Түркілік бағытта қалыптасқан сопылық ілімнің қайнар көзі

Қазақ жеріне ислам діні сопылық ілімді уағыздаған дәруіштер сұхбаты
арқылы еніп, олардың сенімдік жүйесінің негізіне айналды. Халық
дүниетанымынан орын алған алғашқы түсініктерді жоққа шығармастан, олардың
рухани құндылығын арттыра түсетін сопылық ілім арқылы ислам дініндегі
құндылықтарды танып білген түркі халықтары үшін дінді уағыздаған дәруіштер
әулиеге баланды. Олардың қабірінің басына тұрғызылған кесенелер тәубе
ететін киелі орын ретінде танылып, түбі бір түркі халықтарының барлығы
қазіргі күннің өзінде зиарат жасайтын мекенге айналды. Соның ішінде даналық
хикметтері арқылы халық сеніміне иман ұялатқан Ахмет Ясауи ілімнің орны
ерекше.
Ахмет Ясауи ілімінің маңызы мен негізгі мақсатын, даму ерекшелігін
танып білу үшін ең алдымен түркі халықтарының ежелгі салт дәстүрлері мен
діни сеніміне назар аударғанымыз жөн.
Түркілер ежелден қоршаған ортамаен тіл табысуға ұмтылысында көкке
сиынып, көк тәңірге арнап құрбандық шалған. Табиғаттың түрлі құбылыстарына
гректер тәрізді Зевс, Пасейдон, Гера немесе үнідлер тәрізді Ваю,
Атман, Вайша деп жеке атау беріп, түрлі Сиыну рәсімдері мен дәстүрлерін
қалыптастырып, қоғам ішінде әр-түрлі сенімдердің белең алуына жол бермей
табиғатты билеуші ортақ күштің көк тәңірі екенін танытты. Түркі
халықтарының соғыс жорықтарын қолдайтын әрі жеңіс әперетін тәңірі ұлан
байтақ жерге қағанат құрып, оны басқаруға да дем берген. Мұны өз кезегінде
В.В.Бартольд ерекше атап өтеді: Қаған өз тағы үшін халыққа борыштар.
Өйткені тайпалық құрылымдардың бірлесуі жалпы халықты құрайды. Дегенмен хан
өзінің таққа отыруын халықтан емес тәңірінің қолдауымен жүзеге асады деп
санады [1].
Орхон ескерткіші VI-VII ғасырлардағы түркі халықтарының тарихы мен діни
танымын танытатын теңдесі жоқ туынды екені әлемге айан. Ел басқарған
тұлғалар әмірімен тас бетіне түсірілген жазбалардан біз түркілердің салт-
дәстүрі, сенімі, жаугершілікте өткізген тарихи маңызды мәліметтермен
танысамыз.
Биікте көк Тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған [2].
Барлық діннің негізінде болмыстың түбірін танып білу және сол арқылы
өмір даналығын іздеуге талпыныс орын алған. Міне түркілерде Адамның
әлемдегі орны, Алғашқы жаратылыс, Болмысты жаратушы тәрізді алғашқы
философиялық талдауларды өз дәстүрлеріне лайықты етіп түсіндіре алды. Адам
әлемдегі құбылыстарды логикалық тұрғыдан ақыл-ойы арқылы танып білуге
қауқарсыз дәуірде діни қызметкерлердің жорамалдарын негізге ала отырып
әрекет жасады. С.Орынбеков Түркілер түсінігінде тәңірі өмір сүрудің
негізі. Кейбірі тәңірі деп аспанның көкшілдігін айтса, басқалары тәңірді
аспан ретінде қабылдады [3] -деп, табиғи залаладан арашалайтын рухани
күштің көк аспан аясында екеніне назар аудартады. Көкке арнап құрбандық
шалу табиғи апаттар мен зұлымдық күштерден сақтайды. Түркі халықтарының
тәңірге табынғанын танытқан жазба деректерден олардың ата-баба рухын, жер
мен суды қастерлегенінің куәсі боламыз.
