасын анықтау үшін тек салыстырмалы дайындығы бар».Заманауи қару – жарақ, оны қолдану әдістері адамдар мен техниканың біраз массасын түрлі ешендер мен күрделі жүйелерге біріктіруге қажеттілік тудырады. Бұл жүйелердің элементтері бір – бірімен үлкен кеңістікте күрделі қатынаста орналасады. Әрбір элемент (расчет, экипаж, жеке) рөлі теңдесіз өсті. Тіпті бір адамның рөлі, егер ол кешен бойы қателіксіз әрекет еткен болса, жоғары бағаланады. Осылайша, барлық уақыттардағыдай бүгінгі күні де әскери қызмет тұрақты қатермен сипатталады; ол өмірге төнетін қауіппен байланысты, себебі жауынгер қарсылас тарапынан бірінші кезектегі жою объектісі болып табылады. Жаппай қырып – жою құралдарының барлығы, ең алдымен, тірі күшке қарсы. Жауынгерлер үшін үлкен қауіп – қатерді өз Қарулы Күштеріміздің жарақтары мен ұрыс техникалары да төндіреді. Осы қауіп – қатер дәрежесі айтарлықтай деңгейдетжауынгерлердің қызметтік міндеттерінорындауға кәсіби жарамдылығы мен дайындығының деңгейіне тәуелді, сондай – ақ, олардан ержүректілік, батылдық, ерік – жігер, шыдамдылық, үрейді еңсеру қабілеті, өзін – өзі құрбан етуге әзірлігі және басқа да тұлғаның ерік қасиеттерін талап етеді.Қарулы күштердің дамуының жаңа кезеңінде әр әскери қызметкерден өз кәсібінің қыр – сырын барынша жетік білуі талап етіледі. Командир алдына қойылған тапсырмаларды сәтті орындау үшін ол өзінің жеке құрамын, ең алдымен, оның өзіндік ерекшеліктерін білуі керек.осы зерттеудің пәні әскери қызметкердің қалыптасуы мен тұлғалық дамуының заңдылықтары, жеке ерекшеліктері мен оның әскери – кәсіби қызметтің барлық салаларында көрінуі болып табылады. Психикалық тұрғыда паталогиялық дефектілері жоқ әрбір адам тұлға болып табылатындығы анық. Материалдық негізі бола тұра, олөзі қалыптасқан және дамыған объективті ортаның жағдайын да көрсетеді. Кең тұрғыдан қарастырғанда, адам биогенді, социогенді және психогенді элементтердің біріктірілуі ретінде көрінеді. Тұлғаның мазмұндылығынан көп сәттерде белгілі бір жағдайда өзін қалай ұстайтындығы тәуелді болады. Сондықтан, тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағы оның табиғаты, құрылымы, мазмұнының механизмдерін білу тек өз қарамағындағыларды жақсы басқаруға ғана емес, соымен бірге, қызметтік – әскери саладағы түрлі шараларды тиімді жүзеге асыруға, оқыту мен тәрбиелеуге, ұжымдылық пен тәртіпті нығайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде отандық және шетелдік психологияда тұлғаны түсінудің бірегей тәсілінің жоқтығын атап өткен жөн.Адамның кез келген қызметінің әрқашан субъективті екендігі белгілі. Әскери – кәсіп саласын да жоққа шығара алмаймыз. Оның жүзеге асу шарттары ретінде қоршаған әлемге кәдімгі көззқарастағы, әскери қызметтің спецификалық факторларымен детерминделген әскери қызметкер көрініс береді. Бұл жағдайда да сыртқы (материалдық, объективтік) және ішкі (идеялық, субъективтік) қызметтің құрылымы өз ара келісілген. Адам психикасының құрылымы сыртқы қызмет құрылымын игеруге негізделген интериоризация механимінің көмегімен жүзеге асады. Сонымен қатар, экстериоризация механизмінің көмегімен ішкі әрекеттер сыртқы әрекеттерді дайындайды. Бұл өзара әрекет адам санасында жүзеге асуын оның сыртқы әрекеттерінен (қызметке, оның сапасына қатысы, басқалармен өзара қызметі және т.б.) табатын объективті өмірдің спецификалық субъективті көрінісін қалыптастырады және оны мазмұны «жеке тұлға» ұғымы арқылы ашылатын әлеуметтік – биологиялық тіршілік иесі ретінде сипаттайды.Әскери қызметкердің индивидуалдық – психологиялық қасиеттері өз бойында қалыптасып қалған компоненттердің жиынтығын танытады. Олардың мазмұны адамның құндылық, темперамент, мінез және қабілет сияқты негізгі психикалық қасиеттерінен көрініс табады [23].Әскери қызметкердің жеке тұлғасының бағдары әскери қызметтің жалпы және еке мақсаттарында, құндылық көзқарастарында, сенімдер мен идеалдарында, өмірлік қстанымдарында, жалпы дүниетанымында, мінез – құлық мотивтерінде, кәсіби қызметінде, әскери қызметкер үшін маңызды өмірлік мақсттарға жету жолындағы табандылығында көрініс береді. Әскери қызметкердің темпераменті жүйке жүйесінің типімен (холерик, сангвиник, меланхолик немесе флегматик) анықталады және оның қозғалғыштығында, қарым – қатынасында, эмоционалдылығында байқалады.Әскери қызметкердің мінез – құлқын танытатын көрсеткіштер: күш; ұжымға, командирге (бастыққа), өзіне, жолдастарына, әскери қызметіне қарым – қатынасы; мақсатқа ұмтылу; тұрақтылық пен жұмысқа қабілеттілік; әскери – кәсіби тапсырмаларды шешудегі бүтіндігі мен жауапкершілігі; әлеуметтік – маңызды жұмыстарды орындауы; материалдық және моральдық стимулдарға қтынасы болып табылады.Әскери қызметкердің қабілеттері әскери және өзге қызмет салалары түрлерін игеруде ббайқалады.Берілген әскери қызметкер тұлғасының психикалық қасиеттері оның басқа тұлғалармен қарым – қатынасы саласында көрінеді. Алайда, олар өз бейнесін әскери – кәсіби қызметінде де жеке – психологиялық қасиеттер түрінде табады. Бәрінен бұрын интеллектуалдық және танымдық қасиеттері маңызды болып табылады. Олар біршама дәрежеде талдауға, жалпылауға, салыстыруға қабілеттілікпен; әскери – кәсіби қызметтің нақты бір түріне бейімділікпен; негізгі қызығушылықтары және олардың бағытталуымен «не оқиды, неге қызығады); өзін – өзі жетілдіру жұмыстарындағы әдістемелік дағдыларымен; көңіл бөлу және бақылау деңгейімен; есте сақтау мүмкіншілігімен және т.б. сипатталады.Құндылық – адам, топ, тұтастай қоғам үшін өзіндік жеке қасиеттерімен емес, олардың адам өміріне, қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне, әлеуметтік қарым – қатынастары саласында қолданылуымен анықталатын қоршаған орта объектілерінің оң немесе теріс әсері; бұл құндылықты сынау мен бағалау әдістері моральдық принциптер мен нормаларда, идеалдар, көзқарастар, мақсаттарда білінеді [24].Құндылық тәрізді категорияны қарастыру әдісінде жүйелілік маңызды.Құндылық ұғымымен қатар, құндылық атқаратын функциялар немесе оның белгілі бір тұстарын көрсететін ұқсас ұғымдар да бар. Ең алдымен, бұл әлеуметтік және жеке құндылықтар, сондай – ақ құндылық бағдрлары. Жалпылама түрде «әлеуметтік құндылықтар» және «жеке құндылықтар» түсініктерінде олардың әлдебір адамдар қоғамы немесе тұлғаның өзіне қатыстылығы көрініп тұр. Бұл екі ұғым, әдетте, бірге – не тығыз байланыста, не бір – біріне қарама – қарсы қойылып қарастырылады.Қоғамдық санамен қалыптасқан, кейбір қоғам идеалдары ретінде көрінетін әлеуметтік құндылықтарды тұлға әлеуметтену процесінде игереді және олар тұлғаның құндылық құрылымдарын қалыптастырады, яғни жеке құндылықтарға айналады.Жеке құндылықтар құрылымы мен әрбір құндылықтың маңыздылығы индивид үшін тек белгілі бір дәрежеде ғана әлеуметтік құндылықтар жүйесін айқындайды. Сәйкестік көптеген сыртқы – әлеуметтік себептер, сондай – ақ, ішкі – индивидуалды – психологиялық және жеке факторларға тәуелді болады.«Жеке құндылық» ұғымымен шамамен бірдей болып, «құндылық бағдары» түсінігі жатқызылады, ол, әдетте, құндылықтарды әлеуметтік мінез – құлықты реттеумен байланысты мотивациялық қажеттіліктер саласына жатқызылуда қолданылады, сол кезде жеке құндылықтар айтарлықтай дәрежеде тұлғаның мән – мағыналық саласында қарастырылады. Көбінесе құндылық бағдарлары тұлғаның құндылықтарға деген таңдау қатынасымен сипатталатын бекітілген нұсқаулар жүйесі ретінде түсініледі. Сонымен қатар, тұлғаның құндылық бағдарларына саналылық, тұрақтылық, жағымды эмоциялық бояу тән.Әр түрлі авторлармен құгдылық бағдарларының адам идеалының бейнесі мен оны қорғау, өмірдің, оның негізгі принциптерінің мақсатын анықтау сияқты функциялары аталады. Бұдан бөлек, Ю.М.Жуковтың пікірі бойынша құндылық бағдарлары альтернативті әдіс әрекеттерін таңдау критериі, қабылданған шешімнің детерминанты бола алады. Құндылық бағдарларының маңызды қызметі адамның әлеуметтік мінез – құлқын реттеу болып табылады. Құндылық бағдары әрекетке құштарлықты ояту, процеске бағыттау және түзету қызметін атқарады [25].Қарулы күштер бүгінде барлық салаларында тұрақтылығын сақтап қалған мемлекеттің саяси құрылымының жалғыз элементі болып отыр. Көбіне бұл қоғамдық санада Кеңес Армиясының рөлі, дәстүрлері, құрылымын сіңірген жеткілікті дәрежеде консервативті ұйым құруға ықпа етеді. Аталғандардың соңғысы тұрғындармен жағымды факт ретінде қабылданады, бұған халық тарапынан мемлекеттік институт ретінде әскерге деген жоары сенім білдіру дәрежесі дәлел. Бірақ, бұл сөзсіз ескі әскер жүйесінен қалған кемшіліктерге сыни көзқарас туындатады және реформалардың шалалығын айыптайды. Сонда да қазіргі армияның проблемалары мен қиыншылықтарын объективті талдау, әскери және флоттық ортадағы қарым – қатынас сипатына әсер ететін сыртқы факторларды зерттеу, нұсқулар динамикасы, әскери қызметкерлердің қызығушылықтары мен идеалдары жиі шетке ығысып қалады.Құндылықтар елді және оның азаматтарын Қарулы қорғау функциясын орындаумен байланысты құндылықтар кеңістігінің жиынтығының дәрежелерінің бірін қалыптастырады. Оларды жіктеу әскердің қоғамның саяси құрылымы ретінде және әскери қызметтің болуын қарулы күштердің өмір сүруін қамтамасыз ететін спецификалық әлеуметтік институт ретінде көрсетеді. Осыған байланысты әскери өмір саласындағы құндылықтар ретінде көптеген құндылық бағдарларын анықтаймыз. Олар қоғамдық өмір жолының, нормативтік – құқықтық актілердің, мемлекет пен оның азмттары арасындағы Отан қорғау қызметін орындауға байланысты қарым – қатынастарының ықпалымен қалыптасады. Әскери қызметкерлер әлеуметтік – кәсіби топ құрады, олар үшін әскери қызмет құндылықтары – абстрактілі ұғым емес, олрдық күнделікті өміріндегі тұрақт мотиваторлар. Әлбетте, олар өмірлік құндылықтар призмасынан одан жоғары дәрежедегі құндылықтарды сіңіреді, онда әскерилер қарапайым азаматтар секілді көрініс табады, олар үшін қарым – қатынас, отбасы, жұмыс (қызмет), адам өмірі, әл – ауқат тәрізді негізгі ұғымдар маңызды болады. Бірақ, анық көрінетін бір жайт: өзін қорғау және ұлттық қауіпсіздікті сақтау дайындығы тұрғысынан қоғамның моральдық – психологиялық жағдайының өзгеруін зерттеуде әскери қызмет құндылықтарына әскерилердің көзқарасы ерекше сипат алады.Барлық жауынгерлерді көптеген қиылысатын әлеуметтік топтарға қызметтік, кәсіби, әскери және басқа да белгілері бойынша жіктеуге болады.Олардың әрқайсысына әскери қызметтің бар құндылықтарына өзіндік қарым – қатынас жүйесі тән. Дәл осы жерде әскери қызметті таңдау мен оған берілудің қайнар көздерін анықтауға болады.Психологтармен жүргізілген зерттеулер әскери қызмет құндылықтарының бес негізгі құндылық бағдар саласын бөліп көрсетуге болатындығын көрсетеді.Әскери-корпоративтік құндылықтар тобына қоғамдағы әскери қызметкерлер мен офицерлік корпус туралы көзқарастр байланыстырылатын негізгі пайымдаулар енді. Оларға, ең алдымен, ерекше моральдық құндылықтар мен «әскери абырой», «Ресейдің тағдыры үшін жоғары жауапершілік және оның қауіпсіздігі» Отан қорғау ісіне арақатынасы), «әскердегі жолдастық», әскери рәсімдер мен дәстүрлер», «әскери форма» сияқты түсініктермен біріктірілетін мінез – құлық стилі жатады. Бұл жерге, әскери тәртіпті сақту, өз өмірін тинақтылау және ұйымдастыру, әулет династиясын ждғастыруға ынтасы сияқты спецификалық құрылымдар түсті. Бұл топтың құндылық бағлһдарларының негізгі доминнттар болып «әскери мамандану» және «романтизм» жатады.Әскери-кәсіби құндылық бағдарларының тобы өзін-өзі іске асыру қажеттілігіне «әскери мамандануын» көрсетеді. Оған ең тән ең үлкен бейімділік және әскери жабдықты басқару үшін ниет бар, ол үшін қызықты әскери мамандық бойынша жұмыс істеуге ұмтылу, яғни әскери техниканы басқару, қару-жарақ жүйесімен, түрлі қарудан ату болып табылады [26]. Бұл қызмет респонденттерге нағыз ер адамның жұмысы ретінде көрінеді, және әскери мамандық (кәсіби әскери болуға ұмтылу) деген қызығушылықтың бекітілуімен көрсетіледі. Кейбір кезде адамдардың ұйымдастыруға, көшбасшылық және команда беруге ұмтылу көрінеді. Бұл респонденттерді бұдан спецификалық әскери құндылық табуымен, дәл осы аспектіде кәсіби өзін – өзі танытуға ұмтылуы орын алады, солай бол тұра осы тұстан қызмет мансабына байланысты кейбір прагмтикалық реңк қарастырылады.Танымдық – дамыту құндылық бағдарларына жеке жоспардағы романтикалық және прагматикалық құрылымдар жатқызылады. Мұнда әскери жағдайда іске асыруға болатын, өзін басқа жерлерде көру, өзін қиын жағдайда сынап көру, өзін – өзі физикалық жетілдіру және де қабілеттерін дамыту сияқты әртекті нұсқаулар түскен болатын.Әскери специфика мен айқын прагматика ықпалымен құндылық бағдарларының бір қатары спецификалық – меркантильдік жоспарда қалыптасады. Көбіне оларды заманауи деп атауға болады, себебі бұл топ соңғы жылдары йтарлықтай мәнге ие бола бастады. Қоғамдағы жағдайлардың мамандық алу проблемаларымен ақшалай қарым – қатынастардың артуына байланысты. Ол Қарулы күштерде қызмет ету кезінде өмірге қажетті дағдылар мен білім сияқты мотивациялық нұсқаулар мен кешендердің маңыздылығынан көрінді. Бұл топқа әскер мен флоттың кадрына«дәстүрлі» кешен қоғамдағы беделге әскери мансап, қызметтік жоғарылау есебінде жету де жатқызылады.Материалдық – тұрмыстық сипаттағы құндылық бағдарларының доминанттары болып бір мезгілде «әмбебаптық», жеке мағыналылық және прагматизм көрсетіледі. Бұл нұсқаулар тобы адамдардың жаратылысынан баспанаға, лайықты өмір деңгейін ұстап тұру, еңбекпен қамтамасыз етілуінің әсерлерімен қалыптасады. Әскерде қызмет ету бұл мәселелердің шешілуіне белгілі дәрежеде кепілдік беретіндіктен, олар әскери қызмет координатасы жүйесіне енгізілді. Оларға мыналар жатады: отбасын материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету, баспана мәселесін шешу мүмкіндігі, кепілдендірілген қаражатқа қол жеткізу және жұмыссыздықтан құтылу, қиын кезеңдерді өткеру ниеттері.

