Темірғали Нұртазин С. Мұқановтың романдары туралы.

Әдебиетші­ғалым, сыншы ретіндегі Темірғали Нұртазиннің мол әдеби мұрасының бір бөлігін қа­ зақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, белгілі жазушы Сәбит Мұқановтың шығармашы­ лығына арналған еңбектері құрайды.

С. Мұқановтың сан­салалы шығармашылығын мұқият зерттеуге 1945 жылдан кіріскен ғалым 1951 жылы «С. Мұқанов шығармашылығы» деген көлемді монографиясын жариялады. Осы еңбекті 1958 жылы «Сәбит Мұқанов» атты сын­библиографиялық очеркке айналдырып, тың қорытынды­ лар жасады. Ал 1960 жылы «Жазушы және өмір» атты бағалы монографиясы мен «Халық жазушы­ сы» деген еңбегін оқырман қауымға ұсынды. Сондай­ақ көп еңбектеніп, өндіре жазатын қаламгер­ дің жаңа шығармалары туралы өзінің ой­пікірлерін алғашқылардың бірі болып айтып отыруды да зерттеуші жадынан шығарған емес.

Кеңестік дәуірде ұлттық әдебиетіміздің іргетасын қаласқан, оның өсіп, өркен жаюының басы­қа­ сында болған С. Мұқанов сол әдебиетпен бірге өсіп, бірге дамыды. Жазушы өткен шығармашылық жолды белгілі дәрежеде бүкіл қазақ кеңес әдебиетінің даму жолы, өсу кезеңдеріне теңеуге болады. Осы жылдарда қаламгер әдебиеттің барлық жанрларында оқушы қауым сүйсініп оқитын кесек те көркем дүниелерді өмірге келтірді. Әсіресе, оның романдары өз тұсындағы бүкіл кеңес оқырманда­ рының игілігіне айналып, көптеген шетел тілдеріне аударылды.

Мақалада белгілі ғалым, сыншы, жазушы Темірғали Нұртазиннің қазақ әдебиетінің көрнекті өкі­ лі С. Мұқанов романдарын зерттеуі қарастырылады.

Белгілі ғалым Т. Кəкішев зерттеушінің «Жазушы жəне өмір» монографиясы жайлы пікірінде: «Т. Нұртазиннің тек С. Мұқановтың жазушылық қайраткерлігіне талай рет оралып, тиянақты зерттеп отыруының өзі оның оқымыстылық парасатының, ғалымдық мұратының дəйектілігін аңғартады. Осының айқын дəлелі – қазақ əдебиеттануына үлес болып қосылған «Жазушы жəне өмір» атты күрделі монография – өзінің идеялық дəрежесі, ғылыми парасаттылығы жағынан биік деңгейдегі туынды» [1, 251], – деп жазса, сыншы А. Нұрқатов осы еңбек туралы:

«Оның бұл тақырыпқа арналған кітабы орыс тілінде осыған дейін екі рет басылып шыққан-ды. Зерттеуші сол тақырыбына қайта оралып қазақ тілінде көлемді еңбек жазған. Бірақ бұл еңбек автордың орыс тілінде шығарған монографияларының аудармасы да, көшірмесі де емес. Сыншы бұрыннан мол баурап, жете игерген фактілері мен материалдарын пайдалана отырып, тың зерттеу жасаған» [2], – деп дұрыс көрсетті.

Бұрынғы еңбектерінде ғалым С. Мұқанов шығармашылығын бүкіл əдеби үрдіспен бірге, тұтас түрде алып қарамай, жеке зерттесе, «Жазушы жəне өмір» монографиясында ол суреткердің ұлан-ғайыр шығармашылығын, қаламгерлік өсу сатыларын дара түрде бөліп-жарып қарамай, оны қоршаған əдеби ортамен, шығармашылық үрдіспен жанды байланыста алып саралайды.

Бұл жайлы əдебиеттанушы-ғалым С. Қирабаев: «Т. Нұртазин С. Мұқановтың творчестволық табыстарын қазақ совет əдебиетіндегі жанрлардың қалыптасуы, дамуы процесімен тұтастықта зерттейді. Жаңа əдебиетте жанрлардың қалыптасуы қандай жағдайда өтті, жалпы əдебиетте қай жанрдың қандай ішкі ерекшеліктері болады деген мəселелерді көтеріп, ол осы жанрда С. Мұқанов қалай қызмет етті, оны қалай меңгерді деген сұраққа жауап беріп отырады» [3], – деп жазды.

