Үнді философиясы туралы қазақша реферат

Жалпы адамзат тарихында қола дәуірінен өту өндіргіш күштердің ширақ дамуына ғана әкеліп соққан жоқ, сонымен қатар рулық, алғашқы қауымдық қоғамның ыдырап, құлдық қоғамның пайда болуына, ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінуіне, адамның белсенді іс-әрекеті арқасында өзінің табиғат құдіреттері алдындағы әлсіздігі, бағыныштылығы сияқты құбылыстарды жоюда алғашқы қадам жасауына, сол табиғат құбылыстары туралы білімнің қалыптасуына осы негізде абстракңиялық ойлау қабілетінің өсуіне мүмкіндіктер туды. Сөйтіп ғасырлар бойына қалыптасқан әдет-ғұрып, дәстүр, дүниетанымдық көзқарас күйзеліске ұшырап, олардың орнына қоғамда қалыптасқан жаңа жағдайларды түсіндіретін тың көзқарас кең өріс ала бастады. Бұл көзқарас қияли заңдылықтарға сүйенген мифологиялық дүниетаным мен жаңадан дүниеге келіп жатқан білім және ойлау қабілетінің арасындағы қайшылықтарды шешуге тырысты. Бірақ мұндай көзқарас әлі де болса философия емес еді. Себебі, ежелгі шығыста өндірістік тәсілдің баяу қалыптасуы, философиялық ой-пікірдің сол кездегі жетістіктермен нашар байланыста болуы, шығыс философиясының діни-мифологиялық көзқарастан, күнделікті әдептілік санадан толық арылуына мүмкіндік бермеді.

Дегенмен де, табиғат құбылыстары мен олардың арасындағы өзгерістерді сиқырлы, беймәлім күштердің құдіретінен деп ұғып, адамға ұқсас құдай бейнесін жасау — абстракциялы ойлау процесінің жетілгендігін көрсетіп, дүниетанымдық көзқараста философияның жеке бағыт болып қалыптасуына қажетті алғашқы шарт болды. Осының нәтижесінде, кезінде жоғары деңгейдегі мәдениеттің арқасында әлемге әйгілі болған шығыс елдерінің философиялық ілімдері қалыптасты.

Біздің жыл санауымыздан үш мың жыл бұрын ежелгі үнді жерінде қауымдық қоғам ыдырап, оның орнына құлдық қоғам қалыптаса бастады. Осыған орай ежелгі үнді қоғамы төрт варнаға (каста) бөлінді. Олар: брахмандар (абыздар), кшатрийлер (әскербасылар), вайшьилер (ауқатты шаруалар) және шудралар (құлдар), Әр варна тұйықталған әлеуметтік топ болды да, әрқайсысы қоғамда өзіне тиесілі орын алды және олардың өздеріне ғана тән әр түрлі мамандықтары болды. Мысалы, брахмандардың үлесіне — ой еңбегі, кшатрийларға — әскери қызмет, вайшьилерге — ауылшаруашылық, қолөнер кәсібі, саудагерлік тисе, шудраларға — қара жұмыс қана тиді. Ежелгі үнді қоғамының осы даму кезеңіне сай мифологиялық, философиялық көзқарастары да қалыптасты. Олар негізінен үңді мәдениетінің ескерткіші ведаларда (веда б.д.д. 1500 жж.) жинақталған. Ведалар төрт бөлімнен тұрады: 1) Самхит — құдайларға арналған гимндер жинағы; 2) Брахман – самхитті түсіндіретін әр түрлі мифологиялық әңгімелер, ритуалдар, т.б.; 3) Араньякта (орман кітабы) брахманға тән ритуалдың орнына құдайларды іштей сыйлап-құрметтеу, олар туралы ойланып-толғану сияқты көзқарас; 4) Ведалардың ең соңғы сатысы «упанишадта» дәстүрлі варналарды бір-біріне қарсы қоюдан гөрі, олардың арасындағы айырмашылықты ең жоғары білім арқылы жоққа шығаруға болады деген идея уағыздалады.