• Әскер қатарындағы жаңа қабылданған жауынгерлердің бейімделу ерекшеліктері

Бейімделу(латын. adapto — бейімделу) — биологиядағы орталық ұғымдардың бірі, организмнің құрылымы мен функциясының, оның органдары мен клеткаларының ортадағы жағдайларға бейімделуін көрсетеді.Әлеуметтік-психологиялық бейімделу деп адамның жаңа әлеуметтік ортадағы жағдайларға белсенді бейімделуін және ол үрдістің нәтижелерін айтамыз. Бейімделудің әлеуметтік-психологиялық аспектілері, ең алдымен, адамдар тобы мен сол топка енетін жеке адамның мақсаттары мен құндылық бағдарларының жақындасуын, жеке адамның жаңа ортада қалыптасқан дәстүрлерді, мәдениетті, әдеп нормаларын меңгеруін, топтың рөлдік құрылымына енуін қарастырады. Бұл тұлғаның әлеуметтенуінің негізгі тетіктерінің бірі болып табылады.Қазіргі Қазақстан жағдайында әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелерінің маңыздылығы бұл құбылыстың екі деңгейдегі көрінісімен айқындалады. Оныңбіріншісі — соңғы жылдары республика тұрғын-дарының, әсіресе жергілікті жұрт өкілдерінің көші-қондық жылжу бағытының, көбінесе ауылдан қалаға қарай жедел жүріп жатуымен,екіншісі — Қазақстанның дүниежүзілік ықпалдастыққа тікелей араласа бастауына орай, жалпыадамзаттық құндылықтарды игерудің алдыңғы лекке шығуымен айқындалады.Бейімделу қызметтің өзгеретін шарттарына физикалық және әлеуметтік-психологиялық бейімделуіне бағытталған процесстердің жиынтығы болып табылады. Осы процесстердің салдарынан, жас жауынгерлер кәсіби бейімделуі мен бейімделе алмауының табыстылығы туралы сұрақтар туындайды [27].Нақты жұмыс ортасында адамның бейімделуі оның жүріс-тұрысында; еңбек қызметінің көрсеткіштерінде; еңбек тиімділігінде (оның саны мен сапасы); әлеуметтік ақпаратты меңгеруі мен оны тәжірибелік түрде жүзеге асыруында; белсенділіктің барлық түрлерінің өсуінде (еңбектік, әлеуметтік-саяси, танымдық белсенділіктер); еңбек қызметінің түрлі тараптарынан қанағаттануында (еңбек мазмұнымен, жалақымен, жұмыстың ұйымдасуымен, еңбек шарттарымен, ұйымдағы моральдық-психологиялық климатпен, кәсіби және жалпы білім беруде жүйесінде даму мүмкіндіктерімен және т.б.) айқын көрінеді.Бейімделу процесіне өзара байланысты және өзара тәуелді факторлардың тұтас жүйесі әсер етеді, олардың негізгілері мыналар болып табылады:•Әскери мекемеге дайындаудың сапасы.•Мамандықты таңдау мотивациясы.•Жас жауынгердің жеке ерекшеліктері мен тұлғалық қасиеттері.•Өзара іс-әрекет пен жүріс-тұрыстың жаңа стереотиптерін қалыптастыру қабілеттіліктері мен коммуникативті қабілеттіліктердің болуы.•Әлеуметтік және материалды факторлар.•Жас қызметкерлердің таңдаған мамандықтарына қоғам мен мемлекеттің қатынасы.•Еңбек пен демалыс шарттары.•Кәсіби даму мен біліктілікті арттыру мүмкіндігі.•Басшылықпен және әкімшілікпен өзара әрекеттесу.•Әскери ұжымның кемелденуі, оның психологиялық климаты.•Әріптестермен өзара әрекеттесу, адамгершілік, тәжірибе алмасу.•Басқа жауынгерлермен өзара әрекеттесудің тиімділігі (сатып алушылар, жолаушылар, оқушылар және жас маманның таңдаған мамандығына байланысты тағы да басқалары) [28].•Жас маманда кәсіби мәдениет пен этиканың болуы немесе болмауы.«Осылайша, әскери қызметкер үшін қолайлы психо-эмоционалдық фонын қалыптастыру арқылы жаңадан бастаушы қызметкердің бейімделуін оңтайландыруды қамтиды: өзінее-өзі сенімділігі, бастапқы кезеңде дерлік сөзсіз қиындықтар иен сәтсіздітерді адекватты түрде қабылдауы, соның салдарынан үрейлілік пен тітіркендіргіштердің төмен деңгейде келеді» [29].Егер жас жауынгердің өзі агрессия танытып, қақтығыстық жағдай тудырмаса, қандай жағдай болмасын ұжымды өзінің дұрыс айтып жатқандығына сендірмесе, ұжымдағы адамдар өзінен гөрі көп тәжірибелері бар екенін түсіне отырып, кеңестеріне құлақ асса, онда ұжыммен өзара әрекеттесу процесі тиімді болады. Осылайша, жаңа қызметпен ұсынылатын шарттарға сәйкес жас жауынгердің тұлғалық қасиеттерін түзетуге дайындығы табысты кәсіби бейімделудің маңызды шарттарының бірі болып келеді.Кәсіби бейімделу жаңа еңбек шарттарына; күн тәртібінің өзгеруіне, әскери режимнің ерекшеліктеріне; еңбек қызметінің негізгі мазмұнына; кәсіби шеберлік пен білім деңгейін үздіксіз арттыру қажеттілігіне бейімделу деп түсіндіріледі, осы процесстің табысқа жетуі үшін бізбен келесі критерийлер тұжырымдалды: •еңбек нәтижелерінің оң динамикасы;•әріптестерімен және әкімшілікпен қақтығыссыз, еркін серіктестікте болу;•әлеуметтік белсенділік пен кәсіби шеберлікті арттыру;•таңдаған мамандығымен және өзінің тәжірибелік қызметімен қанағаттануы;•қызмет мотивациясының тұрақтылығы;•өз бетімен шешім қабылдаудағы қорқыныштың болмауы;•ұжымдағы психологиялық жайлылық;•өзінің қызмет нәтижесінде және кәсіби мүмкіндіктерінде сенімділік деңгейін арттыру;•еңбекке қабілеттілігінің тұрақтылығы;Жоғары білім берудің ең маңызды мақсаты түлектерді кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін қажетті заманауи білімдермен, дағдылармен және икемділіктермен қамтамасыз ету, олардың қызмет саласында пайда болатын жаңа тәсілдер мен технологиялар жайлы ақпарат беру, жас маманның неғұрлым тәжірибелі әріптестерімен қарым-қатынас жасауға жағдай жасау болып табылады.Оқытудың мұндай деңгейі кәсіби бейімделуден сәтті өткен, жоғары білікті мамандарға деген қатты қажеттіліктің болуына байланысты [30].«Егер жас маман бейімделу жолында кәсіби жұмыс саласында оң нәтижеге қол жеткізсе…, өзара әрекеттесу мен қарым-қатынас саласында психологиялық жайлылық, ал психофизиологиялық қалпы жүйке-психикалық аурулардың пайда болуына әкеліп соқтырмаса, онда бейімделуді табысты деп есептеуге болады. Осылайша, кәсіби, әлеуметтік-психологиялық және физиологиялық көрсеткіштердің (денсаулық күйі) жиынтығы жас маманның бейімделу сапасын комплексті бағалау үшін пайдаланылуы мүмкін.Осылайша, жас жауынгерге, олардың кәсіби дамуына көмек көрсете алатын кешенді шарлар құруға қажеттілік туындап отыр. Қазіргі уақытта тек жоғары мектеп қабырғасында ғана емес, сондай-ақ жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру джүйесінде де осы сияқты шараларға қажеттіліктер бар екені белгілі. Бейімделу процесінің ерекшеліктерін, оның түрлілігі мен оған әсер ететін факторларды ескере отырып, осы процесстің табыстылық мәселесін шешу үшін рольдік ойынды қолдану сәтті болуы мүмкін.Мұндай оқытудың негізі міндеттері мыналар болып табылады:•кәсіби есте сақтауды қалыптастыру;•кәсіби сезім мүшелерін дамыту; •іс-шараларды ұйымдастыру. Кәсіби есте сақтауды қалыптастыру мәлімет беру сатысында жүзеге асырылады. Фактілерді, бейнелерді жинақтау және оларды есте сақтау, содан кейін жаңа жағдайларда оларды танып білу мен жаңғырту – бұл теориялық білімдерден тәжірибелік қолдануға өту процесі. Егер еңбек қызметіндегі жағдай кәсіби кәсіби оқыту мазмұнының сапасы ретінде әрекет етсе ғана кәсіби сезім мүшелерінің дамуы жүзеге асады. Олар тек есте сақтауды ғана емес, сонымен қатар талдауды, ойластыруды, шешімдерді іріктеп алуды, сондай-ақ ең бастысы – белгілі бір қарым-қатынасты құруды талап етеді [31].Әрекетті ұйымдастыру – бұл жас маманның өз бетімен шешім қабылдауына, іс жүзінде өзінің жүріс-тұрысын басқаруға бағытталған іс-шаралар кешені.Осы мақсатта жалпылама мазмұны «модельдер» ретінде ұсынылатын көптеген түрлі рольдік ойындар мен оқыту жағдайлары өңделінеді. Қатысушалыр түрлі күрделілікті осындай модельдердің жеткілікті санын қарастырады, оқытылуға ұсынылған міндеттерді шешудің әр түрлі тәсілдерін ұсынады және талқылайды, рольдік ойындарды сахнада сүйемелдейді. Жоғарғы оқу орнында студенттерді оқытуда польдік ойындарды, шынайы жағдайға жақын оқыту жағдайларын қолдану жас мамандарға танымдық белсенділікке ниеттенуіне, шығармашылық ойлауға ұмтылысы мен тәуелсіз болуын дамытуға және әр түрлі жұмыс жағдайларында оңтайлы шешу жолдарын табуға ықпал етеді [32].Ситуативті-ролдік ойындардың жүйесі қызметкерді дайындау кезінде теориялық ақпараттық маөзмұннан практикалық өзекті жағдайларды қалыптастыруға ауысу акцентін қамтамасыз етеді. Әлеуметтік-кәсіби өзара әрекеттесуге кірер алдында болашақ маман оған дайын болуы керек. Ролдік ойындарға қатыса отырып түлек жоғары оқу орнындағы рольдік ойын мен еңбек қызметіндегі шынайы жағдайдағы барлық жаңа аққпаратты жинақтайды. Жоғарғы оқу орнында қалыптасқан тұлғалық қасиеттер, кәсіби біліктіліктер, әлеуметтік-кәсіби өзара әрекеттесудегі дағдылар, сонымен қатар өзге тілдегі қатынастар арқасында жас маман шынайы технологиялық процесстерді білікті басқара қоймай, сондай-ақ еңбек нарығында табысты бәсекеге түсе алады.Ролдік ойынның қатысушыларынан теорияның практикамен қатынасын белгілеу, алған білімдерін өз жұмысында қолдана алу қабілеттерін дамыту – демек бұл психологиялық және физиологиялық табысты бейімделу мен шығармашылық өсуіне ықпал етеді. Осы мақсатта, әдетте штаттық және штаттық емес жағдайларды талдау, іскерлік ойындар, практикалық дағдылардың комплекстерін қалыптастыратын, жас мамндардың көзқарастарын өзектендіретін әртүрлі тренингтер мен тренажерлерде дайындалу сияқты әртүрлі тәсілдер қолданылады [33].Ролдік ойындардың көмегімен еңбек қызметі процесіндегі, оны талдаудағы, өз бетімен қабылданған шешімі мен іс-қимылдарының дәйектілігінің тиімділігі мен мақсаттылығын бағалаудағы қатысушылардың белсенді өзара әрекеттесуі жүзеге асырырылады. Осының барлығы іс жүзінде алған білімдерін мұқият қолдануға ықпал етеді.Осылайша, егер түлектерді кәсіби қызметке дайындауын қалыптастыру процесінде ситуативті-рольдік ойындар қолданылса, онда студенттерді білімдерінің сапасы ғана көтерілмейді, сонымен қатар олардың танымдық қызығушылықтарны белсенді кәсіби көзқарастары мен мотивация деңгейі де артады. Ситуативті-ролдік ойындар жүйесін қолдану тек кәсіби даярлық деңгейінің жоғарылауына әсер етеқоймай, сондай-ақ болашақ мамандардың кәсіби бейімделу дәрежесі мен бәсекеге түсу қабілеттілігін арттырады [34].Әлеуметтік – психологиялық дезадаптацияТұлғаның әлеуметтік-психикалық бейімделе алмаушылығы бірінші кезекте оның өзінің қажеттіліктері мен талаптарына бейімделудегі қабілетсіз болуынан көрінеді. ал екінші жағынан бейімделе алмаушылық немесе бейімделудегі бұзылыстары бар тұлға әлеуметтік орта мен өзінің әлеуметтік ролі ұсынатын шарттар мен күтілетін талаптарға қарсы қанағаттану қалпын көрсете алмайды. Психикалық механизмдер мен жүріс-тұрыстың формаларынсыз ұзақ уақытты ішкі жжәне сыртқы конфликттерді бастан кешу тұлғаның әлеуметтік-психикалық бейімделе алмаушылықты көрсететін белгілердің бірі болып табылады. Адам мәселелік жағдайға (тек конфликтік жағдайдағы уайымдаушылықта ғана емес) тап болғанда бейімделу процесстерін жүзеле асыра бастаса, онда бұл бейімделе алмаушылық деңгейінің мәселесі деп қарастырылуы мүмкін. Бейімделу процесінің ерекшеліктерін түсіну үшін тұлға бейімделу белсенділігін көрсете бастайтын кезеңінде білуге болады [35].Дәл осы әлеуметтену процесінде тұлғаның алдына осы мәселелік жағдайларды жеңу үшін бейімделу механизмдері қалыптасатын ахуалдар туындауы мүмкін. Осы сұрақты талқылауда Т.Парсонстың, өзінің жалпы әлеуметтік теориясының бөлігі ретінде бірнеше жұмыстарда дамытқан көзқарасының мазмұнынан бастайық. (Бұл авторға психоанализ қатты әсер етедіжәне ол өзінің кейбір ойларын әлеуметтану өкілдерінен алған).Т.Парсонс бойынша тұлғаның әлеуметтенуі үш негізгі механизмдер арқылы жүзеге асады:а) танымдық механизмдер;б) тұлға қажеттіліктерінің арасында туындайтын қақтығыстық жағдайда шешім қабылданатын психикалық қорғаныс механизмдер,в) қорғаныс механизмдерімен тығыз байланысты бейімделу механизмдер. Т.Парсонс бойынша бейімделу механизмдері сыртқы объектілермен байланысты қақтығыстарды сублимациялайды. Мұндай келісім әлеуметтік бақылау элементтерінің интернационализдеуге әкеледі, яғни жоғары-Мен жұмысына ұқсас келеді. Мұнда негізінен тұлғаның әлеуметтену процесі жайлы ой айтылады, когнитивті механизмдерден кейін маңызды ролді психикалық бейімделу механизмдері ойнайды, сондай-ақ Т.Парсонс сублимацияны мінездің қорғаныс механизмі деп есептемейді.Т.Парсонстың ойынша ерекше назар аудартатын тағы да бір нюанс бар. Оның айытуынша, бейімделу механизмдері сыртқы ортамен байланысты конфликттерді сублимациялайды.Біздің болжамымыз бойынша, бұл тұжырымдаманы келесідей түсіндірген жөн: Т.Парсонстың айтуынша «классикалық» қорғаныс механизмдер (фрейдтік динамизм) тұлғаның ішкі конфликттерін шешуге пайдаланылады, ал бейімделудің қорғаусыз механизмдеріның функциясы сыртқы конфликттерді шешу болып табылады. Біздің есептеуімізше, басқа да түсіндірмелер болуы мүмкін: сублимация өзінің ерекше механизмдерінің көмегімен жүзеге асатын және қорғаныс, сонымен қатар қорғаусыз механзм болатын қиын және тәуелсіз бейімделу процесс. сублимацияның қандай функциясы жүзеге асатыны жағдайға, сондай-ақ тұлғаның жеке қасиеттеріне байланысты (сонымен қатар шығармаылық дарындылығының деңгейіне). Сублимация басқа бейімделу механизмдерімен бірге ішкі, сол сияқты сыртқы қақтығыстарды шешу процессіне өзара әрекеттесе отырып қатыса алады. Барлық осы болжамдар эмпирикалық тексеруге жатады. Олардың кеңейтілуі мен эмпирикалық тексерілуі әлеуметтендіру мен әлеуметтік-психикалық бейімделу теориясының дамуы үшін қосымша ақпарат алуға мүмкіндік береді [36].Т.Парсонс бойынша, әлеуметтендірудің танымдық механизмдеріне махаббат пен сыйластық сезіміне сүйенетін психикалық сәйкестендіру мен еліктеуді (имитация) жатқызуға болады. Тұлға басқа адаммен сәйкестендіруді бастан кешу үшін арнайы қарым-қатынас орнату керек. Бұл қарым-қатынас ата-аналар мен ұстаздардың кеңестері мен нұсқаулары сияқты іс-әрекеттерде көрінуі мүмкін. Осы мәселені талқылау барысында Т.Парсонс, біздің ойымызша, әлеуметтендірудің механизмдерінің ішкі түрлі қатынастарын көруге мүмкіндік бермейтін бір маңызды фактіні елемейді. Еліктеу мен сәйкестендіру әлеуметтендірудің танымдық механизмі сияқты мәселелік жағдайда болған адамның психикасын орналастыратын тұлғалық бейімделу процессіне қатысады. Басқа жағынан қарасақ, қорғаныс және қорғансыз бейімделу процессінде танымдық механизмдерден тек еліктеу мен сәйкестендіру ғана қатысады деп нақты айтатын тұжырымдама жоқ.Осылайша, Т.Парсонс бойынша тұлғаның онтогенетикалық әлеуметтену процесі жүзеге асатын барлық осы механизмдер сонымен хатар оның барлық даму кезеңінде бейімделу процесіне қатысады.Әлеуметтендіру, Т.Парсонс бойынша, тағы бірнеше механизмдерді функциялаудың арқасында жүзеге асырылады, ол мұны«катетикалық-бағалау» деп сипаттайды. Олар:а) күшею-басылу, ләззат алу-қайғыру принципіне негізделеді: бұл принцип сыйақы (ынталандыру) және жазалау шараларын қолдану түрінле жүзеге асады;б) тежелу, ығыстыру механизмімен теңестіріледі;в) субституция (алмастыру), түрлеріне аудару (трансфер) мен жылжыту жатады. Т.Парсонс «құнды-пайда болатын» деген атқа біріктіретін тағы бір механизмдер тобын ажыратады.Америкалық әлеуметтанушыларға сәйкес тұлға білім алудың арқасында әрдайым өзгеру күйінде болады, алайда оның бірқалыпты күйін бейімделу мен қорғаныс механизмдерінң жұмысының күшімен сақталады. Қорғаныс механизмдер тұлғаның өзгерістерін қадағалай отырып, оның бірқалыпты күйін қамтамасыз ете отырып, негізінен бейімделу функциясын атқарады, сол себепті осы жағдайға назар аудара отырып т.Парсонс шын мәнісінде өзіне-өзі қарсы келеді.Отандық және шетелдік психологиялық әдебиеттерді талдай отырып, «дезадаптация» («бейімсіздік») термині шын мәнісінде жас маманда жұмыс процесінде туындайтын кез келген қиындықтар анықталады деген болжам жасалды. Дәрігерлер, ұстаздар мен психологтар бірауыздан негізгі бастаушы сыртқы белгілердің қатарына еңбек қазметінде қиындықтардың физиологиялық көрінісін және жүріс-тұрыстың тәртіптік ережелеріндегі түрлі бұзылыстарынжатқызады. Бейімделе алмаушылықтың механизмдерін зерттеуде онтогенетикалық көзқарас тұрғысынан қарағандаәлеуметтік даму жағдайындағы кенеттен өзгерістер болғандағы адамның өміріндегі өзгерістік, дағдарыстық кезі маңызды мағынаға ие болады.Физиологиялық деңгейде бейімделе алмаушылық жоғары шаршағандықта, жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуінде, импульсивтілігінде, мазасыздық бақылаусыз қызғалысында (шегіндірілген) әлде тежелген, тәбеттің, ұйқының, сөйлеуінің (кекештенуі, мүдіріп сөйлеуі) бұзылыстарында көрінеді. Әлсіздік, бас ауруы және іш ауруының шағымдары, бет аузын қисайтуы, қол саусақтарының дірілдеуі, тырнақты қажалауы және тағы басқа жабысқақ іс-әрекеттер, сондай-ақ өзімен-өзі сөйлесуі жиі байқалады.Танымдық және әлеуметтік-психологиялық деңгейде жас маманның еңбек қызметінде табысты болмауы, жұмысқа, әріптестеріне жағымсыз қатынас көрсетуі, еңбек етуде енжар болуы, адамдар мен заттарға қатысты агрессивті болуы, тым алаңдаушылық, көңіл-күйінің жиі өзгеруі, қоқыныш, қырсықтық, табандылық, жоғары қақтығысшыл, сенімсіздік, толымсыздық, өзінің басқалардан өзгешелік сезімдері бейімделе алмаушылықтың белгілеріне жатады.Әлеуметтену процесінің үшінші аймағы – бұл тұлғаның өзіндік санасының дамуы. Жалпы түрде айтқанда, әлеуметтену процесі бұл адамның «Мен» бейнесінің қалыптасуын білдіреді. Әлеуметтену процесінде өзіндік сана сезімнің дамуы бұл бақыланатын, әлеуметтік тәжрибені меңгеруде анықталатын шарттарда іс-әрекет пен қарым-қатынас диапазонының кеңеюі. Әлеуметтену процесі осы үш аймақтын бірігуіне негізделеді. Адам әрекет жасай отырып, қарым-қатынасқа түсе отырып тек қана жақын микро ортасын ғана емес, сонымен бірге, өзінің әлеуметтік қатынастар жүйесін меңгереді.Қазіргі кезде әлеуметтену мен мәдениеттену ұғымдарымен бірге ұлттық әлеуметтену мен мәдениет трансмиссиясы ұғымдары қолданылады. Этникалық әлеметтену – балаларда этникалық қауымдастықтарына тән жүріс-тұрыстарды, қабылдауды, құндылықтар мен аттитюдтарды қалыптастыру негізінде жүзеге асады. Нәтижесінде балалар өздерін және басқа адамдарды сол этникалық ұлт өкілдері ретінде қарастыра бастайды. Басқаша айтқанда этникалық әлеметтену баллардың «Мен» концепциясын, өздерінің және бөтен этникалық қауымдастықтарына қатысты жүріс-тұрыс пен олардың аттитюдтарын қалыптастырады [68]. Мәдени трансмиссия мәдениеттену мен әлеуметтену процестеріне негізделеді. Мәдени трансмиссия арқылы этникалық топ «өзін» ұрапақтарына мұра ретінде қалдырады. Мәдени трансмиссияның үш түрі бар: 1) тігінен трансмиссия – мәдени құндылықтар сенімдер және т.б. ата-анадан балаға беріледі. 2) көлденең – бала туғаннан есейгенге дейін әлеуметтік тәжрибелерін, мәдениет ерекшеліктерін құрдастар арқылы меңгереді. 3) «тігінен емес» – бұнда индивид арнайы әлеуметтік институттарында (мектепте, жоғары оқу орындарында), сонымен бірге тәжрибе жүзінде үйренеді.Осы процестер – әлеуметтену, мәдениеттену, этникалық әлеуметтену, мәдени транмиссия – бала тұлғасының қалыптасуына әсер етеді, сол себепті бұл процестер адам өмірі барысында үнемі бірігіп жүреді.Сонымен бірге, әлеуметтену барысында индивидтің психикасында өзгерістер болуы мүмкін. Л.С.Выготский «төменгі психикалық функциялар» мен «жоғарғы психикалық функцияларды» бөліп көрсетеді. Төменгі психикалық функциялар жануарлар мен адамдарда болады. Егер де адам басқа адамдармен өзара әрекеттесе алмаса, онда оның психикасы төменгі психикалық функциялар деңгейінде қалады.Әлеуметтену процесінің бірнеше психологиялық механизмдері бар. Оларға нақтырақ тоқталып өтейік:1) Біртектілену – индивидтің белгілі бір адамдармен немесе топтармен біртектіленуі, яғни бұл қоршаған ортадағыларға тән қатынас және жүріс-тұрыс формаларын меңгеру. Бұл механизмге мысал ретінде жыныстық типизацияны – индивидпен белгілі бір жыныс өкілдеріне тән жүріс-тұрыс пен психикалық ерекшелітерді меңгеру процесін – көрсетуге болады;2) Еліктеу – индивидпен саналы немесе санадан тыс түрде басқа адамдардың тәжрибесін, жүріс-тұрыс моделін (қозғалыстар, қылықтар, әрекеттер, т.б.) қайталау;3) Сендіру – адам психикасына және жүріс-тұрысына әсер ету, бұл жағадайда индивид ақпаратты ешбір сынсыз қабылдайды;4) Фасилитация – бір адамдардың екінші бір адамдардың жүріс-тұрысына стимулдаушы әсер ету, нәтижеде іс-әрекет қарқынды түрде жүреді (фасилитация «күшейтуді» білдіреді).5) Конформдылық – қоршаған адамдармен ой-пікірлеріне байланысты сәйкес келмеу.Әлеуметтену мен мәдениеттену процестерінің негізгі факторлары оқыту мен тәрбиелеу болып табылады. Оқыту және тәрбиелеу (тар мағынада) – индивидке (балаға) арнайы ұйымдасқан іс-әрекет арқылы әлеуметтік тәжирбені және тұлғаға тән әлеуметтік қалаулы қасиеттерді қалыптастыру процестері болып табылады.Бейімделу процесіне жас жеткілікті деңгейде әсер етеді. Кішкентай балалар жылдам және тиімді бейімделеді, алайда оқушыларда бұл процесс неғұрлым күрделі және баяу жүреді, өйткені олар сыныпта барлық мәнерімен, келбетімен, тілімен, тіпті ойларымен ұқсау керек. Мәдени ортаның өзгеруі егде жастағы адамдарда ауыр сынақ болып келеді. Солай, жақын шет елдерден өз тарихи отандарына қоныс аударғандардың ішінде сол жастағылар үйреншікті өмір салтының жоғалуымен байланысты мәселелермен кездеседі. Тіпті де кәрі емес ата-аналар «Ресейге келіп, өздерінің орнын таба алмай, барлық қызығушылықты жоғалтып, тез «сөніп» және өмірден кеткен» жағдайлар да сирек кездеспейді.Көптеген психотерапевттер мен дәрігерлердің пайымдауынша көбіне егде шақтағы репатрианттар бөтен мәдениетті ортаға бейімделуі мүмкін емес, және оларға егер ішкі қажеттіліктері болмаса бөтен мәдениет пен тілді меңгеру міндеттілігі қажет емес.Кейбір зерттемелер нәтижелеріне жүгінетін болсақ, ерлерге қарағанда бейімделу процесінде әйелдерде көбіне қиынщылықтар туындайды. Әрине, бұнда ескеретін жайлардың бірі зерттемеде жиі бейімделуға басқа отандас ер адамдарға қарағанда төмен білім және кәсіби тәжірибе деңгейі әсер етілетін дәстүрлі мәдениеттер құрамындағы әйелдер алынғаны болар. Керісінше, американдықтарда бейімделуда жыныстық өзгешеліктер байқалмайды. Тіпті американ әйелдері, ерлерге қарағанда, басқа мәдени өмірінің салтына жылдам үйренеді деген болжам бар.Білім деңгейі де бейімделуге әсер етеді. Неғұрлым ол жоғары болса, соғұрлым мәдени шок нышандары аз көрінеді. Тұтасымен алғанда дәлелденген жай, жас және жоғары білімді адамдар ең тиімді бейімделеді.Бұрыннан бері шет елде оқуға немесе жұмыс істеуге баратын адамдарды мәдениет аралық бейімделуға көмектесетін тұлғалық сипаттамалары бойынша іріктеу қажеттігі жайлы жорамалдар айтылуда. Триандис қазіргі уақытта бейімделу сәттілігіне әсер ететін келесі жағдайларды атауға болатынын мәлімдейді:

• Когнитивті қиыншылықтар – когнитивті күрделі индивидтер әдетте өздерімен тіпті өздерінікінен қатты өзгешеленетін болса да басқа мәдениеттерінің арасында қысқа әлеуметтік дистанция тағайындайды.

• Тенденцияларды неғұрлым аумақты категорияларды категориязациялауда қоладанады. Осындай қасиеті бар индивидтер қоршаған ортаны мұқият категорияларға бөлетіндерге қарағанда, жақсы бейімделеді. Бұны келесімен байланыстыруға болады. Жаңа мәдениетте алынған тәжірибені, бұрынғы мәдениеттегі тәжірибемен байланыстырады.

• Авторитаризм тесттері бойынша төмен бағалар, өйткені, анықталғаны белгісіздікке толерантты емес, авторитарлы, ригидті индивидтер жаңа әлеуметтік нормалар, құндылықтар және тілдерді меңгеруде қиыншылықтар көреді.

Шет елде жақсы бейімделетін, әмбебап коммуникатор шығару әрекеттері көптеген авторлармен қолға алынып еді. Алынған мәліметтерді жалпылайтын болсақ, онда келесі қорытындыға келуге болады, басқа мәдениетте өмір сүруге кәсіби білікті, жоғары өзін өзі бағалауын, қарым қатынасшыл экстраверт индивид қажет.Алайда, кез келген мемлекет пен мәдениетке тиімді бейімделугесебептесетін тұлғалық қасиеттердің әмбебап жинағын бөліп шығу мүмкін емес. Солай, мәдени «подгонка» идеясына сай, адамның тұлғалық ерекшеліктері жаңа мәдени нормалар мен үйлесімде болу керек. Мәселен, экстраверсия міндетті түрде бейімделуді жеңілдетпейді. Сингапур мен Малайзия экстраверттері шынында да Жаңа Зеландиядағы интроверттерге қарағанда, тиімдірек бейімделуға түскені анық. Алайда, Сингапурде экстраверт-ағылшындар мәдени шокқа тіреледі, өйткені бұл елде тұлға ішкі әлемге бағытталады [37]. Адамның тіршілік әрекеті өтетін, этномәдени ортаның құбылыстарын, объектілерінің байланыстары мен ерекшеліктерін бейнелейтін, этномәдени ортада өзіннің қауымдастыққа жатқызуын анықтайтын этникалық идентификация қалыптасады. Ертеден бері соғыстар және түрлі опаттар адамдарды бақыт пен қызығушылықтар іздеу мақсатында бір жерден екінші жерге орын ауыстырып көшіп қонып жүруін мәжбүрлеп отырды. Алайда, адамзат тарихының үлкен бөлігінде ол көшіп қонулар оқшауланған сипатта болды. Өйткені, арақашықтық пен қоршаған орта жағдайлары, түрлі мәдениет өкілдерінің бір бірімен бетпе-бет кездесуіне мүмкіндік бермеді. Мәдениет аралық қатынастар негізінен саяхатшылар мен солдаттар, дипломаттар, көпестер прерогативасы болды. Біздің заманымызды алатын болсақ, халықтар арасындағы қашықтықтар күннен күнге азаюда және осыған орай түрлі елдер өкілдері бір бірімен қатынастары жиі – жиі ұшырасып тұрады.

