Туризм туралы ґте ерте мјлімет

Кіріспе
… … … … … … … … … … … … … … … … … …
… … … … … … … … . 3
Тарау I Халыќаралыќ туризм тїсінігі мен маѕызы
… … … … … … … … 6
1.1 Халыќаралыќ туризм сыртќы экономикалыќ ќатынастыѕ бір тїрі
ретінде
… … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … .. 6
1.2 Халыќаралыќ туристік нарыќ
… … … … … … … … … … … … … . 9
Тарау II Халыќаралыќ туризмніѕ кґрсеткіштері мен статистикасы .. 13

2.1 Халыќаралыќ туризмніѕ дамуыныѕ негізгі факторлары мен
шарттары
… … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … 13
2.2 Халыќаралыќ туризмніѕ статистикасы
… … … … … … … … … .. 16
Тарау III Халыќаралыќ туризмніѕ даму баєыттары
… … … … … … … . 28
3.1 Стар-Тур туристік фирмасыныѕ экономикалыќ даму
жолдары … … … … … … … … … … … … … … …
… … … … … … … … … … 28
3.2 Халыќаралыќ туризмніѕ ќазіргі даму тенденциясы … … … … ..
40
Ќорытынды
… … … … … … … … … … … … … … … … … … .
… … … … … … . 44
Ќолданылєан
јдебиеттер … … … … … … … … … … … … … … … …
… … … . 46
КІРІСПЕ

Туризм ґзініѕ масштабтарымен, кґпшілігімен, халыќаралыќ, жјне
јлеуметтік сипатымен ќоєам ґмірініѕ јлеуметтік жјне экономикалыќ
жаєдайларына јсер етеді, ол єылымныѕ зор кґѕілін аударып, маѕызды ќоєамдыќ-
экономикалыќ ќўбылысќа айналып, тереѕдеп бара жатыр. Туристік демалысты
ќайда жјне ќалай ўйымдастыру, саяхаттарєа кґѕілді ќалай аударту, туризмде
ќызыќты жјне пайдалы не бар, ол ќїбылыс ќай экономикалыќ, јлеуметтік жјне
табиєи себептерге байланысты, адам мінез-ќўлќыныѕ ќай мотивтері адамдарєа
бос уаќытын ґткізудіѕ осы формасын таѕдатады, ол ќўбылыстыѕ ел шаруашылыєы
мен оныѕ бґлек аймаќтарыныѕ шаруашылыєына јсері ќандай — осы мјселелерді
бїгін туризмология єылымы зерттеп отыр.
Туризмніѕ шаруашылыќ саласы ретінде дамуы мемлекеттердіѕ тўраќты даму
стратегиясымен тыєыз ўласады. Јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ катализаторы
болып табылатын бўл кїрделі ќўрылымды сала табиєатты экономикалыќ маќсатта
тиімді пайдаланудыѕ негізінде адамдар ґмірініѕ жоєары деѕгейін ќамтамасыз
ете алады. Ќазіргі шаќта туризмде єаламдандыру процесі жїріп жатыр, оєан
Ќазаќстан да еніп отыр.
Ќазіргі таѕда туризмологияныѕ ќалыптасуы жїріп жатыр деуге болады,
оныѕ дамуына экономика, јлеуметтану, ќўќыќтану, медицина, сјулет ґнері,
кґптеген басќа табиєи, гуманитарлыќ жјне техникалыќ єылымдар да ґз їлесін
ќосып отыр. Біраќ ол пјндердіѕ јрќайсысы туризмді ґз тўрєысынан зерттейді.
Сондыќтан туризмологияныѕ дамуы — монопјндік кґзќарастардан туризм туралы
жїйені білімге апаратын жол.
Туризм јлемніѕ кґптеген елдерініѕ баса кґѕіл аударарлыќ шаруашылыќ
салаларыныѕ бірі болып отыр. Ол јлеуметтік-экономикалыќ дамудыѕ
катализаторы бола отырып, негізгі шаруашылыќ секторларына (кґлік, байланыс,
ауыл шаруашылыќ, ќўрылыс жјне т. б.) їлкен јсерін тигізеді.
Ќоєаманыѕ экономикалыќ ґмірі кїрделі де, јр ќилы жјне ќарама ќайшылыќта
болып келеді. Оныѕ ќўрамы да кґп деѕгейлі болады, оны тек экономикалыќ
єылым жїйесі єана тїсініп-біле алады. Бірінші жаєынан, туризм ґз алдына
жеке шаруашылыќ сферасы ретінде экономикалыќ жалпы заѕдылыќ болса (ґндіріс
ґнімділігін кґтеру заѕы, сўраныс жјне ўсыныс заѕы, бјсекелік баєа шыєару
жјне т.б.), екінші жаєынан, туризм – бўл адамныѕ іс-јрекетініѕ ерекше бір
тїрі жјне халыќ шаруашылыєыныѕ айырыќша бір сферасы. Осыєан байланысты
экономикалыќ дамудыѕ жалпы заѕдылыєы туризм сферасында ерекше сипат алады.
Экономикалыќ жїйе ретінде туризмде болып жатќан кґптеген процестерді
талдау їшін, туристік ґнімдерді тўтыну мен ґндіріс актілерініѕ їзілмес
тізбегін циклдік модель тїрінде ќарстыруєа болады (сурет 1).
Халыќаралыќ туризм шетел валютасыныѕ белсенді кґзі болып табылады жјне
де ол мемлекеттіѕ тґлем балансына јсер етеді. Халыќаралыќ туризм кґптеген
елдердіѕ экономикасына єана емес, соныме ќатар олардыѕ јлеуметтік-мјдени
ортасына, экологиясына да јсерін тигізеді. Ал ол ґз кезегінде туристер
аєымына јсер етеді.
Мамандардыѕ болжауы бойынша, XXI єасыр туризм єасыры болмаќ.
Ќазаќстанда туризм нарыєыныѕ дамуымен жаѕаша ойлап, жаѕа істер атќаратын
мамандарєа ќажеттілік ґсті. Біздіѕ елімізде туризмді дўрыс жосларлап дамыту
їшін туризмніѕ теориялыќ негіздерін білу ґте ќажет. Тиянаќты білімі бар
мамандар туризм јлемінде дўрыс баєыт ўстау мїмкіндігіне ие бола алады.
Бўл курстыќ жўмыста халыќаралыќ туризмніѕ экономикалыќ маѕызы, негізгі
факторлары мен шарттары, даму баєыттары, табыстар мен шыєындар статистикасы
жјне де халыќаралыќ туризмніѕ басќа да маѕызды мјселелері ќарастырылады.
Сонымен ќатар мысал негізінде Ресейлік Стар-Тур туристік фирмасыныѕ Сочи
курортына ўйымдастырылєан турдыѕ баєасы есептелген.