Упанишадтың басты тезисі брахман туралы. Ғарыштың негізінде мәңгі мәнділік — брахман жатыр. Ал одан барлық заттар дамып өскен. Олай болса, брахман — бар әлемнің генетикалық, түпнегіздік бастамасы және олардың соңы. Брахман екі түрлі болады. Біріншісі — қозғалмайды, нақты өмір сүреді, бірақ жойылып кетуі мүмкін, ал екіншісі — жойылмайды, өлмейді, қозғалыста болады және ақиқат. Бірінші брахман көп түрлі болса, екіншісі — жалқы. Кейбір жағдайларды брахманмен қатар, синоним ретінде, атман ұғымы да қарастырылады. Атманның табиғаты — бір жағынан дене сияқты болса, екінші жағынан рух сияқты. Рухты атман — тіршіліктің негізі, ал екеуі қосылып, барлық денелердің ішкі бастамасы, негізі және соңы болады. Атман тек бастама ғана емес, ол — саналы тіршілік иесі, әлемді жаратушы, Брахман және атманмен қатар тұрған ұғымдардың бірі — пуруша және «мен». Пуруша (еркек) — ол әлем, адам түріндегі әлем. Сондықтан атман бастапқыда пуруша түрінде болып, «мен әлемді жаратамын», деп: аспан суын, сәуленің бөлшектерін, әлімді, суды жаратты. Осыдан біз атманның саналы екенін түсінеміз. Упанишадта «менді» брахманмен, атманмен деп түсінгенде ғана, адам өзін құдаймен, бүкіл әлеммен теңмін деп түсінеді. Ал, «мен» — бір бөлек, брахман, атман — бір бөлек деп түсінетін болсақ, ол — білімділікке жатпайды. Ал егер атманды танып-білсек, барлығын да білгеніміз. Жалпы, білімділік упанишадта өте жоғары бағаланады. Мысалы, тікелей құрбандық шалу туралы білім өте құнды. Өмірдің ең басты мақсаты — тірі кезінде атман-брахманмен қосылып-бірігу. Өмір қиыншылығынан, құмарлығынан, үмітінен, қызғаншақтықтан тыныштық тауып, алдап-арбаусыз ой кешіп, атманды түсініп-білген адам нағыз брахман болып құдайға, әлемдік құрылымға айналады. Упанишадта жанның көшіп-қону идеясы ең басты идеялардың бірі, Қайта-қайта айналып келетін жанның сансар тырнағынан құтылу үшін аскеттік өмір сүріп, ең жоғары білім алуы басты шарт болып саналады.

Ведалар негізінде қалыптасқан философиялық ілімдер сол ведалардың беделін мойындау-мойындамауына байланысты әр түрлі бағыттарға бөлінеді: жайнизм, буддизм, даршандар, чарвактар-локаяттар, санкхья, т.б.

Жайнизм («жина» — жеңімпаз). Жайнизмнің негізгі философиялық көзқарастары «сиддханта» деп аталатын кітаптар жинағында берілген (б.д.д. III ғ.). Жайнизм сансарға (жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүруі), кармаға (әділ жаза заңдылығы) және мокшаға (жанды қасіреттен азат ету) сенеді. Жайнизмнің басты мақсаты — қасірет деп түсінген өмірден азат болу. Жайнизмнің ілімінше, карма заңын құдайларға құрбандық шалып өзіңе қаратуға болмайды. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз істерінің салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол үшін сансардан құтылу қажет.

Жайналықтар әлемді тіршілігі бар және тіршілігі жоқ деп екіге бөледі. Тіршілігі жоқ (аджива) әлем атомдардан (ану) тұратын материядан (пудгала) құралады. Олар бір-бірімен қосыла, бөліне алады. Оларға, сонымен қатар, кеңістік (акаша), уақыт (кала), орта және қозғалыс жатады.

Тіршіліктің жаны бар. Керек десеңіз, жердің де жаны бар. Жанның өзі әр түрлі болады. Егер ауа, су, жер, от, өсімдіктер тек қана сезіне алса, құстарға, жануарларға, адамдарға сезім мүшелері арқылы түйсіну тән. Жалпы алғанда, тіршілік мәңгі, бірақ ол материалдық денелер түрін қабылдаған көптеген жандарға бөлініп кетеді де, бір денеден екінші денеге ауысып отырады.

Жайнизм мокша тіршілік пен тіршілігі жоқтардың арасын толығымен алшақтатса, карма оларды біріктіреді, сөйтіп мәңгі әлемдік процесс жүріп жатады. Карманың өзі көп түрлі болады. Оның бірі денеміздің табиғатын, бізді дүниеге әкелген жан-ұямызды айқындаса, екіншісі өмірдің ұзақтығын, үшіншісі — тіршілік пен тіршілігі жоқтарды біріктірудің негізі болып есептелетін құштарлыққа, ләзаттануға қатынасты айқындайды.