2 Жаңа қабылданған әскер қызметкерлерінің әлеуметтік — психологиялық бейімделу ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу

2.1 Зерттеудің ұйымдастырылуы және әдістемелерге сипаттама

Зерттеу 2017 жылдың қаңтар мен сәуір айлары аралығында Қарағанды қаласының № 6208 бөлімшесінде өткізілді.Біз іріктемемізді үш топқа бөлдік:1. Әскер қатарына жаңадан қабылданған жауынгерлер. 30 сыналушыны құрайды.2. Әскер қатарында жүргеніне 6 айдан асқан жауынгерлер қатары (30).3. Әскер қатарында жүргеніне 10 айдан асқан жауынгерлер қатары(30). Зерттеу қатысушысына арналған бланкілер ұсынылды, қажетті нұсқау жүргізілді. Одан кейін сыналушылар еркін формада жұмыс істей бастады, жұмыс уақыты шектелген жоқ. Сыналушылар зерттеуге қызығушылық танытып қатысты. Зерттеудің мақсаты және қорытындысы жайлы сұрақтар қойды. 2017 жылдың наурызында ақпаратты өңдеуден кейін қалаушылардың барлығына олардың жеке нәтижелеріне кері байланыс берілді. Алдымызға қойған міндеттерді шешу үшін біз келесі психологиялық әдістерді қолдандық:К.Роджерс пен Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық бейімделу сұрақнамасы.МакКрае – Костаның («Большая пятерка») бесфакторлық тұлғалық сұрақнамасы.FPI сұрақнамасы.МПВ Л.Собчик.К.Роджерс пен Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық адаптацияның сұрақнамасы адамның өзі, оның өмір салты: ойлары, уайымы, жүріс-тұрыс стилі, машығы жайлы 101 пікірден тұрады. Сұрақнаманың пікірін тыңдап немесе оқып болған соң сыналушы оны өз машығына, өмір салтына теңестіріп бағалауы керек болды: бұл пікір нақты өзіне қаншалықты қатысты. Оның жауабын бланкте белгілеу үшін оның ойынша едәуір дұрыс келетін баға қоюы қажет болды. Ол баға «0-ден» «6-ға» дейінгі цифрлермен нөмірленген:«0» — маған мүлдем қатысты емес;«2» — маған қатысты болуына күмәнім бар;«3» — өзіме қатысты етуге қолым бармайды;«4» — бұл маған тән, бірақ сенімді емеспін;«5» — бұл маған тән;«6» — бұл әрине мен жайлы айтылған.Бұл сұрақнама өзін қабылдауға, басқаларын қабылдауға, эмоционалды жайлылық, локус-қадағалау, басымдылық жасау мен эскапизм, әлеуметтік-психологиялық адаптация сияқты көрсеткіштерді зерттеуге бағытталған. МакКрае – Костаның бесфакторлы тұлғалық сұрақнамасы («Большая пятерка»).Бесфакторлы тұлғалық сұрақнама («Великолепная пятерка») 1983-1985 жылдары американдық психологтар Р.МакКрае мен П.Костамен құрастырылған. Кейінірек сұрақнама жетілдіріліп түпкілікті түрде 1992 жылы NEO PI (аббревиатура, ағылшын тілінен: «нейротизм, экстраверсия, ашықтылық») тестімен ұсынылған. Р.МакКрае мен П.Костаның ойынша, факторлық анализ негізінде іріктелген бес тәуелсіз айнымалы (нейротизм, экстраверсия, тәжірибеге ашықтылық, ынтымақтастық, ұқыптылық) тұлғаның психологиялық мінездемесін суреттеуге тіптен жеткілікті. Қазіргі кезде «Үлкен бестік» тест-сұрақнамасы Ресейдеде, шетелде де үлкен мәлімділік пен практикалық мәнге ие болды. Орысша аудармада сұрақнама орыс мәдениетінің жағдайларына дағдыланған. В русском переводе опросник был адаптирован к условиям русской культуры В. Е. Орлом в соавторстве с А. А. Рукавишниковым и И. Г. Сениным. Известна японская версия «Большой пятерки» 5PFQ, (сост. Хийджиро Теуйн), которая также была переведена и адаптирована в 1999 г. к отечественным условиям социальной среды психологами Курганского государственного университета. Бесфакторлы сұрақнаманың А.Б.Хромовамен интерпретацияланған бұл түрі төменірек ұсынылған.Бесфакторлы тест-сұрақнамада мәні бойынша бір-біріне қайшы келетін адамның жүріс-тұрысын сипаттайтын 75 жұп пікірден тұрады. Стимулдық материалда Лайкерттің бессатылы бағалау шкаласы бар (-2; -1, 0; 1; 2), оның көмегімен бес фактордың әрқайссысының (экстравнрсия – интроверсия; құштарлық – дербестілік; өзін-өзі бақылау – импульсивтілік; эмоционалды тұрақтылық – эмоционалды тұрақсыздық; экспрессивтілік — тиімділік) көрсетілу деңгейін өлшеуге болады. НұсқауБесфакторлы тест-сұрақнамада мәні бойынша бір-біріне қайшы келетін адамның күнделікті тұрмыстағы жүріс-тұрысын сипаттайтын 75 жұп пікірден тұрады. Жұптық пікірлер арасында бағалайтын шкала орналасқан (2; -1, 0; 1; 2). Сұрақнамада дұрыс немесе дұрыс емес пікірлер, сол сияқты жағымды немесе жағымсыз тұлғалық ерекшеліктер жоқ. Әр пікірдің көрсетілу деңгейі жоғарыда көрсетілген бағалық шкаламен анықталады. Жұп пікірді оқыңыз да, екі альтернативті пікірдің қайсысы сізге жақын келетінін анықтаңыз. Егер бағалық шкаланың сол жағындағы пікір жақын келсе, онда ол пікірді бағалау үшін «-2» немесе «-1» мәнін таңдаңыз. Егер сізге оң жақ пікір жақынырақ келетін болса, ол «2», «1» мәндерімен бағаланады. Егер альтернативті пікірдің екеуі де сізге келмейтін болса, екеуі де жақын келсе, онда «0» мәні таңдалады.Бірінші пікір бойынша таңдалған мән жауап бланкісінің сол жақ торында 1 нөмірімен жазылады. Осылайша мәндер кеелсі пікірлер үшін таңдалады. Сұрақнама 5 негізгі шкала факторларынан тұрады. Төменірек «Большая пятерка-ның» алғашқы факторларының көмегімен анықталған сыналушының мінездемелік белгілері тізілген.

• Экстраверсия – интроверсия

• Активтілік – пассивтілік

• Басымдылық – көнушілік

• Көпшілдік – тұйықтық

• Әсер іздеу — әсерден қашу

• Көрсету – кінәлілік сезімінен қашу

• Құштарлық – дербестік

• Жылылық – енжарлық

• Ынтымақтастық – қарсылыстық

• Сенімділік – күдіктілік

• Түсінушілік – түсінбеушілік

• Басқаларын құрметтеу — өзін-өзі құрметтеу

• Өзін-өзі бақылау – импульсивтілік

• Жинақылық – жинақылықтың болмауы

• Табандылық – табандылықтың болмауы

• Жауапкершілік – жауапкершіліктің болмауы

• Жүріс-тұрысының бақылауы – импульсивтілік

• Мұқияттық – бейқамдық

• Эмоционалды тұрақтылық – эмоционалды тұрақсыздық

• Мазасыздық – алаңсыздық

• Қауырттылық – босаңдық

• Депрессивтілік – эмоционалды жайлылық

• Өзін өзі сынау — өзі өзіне жеткіліктік

• Эмоционалды лабильділік – эмоционалды тұрақтылық

• Экспрессивтілік – тиімділік

• Әуестік – консерватизм

• Білуге құмарлық – реалист

• Артичтичность – артистичность болмауы

• Сенсетивтілік – сезбеушілік

• Ырғақтылық – ригидтілік

FPI сұрақнамасыТұлғалық сұрақнама ең бастысы 16FP, MMPI, EPI және т.б. кең қолданылатын әйгілі сұрақнамалардың зерттемелік тәжірибесін ескере отырып, қосымша зерттеулер жүргізу үшін шығарылған. Сұрақнама шкалалары факторлық анализдің нәтижесіне негізделіп, байланысқан факторлардың жиынтығын көрсетеді. Сұрақнама жүріс-тұрысты реттеу мен әлеуметтік адаптация процесстері үшін негңзгі мәні бар тұлғаның күйі мен қасиеттерін диагностикалауға арналған. Құрал-жабдықтар. Бір уақытта зерттеліп отырған сынаушылар санына сәйкес сұрақнама, нұсқау және жауап бланкісі.FPI сұрақнамасы 12 шкаладан тұрады; В формасы толық формадан тек сұрақтарының 2 есе аздығымен ерекшеленеді. Сұрақнамадағы жалпы сұрақтардың саны – 114. Бірінші сұрақ шкалалардың ешқайсысына кірмейді, себебі ол тексеріс үшін арналған. Сұрақнаманың I-IX шкаласы негізгі болып табылады, ал X-XII – туынды, интегралды. Туынды шкалалар негізгі шкаладағы сұрақтардан құралған және кейде цифрлермен емес, сәйкесінше E,N және M әріптерімен белгіленеді. I шкаласы (невротикалық) тұлғаның невротизация деңгейін сипаттайды. Жоғары бағалар астеникалық түрдің қомақты психосоматикалық бұзылыстары бар айқын невротикалық синдромын білдіреді. ІІ шкаласы (кенеттен болатын агрессивтілік) Интротенсивті түрдің психопатизациясын айқындауға және бағалауға мүмкіндік береді.ІІІ шкаласы (депрессивтілік) психопатиялық депрессивті синдромға тән юелгілерді диагностикалауға мүмкіндік береді. Осы шкала бойынша жоғары баға эмоционалдың қалыпта, жүріс-тұрыста, өзіне және әлеуметтік ортаға қарым-қатынасындағы осы белгілердің болуы туралы мәлісдейді. IV шкаласы (қозғыштық) эмоционалды тұрақтылық туралы мәлімет береді. Жоғары бағалар аффективті жауап қайтаруға икемділігі мен эмоционалды қалыптың тұрақсыздығын көрсетеді. V шкаласы (көпшілдік) әлеуметтік белсенділіктің танытылуы мен әлеуетті мүмкіндіктерін сипаттайды. Жоғары бағалар қарым-қатынасқа айқын қажеттіліктің және осы қажеттілігінің үнемі қанағаттандыруына даярлылықты білдіреді. VІ шкаласы (салмақтылық) стресске төзімділікті көрсетеді. Жоғары бағалар өзіне сенімділікке, белсенділікке және оптимистілікке негізделген қарапайым өмірлік жағдайдағы стресс-факторлардан қорғанысының дәлелі.VІІ шкаласы (реактивті агрессивтілік) экстратенсивті түрдің психопатизация белгілерінік барын айқынждау мақсатына ие. Жоғары бағалар психопатизацияның жоғары деңгейі жайлы мәлімдейді, ол әлеуметтік ортаға деген агрессивті қарым-қатынасымен және доминанттауға деген бағыттылығымен сипатталады. VІІІ шкаласы (ұялшақтық) пассивті-қорғаныстық типте өтетін өмірдегі қарапайым жағдайларға стресстік жауап қайтаруға бағыттылықты анықтайды. Шкала бойынша жоғары бағалар үрейліктің, сенімсіздіктің, шырмалушылықтың барын мәлімдейді.ІХ шкаласы (ашықтық) әлеуметтік ортаға қарым-қатысы мен өзіндік сындылықты сипаттайды. Жоғары бағалар өзіндік сындылықтың жоғары деңгейінің болуымен қоршаған адамдармен сенімді қарым-қатынас жасауға ұмтылысын білдіреді. Бұл шкаладағы бағалар белгілі бір жағдайда жауаптардың сенімділік анықтауға себептеседі.Х шкаласы (экстраверсия — интроверсия). Шкала бойынша жоғары бағалар тұлғаның жоғары экстравертивтілік күйін, ал төмен бағалар – айқын интровертивтілікті көрсетеді.ХІ шкаласы (эмоционалды лабильділік). Жоғары бағалар эмоционалды күйдің тұрақсыздығына мән береді, олар көңіл-күйдің кенеттен ауысуында, көтеріңкі қозғыштыққа, ашулылыққа, өзін өзі реттеудің жетіспеушілігіне сипат береді. ХІІ шкаласы (маскулинизм — феминизм). Жоғары бағалар еркектік тип бойынша, ал төмен бағалар — әйелдік тип бойынша психикалық әрекеттік басымдылығын мәлімдейді.Жұмыс барысы. Зерттеу жеке немесе сыналушылар тобымен өткізілуі мүмкін. Топта жүргізілген жағдайда сынаушының әрқайсысында тек жауап бланкісі ғана емес, сонымен қатар сұрақнама мен нұсқау парағы болуы қажет. Сыналушылар бір-біріне жұмыс барысында бөгет жасамайтындай етіп орналасу керек. Сынаушы-психолог сұрақнаманың ережесі мен зерттеу мақсаты туралы қысқаша айтып өтеді. Ол кезде сыналуышлардың тапсырманы орындауға деген қызығушылығына жетуі керек. Сыналушыларға жұмыс барысында бір-бірінен кеңес сұрауға және пікір айтуға болмайтынын түсіндіру қажет. Осы түсіндірулерден кейін психолог нұсқаумен мұқият танысуды ұсынып, оқу барысында түсінбеген сұрақтары болса жауап беріп, өз бетінше сұрақнамамен жұмысын бастауға ұсынады. Л.Собчиктың кескінді таңдамалар әдістемесі.Л.Сонди қоршаған адамдармен қарым-қатынас барысында бағынатын адамның таңдамалылық заңдылығын анықтаған. Өзі тәрізді тұлғаларға әуестік, әрине, генетикалық предиспозицияға байланысты. Сондидың судьбоанализ концепциясы осыған негізделеді. Бұл концепцияға сәйкес, әрбір адамның өмірінде генотиптік қасиеттерді тұқымқуалау нәтижесінде олардың жеке тұлғалық паттерніне жақын болатын адамдарға қатысты олардың өздерімен шартталған таңдама (генотропизм) байқалады. Сонди тесті типологиялық алуан түрлі болып келетін тұлғалық құрылымдар 8 негізгі құштарлықтың үйлесімімен ұсынылуы мүмкін деген қағидаға негізделеді.Құрылымдық көрсеткішке байланысты олардың әрқайсысы Сонди тестінің көмегімен зерттелініп жатқан тұлғаның мәселесі, немесе патологиясын анықтайды. Өз тестін нақтылау мақсатында Сонди келесідей болжам айтады: едәуір айқын күш пен психодиагностикалық мәнге индивидтің маңызды қажеттіліктері немесе оның генетикалық шарттастығына және динамикалық өзекті икемділігіне сәйкес келетін портреттер ие болады. Өз болжамын Сонди өзі жүргізген тесттің эксперименталды зерттеуі мен клиникалық бақылауымен дәлелдейді. Суреттер әрбіреуі 8 портреттен тұратын 6 топтамадан үйлестірілген. Сонди әдістемесіндегі перцепцияның негізінде жатқан әуестік құрылымы жан-жақты болғандықтан, Сонди тесті кез-келген ұлт адамдарына және түрлі әлеуметтік-аумақтық қатыстылыққа қолданылуы мүмкін. Сондықтан Сонди тесті бойынша хабарлық адаптация көбінесе методикамен айқындалатын феномендердің ревалидациясына алып келеді. Жоғарыда айтылғандай, Сонди тестінің стимулдық материалы алты топтамалық суреттен тұрады (I-VI); әр топтамада – едәуір айқын түрде көрсетілген бір потологиясы бар 8 адам суреті бейнеленген: сексуалды недифференцированность, садо-мазохисттік тенценциялармен пайда болатын агрессивтілік, эпилептоидті сипат, истериялық икемділік, шизоидті көріністер, паранойялдылық, депрессия, маниакалды күй. Зерттеу барысында сыналушыға ұсынылған бірінші топтамадағы 8 суретті реті бойынша орналастырып, оның ішінен бірінші 2 едәуір ұнамды сурет, одан кейін – 2 ұнамсыз сурет таңдауға ұсынады. Бұл рәсім әрбір жаңа топтаманы ұсынар кезде қайталанады, барлығы – 6 топтама. Таңдалған суреттер әрбір суреттің реттік нөміріне 1-ден 8-ге дейін және әр суреттің оның факторлық мәнін айқындайтын кодына байланысты тіркеледі:—h — сексуалды недифференцированность;— s — садизм-мазохизм;— e — эпилептоидті сипат;— hy — истериялық икемділік;— k – кататониялық көріністер;— р – паранойялдылық;— d – депрессивті күй;— m – маниакальды көріністер.I -ден VІ –ге дейінгі рим цифрлері таңдама нөмірін көрсетеді. Осылайша, алты анықтаманың әрқайсысы сегіз портретті құрайды. Олар сыналушы алдында нөмірлеріне сәйкес 2 бағанға орналастырылады.

2.2 Жаңа қабылданған жауынгерлердің әлеуметтік-психологиялық бейімделуін зерттеу

Нәтиже анализін ретімен жүргіземіз. Бірінші болып біз 1 таңдаманы нәтижесін талдаймыз, екінші ретте – 2 таңдаманың нәтижесі, үшіншісі – 3 таңдама нәтижесі. Талдауды ауырлатпау үшін, мұнан былай 1 таңдама сыналушылары (жаңа қабылдағандар) текстте «таңдама 1», 6 айдан аса әскер қызметінде жүргендер – таңдама 2, офицерлер құрамы – таңдама 3 деп аталынады. Біздің сыналушылармен өтілген бірінші әдістеме – К.Роджерс пен Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық адаптация сұрақнамасы. Бұл әдістеме бойынша орташа қорытынды 1-ші кестеде көрсетілген.1 таңдамадағы сыналушылардың графикадық нәтижелері 1-ші суретте көрсетілген. «Адаптивтілік» шкаласы бойынша бұл топтағы орташа балл 25,6 баллды құрды. Бұл төмен балл. Алайды, «дезадаптивтілік» шкаласы бойынша орташа балл 98,8-ге тең болды. Бұл жоғары балл, Осыған байланысты, біз 1 таңдама сыналушылары көп жағдайда әлеуметтік және психологиялық жағынан бейімделуде қиыншылықтар көріп, дезадаптацияға қарай бұрылысты байқауға болады.