Құнды еңбек болып табылатын «Жазушы жəне өмір» атты монографияның кіріспесінде автор С.Мұқанов шығармашылығының зерттелуіне жəне өзінің алдына мақсат етіп қой ған негізгі міндетіне қысқаша тоқталғаннан кейін жазушының өмірбаянына шолу жасап, одан əрі нақты шығармашылығын зерттеуге ден қояды.

Зерттеуші бұған дейін шығармашылық талантын поэзияға жұмсап жүрген С. Мұқановтың 1922 жылы баспасөз бетінде тұңғыш жарияланған «Түсімде» жəне 1924 жылы жазылған

«Әсия» атты əңгімелері мен «Совет Хұкметі һəм қазақ əйелі» деген кітабынан бастап осы кезде жазылған тағы басқа бірсыпыра прозалық туындыларына қысқаша тоқталады.

Бұлар əлі көркемдік дəрежесі ойдағыдай емес, алғашқы тəжірибе сатысындағы шығармалар болатын. Сондықтан бұл туындыларда схематизм жиі ұшырап, жазушы нысан етіп алған күрделі мəселелерін күнделікті өмірмен байланыста суреттеп, табиғи көрініс жасауға машықтанбағаны байқалып тұратын. Сыншы алғашқы кезеңдегі жазушы шығармашылығының осындай олқы тұстарын жіті аңғарып, орынды ескертулер жасайды.

С. Мұқанов 20-жылдарда проза саласында жинаған азды-көпті тəжірибенің нəтижесінде

«Адасқандар» романын жазды. Мұның жекелеген тараулары 1929 жылы «Жаңа əдебиет» журналында жарияланып, 1931 жылы кітап болып шықты.

С. Мұқановтың «Қазақтың көркемдік жағынан толысқан» романын жасап, зор табысқа жетуіне себеп болған төмендегідей бес жағдай:

«1) советтік алып күнделіктің эпикалық масштабы роман жасауға жетеледі; 2) эпикалық дəстүр қазақтың ауыз əдебиетінде мол еді. Жазушы соны игерді; 3) С.Мұқанов орыс прозасын творчестволықпен үйреніп, қаруланды; 4) жазушы бірсыпыра прозалық шығармалар жазып (əңгіме, очерк, повестер), қаламы төселді; 5) 20 жылдардың ақырына қарай қазақтың проза жазушылары прозалық көптеген туындылар берді. Соның барысында қазақ совет əдебиетінде прозалық дəстүр құралды» [4, 169], – деп атап көрсетеді Т. Нұртазин.

Қоршаған əдеби ортаның, прозалық дəстүрдің жазушыға əсері, маңызы зор екені сөзсіз. Ол ортасыз, ол дəстүрсіз «Адасқандар» романының тууы да неғайбыл болар еді. Осыны ескерген сыншы С. Мұқанов замандастарының проза саласындағы тəжірибесіне, ізденістеріне, табыстарына, мүдірістеріне шолу жасайды. 20-жылдардағы Е. Бекенов, С. Шəріпов, С. Сейфуллин, Ғ. Мүсірепов, М. Әуезов, Б. Майлин шығармашылықтары сөз болады.

20-жылдардың аяғында көлемді романмен үлкен прозаға келген С. Мұқанов «Теміртас, «Есіл», «Ботакөз», «Өмір мектебі», «Сырдария», «Балуан Шолақ», «Мөлдір махаббат», «Тыңдағы толқындар» романдарын, «Достар», «Бақташының баласы» повестерін жəне бірсыпыра əңгімелерін жариялады.

30-жылдардағы С. Мұқановтың роман саласындағы қадамы «Теміртастан» басталды. Бұл – көлемі 544 бетті құрайтын үлкен роман. Сыншы романдағы шабындық, егіндік жерді бөлісу төңірегіндегі таптық күрестер, саяси тартыстар секілді күрделі мəселелерге, сол тартыстарда көрінетін адамдар бейнелеріне көңіл аударады. Әлеуметтік көзқарастары бір-біріне қарама-қарсы, ымыраға келмейтін конфликтілерге негізделіп құрылған романның композициясы, сол тартыстарда көрінетін бас кейіпкер Теміртас, алаяқ қу, шонжар бай Түлкібай, партия қызметкерлері Мұрат, Қозыбақ, мінезі ұр да жық Жауқашар бейнелері жан-жақты талданады. Романның сюжеттік түйіндерінің дамымауы, кейіпкерлер характерлерінің терең ашылмауы, композицияның қобыраңқылығы секілді кемшіліктерді көрсетуде де сыншы білімдік, алғырлық танытады.

Зерттеуде саяси-моральдық мəселемен байланысты бір топ адамның зұлымдығын əшкерлейтін «Достар» повесі, азамат соғысының оқиғаларын сипаттайтын «Есіл» романы қысқаша сөз болады.

