Жалайырлар туралы мәлімет қазақша | туралы қазақша

Жалайырлар тайпасы қазақтардың Ұлы жүзінің құрамындағы тайпа. Ғалымдардың арасында жалайырлар — түркіленген моңғолдар деген сенім бар. Рашид-ад-дин бойынша жалайырлар ерте заманда жетпіс мың қоныс болып Моңғолиядағы Кэлеурен өзенінің жағасында өмір сүрген.

Тарихи аңыздар бойынша, жалайырлар қытайлықтардан бой тасалап, Алтайдағы Ергене-Көнге қарай қашқан, ол кезде мұнда қияттар, қоңыраттар, наймандар және керей-уақтар өмір сүрген. Уақыт өте келе тайпалардың саны ұлғайғаны сонша, олар таудан түсуге мәжбүр болған және жалайырлар Жоңғарияға кетіп қалады. Түрік қағанаты құлаған соң жалайырлар «алты алаш» одағына кіреді.

Жалайырлардың моңғолдардан тарағаны жөніндегі ғалымдардың жорамалдары тарихи фактілерге негізделеді, атап айтқанда жалайырлар тайпасының бір бөлігі артықшылық жағдаймен Шағатай ұлысының құрамына кірген, ал жалайырлардың өзге бір бөлігі орталықтары Ходжент және Шыршық болып табылатын Сырдария бассейнінің аумағына қоныстанады.

Үйсіндермен және өзге де жетісулық тайпалармен бірге жалайырлар Дешті-Қыпшақтың құрамына кіреді.
Моңғол уақытында жалайырлар үлкен ықпалға ие болады, олардың бектері (әмірлері) Шағатай, Хулагид ұлыстарында және Ақ-Ордада басшылық орындарда болған.

Ол кездері жалайырлардың басты бегі Монкесар яргучи (бий) болған. Шыңғыс хан әскеріндегі қолбасшы Мукли-Говал жалайырлардың біріккен әскерін басқарады, онда Бала-Нойон, Эргай-Кесер, Елеукен мыңбасы әмірлері болады.
Орда-Еженнің немересі Койчидің қол астында Тектай мен Әлмұрза қолбасшылар басқарған төрт мыңдық жалайырлар әскері болды. Бұл есім жалайырлар ұрпағының эпонимінде «мырза» деп сақталды. XIII ғ. жалайырлар тайпасы Шағатай ұлысына қосылды.

Ақ-Ордада жалайырдың бектері Мөңкесар мен Есен-Темір маңызды рөл атқарды. Жалайырлардың әмірлері Иранда, Иракта және Сирияда елшілер болды. Дуланкит (төлеңгіт) ұрпақтары жалайырларға қарады, біздің заманымызда олар Жоңғар Алатауының ауданында Қаратал өзенінің бойында өмір сүреді.

Ескі аңыздарды білетіндердің айтуынша, Үйсінде Абақ және Тарақ деген екі ұл болады. Тарақтан жалайырлар өрбіген. Жалайырлар 12 тармақтан тұрады: ақбұйым, аңдас, арықтыным, байтегір, балғалы, кәлпе, мырза, қарашапан, күшік, орақты, сиыршы, сыпатай (атақты қолбасшы Сыпатайдың ұрпақтары). Ақбұйым (ақ жібек), кәлпе және мырза араб шығысынан оралған жалайырлардың тұқымдары болып табылады.

Біздің заманымызда жалайырлар Көксу және Қаратал өзендерінің жағасында өмір сүреді. Талдықорған облысында тұратын жалайыр тайпасының тармақтарындағы атауларда сырманақ және шуманақ этнонимдері сақталған (Батыс-Түрік қағанатындағы сырдариялық және шулық тайпалар). Жалайырлардың іздері Орта Азияның өзге халықтарында да кездеседі.