1 кесте 1 таңдамадағы К.Роджерс пен К.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық адаптациясы сұрақнамасы бойынша орташа қорытынды

«Өзін қабылдау» шкаласы бойынша орташа балл 49,8. Бұл жоғары балл. Ал «өзін қабылдамау» шкаласы 11,6 баллды құрды. Бұл төмен балл. Осының негізінде біз 1 таңдама сыналушылары өзін-өзі жағымды қабылдауға тән емес, және де өзін, өз мүмкіндіктерін адекватты бағалай алады деп айта аламыз.

1 сурет. 1 таңдама бойынша К.Роджерс пен Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық бейімделу сұрақнамасының орташа баллы

«Басқаларын қабылдау» шкаласы бойынша орташа балл 29,7 құрды. Бұл жоғары балл. «Басқаларын қабылдамау» шкаласы болса орташа балл – 9,8. Бұл төмен балл. Осыған сәйкес, бұл таңдама сыналушыларыбасқаларына қатысты жанасқыш және жақсы қарайды деуге болады.«Эмоционалды жайлылық» шкаласы бойынша орташа балл көрсеткіші – 29,7. Бұл жоғары балл. Ал «эмоционалды жайсыздық» шкаласының орташа көрсеткіші – 7,6 балл. Ол төмен балл. Яғни, бұл таңдама сыналушылары күнделікті өмірде эмоционалдық жайлылық сезетіндері туралы болжам айта аламыз. «Ішкі бақылау» шкаласы бойынша орташа балл 60,8-ге тең. Бұл жоғары балл. Ал «сыртқы бақылау» шкаласы 14,3 баллға тең. Бұл төмен балл, Бұл көрсеткіштер 1 таңдама сыналушылары көп жағдайда, ішкі локус-бақылауға тән. Яғни, болып жатқан жағдайлардың себебін өзінен көреді, және сәтсіздік жағдайында өзін ғана кінәлайды.

2 кесте2 таңдамадағы К.Роджерс пен К.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық адаптациясы сұрақнамасы бойынша орташа қорытынды

«Доминанттау» шкаласы бойынша орташа көрсеткіш 12,4 балл. Бұл жоғары балл. Осында, «бағынушы» шкаласының орташа баллы 9,2-ге тең. Бұл төмен балл. Сол себептен, 1 таңдама сыналушылары лидерлікке және өзін көрсетуге тырысады, әріптестерінің арасында беделді болғысы келеді. «Эскапизм» шкаласының орташа көрсеткіші 8,5 балл. Бұл төмен балл сыналушылардың күрделі мәселелерден қашпай, оларды шешуге ұмтылатынын көрсетеді.«Жалғандық» шкаласы бойынша орташа көрсеткіш 25,7 балл. Бұл орташа балл зерттеу нәтижелерінің сенімділігін көрсетеді. Жалпы, 1 таңдама сыналушыларының бейімделуі төмен деп атап өтуге болады.2 сурет. 2 таңдама бойынша К.Роджерс пен Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық бейімделу сұрақнамасының орташа баллы

Енді, осы әдістеменің 2 таңдама сыналушыларының нәтижелерін талдауға көшейік.Бұл зерттеу бойынша орташа қорытынды 2-ші кестеде көрсетілген. 2 таңдамадағы сыналушылардың графикадық нәтижелері 2-ші суретте көрсетілген.

3 кесте 3 таңдамадағы К.Роджерс пен К.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық адаптациясы сұрақнамасы бойынша орташа қорытынды

«Адаптивтілік» шкаласы бойынша топтағы орташа балл 144,5-ке тең. Бұл жоғарғы көрсеткіш, ал «дезадаптивтілік» шкаласы 59,7 баллға тең. Бұл төмен балл. Осыған байланысты 2 таңдама сыналушылары көп жағдайда әлеуметтік және психологиялық адаптацияланған екенін айтуға болады. «Өзін қабылдау» шкаласы бойынша орташа балл 42,3-ке тең. Бұл жоғары көрсеткіш. Ал «өзін қабылдамау» шкаласының орташа көрсеткіші 9,95 балл. Бұл төмен көрсеткіш. Осының негізінде сыналушылар жағымды өз-өзін қабылдай алады, және өзін өздері, өз мүмкіндіктерін дұрыс бағалай алады деп жорамалдаймыз. «Басқаларын қабылдау» шкаласы бойынша орташа балл 30,1 құрды. Бұл жоғары балл. «Басқаларын қабылдамау» шкаласы болса орташа балл – 11,6. Бұл төмен балл. Осыған сәйкес, бұл таңдама сыналушыларыбасқаларына қатысты жанасқыш және жақсы қарайды деуге болады.«Эмоционалды жайлылық» шкаласы бойынша орташа балл көрсеткіші – 30,1 Бұл жоғары балл. Ал «эмоционалды жайсыздық» шкаласының орташа көрсеткіші – 11,7 балл. Ол төмен балл. Яғни, бұл таңдама сыналушылары күнделікті өмірде эмоционалдық жайлылық сезетіндері туралы болжам айта аламыз. «Ішкі бақылау» шкаласы бойынша орташа балл 58,5- тең. Бұл жоғары балл. Ал «сыртқы бақылау» шкаласы 17,6 баллға тең. Бұл төмен балл, Бұл көрсеткіштер 2 таңдама сыналушылары көп жағдайда, ішкі локус-бақылауға тән. Яғни, болып жатқан жағдайлардың себебін өзінен көреді, және сәтсіздік жағдайында өзін ғана кінәлайды. «Доминанттылық» шкаласы бойынша орташа көрсеткіш 10,7 балл. Бұл орташа балл. Осында, «бағынушы» шкаласының орташа баллы 9,3-ге тең. Бұл төмен балл. Сол себептен, 2 таңдама сыналушылары лидерлікке тартылатыны анық, бағынушылық аса айқын байқалмаған. «Эскапизм» шкаласының орташа көрсеткіші 10,85 балл. Бұл орташа балл сыналушылар өз мәселелерін өздері шеше біледі деген сөз.«Жалғандық» шкаласы бойынша орташа көрсеткіш 20,7 балл. Бұл орташа балл зерттеу нәтижелерінің сенімділігін көрсетеді. 3 сурет. К.Роджерс және К.Даймондтың әлеуметтік- психологиялық бейімделу сұрақнамасы бойынша орта баллдарЖалпы, 2 таңдама сыналушылары жақсы адаптацияланған деуге болады. Бұл зерттеудің 3 таңдама нәтижелерін талдауға көшейік.3 суреттегі 3 бейнені сынамаларды алу бойынша сыналушылардың графикалық нәтижелері.«Бейімделу» шкаласы бойынша, топтың орта балы 51,4 балл болды. Бұл төмен балл.Осылай бол тұра, «бейімделмеушіліктің» орташа балы 151,9 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Осыған байланысты сынамаларды алу 3 сыналушыларды әлеуметтік және психологиялық бейімделмеген деп айта аламыз.«Өзін қабылдау» шкаласы бойынша, орташа балл 15,4 құрады.Бұл төмен балл.Ал«өзін қабылдамау» шкаласы 31,6 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Осымен байланысты сынамаларды алу 3 сыналушылары негативті өзін кабылдайды, өзін және өз мүмкіндіктерін төмен бағалайдыдеп айта аламыз.«Басқаларды қабылдау» шкаласының орташа баллы 7,7. Ал «басқаларды қабылдамау» шкаласының орташа баллы 31,2 құрайды.Бұл жоғары балл.Осымен байланысты сыналушылар айналадағы адамдарға күмәнмен карайды және аз араласады деп қорытындылаймыз.«Эмоционалды жайлылық» шкаласының балл 10,9 құрайды. Бұл өте төмен. Ал «эмоционалды жайсыздық» шкаласының орташа баллы 31,3. Бұл жоғары балл.Осы нәтижелердің негізінде, сынамаларды алу 3 сыналушылары күнделікті өмірде эмоцияналды жайсыздық сезінеді деп қорытындылай аламыз.«Сыртқы бақылау» шкаласының орташа баллы 22 балл.Бұл төмен балл. Ал «ішкі бақылау» шкаласының баллы 27,05 балл. Бұл орташа балл. Сынамаларды алу 3 сыналушыларға ішкі локус- бакылау сай екендігін көрсетеді. Яғни, Болып жатқан жағдайларды олар қоршаған ортадан көреді және сәтсіздіктерін болған жағдайдан көреді.«Басымдылық» шкасласының орташа баллы 5,8 баллды құрады. Бұл төмен балл. Ал «табақ» шкаласының орташа баллы 27,9 балл. Бұл жоғары балл. Сынамаларды алу 3 сыналушылары конформдылыққа бейім,өзге пікірге оңай бағынады деген нәтиже көрсетеді.«Эскапизм» шкаласының орташа балы 23,7 балл. Бұл жоғары балл.Сынамаларды алу 3 сыналушылары өз проблемаларынан бас тартады және оларды ешпейтіндігін көрсетеді.«Жалғандық» шкаласының орташа баллы 23,5 балл. Бұл орташа балл. Бұл әдістеменің нәтижесі дұрыс екендігін көрсетеді.Жалпы, сынамаларды алу 1 және 3 таңдама сыналушылары нашар бейімделген деуге болады.Осы әдісті қорытындылай отырып, сынамаларды алу 2таңдама сыналушылары әлеуметтік – психологиялық тұрғыда бейімділіктері жаксы екенін байқаймыз.Оларда жағымды карым – қатынаста болады, айналадағыларды көңілді қабылдайды, көпшіл және эмоционалды комфортты сезінеді. Одан басқа, осы сыналушылардың сыртқа локус – бақылауы бар және мәселелерді шешуге тырысады.4 кесте FPI әдісі бойынша сынамаларды алу 1 таңдаманың орташа баллдары

Сынамаларды алу 3 сыналушылары, керісінше, бейімсіздікпен ерекшеленеді. Олар өздеріне және айналадағыларына негативті карайды, эмоционалды жайсыздықты сезінеді, өзін негативті қабылдайды, оларда сыртқы локус – бақылау бар,олар конформды және өз мәселелерінен қашуга құлшынады. Контактіге және көпшіл деңгейі аз.

2.3 Жаңа қабылданған жауынгерлердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу

FPI сұракнамасы бойынша біздің сыналушылармен өткізген екінші әдістеме. Осы әдіс бойынша нәтижелер 4 кестеде көрсетілген.Сынамаларды алу 1 сыналушыларының графикалық нәтижелері 4 суретте көрсетілген.Сурет 4 көрсетілгендей, «невротикалық» шкаласының орташа баллы 8,03 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Сынамаларды алу 1 сыналушыларының тұлғалық невротизацияның жоғары екендігін айтады. Яғни, бұл жоғары тітіркенгіштік пен эмоционалды қозғыштық оларға тән екендігін білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік » шкаласының орташа баллы 2,7 баллды құрады. Бұл төмен балл. Бұл көрсеткіш сынамаларды алу сыналушыларының импульсивті жүріс – тұрысқа бейімсіз екендігін көрсетеді.«Депрессивтілік» шкаласының орташа баллы 7,35 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Сынамаларды алу 1 сыналушыларының депрессивтілігінің жоғары екенін айтады. «Көпшіл» шкаласының орташа баллы 7,1 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Карым – қатынасқа түсуге әрдайым дайын қажеттілік екенін айтады.«Салмақтылық» шкаласының орташа баллы 7,2 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Өмірлік жағдайлардың стресс – фактор әсеріне жақсы қорғаныштығын, өзіне сенімділігін, оптимисттілігін және активтілігін айтады. «Реактивтілікті агрессивтілік» шкаласының орташа баллы 4,75 баллды құрады. Бұл орташа балл. Сынамаларды алу 1 сыналушыларының айналадағыларға агрессивтілігінің жоқтығын айтады.

4 сурет. FPI әдіснамасы сынамаларды алу 1 таңдаманың орташа баллдары

«Қозғыштық» шкаласының орташа баллы 4,2 баллды құрады. Сынамаларды алу 1 сыналушыларының эмоция тұрақтылығын көрсетеді. «Ұялшақтық» шкаласының орташа баллы 3,35 баллды құрады. Бұл орташа балл. Сынамаларды алу 1 сыналушыларында жоғары үрейлік және сенімсіздіктін көрінетінін айтады.«Ашықтық» шкаласының орташа баллы 6,9 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Айналадағылармен сенімді – ашық қарым- қатынасқа түсуге ұмтылыс жоғары екендігін білдіреді.

5 кесте FPI әдісінің сынамаларды алу 2 тобының орташа баллы

«Экстверттік – интроверттік» шкаласының орташа баллы 6,9 баллды құрады. Сынамаларды алу 1 сыналушыларының экстраверттілік шкаласы жоғары екндігін көрсетеді.«Эмоционалды құбылмалық» шкаласының орташа баллы 2,65 баллды құрады. Бұл төмен балл. Сынамаларды алу 1 сыналушыларының эмоционалды қалпының тұрақтылығын және өзін жақсы ұсытауын көрсетеді.«Маскулизм — феминизм» шкаласының орташа баллы 5,6 баллды құрады. Бұл сынамаларды алу 1 сыналушыларының кейбіреулерінің психикалық қызметі еркектік типпен, кейбіреудік әйелдік типпен өтетінін айтады.Осы әдіс бойынша, сынамаларды алу 2анализдің нәтижесіне өтейік. Осы әдістің орташа нәтижесі кесте 5 көрсетілген.Сынамаларды алу 2 сыналушыларының графикалық нәтижелері 5 суретте көрсетілген.

5 сурет. FPI әдіснамасы сынамаларды алу 2 тобының орташа баллдары

Сурет 5 көрсетілгендей, «невротикалық» шкаласының орташа баллы 2,98 баллды құрады. Бұл төмен балл. Сынамаларды алу 2 сыналушыларының тұлғалық невротизацияның төмендігін айтады. Яғни, бұл жоғары тітіркенгіштік пен эмоционалды қозғыштық оларға тән емес екендігін білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласының орташа баллы 2,8 баллды құрады. Бұл төмен балл. Бұл көрсеткіш сынамаларды алу сыналушыларының невротизацияның төмендігін және импульсивті жүріс – тұрысқа бейімсіз екендігін көрсетеді.«Депрессивтілік» шкаласының орташа баллы 2,7 баллды құрады. Бұл төмен балл. Сынамаларды алу 2 сыналушыларының депрессивтілігінің жоқтығын айтады.«Қозушылық» шкаласының орташа баллы 4,7 баллды құрады. Сынамаларды алу 2 таңдама сыналушыларының эмоция тұрақтылығын көрсетеді.«Көпшілдік» шкаласының орташа баллы 6,95 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Карым – қатынасқа түсуге әрдайым дайын қажеттілік екенін айтады.6 кесте FPI әдісінің сынамаларды алу 3 таңдаманың орташа баллы

«Салмақтылық» шкаласының орташа баллы 6,75 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Өмірлік жағдайлардың стресс – фактор әсеріне жақсы қорғаныштығын, өзіне сенімділігін, оптимисттілігін және активтілігін айтады.«Реактивтілікті агрессивтілік» шкаласының орташа баллы 4,7 баллды құрады. Бұл орташа балл. Сынамаларды алу 2 сыналушыларының айналадағыларға агрессивтілігінің жоқтығын айтады.«Ұялшақтық» шкаласының орташа баллы 4,2 баллды құрады. Бұл орташа балл. Сынамаларды алу 2 сыналушыларында жоғары үрейлік және сенімсіздіктін жоқтығын айтады.«Ашықтық» шкаласының орташа баллы 6,92 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Айналадағылармен сенімді – ашық қарым- қатынасқа түсуге ұмтылыс жоғары екендігін білдіреді.