Ал сансардан азат болу үшін «үш қазынаны» сақтау керек. Олар: дұрыс қылық, шынайы білім, дұрыс сенім. Дұрыс сенім — тиртханкалар деп аталатын 24 әулиенің іс-әрекетіне сену болса, дұрыс қылық — тазалықты, шындықты, сабырлықты, өзіне қаталдықты, салмақтылықты сақтау. Ал шынайы білім — жанның сезім мүшелері мен ақыл-ойға сүйенбей алған білімі. Мұндай танып-білу процесінде жан қарастырып отырған заттармен тікелей байланысады. Ал түйсіктер, ақыл-ой болса мұндай байланысқа кедергі жасайды. Танымның үшінші түрі өз тарапынан үш сатыдан тұрады. Бірінші сатысында — жан алшақтығы және ұзақ заттарды түйсінеді, екінші сатысында — өз бойындағы адамдарға деген қызғанышты, жек көрушілікті жеңген жан адамдардың қазіргі және өткен кездегі ойларын тікелей білуге мүмкіндік алады, ал үшінші сатысында — азат болған жанға көрегендік қасиет, абсолюттік білім дариды.

Жайналардың пікірінше, әлем бірінің үстіне бірі орналасқан көп қабаттан тұрады. Төменгі екі қабатында — әзәзіл (перілер), ортаншы қабатта — жер, келесі қабатта — құдайлар, ал ең жоғарғы қабатта — құдайларға ұқсас джиндар орналасқан. Шындап келгенде, жайналардың пікірінше, құдай жоқ, оның бар екендігі туралы келтіріп жүрген дәлелдердің бәрі негізсіз, қате, сондықтан да құдайға емес, 24 тиртханкараға (әулиелер) және джиндарға сену керек.

Жайнизм кейінірек дигамбар және шветамбар деген екі сектаға бөлініп кетті. Жайнизмге Үндістанда қазірдің өзінде де көптеген адамдар сенеді.

Буддизм. Бұл философиялық ағымның шығу тарихы принц Сидцхарта гаутаманың (б.д.д. 563—83 жж.) есімімен тығыз байланысты. Буддизм ілімі бойынша, өмір — қасірет. Адам қандай әлеуметтік сатыда тұрса да аурудан, көріліктен, өлімнен құтыла алмайды. Оған құдайға шалған құрбандық та көмектесе алмайды. Қасіреттен құтылудың бірден-бір жолы — сансардан (жанның бір денеден бір денеге ауысып отыруы) толық азат болу. Ол үшін адам төрт түрлі ақиқатты білуі қажет: 1) өмір — қасірет. Өмірге келу, көрілік, ауру, өлім, жақсы көрген нәрсеңнен айрылу, қажетіне жете алмау, т.б. — осылардың бәрі — қасірет; 2) қасіреттің пайда болуы туралы ақиқат; 3) қасіреттің пайда болу себебі — өмірден ләззат алуға деген құштарлық екенін түсініп аталған құштарлықтардан құтылу арқылы оны жеңуге болатындығына сену; 4) құштарлықтан құтылу жолдарын білу. Құштарлықтан құтылу оңай емес, ол үшін сегіз әдептілік қағиданы бұлжытпай орындау арқылы жанды таза ұстауға тырысу қажет. Олар: 1) дұрыс жол — төрт ақиқатты дұрыс түсіну; 2) дұрыс шешім — төрт ақиқатқа өз өмірін айтпау, біреуді босқа жамандау, балағат сөз айтпау; 3) дұрыс іс-әрекет..— ешқандай тіршілік иесіне жамандық жасамау, ұрлық-қарлықтан қашық болу; 4) дұрыс күш жасамау — құмарлықпен, жаман оймен күресу; 5) дұрыс ой бағыты — бұл дүниенің жалған, алдамшы, уақытша екенін түсіну; 6) дұрыс жинақтала білу — өз денеңді сезінуден, ойлаудан, түйсінуден арылу.