Сурет 1. Туризм экономикалыќ жїйе ретінде

Тарау I ХАЛЫЌАРАЛЫЌ ТУРИЗМ ТЇСІНІГІ МЕН МАЅЫЗЫ
1.1 Халыќаралыќ туризм сыртќы экономикалыќ ќатынастыѕ бір тїрі ретінде

Халыќаралыќ туризм — бўл ґте кїрделі жјне сирек кездесетін ќўбылыс.
Бєрімізге белгілі, мемлекеттіѕ сыртќы экономикалыќ байланысы айырбастыѕ јр
тїрлі формалары арќылы іске асады: аманат кассасындаєы аќша, шетелдік
салымдар, халыќтардыц кґшіп-ќонуы, мјдениет тґѕірегіндегі айырбас, сауда
ќызмет кґрсету жјне таєы басќалар.
Ќандай бір ел болмасын оныѕ еѕ кїрделі экономикалыќ іс-јрекеті сыртќы
экономикалыќ айырбас, жеке алєанда, нјтижесі валютамен тїсетін сыртќы
сауда. Халыќаралыќ сауда секілді халыќарадыќ туризм экономистерді ішкі
туризмнен бўрын ќызыќтыра бастады. Олар, туристік ќозєалыс тґлем балансына
тауар айырбасы секілді јсер етеді деген ќорытындыєа келді. Сондыќтан да,
халыќаралыќ туризмді сыртќы экономикалыќ байланыстыѕ бір тїрі деп білген
жґн, яєни ол сыртќы сауданыѕ арнайы бір тїрі болады. Халыќаралыќ туризм
халыќаралыќ ќатынастардыѕ бір тїрі ретінде шетел туристеріне кеѕ кґлемде
мјдени жјне рухани ќажеттiлiктерін ґтеуге баєытталєан туристік ќызметтер
кґрсетеді.
Халыќаралыќ туризм сыртќы экономикалыќ байланыстыѕ бір тїрі болєанымен,
бірќатар ґзіндік ерекшеліктері де болады.
Халыќаралыќ туризмде турист ґзініѕ елінен шыєып, басќа бір шетелдік
елге барады. Кеденнен ґту їшін туристік ќўжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау), валюта жјне медициналыќ баќылаудан ґтеді. Бўл халыќаралыќ туризмніѕ
ерекшелігі болып саналады жјне ішкі туризмнен еѕ басты айырмашылыєы.
ДТЎ туристік ќўжаттарды толтыруды ќысќартып, реттеуіне ерекше маѕыз
бере отырып, жаѕадан ўсыныстар жасап, оны ќабылдады:
— паспорт формальдылыќтары: паспорт ќызметін бір
орталыќтан босату; шетелдік паспорттарды жасаудыѕ жўмыстарын
реттеп, мерзімін ќысќарту; аќша жинауды реттеу; паспорттыѕ жарамдылыќ
мерзімін 5 жылдан кем етпеу жјне сапар санын шектемеу; шетелдік паспорттыѕ
иесі оны ґзінде саќтауы жјне конфискацияєа тыйым салу; паспортты компьютер
жїйесі арќылы тексеру їшін ИКАО стандартына бейімдеу;
— виза формальдылыќтары: рўќсатсыз кіру їш айєа дейін; визаныѕ
мерзімін 12 айєа дейін ўзарту жјне бірнеше сапарларєа рўќсат
ету мен кґліктіѕ кез келген тїрін пайдалануєа болатындыєы; кґрші
мемлекеттердіѕ визаны мойындауы; ґте сирек жаєдайда баќылау
бекеттерінде кіруге рўќсат ету; туристердіѕ азаматтыєына ќарамастан,
бірдей консульдыќ жинаќты бекіту;
— валюта формальдылыќтары: кеден декларациясында кґрсетілген валюта
мґлшеріне рўќсат ету; ќазіргі валюта айырбастау туралы туристерге толыќ
мјлімет беру; кірудіѕ баќылау-жіберу бекеттерінде толыќ мєліметтерді іліп
ќою; барєан елінен кетерде ќайтадан валюта айырбастау мїмкіндіктерін
камтамасыз ету; алып келген валюталарын ґз еркімен єана айырбастау; елден
кетерде туристерге ґз елінде сапарын жалєастыру їшін керекті
мґлшерде ўлттыќ аќшаларына рўќсат ету;
— кедендік формальдылыќтар: кірерде жјне шыєарда туристерге салыќ
салу; туристік объектілерді жаѕарту їшін кейбір салыќтар мен аќша жинаудыѕ
тїрін енгізу;
— медициналыќ формальдылыќтар мен туристерге медициналыќ жјрдем
кґрсету: ўлттыќ туристік јкімшіліктіѕ денсаулыќ саќтау органдарымен
келісіп жўмыс істеуін кеѕейту, керек жаєдайда туристерге медицинаєа
байланысты толыќ мјліметтер беру; туристерге жјрдем кґрсету жјне
мемлекетпен медициналыќ ќауіпсіздік туралы жан-жаќты келісімдер жасау;
туристерге жедел медициналыќ кґмек кґрсетуді ўйымдастыру; ќатаѕ
тїрде ауырып ќалєан жаєдайда немесе ќайтыс болєанда консулдыќ пен
туыстарына хабарлау; жерлеу немесе алып кету їшін ќажетті ќўжаттарын тез
арада дайындау.
Бўндай ўсыныстар, туристік формальдылыќтарды ќысќартудыѕ негізгі
ќаєидалары Будапешт конвенциясынан алынып отыр жјне ол туризм туралы Гаага
декларациясында да ќолдау тапты.
Туристік формальдылыќтар мемлекеттік шекараны кесіп ґтумен байланысты
халыќаралыќ туризмніѕ еѕ басты ерекшеліктері болып саналады. Неєўрлым
мемлекеттіѕ аќша жїйесінде айырмашылыќ жјне адамдардыѕ ќозєалу жолында
кедергілер кґп болса, соєўрлым халыќаралыќ туризмніѕ ішкі туризмнен
айырмашылыєы басымыраќ болады.
Халыќаралыќ туризмге сыртќы саудада ќалыптасќан операциялар тїрі тјн:
экспорт, импорт жјне реэкспорт. Халыќаралыќ экомомикалыќ ќатынастыѕ бір
тїрі ретінде халыќаралыќ туризмніѕ ґзіндік басты ерекшелігі туристік фирма
немесе шетел туристерініѕ ґзі бола алатын барлыќ сыртќы сауда, келісім
сияќты ќызметтерді иемдену шетел турагенттіктері арќылы жїреді. Осыєан
байланысты халыќаралыќ туризмде экспортты шетел ќонаќтарын ќабылдау, ал
импортты осы мемлекеттіѕ туристерін шетелге жіберу ретінде тїсінеді.
Халыќаралыќ туризмде реэкспортты тїсінуде ќиыншылыќтар бар. Теория бойынша
осы категорияєа бўл мемлекеттіѕ туристік ўйымынан їшінші мемлекетке сапар
шегу їшін тур сатып алєан барлыќ шетелдік туристер жатуы керек. Біраќ
ќазіргі кезде санаќ жїйесініѕ жетілмегендігінен бўл категориялы туристерді
кґрсету ґте ќиын.
Халыќаралыќ туризмніѕ таєы да бір ерекшелігі — елдіѕ тґлем балансына
тигізетін јсері. Сондыќтан да шетелдік туристердіѕ келуін “белсенді” туризм
деп атайды. Оєан ќарсы, туристердiѕ шетелге кетуі ўлттыќ аќша мґлшерініѕ
азаюына јсерін тигізеді. Бўндай туризмді “белсенді емес” дейді. Туристердіѕ
белсенді жјне белсенді емес болып бґлінуі туристік іс-јрекеттіѕ ќаражат
нјтижесімен байланысты, ол халыќаралыќ туризмде єана болады, ішкі туризмге
тарамайды.
Кейбір жаєдайларда шетелдік туризмніѕ дамуы елдіѕ экономикалыќ жјне
јлеуметтік дамуын жылдамдатуєа да жіберілуі мїмкін.
Шаруашылыќ жїйесінде туризм еѕбектiѕ бґлiнетінін кґрсетеді, бўндайда
басты рґльді экономикасы жоєары дамыєан елдер атќарады. Сыртќы сауданыѕ
басым бґлігі ґнеркјсібі дамыєан елдердіѕ арасындаєы тауар алмасуєа
келетінін білеміз. Халыќаралыќ туристік алмасуда да наќ солай болады.
Јлемдегі негізгі туристік сапарлардыѕ кґбісі ґндірісі жоєары дамыєан елдер
арасында жїреді, ґйткені оларда азаматтардыѕ шетелге шыєу пайызы жоєары
(АЌШ, Франция, Ўлыбритания). Сондай-аќ, солар жјне экономи-касы орта
дсѕгейде дамыєан елдер (Греция, Португалия, Тїркия) жјне дамушы елдер де
(Тунис, Таиланд жјне т. б.) арасында жїреді жјне іске асырылады. Осыєан
байланысты Дїниежїзілік Туристік Ўйым келесі аныќтаманы ќабылдады:
“туристерді жеткізуші елдер” жјне “туристерді ќабылдаушы елдер”.
Экономикалыќ жаєынан белсенді туризм (туристерді ќабылдау) туристік
игіліктерді экспорттау, ал белсенді емес туризм (азаматтар шыєу) –
импорттау деуге болады.