6 сурет. FPI әдіснамасы сынамаларды алу 3 тобының орташа баллдары

«Экстверттік – интроверттік» шкаласының орташа баллы 6,7 баллды құрады. Сынамаларды алу 2 сыналушыларының экстраверттілік шкаласы жоғары екендігін көрсетеді.«Эмоционалды құбылмалық» шкаласының орташа баллы 2,72 баллды құрады. Бұл төмен балл. Сынамаларды алу 2 сыналушыларының эмоционалды қалпының тұрақтылығын және өзін жақсы ұстауын көрсетеді.Сынамаларды алу 3 сыналушыларының графикалық нәтижелері 6 суретте көрсетілген.«Маскулизм — феминизм» шкаласының орташа баллы 4,78 баллды құрады. Бұл сынамаларды алу 3 сыналушыларының кейбіреулерінің психикалық қызметі еркектік типпен, кейбіреудік әйелдік типпен өтетінін айтады.Осы әдіс бойынша, сынамаларды алу 3 анализдің нәтижесіне өтейік. Осы әдіс орташа нәтижесі кесте 6 көрсетілген.Сурет 6 көрсеткендей, «невротикалық» орташа баллмен 7,27 баллды құрайды. Бұл жоғары балл. Сынамаларды алу 3 сыналушылада невроткалық синдромы астеникалық типтегі психосоматикалық бұзылысты көрсетеді. Оларға жоғары тітіркенгіштік, эмоционалды қозғыштық, үрейлік және стрессогенді ықпалдардың вегетативті жағдайлардың көбеюі тән.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласының орташа баллы 5,73 баллды құрайды. Бұл орташа балл. Осы көрсеткіш сынамаларды алу 3 сыналушылардың арасында агрессивтілік төмен деңгейде және агресивтіллік деңгейі жоғары және импульсивті жүріс – тұрысқа бейім болу тән екіндігін көрсетеді.«Депрессивтілік» шкаласының орташа балы 6,88 баллды құрады.Бұл жоғары балл.Шкала бойынша жоғары баллдың болуы сынамаларды алу 3 сыналушыларында эмоционалдық калыпта, жүріс – тұрыста, өзіне және әлеуметтік ортаға қарым – қатынасында бар екіндігін көрсетеді.«Қозушылық» шкаласының орташа баллы осы топта 7,29 баллды құрады. Шкала бойынша жоғары баллдың болуы сынамаларды алу 3 сыналушыларында тұрақсыз эмоционалды қалыпта аффективті жауап қайтаруға бейім екендігін дәлелдейді.

7 кесте МакКрае- Костаның бес факторлы сұрақнамасының жаңа қабылданған жауынгерлердің орташа нәтижелері

«Көпшілдік» шкаласының орташа баллы 2,93 баллды құрайды.Бұл төмен балл. Сынамаларды алу 3 сыналушыларында қарым – қатынасқа қажеттіліктің жоқтығын айтады.«Салмақтылық» шкаласының орташа баллы 3,1 баллды құрайды. Бұл төмен балл. Өмірілк жағдайлардың стресс – фактор әсеріне нашар қорғаныштығын, өзіне сенімсіздігін, пессимисттілігін және пассивтілігін айтады.«Реактивті агрессивтілік» шкаласының осы топтағы орташа баллы 5,73 баллды құрайды.Бұл орташа балл. Бұл сынамаларды алу 3 сыналушыларының қоршаған ортаға агрессивтіліктің жоқтығын айтады.7 сурет. МакКрае- Костаның бес факторлы сұрақнамасының 1 таңдаманың орташа нәтижелері

«Ұялшақтық» шкаласының орташа баллы 6,6 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Шкала бойынша жоғары баллдың болуы сынамаларды алу 3 сыналушыларында үрейлік, сенімсіздік бар екенін дәлелдейді.«Ашықтық» шкаласының орташа баллы 2,9 баллды құрайды.Бұл төмен балл. Сынамаларды алу 3 сыналушылардың айналадағылармен сенімді – ашық қарым- қатынасқа түсуге ұмтылыс жоқ екендігін білдіреді.«Экстверттік – интроверттік» шкаласының орташа баллы 2,93 баллды құрады. Сынамаларды алу 3 сыналушыларының интраверттілік шкаласы жоғары екндігін көрсетеді.«Эмоционалды құбылмалық» шкаласының орташа баллы 6,42 баллды құрайды.Бұл жоғары балл. Шкала бойынша жоғары баллдың болуы сынамаларды алу 3 сыналушыларында эмоционалдық қалпы тұрақсыз, көңіл күйі жиі тербелісте, қозғыштықтың жоғары болуы, тітіркенгіштік, өздігінен реттелу жетіспеушілігі осыған тән.Қорытындылай келе, сынамаларды алу 2 нәтижелері келсідей. Осы сыналушылар невротизация және агрессивтілігі төмен деңгейде,олар эмоционалды тұрақты, көпшіл, салмақты, ашық, экстравертті болып келеді. Сынамаларды алу 1 және 3 сыналушыларының ерекшелігі: жоғары невротизация, депрессивтілік, тітіркенгіштік, ұялшақтық, интроверттілік,эмоционалдық қалпының тұрақсыздығы.Біздің сыналушыларымызға жүргізіліген үшінші әдіснама – МакКрае- Костаның бес факторлы сұрақнамасы. Орташа нәтижелер 7 кестеде көрсетілген.Сынамаларды алу 1 сыналушыларының «экстраверттік –интроверттік» факторы бойынша орташа балл 59,8 балдды құрады. Бұл жоғары балл.Осы фактор бойынша жоғары болу мәні адам психикасының экстраверттілікке бағыттылығын анықтайды. Әдеттегі экстраверттер көпшілікпен ерекешеленеді, ойын – сауықты және ұжымдық іс – шараларды ұнатады,достары мен таныстары көп, адамдармен сойлесуді қажет етеді, жұмыссыздық пен ойын – сауыққа ұмтылады, жұмыс немесе оқумен өздерін қинағанды ұнатпайды,қызықтыратын әсерлерге тартылады, жиі тәуекел етеді, испульсивті, ойланбай қозғалады.Сезімдеріне және істеріне бақылау аз, сондықтанда олар қызбалыққа және агрессивтілікке бейім. Жұмыста тапсырманы орындауда жылдамдыққа бағдарланған, біркелкі қызметтен бырқалыпты жағдайы тез дамиды. Экстраверттер адамдармен жұмыс істегенді ұнатады. Қызметте экстраверттер интроверттерге қарағанда, естен ақпаратты тез шығарады, аз уақыт ішінде қиын тапсырмаларды жақсы орындайды. Экстраверттер кешке қарай өздерін сергек сезінеді және күннің екінші жартысында жұмыс жақсы істейді. Осындай адамдар мадақтауға сезімтал.«Құштарлық пен бөлектік» факторының орташа баллы 25,78 балды құрады. Бұл жоғары балл. Осы фактор бойынша жоғары болу мәні адамдарға деген позитивті емес көзқарасын анықтайды. Осындай адамдар басқа адамдармен болу қажеттілігін сезінеді. Әдетте, бұл оқшауланған, бөлектенген адамдар, олар басқа адамдарды қабылдағысы келмейді, олардың амандығына жеке жауапкершілікті сезінбейді, басқа адамдардың кемшілігін көтермейді. Ұжымдық іс шараларда қатысқысы келмейді,ортақ іске жауапкершілікті сезінбейді, адал және жауапты түрде берілген тапсырманы орындамайды. Басқалармен әрәекеттесу арқылы келіспеушіліктен қашуға тырысады, бәсекелестікті ұнатпайды. Топта бұндай адамдар құрметке ие.Сынамаларды алу 1 сыналушыларының «өзін – өзі ұстау – импульсивтілік» факторының орташа баллы 58,02 баллды құрады. Бұл жоғары балл.Осы фактордағы негізгі мазмұн жүріс – тұрыстың еркін реттелуі. Адалдық, жауапкершілік, нақтылық және іске деген ұқыптылық сияқты тұлғалық сипаттар мағыналық жағынан жоғары полюсте тұр. Бұндай адамдар тәртіпті және жайлылықты жақсы көреді, олар қызметте өжет және әдетте, жоғары нәтижеге жетеді. Олар адамгершілік принциптерді ұстанады, қоғамда жалпыға ортақ жүріс – тұрыс нормаларын бұзбайды және тіпті, норма мен ережелер тек жай ғана формальділік болса да бұзбайды. Әдетте, жоғары адал ниеттілік пен саналық (зерделік) өзін – өзі жақсы ұстаумен үйлеседі және жалпы адами құндылықтарды бекітуге талпынады. Бұндай адамдар өздерінің сезімдеріне еркіндік беруге сирек рұқсат береді.«Эмоционалды тұрақтылық – эмоционалды тұрақсыздық» факторының орташа баллы 58,08 баллды құрады. Бұл жоғары балл. Осы фактор бойынша жоғары болу мәні толыққанды, өз күшіне сенімді, эмоционалды жетілген, факттілерге тік қарайтын, өз жоспарларына байсалды, әрі тұрақты,көңіл күйі тербеліске көнбейді. Өмірге көзқарасы байсалды және шынайы,ақиқатқа талапты жақсы түсінеді, өз кемшіліктерін жасырмайды, беталды ренжімейді, өмірге қабілеттін жақсы сезінеді. Эмоционалды тұрақты адамдар өте сәтсіз жағдайлардада озін салқынқанды және сабырлы ұстайды. Олар көбінесе жаманға қарағанда, жақсы көңілде.«Дәлдік және іскерлік» факторының орташа баллы 48,8 балдды құрады. Бұл орташа балл. Сынамаларды алу 1 сыналушыларының арасында эмоционалды адамдарда, ал іскерлік те жақсыбейімделген адамдарда бар.МакКрае – Костаның бес факторлы әдіснамасының сынамаларды алу 2 тобының нәтижелерінің анализіне өтейік. Орташа нәтижелер 8 кестеде көрсетіліген.

8 кесте МакКрае- Костаның бес факторлы сұрақнамасының сынамаларды ал 2 тобының орташа нәтижелері

8 сурет.МакКрае- Костаның бес факторлы сұрақнамасының 2 тобының орташа нәтижелеріСурет 8 көрсетілгендей, сынамаларды алу 2 сыналушыларының «экстраверттік –интроверттік» факторы бойынша орташа балл 57,45 балды құрады. Бұл жоғары балл.Осы фактор бойынша жоғары болу мәні адам психикасының экстраверттілікке бағыттылығын анықтайды. Әдеттегі экстраверттер көпшілдікпен ерекешеленеді, ойын – сауықты және ұжымдық іс – шараларды ұнатады,достары мен таныстары көп, адамдармен сойлесуді қажет етеді, жұмыссыздық пен ойын – сауыққа ұмтылады, жұмыс немесе оқумен өздерін қинағанды ұнатпайды,қызықтыратын әсерлерге тартылады, жиі тәуекел етеді, испульсивті, ойланбай қозғалады.Сезімдеріне және істеріне бақылау аз, сондықтанда олар қызбалыққа және агрессивтілікке бейім.

9 кесте МакКрае — Костаның 3 таңдамалық топ бойынша 5 факторлі сұрақнаманың орташа көрсеткіші

Жұмыста тапсырманы орындауда жылдамдыққа бағдарланған, біркелкі қызметтен бырқалыпты жағдайы тез дамиды. Экстраверттер адамдармен жұмыс істегенді ұнатады. Қызметте экстраверттер интроверттерге қарағанда, естен ақпаратты тез шығарады, аз уақыт ішінде қиын тапсырмаларды жақсы орындайды. Экстраверттер кешке қарай өздерін сергек сезінеді және күннің екінші жартысында жұмыс жақсы істейді. Осындай адамдар мадақтауға сезімтал.«Құштарлық пен бөлектік» факторының орташа баллы 57,38 балдды құрады. Бұл жоғары балл. Осы фактор бойынша жоғары болу мәні адамдарға деген позитивті көзқарасын анықтайды. Осынада адамдар басқа адамдармен болу қажеттілігін сезінеді. Әдетте, бұл мейірімді, қайырымды адамдар, олар басқа адамдарды жақсы түсінеді, олардың амандығына жеке жауапкершілікті сезінеді, басқа адамдардың кемшілігіне шыдамдылықпен қарайды. Ұжымдық іс шараларда біріге және колдай алады,ортақ іске жауапкершілікті сезінеді, адал және жауапты түрде берілген тапсырманы орындайды. Басқалармен әрәекеттесу арқылы келәспеушіліктен қашуға тырысады, бәсекелестікті ұнатпайды. Топта бұндай адамдар құрметке ие.«Өзін-өзі ұстау-импульсивтілік» фактор бойынша 2 таңдамадағы орташа балл 54,4 тең. Бұл фактордың ең негізгісі жәгерлік регуляция жүріс-тұрысы болып табылады. Тұлғаның жоғарғы көрсеткіштеріне: жауапкершілік, адалдық, дәлділік және ісіне деген жақсы ниет пен ұқыптылық жатады. Мұндай адамдар ұқыптылық пен жайлылықты ұнатады, істе табандылық танытады, соның негізінде өте жоғарғы көрсеткіштерге ие болады. Олар моральды принциптерді ұстанады, қоғамдағы бәріне тиесілі нормалар мен ережелерді бұзбайды, керісінше ондай нормалар небәрі формальді болса да, оларға тәуелді болады. Жоғарғы адалдылық пен сана-сезім, әдетте өзін-өзі бақылаумен жүзеге асады. Мұндай адамдар сезімдеріне сирек еркіндік береді, жеткілікті түрде қанағаттана алмайды.«Эмоционалды тұрақтылық пен тұрақсыздық» факторі бойынша орташа көрсеткіш 55,78 баллға тең. Бұл жоғарғы көрсеткіш болып табылады. Фактордың сипаттамасы: өз күш-жігеріне сенімді, эмоционалды кемелденген, жағдайға батыл қарайлайтын, өз жоспар-мақсатына берік, көңіл-күй тербелістеріне түспейтін тұлғаларға тән сипаттама. Мұндай адамдар әр затқа жауапты, өмірге реалистік көз-қараспен қарайды. Өз кемшіліктерін жасырмайды, жолында ұшырасқан сәтсіздіктерге мойымайды, қолайсыз жағдайларда өзін суыққанды ұстай алады, эмоционалды тұрақты болып келеді.«Экспрессивті-практикалық» факторі бойынша орташа көрсеткіш баллға тең. Бұл орташа көрсеткіш болып табылады, яғни 2 таңдамалық топтағы сыналушылар тең дәрежеде кездеседі, ол дегеніміз эмоционалды және практикалық, бейімделген снылушылар болып келеді.Әдістеме бойынша қорытынды 3таңдамалық топ орташа көрсеткіш 9 кестеде9 суреттегі графикалық қорытынды «Экстраверсия-интроверсия» факторі бойынша 3 таңдаманың орташа көрсеткіші 32,38 баллға тең. Бұл төмен көрсеткіш болып табылады. Төмен көрсеткіштер интроверт сипаттамасына тән. Интроверттің негізгі ерекшеліктеріне: өз жүріс-тұрысына деген сенімсіздік, айналасына ұқыпсыздық, өзгенің көз-қарасын мен пікірінен гөрі, өз жеке басын қанағаттандыру болып табылады. Интроверт төмен, бірқалыпты көңіл-күйде болады.

9 сурет. МакКрае-Костаның 3 таңдамалық топ бойынша 5 факторлы сұрақнаманың орташа көрсеткішіОлар өзінің жеке басының мәселесімен алаңдаулы болады. Мұндай адамдар әдетте тұйық, ұстамды, көпшіліктен қашқақтайтын, өзгенің жеке бас проблемасына бас сұқпайтын болып келеді. Интроверт теориялық және ғылыми жұмыс түрлерін ұнатпайды. Оқуда экстраверттермен салыстырғанда үлкен жетістіктерге қол жеткізеді. Интроверттер өз болашағын жоспарлағанды ұнатады, өз іс-әрекеттерін таразыға салады, өздерінің алып-ұшпа сезімдері мен ойларына сенбейді, сезімдерін көрсетпейді.«Бауыр басу-бөлектену» факторі бойынша орташа балл 32,08 тең. Бұл төмен көрсеткіш адамның тәуелсіз және өз бетінше болуына деген ынтасын көрсетеді. Мұндай адамдардың дистанция ұстанады, өзгелермен арнайы позицияны ұстайды. Көпшілікке ортақ, тапсырмаларды орындаудан қашады. Фактор бойынша төменгі көрсеткіштерге ие болған адамдар көбінесе өзідерін салқын қарым-қатынаста ұстайды. Оларды өздерінің жеке бас проблемалары алаңдатады. Өз қызығушылықтарын баса орынға қояды, мінсіз болуға ұмтылады. Мақсаттарын жүзеге асыру үшін, барлық іс-әрекет жасайды, өзгелермен санаспайды. «Өзін-өзі бақылау-испульсивтілік» факторі бойынша орташа көрсеткіш 37,3 баллға тең. Бұл төмен көрсеткіш болып табылады. Фактор бойынша төмен көрсеткішке ие болған адам өмірде табандылық танытпайды, өз өмірін қиындатпауды «жеңіл өмір», яғни бір күндікпен өмір сүруді жөн көреді. Мұндай тұлғалық тип өкілі ойсыз іс-әрекетке барады, жұмысына жауапсыз, ұмтылыссыз қарайды. Қоғамдағы белгілі ережелер мен тәртіпке мойынсұнбайды, моральді құндылықтарды құрметтемейді. Олар бейәлеуметті болып келеді, өзінің жеке басының пайдасы үшін алдау-арбауға дейін де барады.