Дұрыс жинақтала білудің өзі төрт сатыдан тұрады: 1) ойды төрт ақиқатқа тұсініп, пайымдауға бағыштау; 2) осы төрт ақиқатқа сену. Ол біздің жанымыздың тыныштықта. және қуанышта болуына мұмкіндік береді; 3) Қуаныш-қайғыдан, оз денеңді сезінуден арылу; 4) Толық сабырлық және талғау- сыздық жағдайға жету. Соңғы сатыны будца «нирвана» деп атай- ды. Нирвана — қайта тірілуден құтқару. Нирвана мокшаның өзгерген тұрі. Тек нирвананың мокшадан айырмашылығы, мокша жанды қасіреттен о дұниеде азат етсе, нирвана — бұл дұниеде азат етеді. Нирвана жағдайына жеткен адамды архат (қадірлі, құрметті, сыйлы адам) деп атайды. Нирвана, архат жағдайына жеткен адамды брахман деуге де болады. Олай бол- са, нирвана — ең жоғары ләззат. Кейін келе, нирвана ұғымы адамның бойынан бұкіл әлемдік көрініске ауысады. Әлемдегі нирвана мәңгі, оны ешкім дүниеге әкелмейді және пайда бо- луының себебі жоқ. Әлемдік нирвананы сезім мұшелері арқы- лы қабылдау мұмкін емес, оны тек қана дұрыс жолмен жұр- ген, ақыл-ойы таза, кұнделікті қызықтан алшақ адам танып- біле алады.

Біздің дәуірімізге дейінгі III ғ. Ұндістанның ресми идеоло- гиясы болды. Кейінірек келе, ол дінге айнальш, екі ағымға бөлініп кетті. Хинаяна — «кіші шеңбер» деп аталатын ағым алғашқы будцизмге жақынырақ болса, махаяна — «ұлкен шең- бер» .деп аталатын ағым — архаттан гөрі «бодхисатваны» пір тұтады. «Бодхисатва» — архатқа жетпеген, бірақ толық білімге жетуге талпынып жұрген адам. Ол білгір адамнан гөрі дін уағыз- даушы адамға көбірек ұқсайды. Өзінің ерлігімен, батырлығы-

мен ол тек өзін ғана құткармайды, өз кұшімен нирванаға хете алмайтындардың бәрін құтқарады. Сөйтіп, нирвана өзінің бұрынғы мағынасынан айрылып, «жұмақ» ұғымға пара-пар ұғымға айналды.

Буддизмге сенушілер Ұндістанның өзінен гөрі одан тыс мем- лекеттерде көп кездеседі (Қытай, Жапония, Бирма, Цейлон, Т.6.). Ал Ұндістанның өзінде буддизмнің орнын брахманизм басады да, буддизмдегі будда Вишну құдайдың бір көрінісі больш қалады.

Локаята (чарвака), (лока — «аймақ, ел, кеңістік, әлем, жер, өмір». Ал көпшілік тұрде — «адамдар, халық, адамзат» деғен мағына береді). Локаяттар веда ілімдерін жоққа шығарады. Осы тұрғьщан веда дініп, оиыц беделін, ғұламаларьш, ілімдерің сьхнға алады. Веданьщ дінбасылары, локаяттардың пікірінше, халық- ты алдап, соның арқасында байып жұр: Локаятгардың пікірінше, дене өлгеннен барлық денелер заттар махабхут деп аталатын төрт тұпнеіізден тұрады. Олар: ауа (ваю), от (агни), су (ап) жене жер (кшита). Махабхуттар белеенді және әрекетшіл келеді. Ма- хабхутгар өзіне тән кұштің, белсенділіктің арақаеында өзара бай- ланысқа тұсіп, бірігіп, ыңғайы келгенде, бұрьш жеке алғанда өздерінде жоқ қасиет сана пайда болады. Ал денелер өлген- де, олар қайтадан өздерін омірге әкелген махабхуттарға бөлшектенеді, ал бөлшектенген махабхуттармен бірге сана да жойылады.

Локаяттар өмірдің мәні бақытта, ал бақыттың өзі — ләззат деп тұсінген. Олардың тұсінігінше, ләззат пен қасірет бір-бірімен байланыста, бірақ қасірет будцизмдегі сияқты өмірдің мәні емес, оны толығымен жою мұмкін емес, оны азайту, жеңілдету өз қольімызда. Табиғатты өлеуметтік құбылыстарды танып-білуде ақыл-ойдан, сырт кұш туралы ілімдерден, беделдіктен пайда жоқ, білімді тек сезім мұшелері арқылы ала алмаймыз. Кейінірек қеде, локаяттар сушикши (нәзік) және дхурта (тұрпайы, дөрекі) деп алатын екі салаға бөлінеді.

Қытай философиясы

Қола дөуірінен темір дөуіріне өтуі кезеңінде ежелгі Қытайда ауылшаруашылығы мен қала тұрғындарының еңбектерінің бөлінуі, ақшалай-тауарлық қатынастардың қалып- тасуына, ой және дене еңбектерінің бөліңуі, әр түрлі сатьщағы әлеуметтік топтардың пайда болуы жүріп жатты.