1.2 Халыќаралыќ туристік нарыќ

Туристік нарыќ – бўл туристік-экскурсиялыќ ќызметтердіѕ аќшаєа жјне
керісінше аќшаныѕ туристік-экскурсиялыќ ќызметтерге алмасу процесі жїріп
жататын шаруашылыќ байланыстар жїйесі.
Басќа сґзбен айтќанда, туристік нарыќ – бўл туристік ґнімді ґндірушілер
мен тўтынушылар арасындаєы экономикалыќ ќатынастарды іске асыру аясы. Егер
де туристік ґнімді ґндіруші мен тўтынушыныѕ экономикалыќ ќызыєушылыќтары
сјйкес келетін болса, онда туристік ґнімді сатып алу-сату актісі іске
асады.
Нарыќ кґптеген функцияларды орындайды: аќпараттыќ, делдалдыќ,
реттеушілк, баєа ќўрушылыќ, ынталандырушы, дифференциациялыќ. Біраќ та
туристік нарыќтыѕ негізігі функциялары ретінде келесілерді бґліп кґрсетуге
болады:
1) туристік ґнімде ќорытылєан баєа мен тўтынушылыќ баєа;
2) туристік ґнімді тўтынушыєа (туристке) жеткізу процесін ўйымдастыру;
3) еѕбекке материалдыќ ынталандыруды экономикалыќ ќамтамасыз ету.
Туристік сўраныс пен ўсыныс туристік ќўрылыстыѕ экономикалыќ элементі
болып туристік нарыќты, яєни туристік ќызмет пен тауарларды тарату аясын
ќўрайды.
Туристік нарыќтыѕ ґзінше ерекшеліктері бар. Егер дїниежїзілік нарыќта
тауарлардыѕ баєасына экспорт шыєыны кірсе, туристік ќызметтердіѕ баєасына
туристердіѕ кґлікке шыєыны кіреді. Негізгі туристік нарыќтыѕ басќа
нарыќтардан айырмашылыєы, міне, осында.
Халыќаралыќ туристiк нарыќ экономикалыќ категория ретінде ґзiн тауар-
аќша ќатынас сферасы есебінде ўсынады, оныѕ ґзіне тјн ерекшеліктерін келесі
ќаєидаларымен аныќтауєа болады:
— нарыќтыѕ кешенді сипаты болады, яєни онда кґрсетілетін ќызмет пен
тауарєа сўраныс жјне ўсыныс орын алады;
— кґрсетілетін ќызмет пен тауарларды пайдалану ґндіретін
елде болады. Бўл жакдайды сыртќы сауда операциясыныѕ пайдалы тїрі ретінде
ќарауєа болады, ґйткені ішкі нарыќта сауда жеке баєамен жїргізіледі жјне ол
кґтерме баєадан едјуір жоєары;
— сўраныс субъективті тїрде болады. Тўтынудыѕ тїрі ретінде
сўраныс тура тїтынушылардыѕ жеке табысына тјуелді. Тўрмыстыѕ
жаќсаруымен, соєан сјйкес, тўраќты жердегі жјне демалыстаєы шыєынныѕ да
ґзара ќатынасы ґзгереді. Демалыстаєы туристік шыєынныѕ ґсуі,
јрине, тўраќты жеріндегі шыєынды ќўлдыратпайды. Туристік демалыс кезіндегі
шыєыны оныѕ тўраќты жеріндегі шыєыннан
јлдеќайда жоєары келеді. Ќоєам ґмірініѕ деѕгейі жоєарылаєанда єана
туризмге деген шыєын ґседі. Туристік ќажеттілік пайда болады жјне
ґндірістік кїштіѕ дамуыныѕ белгілі бір деѕгейінде соєан ќоєамдыќ-
экономикалыќ жаєдай сјйкес келгенде єана калыптасады. Бірте-бірте
кїнделікті бюджет туристік бюджетке ауыса бастайды. Мўндай
процестер экономикасы дамыєан елдерде єана аныќ байќалады;
— турмзмдегі ўсыныс ґте икемсіз. Бўлай болу себебі — мўнда ґндірістіѕ
мїмкіндіктері наќты аныкталєан, сўраныстыѕ ґзгеруіне ќарай
жылдам ґзгере алмайды. Сўраныстыѕ кґбісі туристерге
кґрсетілетін ќызмет болєандыќтан, ўсыныстарды дамытып іске асыру їшін
туристік инфраќўрылымєа жјне негізгі ќорєа кґп капитал кажет болады;
— туристік мекемелер жўмысыныѕ ґзіндік ерекшелігі — стратегиялыќ ќорды
ќўрудыѕ мїмкін еместігі. Онысыз «ґлі мезгіл» кезіндегі жўмыссыздыќты ґтеу
їшін «мезгілдіѕ шыѕы» кезіндегі ўсыныстарєа сай жўмысты ўлєайта алмайды.
Мўныѕ барлыєы мекеме їшін ґтелмейтін шыєын.
Сондыктан да, туристік потенциалєа, туристік ќызметтегі сўраныс пен
ўсынысќа кешенді баєа беру арќылы туристік шаруашылыќтыѕ ќазіргі
тиімділігін аныќтауєа жјне оныѕ дамуына ўзаќ мерзімдік болжам жасауєа
болады.
Сыртќы экономикалыќ іс-јрекеттіѕ маѕызды жаєыныѕ бірі ретінде,
халыќаралыќ туристік аєымдардыѕ ґсуі мемлекет арасындаєы сыртќы
экономикалыќ байланыстарды кеѕейтуге јсерін тигізеді, материалдыќ байлыќтар
мен мјдени ќўндылыќты ќўруда басќа їлттардыѕ тјжірибесін пайдалануєа
мїмкіндік береді. Осыныѕ арќасында, сыртќы экономикалыќ байланыстыѕ бір
тїрі ретінде, халыќаралыќ туризмніѕ маѕызы їздіксіз ґсе береді.

Тарау II ХАЛЫЌАРАЛЫЌ ТУРИЗМНІЅ КҐРСЕТКІШТЕРІ МЕН СТАТИСТИКАСЫ.
2.1 Халыќаралыќ туризмніѕ дамуыныѕ негізгі факторлары мен шарттары