Д.Банзаров пен К.Яковлевтің пікірлерін негізге алған Л.Гумилев Тағыр-
тайық әдет ғұрпы бойынша түркілердің көк тәңіріге сиынуы әруақтарға
сиынуынан жоғары тұрады [4]. Тағыр-тайық дәстүрінде бүкіл қауым ерлері
жиылып тәңірі құрметіне құрбандық шалады. Сойылған мал еті түгел
тарқатылып, құрбандықтың аяғы үлкен тойға ұласады. Л.Гумилев Тағыр-
тайық дәстүрінде адам рухынан жоғары құдірет күшіне табынушылыққа баса
назар аударып, ол құдірет күшін жарық деп көрсетеді.
Àºûë-îé¹à ò¸óåëñiç àäàì ¼ìiðiíäåãi ðóõàíè ºàæåòòiëiêòåð “òà¹ûð-òàéûº”
ä¸ñò¾ði iñïåòòi º½ðáàíäûº øàëóìåí òîëûñàäû. Á½ë ºàæåòòiëiê àäàìíû
ïñèõîëîãèÿëûº ¸ëñiçäiãiíåí òóûíäà¹àí ¸ðåêåò åìåñ, îíû ì¸íi îäàí äà òåðåäå
æàòûð. ß¹íè àäàìçàò ¼ìiðiíå æàóàïòû ò¾ðäå ºàðàéòûí áið ðóõàíè ê¾øòi áàðûí
áiëiï, î¹àí èëàíó. Èñëàì äiíií ìîéûíäà¹àí ¸ð-áið áîëàøຠì½ñûëìàí äà îñû
ïðèíöèïêå áà¹ûí¹àí. ß¹íè, “Àëëàäàí áàñºà òàáûíàòûí Ò¸iðäi æîºòû¹ûíà æ¸íå
äå ñåíäiì ̽õàììåä îíû º½ëû æ¸íå åëøiñi åêåíiíå”-äåï, ñåíiì êåëòiðóìåí
¹àíà ì½ñûëìàíäàð ºàòàðûíà ºîñûë¹àí.
Ñîíûìåí, ò¾ðêiëåð ê¼êêå, ê¾í ìåí àé¹à æî¹àðûäàí øàïà¹àò áåðåòií ê¾ø
åñåáiíäå òàáûíóìåí ºàòàð àòà-áàáà ðóõûíäà ºàñòåðëåãåí. Æàðûº ä¾íèåäå
¾ñòåìäiãií æ¾ðãiçãåí º½äiðåò èåñi ê¼ê Ò¸iði àäàìçàò ºàçà áîë¹àííàí êåéií,
¼ç ¾ñòåìäiãií æîÿäû. Àäàì æåð ìåí ê¼êòi àÿñûíäà ä¾íèåãå êåëiï, ñîíû
àÿñûíäà ¼ìiðäåí ¼òåäi. ß¹íè ò¸íi æåð àíà ºîéíàóûíà ºîéûëñà, ðóõû ê¼êêå
ê¼òåðiëåäi. Îñû ñ¸òòåí áàñòàï áàðëûº º½äiðåò ê¾øòåðiíåí ò¸óåëñiç àðó຺à
àéíàëàäû. “Àðóàºòàð ¼çiíi ½ðïàºòàðûíà ºèûíøûëûºòà ñ¾éåíåð ñ¾éåíiøi áîë¹àí.
Ñîíäûºòàí ñî¹ûñ øàéºàñûíà êiðãåíäå, àò á¸éãåäåí êåëå æàòºàíäà æ¸íå ïàëóàí
ê¾ðåñiíi æ½ëºûñòàðûíäà àòà-áàáàëàðûíû àòûí ½ðàí åòiï øàºûðûï, îëàðäû
àðóà¹ûíàí ìåäåò ê¾òêåí”20.