Ежелгі Қытай мемлекеті — шын мәніндегі, шығыстьгқ дес- потия болатын. Мемлекет басшысы — әрі монах, әрі жрец және жалғыз ғана жер иесі болды. Әр түрлі рангтағы ариетократия мемлекеттік қызметте болды. Олардан кейін әлеуметтік саты- да — рубасылары, отбасы (семья) басылары тұрды. Ал құлдар болса, жануарлар сияқты әлеуметтік сатыдан тыс қалды.

Заң болған жоқ, сондықтан өлеуметгік сатыда жоғары тұрғын- дардың өктемдігінен ешкім тыс қала алмады. Бірақ мемлекет басшысының (ван) алдына өр түрлі әлеуметтік сатылардың бәрі тең болды. Халық арасындағы қарым-қатынас кұрделі, шым- шытырақ ритуалдарға негізделді.

Мысалы, тірілердің өлгендерге, олардың рухына, табиғат құбылыстарына, жерге және аспанға деген қарым-қатынас негізіне қалыщасқан діни көзқарас, әдет-ғұрып, дәстұрлермен тығыз байланыстағы ритуалдар, жоғары әлеуметтік сатыда тұрғындар мен төменгі сатыдағылардың арақатынасын нақтьі- яап, айқындайды, т.б.

Қытайлардың сол кездегі дұниетанымдық көзқарастары <<бес кітап» (у цзин) аталатын кітаптарда шоғырланған. Бұл кітаптар өздерін білімді санайтын әр адамньщ кезқарасын қалыптасты- руда ұлкен рөл атқарды.

Ежелгі Қытайда ғылымның да кейбір салалары пайда бола бастады. Мысалы: метематика, астрономия, медицина. Осы ғылымдар саласындағы жетістіктер негізінде ай мен кұннің тұтылу мезгілін анықтады, астрономиялық құбылыстар мен жердегі құбылыстардың байланысын айқындауға, кұнтізбе (календарь), уақыт есептеу, т.б. тәсілдерді ойлап, табуға мұмкіндік туды. Бірақ ғылым елі де болса әлжуаз қалыпта еді. Бұл жағдай философиялық ілімдердің деңгейіне әсер ет- пей қойған жоқ.

Біздің дөуірімізге дейінгі ұшінші ғасырдың аяғында пайда болған ежелгі қытай философиясы кейінірек негізгі алты фило- софиялық бағытқа — мектептерге бөлінді. Олар: конфуңийшыл- дық, моизм, заң мектебі (легистер), даосизм, тұрпайы фило- софтар (натурфилософия) және атаулар мектебі. Біз бұл атал- ған философиялық мектептердің ішіндегі ең көрнектілері — конфуцийшылдық, даосизм және легистерге ғана қысқаша тоқ- таламыз.

конфуциіішьидық. Бұл философиялық ағымның пайда болуы және қалыптасуы, осы ағымның негізін қалаушы Кун-фу-цзы, оның ізбасарлары Мэн-цзы және Сюнь-цзының есімдерімён ты- ғыз байланысты.

Кун-фу-цзы (б.д.д. 551—479 жж.). Кедейленген ақсұйек әскер- басы отбасында дүниеге келген. Ата-анасынан ерте айрылған ол тек 15 жаеьшда ғана білімге құштарлық тынытады, ал 50 жасын- да өз мектебін қалыптастырады. Оның көптеген ізбасарлары бол- ған. Олар ұстазыньщ және өздерінің ой-пікірлерін, қағидалары мен тұжырымдарын жинақтап,. «Әңгімелер мен пікірлер» («лунь юй») деген конфуцийшылдьщ ілімнің негізіі шығармасьш дұни- еге келтірді. Қытайлықтардьщ көптеген ұрпақтары бұл кітапты ұлгі тұіып, басшылыққа алған.

Кун-фу-ңзының ілімінше, ең жоғары жаратушы кұш — ас- пан. Ол жерде әділеттілік болуын қадағалап отырады. Ал қогам- дағы теңсіздік, әр түрлі сатыдағы топтардың болуы ол — әділеттілік. Олай болса, аспан (кок) осы теңсіздікті қорғайды. Кун-фу-цзы озінің ілімін аспан денелерінің завдылықтарын немесе, бабалар рухын зерттеуге арнамайды. «Өмірдің» не екенін білмей жатып олімнің, рухтың не екенін қайдан білеміз», — деуінің өзі осыган айғақ.