Халыќаралыќ туризмніѕ дамуына жјрдемін тигізетін негізгі факторларды
статистикалыќ жјне динамикалыќ деп екіге бґлуге болады. Оныѕ біріншісіне
жататындар: табиєи-географиялыќ факторлар жиынтыєы. Олардыѕ ґзгермейтін
жјне келе бермейтін маѕызы бар. Адам оны тек ќана ґзініѕ керегіне ыѕєайлап,
пайдалануєа ќолайлы етеді. Екіншісіне жататындар: демографиялыќ, јлеуметтік-
экономикалыќ, материалдыќ-техникалыќ жјне саяси факторлар. Бїл факторлардыѕ
баєасы мен маѕызы кеѕістік пен уаќыт аралыєында ґзгеріп тўруы мїмкін.
Халыќаралыќ туризмніѕ дамуыныц табиєи-географиялыќ факторлары сўлу, бай
табиєат, климат, жер бедерлерініѕ кґрінісінен табылады. Табиєаттыѕ
жаратылысы бойынша рекреациялыќ шаруашылыќќа дейін табиєи элементтер мен
кешендер алєашќыда рекреациялыќ іс-јрекеттіѕ жаєдайы ретінде болады.
Рекреациялыќ сўраныстыѕ пайда болуыныѕ арќасында оларєа баєа беріліп,
технологиялыќ деѕгейге дейін жеткізілінеді, содан кейін туристік-
рекреациялыќ ресурсќа ґтеді.
Сол сияќты процестер јлеуметтік-экономикалыќ объектілер экскурсиялыќ
туристік-рекреациялыќ ресурстарєа ґткенде де ќайталанады.
Халыќаралыќ туризмніѕ ґсуінде јлеуметтік-экономикалыќ факторлардыѕ
ерекше маѕызы бар. Оныѕ ішінде басты орын алатыны – ўлттыќ табыс. Ўлттыќ
табыстыѕ ґсуі мен саяхаттардыѕ кґбеюініѕ ґзара байланыстылыєы јбден ќисынды
жјне тїсінікті. Біраќ та туристік саяхаттыѕ кґбеюі – адамныѕ жаќсы
тўрмысына єана тјуелді емес, сонымен ќатар бос уаќыттыѕ ўзаќтыєына да
байланысты. Соѕєы 15-20 жылда Еуропа елдерініѕ кґбінде адамдардыѕ бос
уаќыты едјуір ўзарды. Тґленетін жылдыќ демалыстыѕ ўзаруы ќазіргі болып
жатќан єылыми-техникалыќ революцияєа байланысты болып отыр, ґйткені онда
аќыл-ой еѕбегі артады, ґпдіріске жјие тўрмысќа ынта ќою кїшейеді, ќоршаєан
ортаныѕ жаєдайы нашарлайды. Міне, осыныѕ барлыєы адамдарєа физикалыќ жјне
психологиялыќ ќысым туєызады жјне олардыѕ еѕбек ќабілетін ќалпына келтіруді
ќажет етеді. Белсенді демалыс — туризм арќылы, бўл маќсаттар жылдам жјне
тиімді орын-далады.
Халыќаралыќ туризмніѕ ґсуіне јсерін тигізетін јлеуметтік-экономикалыќ
факторларєа жатќызуєа болатындар: халыќтыѕ білімі мен мјдениет деѕгейініѕ
жоєарылауы жјне эстетикалыќ талєамыныѕ ґсуі. Јрине, халыќтыѕ ондай
талєамдары туристік саяхаттар кезінде єана толыќтырылады.
Туристік іс-јрекеттіѕ жиілігі мен белсенділігіне жјне мґлшерініѕ
кґтерілуіне жасалынатын маѕызды жаєдай — ол халыќтыѕ наќты табысыныѕ ґсуі.
Ќазіргі шаќта жер шарыныѕ јрбір тўрєыны XIX — XX єасырларда тўрєан
ґздерініѕ ата тегінен орташа есеппен 4,5 есе бай тўрады. Материалдыќ тўрмыс
жаєдай деѕгейініѕ ґсіп жаќсаруымен жеке тўтыну ќўрылымында заѕдылыќ тїрде
ґзгерістер болады.
Мамандардыѕ талдауына ќарасаќ, жан басына шаќќандаєы ўлттыќ ґнімніѕ
жалпы кґрсеткіші мен азаматтардыѕ кґшіп-ќону рекреациясыныѕ арасындары тура
сјйкестіктігін байќаймыз. Бўндай зерттеулер елде ґмір деѕгейі неєўрлым
жоєары болса, соєўрлым демалыс кезіндегі саяхатшылар да кґп болатындыєын
кґрсетеді.
Ґткен дјуірлерде бос уаќытты ќоєамныѕ жеке тўлєалары єана пайдаланса,
онан айырмашылыєы — XX єасырда јлеуметтік сферада наєыз тґѕкеріс болды,
яєни ол жаппай халыќ їшін туризмге даѕєыл жолы ашылды.
Халыќаралыќ туризмніѕ кґтерілген шаєы XX єасырдыѕ 30-шы жылдары болды,
бўл кезде индустриалды дамыєан елдер жалдаєан жўмысшылардыѕ еѕбек жаєдайын
реттейтін заѕдар ќабылдады. Ол адамдардыѕ демалысќа ќўќыєын бекітті.
Туризм їшін ерекше маѕызы болєаны тґленетін демалыстардыѕ енгізілуі;
олар АЌШ-та (1914), Австралия мен Жаѕа Зеландияда (1919), КСРО-да (1922)
жјне басќа да бірнеше елдерде енгізілді. Ќазіргі шаќта 500 млн-нан астам
жалданєан жўмысшылар, јсіресе Еуропа мен Солтїстік Америкада, жыл сайын
тґленетін демалыс алуєа ќўќыќ берілді, бўл дегеніміз наќты туристік
кґрсетілетін ќызметті тўтынушылардыѕ пайда болуы.