Îñû æåðäå áið àéòà êåòåòií ì¸ñåëå, ò¾ðêiëåðäi àòà-áàáà àðóà¹ûí
ºàñòåðëåï, ºàäið ò½òóûí ê¼ê Ò¸iðiãå ñûéûíóìåí ñàëûñòûðûï, áiðií-áiðiíåí
ò¼ìåí íåìåñå æî¹àðû äåï ºàðàñòûðó ºàòå. ´éòêåíi á½ë íàíûìäàð ò¾ðêi
õàëûºòàðûíû òàíûìäûº æ¾éåñiíåí ¼çiíäiê îðûí àë¹àí æ¸íå áið-áiðiíå áåðãiñiç
ðóõàíè ê¾øòåðãå èå. Ñîíäûºòàí, á½ëàðäû ¼çàðà àéûðìàñûí íåìåñå ¾ñòåìäiãií
àéºûíäà¹àííàí ã¼ði, åêåói áiðëåñiï êåëãåíäå ¹àíà ò¾ðêiëåðäi ðóõàíè
콺òàæäû¹ûí ¼òåéòiíií åñêåðãåíiìiç æ¼í.
Ò¸iðiãå øàëûí¹àí º½ðáàíäûº àòà-áàáà ðóõûíà äà òèåñiëi åòiëãåí. ²àíøàìà
¹àñûð ¼òñå äà¹û, ºàçiðäi ¼çiíäå Ò¸iðiãå àðíàëûï øàëûí¹àí ìàë¹à îºûë¹àí
²½ðàí àòà-áàáà ðóõûíà áà¹ûøòàëàäû. Ò¾ðêiëåð àðóàºòàð¹à áà¹ûøòàï ò¼ðò
ò¾ëiêòi ºàéñûñûí áîëñûí º½ðáàíäûººà øàë¹àí. Òiðiñiíäå àðóà¹û àñºàí
êiñiëåðäi ìàçàðûíà áàðûï ºàí øû¹àðûï, ¼çiíi ºîëû æåòïåé æ¾ðãåí ê¼êåéòåñòi
àðìàíûí ¼òåóäi òiëåï, êåé-êåçäåði ê¼çiíi ºàðàøû¹ûíäàé ½ñòà¹àí ºèìàñûí
àòà¹àí. Åãåð äå òiëåãåí àðìàíû îðûíäàëàð áîëñà, àòà¹àíûí º½ðáàíäûººà
øàë¹àí. Îñû ê¼ðiíiñòi æàºñû áà¹àëàé áiëãåí Ñ.Íåñòåðîâ, “Äà¹äàðûñ ºàíøàëûºòû
ºàòòû áîëñà, º½ðáàíäûº ñîíøà áà¹àëû áîëóû øàðò” 21,-äåãåí. ʼøïåíäiëåð
¾øií áà¹àëû ¸ði ê¼çiíi ºàðàøû¹ûíäàé ½ñòà¹àí ºèìàñû æûëºû ìàëû. ´éòêåíi
æûëºû æàó¹à øàïñà -ñ¸éã¾ëiãi, ê¼øñå, æ¾ðñå- ê¼ëiãi, òîéëàðäà ê¼êïàð, á¸éãå…
îéûíäàðûíà ñàëûï ºûçûºòàéòûí º½ìàðû. Á¾êië áàéëû¹ûí îñû æûëºû ìàëûìåí
åñåïòåãåíi òà¹û áàð. ²èìàñòûº iñòåñå, Ò¸iðiíi ºàõàðûíà ½øûðàï, ºàé¹û-
ºàñiðåòêå øàëäû¹àìûç íåìåñå “àðóàºòàð ìàçàðäà òûíûøûíàí àéûðûëàäû” äåãåí
½¹ûìäà¹û ò¾ñiíiê ºàëûïòàñºàí.