Керісінше, оньщ қарастьфатын негізгі мәселесі — адамдар арасындағы қарым-қатынас, тәрбие мәселелері. Осыған орай ол мынадай ұғымдарға көбірек көңіл бөледі. Олар: «тең орта», «адамгершілік» жәңе «озара сұйіспеншілік». Осы ұш ұғым бірігіп, «дао» (дұрыс жол) құрайды. Әр адам осы даоның жолымен омір сұруі қажет.

«Тең орта» — адамдардың сабьфсыздық пен сақтьщтың ара-¹ сындағы іс-әрекеті. Омірде мұндай «ортаньі» ұстап, іс-әрекет жасау оңай емес, себебі, адамдардьщ көпшілігі сабьфсыздық көрсетсе, бір тобы тым сақ келеді.

Ал адамгершіліктің негізі — «жэнь» — «ата-анасын құрмет- теу және ұлкен ағаларын сыйлау», жалпы алғанда, ұлкендерді сыйлау. Кімде кім шын жұректен адамгершілікке ұмтылса, ол еш уақытта жамандық жасамайды: Ал «өзара сұйіспеншілік» арқылы қарым-қатыңас, конфуцийшылдық әдептілік туралы ілімінің негізгі өзекті ұғымы. Бұл әдептілік қағидасы, бір созбен айтқанда: «Өзің қаламайтын нәрсені басқа біреуге жасама», — дегенге сайьш келеді, Аталған әдептілік қағидаларын «текті адам- дар» (цзюнь-цзы) ғана басшылыққа алып, іс-әрекет жасайды, —

Конфуцийшылдар өздерінің шығармаларының көбіне осы «текті адамдарға» қарапайым адамдарды қарсы қояды. «Текті адам» — заң мен парызды басшылыққа алса, қарапайым адам қалай тиімді орналасып, пайда тапсам деп ойлайды; «текті адам- ға» ұлкен маңызды шаруадар тапсыруға болса, қарапайым адамға ондай тапсьфма бере алмайсың, оларға тек қана ұсақ-тұйек тап-

сыруға болады; «текті адам» басқалармен келісімді жағдайда өмір сұрсе де, олардың артынан ермейді, өзінің жолын ұстайды, ал қарапайым адам жұртпен келісімді өмір сұрмесе де, солардың айтқанын істеп, артында жұруге дайын тұрады, т.б.

«Текті адам» тек қана этикалық ұғым емес, ол саяси ұғым. Ол халықты басқарады. Ал басқарудың негізгі қайнар көзі — басшының өз басының әдептілік қасиеттерін өзінен төмен тұрғандарға мысал ретінде көрсету. Егер басшылар «дао» жолы- мен жұрсе, онда халық оларға қарсы келмейді.

Кун-фу-цзы барлық нәрсе өзгерісте болады, уақыт тоқтамай өтіп жатады десе де, қоғамдық өмірге келгенде, ондағы қалып- тасқан жағдайлар қаз-қалпында дамуы керек деп есептейді. Сон- дықтан, билеуші — билеуші, шенеулік — шенеулік, -өке — әке, ал бала — бала болып, атгарына байланысты емес, шын мөнінде қалулары керек. Ал оларда кұтпеген жерде кездейсоқ өзгеріс бола қалса, ол тез арада өз қалпына келуі керек. Билеуші —« оке, халқы— оның балалары. Осы тұрғыдан мемлекет басқа- рылуы керек. Демек, «білу дегеніміз — табиғатты емее, адам- дарды танып-білу», — деп есептейді. Кейбір адамдарға «туа біткен білім» тән болғандықтан, олар басқалардан жоғарырақ тұрады. Олардан кейін оқу арқылы білім алғандар тұрады. Оқу, білу таңдамалы тұрде болуы керек. Оқығанда тек өмірде керекті, ең дұрыс деген қағидаларды білу керек, қалғандарынан аулақ болу қажет. Білу дегеніміз — тек қана өзіміз білмейтінді ұйреніп, білу емес, сонымен қатар зерттеп отырған мәселелерді жан-жақ- ты қарастыру тәсілі.