Белсенді туристік іс-јрекет їшін бос уаќыт ќорыныѕ болуы жеткіліксіз.
Жаппай туристік ќозєалыстыѕ ќалыптасуы їшін еѕ бастысы ґмір деѕгейініѕ
кґтерілуі, ол екінші Дїниежїзілік соєыстан кейін єана басталды.
Ќоєамныѕ јлеуметтік-кјсіптік ќўрылымы басќа да факторлар сияќты
туризмніѕ дамуына ґзініѕ јсерін тигізеді. XX єасырдыѕ басталуына дейін
туризмде аристократтыќ сипат болды. Туризм туралы ґте ерте мјлімет
Антикалыќ дґуірге жатады. Ежелгі ерте замандаєы гректер мен римдіктер еѕ
алєашќы болып теѕіз арќылы да жјне жер бетімен де саяхатќа шыєып тўрды.
Жаѕа јлеуметтік топтыѕ јсерімен, јсіресе жастардыѕ бастауымен 60-шы
жылдары туристік їлгініѕ тїрі маѕызды ґзгеріске ўшырады. Хиппи, панки, ал
кейінірек «жасыл» жјне кейбір солшыл мјнді ќозєалыстар адамныѕ ойлау
кабілетіне жјне ќоєамныѕ тўтыну тїріне тура јсерін тигізді.
Халыќаралыќ туризмніѕ ґсуінде материалдыќ-техникалыќ факторлардыѕ
маѕызы зор. Олардыѕ ішіндегі еѕ бастылары: орналастыру орындары, кґлік,
ќоєамдыќ тамаќ-тандыру мекемелері, бґлшек саудалар жјне т. б. Туристерді
орналастыру їшін арналєан материалдыќ базасы туристік инфраќїрылымды ќўруда
еѕ басты орын алады. Олар ќонаќ їйлері, пансионаттар, мотельдер,
турбазалар, кемпингтер, жеке пјтерлер жјне т. б.
Туристік саяхаттар кезінде тїнеу орнымен ќатар туристердіѕ тамаєын
ўйымдастыру да маѕызды рґль атќарады. Сондыќтан да, туристердіѕ кґптігіне
ќарамай жылдам ќызмет кґрсетуге болатын їлкен мейрамханалар салынєаны жґн.
Туристердіѕ тамаєын ўйымдастыруда туристік саяхаттардыѕ мезгілдік
ерекшеліктеріне байланысты кїрделі мјселелер туындайды.
Јдеттегідей, жаппай туристік аєым жазєы айларєа келеді, сондыќтан да
азыќ-тїліктіѕ кейбір тїрлерін жинап, ќоймада саќтауєа тура келіп тўр. Ол
їшін арнайы тоѕазытќыш ќондырєылары керек. Ќазіргі техникалыќ жетістіктер
кґптеген тамаќтыѕ тїрлерін шаєын пакеттерге салып, ўзаќ ќатырып консервілей
алады. Ол туристердіѕ тамаќ мјселесін шешуге кґмектеседі.
Кґлік – материалдыќ базаныѕ негізін ќўрайды. Ќазіргі техникалыќ
жетістіктер кґлік сферасына елеулі јсерін тигізіп отыр. Ќандай бір кґлік
болмасын оныѕ динамикалыќ сапасы – жылдамдыќ. Адамдарды тасымалдайтын
кґліктердіѕ жылдамдыєы 1815 жылы 15 кмсаєат болса, ал ќазір олардыѕ
жылдамдыєы 2000-2500 кмсаєат. Јр тїрлі кґліктер їшін сапа кґрсеткіші деп
тасымалдаудыѕ тўраќтылыєын білеміз, бўл саяхатшылардыѕ уаќытын їнемдеуге
мїмкіндіктер туєызады. Темір жол кґлігі ќарќынды дамуда. Басќаєа караєанда
тґменгі баєа тарифі темір жол кґлігін жаппай туризм їшін пайдалануєа
мїмкіндіктер береді.
Теѕіз жјне ґзен жолаушы кґліктерініѕ дамуы мен оныѕ
модернизацияландырылуы сумен саяхаттаушы туристерге жаќсы жайлылыќ жасайды.
Автомобиль кґлігі ґзініѕ тура байланысу мїмкіндігімен туристік
саяхаттардыѕ кґбейіп ґсуіне мїмкіндіктер жасауда. Тасымалдау баєасыныѕ
тґмендігі, темір жол кґлігімен таласа алатындыєын кґрсетеді. Оныѕ таєы бір
артыќшылыєы: бір экскурсовод 30-50 туристке ќызмет кґрсете алады.
Соѕєы онжылдыќта жеке меншіктегі жеѕіл машиналар саныныѕ ґсуі,
уаќытпен, маршрутпен жјне ќозєалу графиктерімен санаспайтын, жеѕіл
машинамен туристік саяхаттыѕ артыќшылыєын асырды.
Егер де јлемде, жеке алєанда Еуразия континентіндегі, саяси жаєдайлар
тїсініксіз болып ќала берсе, туризмиіѕ дамуына себебін тигізетін барлыќ
саналып айтылєан факторлар ґлі капитал болып ќала берер еді. Халыќаралыќ
туризм, тіпті елдер арасындаєы сјл єана болатын шиеленіске де, ґте сезімтал
келеді. Мемлекеттер арасындаєы саяси ґзара ќатынастыѕ тїраќсыздыєы бўндай
аудандарєа туристік аєымды бірден ќысќартады. Елдердіѕ арасындагы екіжаќты
немесе кґпжаќты тўраќтылыќ, бейбітшілік туристік алмасуды кґбейтіп,
ґсіреді. Статистикалыќ мјлімет бойынша, соѕєы екі онжылдыќта Еуропадаєы
халыќаралыќ туризмніѕ мґлшері жыл сайын ґсуде.