Á½ë ðóõàíè ò¸ñiëäåð ìåí ôèëîñîñôèÿëûº îéëàð àäàìçàò áàëàñûíà ò¾ðëi
èäåÿëàðäû ½ñûíäû. ²½ðáàíäûººà íåãiçäåëãåí äiíè ôèëîñîôèÿëûº ä¸ñò¾ðëåð äå
àäàì ò¾éñiãiíi ê¾øiìåí ò¾çiëãåí. Ƹíå äå îë ä¸ñò¾ðëåð ñàíàëû ò¾ðäå
ºàáûëäàíäû. Àäàìçàò òàíûìûíû ºóàòòûëû¹ûí ê¼ðñåòêåí íåìiñòi àòàºòû
ôèëîñîôû ¸ði äiíòàíóøûñû Í.Êóçàíñêèé (1401-1464) ïiêiðiíøå: “Àäàìçàò ¼ç
àºûë-îéûíû øû¹àðìàøûëûº ºûçìåòi àðºûëû Ò¸iði ðåòiíäå òàíûëäû”22. Äåìåê,
àäàìçàò ¼çiíå áåéì¸ëiì áîë¹àí ðóõàíè ê¾øòåðãå òàáûíûï, òàáè¹àò àÿñûíäà ¼ç
îðíûí áåëãiëåéòií ôèëîñîôèÿëûº ò½æûðûìäàðäû ºàëûïòàñòûðäû. Ƹíå äå îë
ò½æûðûìäàð ¼ìið àºèºàòûíû íåãiçãi íîðìàëàðûí ò¾çäi. Á½ë æ¼íiíäå Ãåãåëü:
“Äiíãå äåãåí ñåçiì àäàìçàò ðóõûíäà ôèëîñîôèÿëûº içäåíiñòåðäi ºîðòûíäûñû
ðåòiíäå ïàéäà áîëäû”23-äåï, ðóõàíè ê¾øòåðãå äåãåí ñåçiìíi àäàìçàò àºûë-
îéûíàí òûñºàðû í¸ðñå åìåñòiãií ò¾ñiíäiðåäi.
Òàáè¹àò º½ïèÿñûí áiëóãå º½øòàðëûº òàíûòºàí áàºñû-áàëãåðëåð íຠñîë
ðóõàíè ê¾øòåðìåí àäàì àðàñûíäà¹û áàéëàíûñòû ðåòòåï îòûð¹àí. Áàºñûëàð
ºîáûçäû ñàðûíûíà åëòiï, “æûí” øàºûðûï, Ò¸iðiíi ºîëäàóûìåí àäàìçàòòû
ºàóiï-ºàòåðäåí ñàºòàíäûðäû. Òà¹äûð¹à àëäûí-àëà áîëæàó æàñàï, òàáè¹àò
ê¾øòåðií èãåðãåíäiãi ñîíøàëûº, êåéäå àéäàé àøûº ê¾íi àñïàííàí ºàðà á½ëò
ò¼íäiðiï, í¼ñåðëåòêåí íåìåñå àÿº àñòûíàí äàóûë ò½ð¹ûçûï, àéíàëàñûíû àñòàí-
êåñòåií øû¹àð¹àí. Îëàð åìäåó iñiìåí áîëæàó æàñàóäàí º½ðàëàºàí áîëìà¹àí
ò¸ðiçäi. Îíû áàºñû àòàóûíà áàëãåð, åìøi ñ¼çäåðiíi ºîñûëóû àéøûºòàé ò¾ñåäi.
°ëi ê¾íãå äåéií õàëûº àðàñûíäà áàºñû-áàëãåðäi åìäåó ¾ñòiíäåãi ¸äiñ-
ò¸ñiëäåði ìåí “æûíäàðûí” øàºûðûï, çiêið ñàëó ºèìûëäàðû æ¼íiíäå ò¾ðëi
ïiêiðëåð ñàºòàë¹àí. Áið ºûçû¹û, îë àûç ¸ãiìå íåìåñå åðòåãi êåéiïêåði
ðåòiíäå åìåñ, ñèºûð ê¾øií áà¹ûíäûð¹àí åìøi êåéïiíäå òàíûìàë.