Мэн-цзы — (б.д.д. 372—289 жж.) — Кун-фу-цзының ілімін орі қарай жалғастыра отырып, аспан (көк) — объективтік қажеттілік, тағдыр ретінде жақсылықты қорғайды дей отырып, аспанның еркі — адамдардың жігер-еркі арқылы көрінеді деген пікір айтады. Осыдан келіп, ол»» «адамньщ табиғаты тек жақсы- лықтан жаратылған». Олай болса, ван (билеуші) халықты өз баласындай сұйсе, халық оны әкесінен жақсы көруі керек, — деген тұжырым жасайды.

Сюнь-цзы (б.д.д. 313 ж. — белгісіз) аспан мен жерді барлық денелердің шығу тегі ретінде мойындаса да, тағдырды аспан- мың жігер-еркі ретінде мойындамайды. Оның пікірінше, аспан- ды қастерлеп, ол туралы ойланып отырғаннан гөрі, керекті зат- гарды кобейтіп, аспанның өзін бағындырған дұрыс.

Әлем өзінің табиғи зандылықтырымен өмір сұреді, оны зерт- теп, сырьш ұқса, оз қажетіңе жаратуға болады. Олай болса, ба- қыгты немесе бақытсыз, бай немесе қайыршы болу адамдардың

өзіне байланысты. Жалпы адамдар табиғатынан зұлым, қызған- шақ, дұниеқоңыз болып туады. Тәрбие арқылы адамдарды адамғершілікке баулып, оньщ табиғатын озгертуге болады. Ал адамдар өз тарапынан өзін-өзі жетілдіруге құлшьшуы тиіс.

Конфуцийшылдьщ б.д.д. I ғ. мемлекеттік ілімге, ал IX ғ. ба- стап Қытайдағы негізгі діни көзқарасқа айналды.

Легистер (заңгерлер) — негізгі өкілдері: Шан ян (б.д.д. IV ғ.), Хань-фэй-цзы (иіамамен б.д.д. III ғ.). Легистер конфуцийшыл- дардың мемлекетті әдептілікке негізделген зандарын жұзеге асы- ру арқылы басқару керек деген пікІрлеріне қарсы болып, керісінше, мемлекетгі іек қапа заңға сұйеніп басқаруға бола- ды, себебі, «мейірімділік пен адамгершілік» — қылмысқа апа- ратын бірден-бір жол, ал шын қайырымдыльщ езінің бастама- сыН жазалаудан алады деп уағыздайды. Сөйтіщ! легис гер ар- ожданның орнына корқымышты дәріптейді; Елде тәртіпсіздік болмас ұшін: 1) мақтаудан жазалау көп болу керек; 2) аямай жазалау арқылы халық арасында ұрей тудьіру қажет; 3) ұсақ қылмыс жасағандарды аямай жазалау керек, сонда олар бір- біріне сенімсіздік тудыру керек; 4) адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек. Осы қағидаларды бұлжытпай орын- дағанда ғана халық билеушінің айтқаньш екі етпей орындайды және керек болса, олімге де барады.

Конфуцийшылдардың мемлекет — ұлкен отбасы, оның бас- шысы — халықтың әкесі деген ілімінің орнына легистер: мем- лекет — өз алдына бір машина сияқты құбылыс,. билеуші Ач өзін ата-баба аруағынан да, халықтан да, аспаннан да жоғары қоятьш деспот. Мемлекеттің негізгі мақсаттары: 1) ұсақ патша- лықтарды біріктіріп, аспан аясындағы (Қытай) мемлекет құру; 2) осы мемлекетке басқа халықтарды бағыңдыру. Осы тұрғыдан өнерге, білімге деген құштарлық теңелуі қажет. Мемлекеттің экономикалық негізі қолөнер немесе сауда емес, егін шаруа- шылығы болуы керек.

Мемлекеттегі қызмет орындары адамдардьщ жұмыс істеу қабілетіне қарай белінуі тиіс.

Конфуцийшылдар мен легистердің арасьшдағы кұрес кеп жылдарға созылды. Тіпті қазірдің езінде де осы философиялық бағыттарды жақтаған немесе қарсы шыққан саяси топтар кездеседі.