2.2 Халыќаралыќ туризмніѕ статистикасы

Статистикалыќ есеп туризм зерттеушілерініѕ ортаќ мјселесі болып
саналады. Халаќаралыќ туризмді зерттеу сандыќ кґрсеткіштерді ќажет етеді,
оныѕ негізін статистика ќўрайды. Туристік аєымдарєа жїйелі есеп жасау XX
єасырдыѕ бірінші жартысынан басталады. 1929 жылы Австрияєа 2 млн,
Швейцарияєа — 1,5 млн, Италияєа — 1 млн артыќ адамдар барды. Туристік
ќозєалыс кезінде Еуропаныѕ кейбір елдерінде саяхатќа статистикалыќ есеп
жїргізілді. Біраќ ол кезде оныѕ ґзіндік маѕызы болмады. Мјліметтерді жинау
жјне оны ґѕдеу ўлттыќ ќауіпсіздік, кґшіп-ќону процесін баќылауєа жјне салыќ
салу ережелерін саќтау їшін жїргізілді. Туристік маќсат еске алынбады.
Туристер басќа да саяхатшылармен бірге есептелінді.
Халыќаралыќ туризмніѕ статистикасыныѕ жаѕа даму кезеѕі XX єасырдыѕ 40-
шы жылдарыныѕ соѕы мен 50-ші жылдарыныѕ басында басталды. Соєыстан кейінгі
Еуропа елдері кґптеген шаруашылыќ ќиындыќтарына тап болды: кїйзеліс,
басќарудаєы ретсіздік, ќаржы-ќаражат жїйесініѕ кїйреуі жјне басќалар.
Елдердегі осындай жаєдайларды тўраќтандыру їшін бїтіндей бір кешенді іс-
јрскеттер керек болды. Осындай ауыр жаєдайда їкімет їлкен їміт артып
халыќаралыќ туризмге їндеу тастады. Каржыныѕ тўраќтануын, тґлем балансыныѕ
жандануын, ўзаќ мерзімдік экономикалыќ ґрлеудіѕ болатынын солармен
байланыстырды.
XX єасырдыц 60-шы жылдары Батыстыѕ индустриалды елдерініѕ їкіметі мен
халыќаралыќ ўйымдары барлыќ назарларын дамушы елдерге аударды. БЎЎ-ныѕ Бас
Ассамблеясы 1960 жылы отарланєан елдер мен оныѕ халќына бостандыќ беру
туралы Декларация ќабылдады жјне алдаєы он жылды «Даму декадасы» деп
хабарлады. Кеѕесшілср јлемніѕ їшінші елдерініѕ артта ќалєан экономикасын
кґтерудіѕ баєдар-ламаларын жасады, онда туризмге елеулі орын берілді.
Туризм экономикасыныѕ маѕызы мен мґлшерініѕ ґсуімен катар оныѕ статистикасы
да дамыды.