10 сурет. МПВ Л.Собчик 1 таңдамалық әдістеме бойынша қорытынды

«Эмоционалды тұрақтылық пен тұрақсыздық» орташа балл 29,95 баллды құрайды. Бұл төмен көрсеткіш. Фактор бойынша сипаттама: эмоциялары мен импульсивті құштарлықтарын басқара алмайды, жауапкерсіз, шынайылықтан қашқақтайды. Мұндай адамдар өздерін дәрменсіз, қамқорсыз, өмірлік қиындыөтарға төтеп бере алмайтындай сезінеді. Жағымсыз жағдайлардан қиын шығады, тез депрессияға түседі, стрессті жағдайларда жұмысқа қабілеттері төмендейді, психологиялық кернеуге оңай түседі. Өзін-өзі бағалауы төмен, айналаға өкпелегіш.«Экспрессивті-практикалық» орташа көрсеткіш 43,7 баллды құрайды. Бұл орташа балл 3 таңдамалық сыналушылар эмоционалды және практикалық түрде жақсы бейімделген.Қорытындылай келе алдағы 2 жағдайларда, 2 таңдама сыналушылар таңдамасы экстраверттілік, өзін-өзі бақылау, құштарлық, эмоционалды тұрақтылық тән. Ал сыналушылардың 1 мен 3 өзара ұқсас таңдамалық ерекшеліген: интроверттілік, даралық, импульсивтілік, эмоционалды-тұрақсыздық тән.10 суреттен байқағандай, 1 таңдаманың сыналушыларында d-(50%) факторі жиі кездеседі. Фактор келесі мінездемемен ерекшелінеді: тұрақсыз аралас тип, қозғалмалы жүйке-жүйелі процесс; Циклоидті конституционалды тип, циклотимикалық темперамент. Мінездемесі: көңіл-күйінің ауыспалылығы, қоршаған ортаға деген тәуелділік, жылауға деген ниеттілік,экзальтированттілік. d -терең құштарлығы, тұрақтылықты, адалдылықты, консерватизмді, шынайылықты білдіреді. Тұлға структурасы: d- интровертті, пессимисті, қарым-қатынасқа түспейтін, мотивациясы төмен. Стрессті жағдайларда – өзін қоршау, тәуелді жүріс-тұрыс. Қорғаныс реакциясы өз қажеттіліктерінен реализациясынан бас тарту, интропунитивті реакция, дезадаптация. Әлеуметтік белсенділік: d-рухани құндылықтар өрісінде. Ауыртпалық таныту: d-меланхоликалық акцентуация, депрессивті жағдай. Тағыда бұл топтағы р+(42,5%) факторі кездеседі. Бұл фактордегі ерекшеліктер: күшті р+ жоғарғы жүйке-жүйелік қызмет. Атлетикалық және флегматикалық консультативті ерекшеліктер болады. Стеникалық, гипертимді темперамент р+ сипаттамасы р+: қарым-қатынасшылдылық, кенетшілдік, эмоционалды максимализм, мақсатшылдық, басшылыққа ұмтылыс, өзін-өзі бағалауының жоғарылауы, қауіптілік, бәсекелестік, импульсивтілік. Тұлғалық структура р+: жоғарғы мотивация, экстраверттілік, белсенділік, қажеттілік-билік, тұлғааралық басыңғы стиль, таным іс-әрекетіндегі стиль-тұтастық, эвристикалық тәжірибе. Стресстегі жағдайлар-жоғарғы белсенділік. Қорғаныс механизмі-санадағы жағымсыз ойларды ығыстыру. р+: әкімшілік және политикалық белсенділік. Ауыртпалы бұрмаланған реакция, р+:экспансивті-шизоидті акцентуация, ұлылық маниясы, ауытқулы жүріс-тұрыс: ішкілік, нашақорлық, құқықбұзушы іс-әрекет: аферизм, бұзақылық.Сыналушылардың 40%-да m—:факторін анықталды. Фактор келесідей мінездемемен ерекшелінеді. Күшті тұрақсыз тип ВНД Стеникалық (гипертимді) экстравертті тип, белсенді, экспансивті нұсқа. m-тәуелсіз, өз бетімен, мақсатқа жетідегі табандылық, индивидуалды, шектен тыс құштарлық, іс-әрекеттегі және сөйлеуіндегі испульсивтілік. Тұлғалық структура m-:жүріс-тұрысындағы мотиві эгоцентрлі тезаралық қажеттілігіне байланысты. Өзін-өзі бағалауы тым жоғарғы, эмоционалды қатал болып келеді. Қорғаныс механизмі – мәселені жоққа шығарады. Әлеуметтік бағыттылық m-:әкімшілік сфера, ортақ ережелерден тәуелсіз болып көріну, криминалдық бағытқа бас бұру. Ауыртпалық танысу m-: импульсивті жүріс-тұрыс, экспансивті – шизоидті акцентуация, ішкілік, нашақорлық, аферизм, алаяқтық жатады. Сыналушылардың 35%-да s+ факторі анықталды. Фактор келесі сипаттамалармен ерекшелінеді. Биологиялық алғышарт s+: жүйке-жүйесі күшті тип. Конституционалды ерекшелік: s+: атлетикалық конституция, стеникалық (гипертимді) тип әсер етуші. Сипаттамасы s+: қаталдылық, шешім қабылдағыштық, көшбасшылық, эгоизм, өмірге шынайы көзқарас, сенімділік, басшылық, тәуелсіздік, өзгенің қамын ойламайды, өзінен-өзі тежеу, шектеу қоймайды, қызбалылық, ерік-жігердің күштілігі, қақтығысқа бейімділік, сексуалды белсенділік. Тұлғалық ерекшелік s+: жетістікке жетудегі жоғарғы мотивация. Белсенділік пен қызбалылық. Интропсихикалық белсенділіктің төмен болуы. Сырттай эмоциясын білдіре алмайды. Тұлғааралық бейнесі тәуелсіз және көшбасушы болып келеді. Интуицияға, іштей сезімге сенбейді, тек қана кеңістіктегі қабылдауға назар аударады. Стресте: импульсивті реакция. Қорғаныс механизмі: ығыстыру, әлеуметтік белсенділік s+: урбанизация мен индустрияда. Ауыртпалы деформация s+: садизм, бейәлеуметтік, қатал іс-әрекет.11 сурет. МПВ Л. Собчик әдістемесі бойынша 2 таңдама

МПВ әдістемесі бойынша қорытынды Графикалық қорытынды 11 суретте көрстеліген. Суретте көрсетілгендей 2 таңдама бойынша d факторі 60% сыналушыда кездеседі. Фактор сипаттамасы: тұрақсыз аралас тип, жүйке-жүйесі процесстерінің қозғалмалылығы. Мінез –құлқы: көңіл-күйінің ауыспалылығы.Қоршаған ортаға деген тәуелділік, экзальтированділік d – бұл дегеніміз құштарлық, тұрақтылық, адалдық, консерватизм, өзін-өзі тежеу, шынайылық жатады. Тұлғалық структура: d -: интроверттілік, пессимизм, жетістікке жетуден қашу. Стресте: изоляция мен тәуелділік. Қорғаныс реакциясы: қажеттіліктерін қанағаттандырмау.Фактор р+ (57,5%) сипаттамасы: Күшті (р+) тип жүйке-жүйесі. Атлетикалық және флегматикалық конституционалды ерекшеліктер үйлесімділігі. Темперамент стеникалық, гипертимді (р+). Мінезінің қыры р+: қарым-қатынасшылдық, ынта-жігерлілік, басшылыққа ұмтылыс, өзін-өзі жоғары бағалау, қауіпке бас сүғу, бәсекелестік.

12 сурет. МПВ. Л. Собчик бойынша қорытынды

Фактор 42,5% е+ сыналушыларда былай ерекшелінеді: аралас тип е+: қозғалмалы, алаңдаушылық; конституционалды тип е+: эмоционалды тұрақсыз. Индивидуалды ерекшеліктері: мейірбандылық, альтруизм, діншілдік, шыдамдылық, өзгеге қол ұшын беруге деген ұмтылыс. Стреске реакция-қорқыныш. Қорғаныс механизмі-соматизация. е+: ортаға керекті белсенділік, моральді құндылық.Сыналушылардың 45%-да һ+42,5% факторі анықталды. Фактор ерекшелегі: аналитикалық биолоогиялық үйлесімде, инфантилизмге жақын, ер мен әйел дифференциясы бар. Һ+ жылы эмоциямен және адекваттылықпен ерекшелінеді. Реакция типі: сензитивті, меланхоликалық. Мінездемесі: сентиментальді, сезімталды тұлға. Мотив-жетістікке жетуден қашу, ұялу сезімімен шектен тыс аяушылық адамды ортаға бейімделгіш қылады.МПВ Л. Собчиктің 3 таңдаламы анализі бойынша қорытынды. 12 суретте көрсетілгендей фактор k+ (60%) кездеседі. Мінездік к- сенімсіз, алаңдаушы, баяулылық, сезімдерін тежеу, ұялу, қақтығыстан қашу, өзін-өзі кіналаумен сипатталады. Тұлғалық структура, к+: субъективті мотивиция, «Мен» интеллектісі эмоцияға басым, интровертті, ойлау стилі формальді-логикалық. Стресте тежеу мен ойланбайтын іс-әрекет, қорғаныс реакциясы- қашу мен фантазия әлемі. Әлеуметтік іс-әрекет к+: экономикамен, математикамен, физикамен байланысты.Қорытындылай келе таңдамада s+, p+, d-, m-. Факторлері жиі кездеседі. 2 таңдамада сыналушыларда h+, e+, p+, d-, р-. Факторі бар. Ал 3 таңдамада e-, k+, d-, m+ факторі кезедеседі.1 таңдамада кездескен корреляциялық байланыс:«Бейімділік» шкаласы келесі корреляциондық шкалалармен байланыста: «бауыр басу-бөлектену» коэффициент 0,44 тең. Бұл дегеніміз бауыр басу шкаласы жоғары болған сайын бейімділік шкаласы да жоғарылынады.— шкала «экстраверсия-интроверсия» (коэффициент 0,45 тең). Бұл дегеніміз экстраверсия жоғары болған сайын, бейімділік шкаласы да жоғарылынады;— шкала «өзін-өзі ұстау-импульсивность» (коэффициент 0,53 тең). Бұл дегеніміз өзін-өзі ұстау жоғары болған сайын, бейімділік шкаласы да жоғарылынады;-шкала «жүйке-жүйелік» (коэффициент 0,51 тең). Бұл жүйке-жүйелік төмендеген сайын, бейімділік жоғары болады;— шкала «қозғыштық» (коэффициент -0,47 тең).; Бұл қозғыштық төмендеген сайын, бейімділік жоғары болады;-шкала «тітіркенушілік» (коэффициент 0,34 тең). Бұл тітіркену төмендеген сайын, бейімділік жоғары болады;— шкала «ашықтық» (коэффициент 0,37 тең). Бұл дегеніміз ашықтық жоғары болған сайын, бейімділік шкаласы да жоғарылынады;-шкала «эмоционалды лабильділік» (коэффициент0,47 тең).). Бұл эмоциональная лабильділік төмендеген сайын, бейімділік жоғары болады;«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,57–ге тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,58-ге тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Реактивті агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент–0,32–ке тең). Бұл реактивті агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,65–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,43-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі төмен болады дегенді білдіреді. «Эмоционалды» жайлылық шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Жекелік-құштарлық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,64-ке тең). Бұл құштарлықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент 0,75-ке тең). Бұл экстраверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Импульсивтілік -өзін -өзі бақылау» шкаласы бойынша (коэффициент 0,56-ға тең). Бұл өзін-өзі бақылаудың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды тұрақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,65-ке тең). Бұл эмоционалды тұрақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,55-ке тең).Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғарыболған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі төмен болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,63-ке тең).Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Қозғыштық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,46-ға тең). Бұл қозғыштықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,5–ке тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,6-ға тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,5–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,53-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ішкі бақылау» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Жекелік-құштарлық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,44-ке тең). Бұл құштарлықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ге тең). Бұл экстраверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Импульсивтілік -өзін -өзі бақылау» шкаласы бойынша (коэффициент 0,48-ге тең). Бұл өзін-өзі бақылаудың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Эмоционалды тұрақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ке тең). Бұл эмоционалды тұрақтылықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі төмен болады дегенді білдіреді. «Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,44-ке тең).Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,55-ке тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,5–ке тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,35-ке тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,53–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,41-ге тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Доминантылық» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,37-ге тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,45-ке тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,43–ке тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,35–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.Сонымен, біз 1-таңдамадағы (өзін өзі қабылдамау,басқаларды қабылдамау,эмоционалды жайсыздық, ішкі бақылау және доминанттылық) сыналушылардың бейімділік бауыр басу, экстраверсия, өзін өзі бақылау, көпшілдік, салмақтылық, жабықтық, эмоционалды тұрақсыздық сияқты тұлғалық ерекшеліктермен байланысты екенін көреміз. Кері байланыста невротикалық, спонтанды агрессивтілік, қозғыштық, эмоционалды лабильділік және реактивті агрессивтілік сынды тұлғалық ерекшеліктер байқалды.Енді 2- ші таңдамадан алынғандардың корреляциялық байланыстарын қарастырамыз.Сонымен, «Дезадаптивтілік» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,66-ға тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,69-ға тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді. «Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,63-ке тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Қозғыштық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,39-ға тең). Бұл қозғыштықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,67–ге тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,74-ке тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,69–ға тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,65-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дезадаптивтіліктің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Өзін-өзі қабылдау» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,53-ке тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым өзін-өзі қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,62-ке тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым өзін-өзі қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,52-ке тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін-өзі қабылдаудың деңгейі төмен болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,56–ға тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін-өзі қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,61-ге тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін-өзі қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,59–ға тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін-өзі қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,5-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым өзін-өзі қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Басқаларды қабылдау» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротивтикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,52-ке тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,58—ге тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,69-ға тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Қозғыштық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,32-ке тең). Бұл қозғыштықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,5–ке тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,64-ке тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,6–ға тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,45-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды жайлылық» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,64-ке тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,51—ге тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,53—ке тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,68–ге тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,7-ге тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,77–ге тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,54-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайлылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ішкі бақылау» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,7—ге тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,48-ге тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,72—ке тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,61–ге тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,67-ге тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,73–ке тең). Бұл ашықтықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,62-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Доминанттылық» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,46-ға тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,54-ке тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,36–ға тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,43–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,66-ға тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Қозғыштық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,4-ке тең). Бұл қозғыштықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,43-ке тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,48-ге тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым доминанттылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.Деректердің статистикалық сараптамасы көрсеткендей 2-ші таңдамада (өзін өзі қабылдау,басқаларды қабылдау,эмоционалды жайлылық, ішкі бақылау және доминанттылық) сыналушылардың бейімділігі көпшілдік, салмақтылық, ашықтық сияқты тұлғалық ерекшеліктермен байланысты екенін көрсетеді. Кері байланыста невротикалық, спонтанды агрессивтілік, депрессивтілік, қозғыштық, эмоционалды лабилділік сынды тұлғалық ерекшеліктер байқалды. Сонымен 3-ші таңдамадағы математикалық статистиканың нәтижесін талдаймыз.«Дезадаптизациялық» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,46-ға тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,32—ке тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,62–ге тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,55-ке тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ұялшақтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,34-ке тең). Бұл ұялшақтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,48–ге тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент -0,66-ға тең). Бұл интроверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,4-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым дезадаптизациялықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Өзін-өзі қабылдамау» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,67-ге тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,42—ке тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,39–ға тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,56-ға тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ұялшақтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ге тең). Бұл ұялшақтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,4–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент -0,4-ке тең). Бұл интроверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,33-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өзін өзі қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Басқаларды қабылдамау» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,56-ға тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Спонтанды агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41—ге тең). Бұл спонтанды агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ге тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Қозғыштық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ге тең). Бұл қозғыштықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,64–ке тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,52-ге тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ұялшақтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,46-ға тең). Бұл ұялшақтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,58–ге тең). Бұл ашықтықтықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент -0,66-ға тең). Бұл интроверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,45-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым басқаларды қабылдамаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды жайсыздық» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,5-ке тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,33—ке тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,57–ге тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,61-ге тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ұялшақтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,43-ке тең). Бұл ұялшақтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,59–ға тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент -0,52-ке тең). Бұл интроверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,45-ке тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эмоционалды жайсыздықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ішкі бақылау» шкаласы «реактивті агрессивтілік» шкаласымен корреляциялық байланыстарға ие (коэффициент 0,44-ке тең).Бұл реактивті агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым ішкі бақылаудың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Бағынушылық» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,56-ға тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Қозғыштық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,35-ке тең). Бұл қозғыштықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,54–ке тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,6-ға тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Реактивті агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,48–ге тең). Бұл реактивті агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ұялшақтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ге тең). Бұл ұялшақтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,54–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент -0,38-ге тең). Бұл интроверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ге тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым бағынушылықтың деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эскапизм» шкаласы келесідей шкалалармен корреляциялық байланыстарға ие.«Невротикалық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,46-ға тең). Бұл невротикалықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Депрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,62—ге тең). Бұл депрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Қозғыштық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,35-ке тең). Бұл қозғыштықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Көпшілдік» шкаласы бойынша (коэффициент -0,42–ге тең). Бұл көпшілдіктің деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Салмақтылық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,38-ге тең). Бұл салмақтылықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Реактивті агрессивтілік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,38–ге тең). Бұл реактивті агрессивтіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ұялшақтық» шкаласы бойынша (коэффициент 0,33-ке тең). Бұл ұялшақтықтың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Ашықтық» шкаласы бойынша (коэффициент -0,4–ке тең). Бұл ашықтықтың деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Экстраверсия-интроверсия» шкаласы бойынша (коэффициент -0,43-ке тең). Бұл интроверттіліктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.«Эмоционалды лабильділік» шкаласы бойынша (коэффициент 0,41-ге тең). Бұл эмоционалды лабильділіктің деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым эскапизмнің деңгейі жоғары болады дегенді білдіреді.Біз 3-таңдамадағы (өзін өзі қабылдамау,басқаларды қабылдамау,эмоционалды жайлылық, ішкі бақылау бағынушылық және эскапизм) сыналушылардың дезадаптивтілігі невротикалық, депрессивтілік, ұялшақтық, эмоционалды лабильділік, спонтанды агрессивтілік және қозғыштық, реактивті агрессивтілік сияқты тұлғалық ерекшеліктермен өзара байланысты екенін анықтадық. Кері байланыста көпшілдік, салмақтылық, ашықтық, интроверсия сынды тұлғалық ерекшеліктер көрінді. Жүргізілген зерттеудің нәтижесінде болжам рассталды.