Даосизм (VI— V ғғ. б.д.д.) бұл ілімнің негізін щлаушы б.д.д. VI ғ. өмір сұрген Лао-цзы деп есептеледі. Оның негізгі еңбегі — «Дао және дэ туралы кітап» («Дао дэ цин»). Даоцизм ілімі «дао» ұғымына негізделген. Егер басқа қытайльщ философияльщ ағым-

дарда «дао» «жол» деген мағына берсе, және ол Қытайдың да- муымен әдептілікті жетілудірудегі негізгі ұғым болса, даосизм- де «дао» — жалпы дұниетаңымдық ұғым. «Дао» — алғашқы бас- тама, алғашқы тұпнегіз және Қытайдағы, жердегі және Әлемдегі барлық құбылыстардың, денелердің бірлігі, соңғы сатысы, «дао- ның» алғашқы тұпнегіз екенін мынадай сөздерден байқаймыз: «дао — барлық заттардың анасы», «дао.— барлық заттардың тұпатасы»у «даоны аспан аясындағы империяішң (Қытайдың) анасы деп есептеуге болады», т.б.

Ал «даоның» затгардың соңы екенін мьшадай пікірден байқау- ға болады: «Әлемде еансыз көп әр түрлі затгар бар, бірақ олар- дың бәрі де өзінің бастамасына (даоға) қайтып келеді, оралады».

Даосизмдегі қарама-қарсы пікірлерге толы, көмескіленген ілімдердің бірі екі түрлі дао туралы ілім. Даоның бірінші тұрінің аты жоқ. Себебі, ол денесіз, екіұшты,. соншалықты кішкентай, мөнсіз, қөрінбейді, енжар және жалғыз. Ол мөңгі, еш уақытта өзгермейді, еш нәрсе оны өзіне бағындыра алмай- ды. Ал өзі басқа заттардың дамып, жетілуіне көмектесе алады, бұл жағынан шектелуді білмейді.

Ал «аты бар дао» ұсақ бөлшектерден («іш») тұрады. Ол бөлшектерде заттардың кескіні бар, сондықтан да олар «бар- лық заттардың анасы». «Аты бар даоның негізгі қасиеттері: шексіз, таусылмайды, құдіретті, өрекетшіл. Бұл екі түрлі «дао» бір-бірімен іштей тығыз байланысты, екіншісі біріншісінен ту- ындайды, ал кейбір жағдайларда олар бір-біріне ауыса береді, осының арқасында әлемде түрлі-түрлі ғажайыптар больш тұра- ды. Даосистер аты жоқ даоны биболмыс десе, аты бар даоны болмыс деп тұсінген. Барлық заттардың тұпнегізі биболмыс болғандықтан, олардың болмысқа сұйеніп, заттарға айналға- нына қарамастан, олар (заттар) тұрақсыз болып келеді. Бір кез- де қайтадан болмысқа сұйеніп, пайда болған затгар, құбылыс- тар мәңгі емес, тек биболмыс қана мәңгі.

Әлемдегі денелерде аспан (ян — еркек) мен ім* жер (инь әйел) бастамалары заттардың өмір сұру заңы (ңу) арқасында гармониялық бірлікте болады. «Дао» — болмыс заітарды дұ- ниеге келтірсе, «дэ» оларды қоректендіреді. Бұл екеуінсіз («дао және дэ») еш нәрсенің өмір сұруі мұмкін емес.

Заттардың гармониясы дегеніміз — олардьщ өздерінде қара- ма-қарсы жақтардың бір-біріне ауысып отыруы. Мысалы, адам туған кезде әлжуаз, өлсіз болса, олер алдында қатайьш, қай- раттанады, сол сияқты басқа денелер де өлсізденіп емірге кел- се, қатайып, көріленіп бұл әмірден кетеді.

«Даоның» екі тұріне байланысты танымньщ да екі тұрі бар. Аты жоқ даоны кез келген адам біле бермейді, оны тек шынайы дана адам ғана біле алады. Себебі, ондай адам құмарлықтан алшақ болғандықтан заттардың кұресінен — гармонияны, қоз- ғалыстан — тыныштықты, болмыстан — болмысгы көре алады, Ал, құмарлықтан арылмаған адам дайын заттарды ғана көреді. Танымның бұл екі тұрі бір-бірімен тығыз байланыста.

Шынайы дана билеуші даосистердің пікірінше, өзінің қол астындағыларға табиғи жолмен («дао» жолымен) — жұруіне мұмкіндік береді. Ондайф билеуші ештеңеге араласпайды. Ондай билеушінің бар екенін халық естігені болмаса, онымен тікелей байланыспай әрқайсысы өз жолдарымен жұреді, сондьщтан да даосистер дао жолымен жұргендерді заң арқылы шектеуге қарсы болады. Осы тұрғьщан олар конфуңийшылдарға да, легистерге де қарсы болды.

Кейін даосизм дінге айналып, өзінің алғашқы идеяларының біразьшан айрылып қалды

.

Тағы рефераттар