Туристік аєымдардыѕ статистикасы.
Халыќаралыќ туризмніѕ статистикасы негізінен екі бґлімнен тўрады:
туристік аєымдар статистикасы жјне туристік табыс пен шыєын статистикасы.
Туристік аєымныѕ негізгі кґрсеткіштері — келушілердіѕ (кетушілердіѕ) саны
мен болуымыѕ ўзаќтыєы.
Келушілердіѕ (кетушілердіѕ) саны дегеніміз, кандай да бір елде белгілі
бір уаќыт ішінде (јдетте бір жылдаєы) болєан, ќоныстанєан, тіркеуден ґткен
туристердіѕ саны.
1950 жыл мен 1999 жылдыѕ арасындаєы туристік келушілердіѕ орташа жылдыќ
ґсу жылдамдыєы 7% болды. Дїниежїзілік Туристік Ўйым јлемніѕ туристік ірі
аймаќтарын алтыєа бґледі:
1. Еуропалыќ – Еуропаныѕ Батыс, Солтїстік, Оѕтїстік, Орталыќ жјне Шыєыс
елдері, бўрынєы КСРО-ныѕ барлыќ республикалары, сонымен ќатар
Жерорта теѕізініѕ Шыєысындагы мемлекеттер (Израиль, Кипр, Тїркия);
2. Американдыќ – Солтїстік, Оѕтїстік, Орталыќ Америка елдері, Кариб
басссейні территориясыныѕ аралындаєы мемлекеттер;
3. Азия-Тыныќ мўхиттыќ — Азияныѕ Шыєыс жјне Оѕтїстік-Шыєыс елдері,
Австралия жјне Мўхит аралдары;
4. Африкалыќ – Африка елдері, Египет пен Ливиядан басќасы;
5. Оѕтїстік-Азия – Оѕтїстік-Азияныѕ барлыќ елдері;
6. Таяу Шыєыс – Азияныѕ Батыс жјне Оѕтїстік-Батыс елдері, Египет жјне
Ливия.
Јлемніѕ аймаќтары бойынша халыќаралыќ туризмніѕ динамикасында соѕєы 50
жылда елеулі айырмашылыќтар байќалады. Жер шарындаєы туристік аєымдардыц 20
есе ґсуіне ќарамастан, Еуропа мен Америкадаєы оныѕ ґсу ќарќыны орташа
јлемдікке жаќын єана болды. Жаѕадан ашылєан туристік аймаќтар Азия-Тыныќ
мўхит, Таяу-Шыєыс жене Африка елдері жылдам даму їстінде.
Соѕєы онжылдыќта ґте ќарќынды ґскені – Азия-Тыныќ мўхит аймаєы болды,
ондаєы келушілердіѕ жылдыќ орташа ґсу саны, јлемдік орташа кґрсеткіштен 9
есе асып тїсті. 2002 ж. статистика бойынша, Азия-Тыныќ мўхит аймаєы
келушілердіѕ санынан Америкадан озып кетті (130,6 млн келуші – 2002 ж., ал
Америкада 120,2 млн келуші — 2002 ж.). Јлемде Еуропа бірінші орынды саќтап
отыр (411,0 млн келуші – 2002 ж.).
Халыќаралыќ туризмніѕ территориялыќ жаєынан біркелкі карќында ґспеуі
оныѕ аймаќтыќ ќїрылысыныѕ ґзгсруіие јсерін тигізді.
XXI єасырда халыќаралыќ туризмніѕ территориялыќ ќїрылысы онан јрі
ґзгере тїседі, біраќ даму баєытын жоєалтпайды. ДТЎ 2020 жылєа болжамы
бойынша, Еуропа туризм нарќында ґзініѕ басымдылыєын жоєалтпайды — 717 млн
келуші. Азия-Тыныќ мўхит аймаєы екінші орында – 397,2 млн келуші, ал
Америка алєы їшеудіѕ соѕы болмаќ – 282,3 млн келуші. Келушілер (кетушілер)
саны туристік ќозєалыстыѕ негізгі кґрсеткіші болады.
Туристік аєым статистикасыныѕ басќа бір кґрсеткіші — келушілердіѕ
болуыныѕ ўзаќтыєы. Бір кїндік. сапар мен тїнеуге єана келгендер їшін ол
саєат санымен ґлшенеді.
Тїнеу – дегеніміз бір туристіѕ сол елдегі ґткізген бір тјулік уаќыты.

1-кесте
Келушілердіѕ болуыныѕ ўзаќтыќ шкаласы

Келушілер категориясы Тїнеу саны
Экскурсанттар 0
Туристер 1-3
4-7
8-28
29-91
92-365

Болуыныѕ ўзаќтыєына ќарай (тїнеу саны) саяхат нарќын бірнеше сегментке
бґледі (1-кесте). Ќысќа мерзімдік сапар (1-3 тїнеу) демалыс пен мейрам
кїндеріндегі демалып, кґѕіл кґтеру, сондай-аќ іс маќсатымен келуі. Екінші
топќа жататындар (4-7 тїнеу) – шаєын демалыс кездеріндегі јр тїрлі
себептермен сапар шегушілер. Нарыќтыѕ бўл сегменті ўтымды ќарќынмен дамуда.
Орта мерзімдік сапар (8-28 тїнеу) – бўл негізінен ўзаќ демалыс уаќытындаєы
наєыз демалу їшін келушілік. Ўзаќтыєы 29-91 жјне 92-365 тїнеу сапары, ол
їзаќ мерзімдік туризмге жатады. Кейбіреулері, дјлірек айтќанда, экономикасы
тґмендері ўзаќ сапарларды демалу, кґѕіл кґтеру жјне емделу їшін ќолданса,
басќалары іскерлік жјне кјсіптік маќсатпен ќолданады.
ДТЎ-ныѕ мјліметі бойынша, тїнеу туралы статистикалыќ мјліметтер ай
тізбегі, орналасу тїрі мен категориясы, сондай-аќ территориялыќ белгілері
арќылы топталынады. Туристердіѕ болуыныѕ ўзаќтыєы јр елде јр тїрлі. Бўндай
айырмашылыќтар ќабылдайтын елдердіѕ туристік мамандыќтарына байланысты
(іскерлік туризм немесе демалу мен кґѕіл кґтеру їшін саяхат) жјне оныѕ ішкі
нарыќтаєы баєа деѕгейіне де, туристік аєымдардыѕ ерекшсліктеріне де
байланысты.
Туристік аєымдар туралы жалпы мґлшерде мјлімет беретін келушілер
статистикасынан болуыныѕ ўзаќтыќ статистикасыныѕ айырмашылыєы — ол туристік
саяхаттардыѕ мазмўнын сипаттайды.
Ќаралєан туристік аєымдардыѕ керсеткіштері шетелдік туристерді
статистикалыќ есепке алып ќана ќоюєа ќолданылып ќойылмайды, сондай-аќ
жергілікті халыќтарєа да, шетелге кететін немесе ґз елініѕ ішінде
саяхаттайтындарєа да ќолданылады. Солар арќылы келу, шыєу жјне ішкі
туризмдердіѕ мјлімет базасын салыстыруєа болады.