Ø.Ó¸ëèõàíîâ áàºñûëàðäû æ¸ðäåì ñ½ðàð æûíäàðûíà ºàðàé ¾ëêåí, îðòàøà, ½ñàº
äåï ¾ø òîïºà á¼ëøåêòåï, ¾ëêåí áàºñûíû iñ-øàðàëàðû ìåí ¸äiñ-ò¸ñiëäåðiíå
êåiíåí òîºòàëàäû. “µëû áàºñûëàð áàðëûº àóðóëàðäàí äà æàçà àëàäû, ºàðûíäû
òiëiï, îïåðàöèÿ æàñàéäû, ¸éåëäåðäi àìàí-åñåí áîñàíóûíà áîëûñûï,
àëáàñòûëàðäû ðóõûìåí ñåñêåíäiðåäi, ºóàëàéäû, êåðåìåò îéûíäàðûìåí ¼çiíi
ðóõûí øàºûðûï, áàë àøàäû. ëêåí áàºñûëàðäû áåëãiëåði ìûíàäàé iñòåðiìåí
ê¼ðiíåäi: îéûíû êåçiíäå ºûëûøòû ºàðíûíà ñàëûï ºîÿäû, ºûëûøòû ñàáûíà äåéií
æ½òàäû, ºûï-ºûçûë òåìiðäi æàëàéäû, áàëòàìåí êåóäåñií øàïºûëàéäû. Îñûíû
áàðëû¹û åðòåäåãi ²îðºûò ¸óëèåäåí ì½ðà áîëûï ºàë¹àí ñàðûí ìåí ºîáûç ê¾éiíi
ñ¾éåëìåëäåóiìåí ¼òåäi” 24.
Øàìàíäûº íàíûì òåê æûíûí øàºûðûï, àäàìíû ñûðºàòûí åìäåóäåí º½ðàë¹àí
æîº. Äií áàñûíäà õàëûººà ûºïàëû çîð, ò¾ðêiëåðäi ðóõàíè ñ¾éåíiøiíå àéíàë¹àí
áiëiêòiëåði ò½ð¹àíûí åñòåí øû¹àðìà¹àíûìûç àáçàë. Îëàð ¼ìið ºèûíøûëû¹ûíà
ò¼òåï áåðóãå æ¸ðäåìi òèåð áiëiêòi ðóõàíè ½ñòàç ºûçìåòií àòºàðäû. Îðõîí
æàçáà åñêåðòêiøiíäå “áiëiê” ñ¼çi — “áàñºàðóøû”, “äàíûøïàí” äåãåí ìà¹ûíàäà
ºîëäàíûëàäû. Àë ƾñiï Áàëàñ๽íèäi “²½òòû áiëiãiíäå” “áiëiì” äåãåí
ìà¹ûíàíû áåðåäi. Øûíäû¹ûíäà áiëiì áàñºàðó¹à æåòåëåð àë¹àøºû º½ðàë. Áiëiì
ìåí áàñºàðóäû iøiíàðà áiðëåñòiðãåí áiëiêòiëiê ºàñèåòi êåç-êåëãåííi áîéûíà
äàðûìà¹àí.
Õàëûº àðàñûíäà àòû àûç¹à àéíàë¹àí áiëiêòi ò½ë¹àëàðäû áiði ²îðºûò-Àòà.
Îíû àéòºàí ¸ðáið íàºûë ñ¼çi ¼ç àëäûíà ò¾ðêiëiê ôèëîñîôèÿíû ìàûçûí
ò¾çåäi: “Ò¸êàïïàðëûºòû Ò¸iði ñ¾éìåñ… Ìiíãåí àòû ºèíàëìàéûíøà æîë
àëûíáàñ… Øàëûï êåñåð ¼ç ºûëûøûäû 콺àëòûï øàë¹àíøà, øàëìàñà èãi. Æàë¹àí
ñ¼ç á½ë ä¾íèåäå áîë¹àíøà, áîëìà¹àíû èãi. Åð æîìàðòûí, åð áàºûëûí æûðàó
áiëåð. ²àðñû àëäûûçäà æîëäàí àäàñòûðìàé, ºîáûç òàðòûï æûðëàéòûí æûðàó
áîëñûí, åé, õàíûì ! Àçûï-òîçûï êåëãåí ïàºûð¹à Ò¸iðiì ñàóàáûí áåðñií, åé,
õàíûì ! ” 25.
Æî¹àðûäà àéòûë¹àí òåðå ôèëîñîôèÿëûº ì¸íi áàð îé-òîë¹àìäàð ²îðºûòòû ½ëû
äàíûøïàí îéøûë ðåòiíäå òàíûòàäû. Äåìåê, ò¾ðêiëåðäi ²îðºûòòû àéðûºøà
ìàðàïàòòàï, “àòà”, “¸óëèå” àòàóû òåêòåí … жалғасы