Қорытынды

Бейімделу, Г.Гартманн бойынша, қақтығыстық жағдайлармен байланысты процесстер сияқты, қақтығыстан еркін Мен саласына жататын процесстерде кіреді. Ішкі және сыртқы стимул ассимиляциясын және орташа бейімделу және қалыпты бейімделуге әкелетін және тұлғаның дамуының бұзылысына әкелетін, сонымен байланысты және сол механизмдермен қарым – қатынасы үрдісін бақылау қызықтырақ болады. Г.Гартманн мінез – құлықтың, дарынның, «Мен қызығушылығына» қатысты көптеген мәселелер, белгілі бір жағдайдағы қорғаныс механизімін таңдау және т.б. тек инстинкт және конфликт терминімен шешілуі мүмкін емес [6].Психоанализ саласындағы зерттеулер Меннің ашылуымен және қорғаныс механизмдерінің сипатталуымен басталды, алайда, психоанализ шекарасында басқа қызметтерді зерттеу және өзге аспектілердің белсенділігін зерттеу қажеттілігі туындады Г. Гартманн бойынша, белгілі бір инттелектуалды процесстің (Мысалы, интеллектуализация, А.Фрейд бойынша, жас өспірім кезіндегі қорғаныс механизмі ретінде көрінетін, өзінің жеке инстинктивті құштарлығына қарсылық) қорғаныс рөлін атқаруы, берілген функция оның анықтамасын өзгертпейді. Бұл процесс тұлғаның бейімделуіне ықпал ететін, сыртқы шындыққа бағытталуы мүмкін. Меннің көптеген функциясы жеке тұлғаның қақтығыстарына тікелей тартылмаған, бірақ қорғаныш процесстеріне жанама әсер етеді. Г.Гартманның ойынша интеллектінің даму онтогенезінде қақтығыстан тәуелсіз және Меннің «үш майданда» күрес жүргізу деп есептеген [7]. Г.Гартманн және басқа да психоаналитиктер процесс және осы процесстің нәтижесі ретіндегі бейімделушілік, бейімделу арасныдағы айырмашылықтарды жүргізеді. Жақсы бейімделген адам деп психоаналитиктер өнімділігі, өмірден ләззаттану қабілеті бар және психикалық тепе – теңдігі жойылмаған адамдарды жатқызды. Бейімделу процессінде жеке тұлға, сонымен қатар ортасы белседі түрде өзгереді, олардың арасында бейімделушілілк қатынасы орнатылады. Г.Гартманн эволюциялық биология әсерінен, адам бейімделудің преформироваланған құралын иемденеді, олар дамиды, піседі және бейімделу процессінде қолданылады деп есептеді. Бейімделу процессі Мен тарапынан реттеледі.Жауынгерлік қызметтің психологиялық мазмұны мен құрылымы шайқаста өз өмірін тәуекелге қоюмен, мүлiктi жою, жаппай қырып-жою, материалдық шығындар, адам шығындары сияқты әр түрлі қолайсыздықтармен байланысты түрлі проблемалар шешіледі. Шайқасты жүргізу міндеттерді дәл орындауға деген моральдық және заңдық жауапкершіліктердің артуымен байланысты, барлық әскери күштерден психикалық және физикалық қысымды талап етеді. Жоғарыда айтылғандай, кез келген адамзат қызметінің өз мотивтері бар. Әскери қызмет те шектеу емес. Біз мемлекеттік деңгейдегі ұрыс операцияларының басындағы мотивтер туралы айтар болсақ, бұл жерде әрдайым дерлік негізгі себеп елдің тұтастығы мен қауіпсіздігіне нақты қатердің пайда болуы болып табылады. Өз кезегінде, соғыс қимылдарын жүргізу нақты адамдар (жауынгер) тарапынан танылатын белгілі бір қызметті білдіреді. Бұған қоса ұрыс амалдары кезіндегі адамдардың ( әскери қызметкерлердің жауынгерлік амалдары) өзіндік ынталандыру мотивтеріне бар, олардың қатарына қажеттіліктер, сезімдер, қалаулар, ұмтылыстар, қызығушылықтар, идеалдар, нандырулар және т.б. жатқызылады. Шайқаста адамның ең басты қажеттілігі тірі қалу болып табылатындығы дау тудырмайды. Бұл өзін – өзі сақтауға негізделген қалыпты, генетикалық қалыптасқан қажеттілік. Алайда, ол түрлі адамдарда түрлі жолдармен көрiнiс береді және жеке тұлға мен әлеуметтік орта үшін оның әр түрлі салдары болуы мүмкін. Мысалы, бір адам соғыс техникасы мен ұрыс жүргізудің заманауи әдістерін белсенді және мақсатты бағытталған түрде игереді, өйткені ол шайқаста кім мықты дайындалған болса, соның жеңіске жету мүмкіндігінің көбірек екендігін түсінеді. Енді бір адам ұрыс кезінде қауіпті жағдайлардан қашып құтылуға, өз жолдастарының артына тығылуға тырысады, яғни қорқақтық танытады.Әскери – кәсіби қызметтің басқа түрі – кәдімгі, бейбіт жағдайдағы қызмет. Бір қарағанда, ол адамның Қарулы күштер қатарына шақырылғанға немесе келісім – шарт бойынша әскери қызметке кіріскенге дейінгі қызметінен айтарлықтай ерекшеленуі екіталай. Бірақ бұл қате пікір. Нағыз әскери борышын өтеуге шақырылған, әскери оқу орнына түскен немесе келісім шарт бойынша әскери қызмет етуге ниет білдірген жас жігіт, ең алдымен, үйреншікті мінез стереотиптерінен бас тартуға мәжбүр болады. Бұл әскери қызмет өтеудің ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы, пәрмендер бірлігі принципінің жүзеге асуы өз еркі, қалауларының басқа адам – командирдің ырығына саналы түрде бағынуын көздейді, ал бұл жағдай әлеуметтік – психологиялық тұрғыда жеке бостандық және таңдау белсенділігінің шектелуі арқылы жүреді. Жеке бостандық дәрежесін шектеу қажеттілігі әскери қызметтің қатан регламентациясының болуымен де байланысты (мұнда күнделікті күн тәртібі бойынша жүру міндеттілігі және т.с.с. жатқызуға болады).Әскери қызметін тағы бір ерекшелігі өзінің кәсіби қызметін кез келген уақытта, кез келген жағдайда, соның ішінде өміріне тікелей қауіп төнген кезде де орындауға әрдайым дайындығы болып табылады, ал бұл боса болмаса белгілі бір психикалық шиеленіске әкеліп соғады. Шын мәнінде, бейбіт уақыттағы әскери-кәсіби қызмет — соғыс қимылдарына қатысу үшін дайындықпен байланысты қызмет. Бұл әскери техниканы игеруді, қазіргі кездегі ұрыс жүргізу тәсілдерін меңгеруді, шайқаста алған білімдерін қолдану қабілетін қалыптастыруды көздейді [25].Сондай – ақ, психологиялық күйзелістің жас жігіттің әдеттегі әлеуметтік ортасынан (отбасы, достары және т.б.) бөлінуінен,жаңа ұжымға бейімделуінен, өмірлік перспективаларының әлдебір «ақпараттық қалқанмен» шектелуінен туындайтынын да атап өткен жөн. Әскери қызметке шақырылумен бірге азаматтың күн тәртібі мен тамақтану жүйесі өзгереді, физикалық жүктемелер артады, ал ол энергетикалық және зат алмасу процестерін қайта құруға алып келетінін атап кеткеніміз дұрыс.Алынған деректерге математикалық-статистикалық талдау жасау біздің болжамымызды нақтылауға және әлеуметтік-психологиялық бейімделушілікке байланысты жас жауынгерлердің тұлғалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді. Сонымен 1 іріктелген сыналушыларда төмендегі тұлғалық ерекшеліктерге негізделген жақсы әлеуметтік-психологиялық бейімделу бар: құштарлыққа, экстраверсияға, өзін қадағалаушылыққа, жатырқамаушылыққа, салмақтылыққа, эмоциялық тұрақтылыққа, ашушаңдықтың төмендігіне, мінезінің құбылмалылығының төмендігіне.2 іріктелген сынаушылардың әлеуметтік-психологиялық бейімделуі көпшілдік, өзін қадағалаушылық, жатырқамаушылық, салмақтылық, эмоциялық тұрақтылық, ашушаңдықтың төмендігі, мінезінің құбылмалылығының төмендігі сияқты тұлғалық ерекшеліктермен түйіседі.3 іріктелген сыналушылардың төменгі әлеуметтік-психологиялық деңгейі келесі тұлғалық ерекшеліктерге байланысты: жабығушылыққа, ашушаңдыққа, ұяңдыққа, эмоциялық құбылмалылыққа, бөлектенушілік және ырықсыздыққа.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Бурленова С.О. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесіне әсер ететін негізгі факторлар // Ізденіс. – 2011. — № 1. – Б. 315 – 320.

• Налчаджян А.А. Социально-психологическая адаптация личности. (Формы, механизмы и стратегии). – Ереван: Нарян, 1999. — 263 с.

3 Андреева Д.А. О понятии адаптации. Исследование адаптации военослужащих к условиям служения. // Человек и общество. — СПб.: Питер, 2003. –363 с4 Шибутани Т. Социальная психология. / Т. Шибутани. – Ростов н/Д.: Знание, 2008. – 544 с.5 Ротенберг В.С., Аршавский В.В. Поисковая активность и адаптация. — М.: МГУ, 2011. — 192 с.6 Фрейд А. Введение в технику психоанализа. – Одесса: РОГ, 2010. – 410 с.7 Селье Г. Очерки об адаптационном синдроме военных. — М.: МГТУ, 1990. — 254 с.8 Фрейд А. Психология «я» и защитные механизмы. – М.: Искра, 1998. – 187 с.9 Кон И.С. Психология социальной инерции.// Звание. — 1988. — № 1. — С. 12-15.10 Воложин А.И., Субботин Ю.К. Адаптация и компенсация — универсальный биологический механизм приспособления. — М.: МГУ, 2008. — 176 с.11 Зотова О.И., Кряжева И.К. Некоторые аспекты социально-психологической адаптации военных. // Психологические механизмы регуляции социального поведения. — М.: Школа, 2009. – 220с12Бурленова С.О. Әлеуметтену процесіндегі әлеуметтік тәжірибе сәтті бейімделудің маңызды шарты ретінде // Ұлт тағылымы. – 2010. — № 4. – Б. 210 – 213.13 Яницкий М.С. Адаптационный процесс: психологические механизмы и закономерности динамики: Учебное пособие. — Кемерово: Кемеровский гос. ун-т, 1999. — 84 с.14Маклаков А.Г., Положенцев Д.А., Руднев Д.А. Психологические механизмы поведения типа А у молодых людей в период адаптации к длительным психоэмоциональным нагрузкам. // Психол. Журнал. — 1993. — №6. — С. 86-94.15 Березин Ф.Б. Психическая и психофизиологическая адаптация человека. — Л., 1988. — 270 с.16 Меерсон Ф.З. Адаптация, стресс и профилактика. — М.: Мир, 2010. — 278 с.17 Балл Г.А. Понятие адаптации и его значение для психологии личности // Вопросы психологии. — 1989. — №1. — С. 92-100.18 Казначеев В.П. Современные аспекты адаптации. – Новосибирск: Нова, 1980. — 192 с.19 Медведев В.И. Устойчивость физиологических и психологических функций человека при действии экстремальных факторов. — Л.: Литер, 1982. — 103 с.20 Гапонова С.А. Особенности адаптации студентов вузов в процессе обучения // Психологический журнал. — 1994. — №3. — С. 131-135.21 Ершова Н.Г. Методические аспекты психолого-педагогического сопровождения учебно-воспитательного процесса в период адаптации студентов к обучению в высшей школе //Теория и практика физической культуры. — 2000. — №5. — С.14-17.22 Лагерев В.В. Адаптация военослужащих к новым условиям. — М.: МГУ, 2011. — 348 с.23 Смирнов А.Г. Вопросы динамики протекания социально-психологической адаптации курсантов к вузу.// Психологические условия профессионального становления личности в свете реформы общеобразовательной и профессиональной школы. — М.: МГУ, 2010. — С. 100-101.24 Данияров С.Б., Соложенкин В.В., Краснов И.Г. Взаимосвязь физиологических и психологических показателей в процессе адаптации у студентов. // Психологический журнал. — 2010. — №1. — С. 99-105.25 Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б., Уколова М.А. Адаптационные реакции и резистентность организма. – М.: Мир, 2009. — 128 с. 26 Гаркави, Л.Х. Понятие здоровья с позиции теории неспецифических адаптационных реакций организма. — Ростов-на-Дону: Ров, 2007.–225 с.27 Гаркави Л. X., Шихлярова А.И. Улучшение качества жизни и повышение неспецифической резистентности организма при развитии антистрессорных реакций. //Материалы Междунар. конфер. «Улучшение качества жизни».- СПб.: Питер, 2000. – 134с.28 Ионова Т.В. Динамика неспецифической резистентности организма студентов в период адаптации к условиям обучения в медицинском вузе: Автореф. дис. к. м. н. — М.: РУДН, 1990. — 160 с.29 Жмыриков А.Н. Диагностика социально-психологической адаптированности личности в новых условиях деятельности и общения. // Автореферат канд.дисс. — М.: Мосгор, 2006. – 48 с.30 Витенберг Е.В. Социально-психологические факторы адаптации к социальным и культурным изменениям. – СПб.: Прима, 1994. – 287 с.31 Терещенко А.Г. Изменения особенностей психических процессов у студентов в связи с адаптацией к учебной деятельности // Адаптация учащихся и молодежи к трудовой и учебной деятельности / Под ред. В.Г. Асеева. – Иркутск: Искра, 1986. –356 с.32 Спицин А.П. Особенности адаптации студентов младших курсов медицинского вуза к учебной деятельности. //Гигиена и санитария. — 2002. — №1. — С. 47-49.33 Казин Э.М., Иванов, Б.И., Литвинова, H.A. Влияние психофизиологического потенциала на адаптацию к учебной деятельности. // Физиология человека. — 2002. — №3. — С. 23-29.34 Фролова О.П., Юркова М.Г. Психологический тренинг как средство адаптации студентов к обучению в вузе.// Вопросы профориентации, адаптации и профессиональной подготовки / Под ред. В.Г. Асеева. – Иркутск: Искра, 2010. — 334.35 Михайлова Н.А., Федоров А.П., Эйдемиллер Э.Г. Основы клинической и психологической диагностики неврозов в связи с задачами психотерапии. – М.: МГУ, 2007. – 465 с.36 Кибрик Н.Д., Кушнарев В.В. Профилактика дезадаптации и суицидального поведения у обучающейся молодежи. Методические рекомендации / Под рук. А.Г. Амбрумовой. — М.: Мир, 1988. — 215 с.37 Барлас Т.В. Особенности социально-психологической адаптации при психосоматических и невротических нарушениях. // Психологический журнал. — 1994. — №6. — С. 116-120.