Туристік табыстар мен шыєындардыѕ статистикасы.
Туризм статистикасыныѕ екінші кїрделі бґлімі туристік табыстар
мен шыєындардыѕ статистикасы. Бўнда туризмніѕ ќанша тўратындыєы
баєаланады, елдіѕ тґлем балансына тигізетін јсері, сондай-аќ халыќаралыќ
туризмніѕ шыєыны жјне одан тїсетіп табыс ќарастырылады.
ДТЎ-ныѕ материалында, шетелдегі саяхат кезіндегі халыкаралыќ туризмге
кететін шыєын ќандай ел болмасын соныѕ тўраќты тўрєындарыныѕ шыєындарыныѕ
ќосынды-сынан тўрады. Оєан кіретіндер: халыќаралыќ тасымал бойынша шетелдік
кґлік компаниясыныѕ ќызметіне тґлеу, сондай-аќ шетелден алынатын заттар мен
ќызметтерге алдын ала тґлеу.
Туристердіѕ демалыс кезіндегі шыєындарыныѕ ќўрылымы мен мґлшері
бірќатар жаєдайларєа байланысты. Ка’Фоскари университетініѕ (Венеция,
Италия) туризм экономикасы бойынша халыќаралыќ зерттеу орталыєыныѕ
мамандары мынадай бес факторды аныќтады:
— туристіѕ шыќќан елі. Оныѕ јлеуметтік-мјдени келбеті туристердін сатып
алу ќабілетіне їлкен јсерін тигізеді. Сонымен ќатар «валюта айырбастау
кїші» туристіѕ шыќќан жаєымен байланысты. Ќандай елге баруды ол ґзі
аныќтайды, егер аныќталса, туристіѕ шыєаратын шыєыныныѕ мґлшерін
жоспарлайды. Бўлар еѕ алдымен доллар немссе евро зоналарына кіретін елдерге
ќатысты;
— демалыс ауданы мен орны. Италияда жїргізілген зерттеулерге
сїйенсек, туристер їшін тауда немесе теѕізбен жјне кґлдерде демалєаннан
гґрі ґнер ќалаларына сапар жасау ќымбатќа тїседі. Туристік орталыќтар
бойынша да шыєынныѕ
мґлшері јр тїрлі. Падуе мен Веронага ќараєанда Венецияда олар јлдеќайда
жоєары;
— орналасу тїрі. Шыєынныѕ мґлшері орналасудыѕ тїріне жјне
оныѕ категориясына байланысты (отель, кемпипг, туристік деревня жјне т.
б.);
— демалыстыѕ ўзаќтыєы. Ол курортќа бару їшін кґлік тїрін жјне
орналасудыѕ тїрін таѕдауєа, сондай-аќ демалыс кезіндегі тауарлар мен ќызмет
тїрлерін де тандауєа јсерін тигізеді;
— демалыс уаќыты (мезгіл, мезгілсіз, мезгіларалыќ). Туристік
шыєынныѕ мґлшері туристік демалыс уаќытыныѕ мезгіл ґтісімен ґзгереді.
Осы бес фактордыѕ озара байланысыныѕ арќасында јр сапардыѕ ґзгешелігі
болады, тауарлар мен ќызмет тїрін таѕдауєа жјне соєан сјйкес шыєынныѕ
мґлшері мен ќўрылымын да аныќтауєа кемектеседі жјне ол туристерге јсер
етеді.
ДТЎ-ныѕ мјліметтері бойынша, халыќаралыќ туризмніѕ негізгі шыєынныѕ
индустриясы дамыєан елдердіѕ халќы кґтеруде, еѕ бастылары АЌШ, Германия,
Ўлыбритания жјне Жапония (2-кесте). Осы тґрт елдіѕ бґлігіне барлыќ шыєынныѕ
13 тиеді. Олардан басќа халыќаралыќ туристік шыєынныѕ ќалыптасуына елеулі
їлесін ќосып келе жатќандар: «їлкен жетіліктіѕ» басќа да мїшелері, яєни
Франция, Италия жјне Канада.
XX єасырдыѕ 90-шы жылдарыныѕ екінші жартысында халыќаралыќ туризмге
елеулі ќаржы жўмсаушылардыѕ тобына Скандинавия елдері де кірді (Швеция,
Норвегия, Финляндия), Батыс Еуропаныѕ біраз елдері де (Австрия, Швейцария,
Бенилюкс елдері), Латын Америкасыныѕ жаѕа индустриялы елдері (Бразилия,
Аргентина, Венесуэла), Азия елдерінен — Ќытай, Сингапур, Малайзия да кірді.
Халыќаралыќ туристік шыєындардыѕ жалпы мґлшерінде Орталыќ жјне Шыєыс
Еуропа елдерініѕ їлесі јзірге шаєын єана болып отыр. Олардыѕ ішінде кґзге
тїсетіндері — Ресей Федерациясы мен Польша болып табылады.

2-кесте
Халыќаралыќ туризмге шыєын бойынша озат елдер

Елдер Шыєындар, млрд АЌШ доллары Шыєынныѕ ґсу
ќарќыны
20052004, %
2002 2003 2004 2005
1 А Б В Г Д
АЌШ 56,1 59,4 64,5 58,9 -8,7
Германия 46,9 48,5 47,6 46,2 -3,0
Ўлыбритания 32,3 35,6 36,3 36,5 0,6
Жапония 28,8 32,8 31,9 26,5 -16,8
1 А Б В Г Д
Франция 17,8 18,6 17,8 17,7 -0,2
Италия 17,7 16,9 15,7 14,2 -9,4
Ќытай 9,2 10,9 13,1
Голландия 11,0 11,4 12,2 12,0 2,6
Канада 10,8 11,3 12,1 11,6 2,5
Бельгия 8,8 10,1 9,4 9,8 2,1
Австрия 9,5 9,8 8,5 8,9 1,9
Ресей 8,3 7,4
Оѕт. Корея 6,2 6,9 1,5
Швеция 7,7 7,6 8,0 6,8 1,5
Швейцария 7,1 6,8 6,2 6,6 1,4

Халыќаралыќ туризмніѕ табысы.
Ќўнды кґрсеткіштердіѕ талдауына ќарасаќ, туризм јлемніѕ шаруашылыќ
саласыныѕ лидеріне айналєанын байќаймыз.
Халыќаралыќ туризмнен келетін табыстыѕ мґлшері ўдайы ґсуде. 1950 … жалғасы