С. Мұқановың ең құнарлы шығармасы саналатын «Ботакөз» романы бірінші рет 1938 жылы «Жұмбақ жалау» деген атпен басылып шықты. Зерттеуші кітапта нақты деректерге сүйене отырып романның жазылуынан, автордың өмір материалдарын жинап сұрыптап алуының ұзақ тарихынан, əдеби кейіпкерлердің жасалуына негіз болған адамдардың өмірінен мол мағлұмат береді. Осының бəрі сыншының көп жылғы қыруар еңбегінің, төгілген маңдай терінің нəтижесі екенін айта кету орынды.

Жазушы «Ботакөз» романында 1905 жылғы орыс төңкерісінен кейінгі қазақ өмірін, ондағы тарихи ірі оқиғаларды сюжетке арқау етіп алады да, ауылды, бүкіл Қазақстанды төңкерістік даму жолында суреттеп, Қазан төңкерісінің нəтижесінде кеңес тəртібін орнатқан жаңа дəуірге жеткізіп тоқтайды.

Зерттеуші романның басында сюжетке арқау болған тап қайшылықтары мен колониялдық қайшылықтардың төңірегіндегі егестер, патша əкімдері мен ауыл кедейлерінің арасындағы қақтығыстар, əкімдердің залымдығы; екінші бөлімдегі қазақ еңбекшілерінің өмірі, 1916 жылғы оқиғаға қазақ бұқарасының араласуы; үшінші бөлімдегі төңкеріс жеңісімен Қазақстанға кеңес дəуірінің келуі секілді іргелі, күрделі оқиғаларды көрсетудегі жазушы талантының қыр-сырларын ашуға ұмтылады.

Сюжетке арқау болған өмір қайшылықтарын өзара қиюластырып, қызғылықты композиция құруда, жеке адамдардың тағдырын қоғамның тағдырымен диалектикалық сабақтастықта алып тұтас суреттеуде жазушының дүниежүзілік озық əдеби тəжірибеге сүйеніп шығармашылық ізденіс танытқандығы сөз болады. Сондайақ əр түрлі қоғамдық топтардың шынайы сырын шыншылдықпен ашу арқылы танылатын жазушының идеялық позициясы, еңбекші бұқараның жақсылықты аңсаумен ғана тынып қоймай, жақсы өмірді өз қолымен жасайтын заман туғанын сезінуін бейнелейтін романдағы соны көріністер де ғалымның назарынан тыс қалмаған.

Өмір күресінде қатып-пісіп төңкерістік жолға түскен Ботакөз, қалың бұқараның мүддесін көздейтін Асқар, батыл мінезді Аман тай, үстемдердің күштісі Итбай, патшашыл шенеунік Алексей Кулаков, ескішіл Құзғынбаев т.б. кейіпкерлердің бейнелерін жасаудағы жазушы машығы, олардың мінездерін сипаттауда қолданған көркемдік тəсілдер, портрет жасаудағы тапқырлықтар арнайы қарастырылады. Сонымен қатар зерттеуші табиғат көріністерін суреттеудегі сараңдық пен кейіпкердің психологиясын берудегі кемшіліктерді ескертеді. Сюжет дамытуға қатысты бұл тəсілдердің ұтымдылығы мен əлсіз жақтарына тоқталады. Романға байланысты пікірін сыншы: «Ботакөз» – көркемдігі жағынан да келісті жазылған роман. Кітап шыққаннан кейінгі жиырма жылдан астам уақыттың ішінде роман жөнінде санқилы сын болды. Соның басым көпшілігі «Ботакөз» идеялық мəні терең, аса көркем, оқушыға тартымды, қызықты, халықтық шығарма деген пікірге келіп түйіседі» [4, 227], – деп қорытындылайды.

Монографиядағы ең басты проблемалық мəселелердің бірі – эпопея жайына байланысты. Кеңес дəуіріндегі қазақ əдебиетінің аса ірі туындыларына талдау жасай отырып автор біздің əдебиеттану ғылымымыз үшін тың мəселелер қозғайды. Заңғар жазушымыз М. Әуезовтің «Абай жолы» романы эпопея деп мейлінше дұрыс аталып жүрсе де, осы шығарма жайлы қалам тербеген сыншылардың бұл мəселені əлі толық ашып бере алмағандығын айтады. Осы тақырып төңірегінде едəуір ізденіп, көңілге қонарлық пікірлер білдіреді.

Ол эпопеяға тəн біраз белгілердің Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке», Ғ. Мұстафиннің «Дауылдан кейін» романдарында бар екенін атап көрсеткен. Автордың салыстыру үшін Л. Толстойдың «Соғыс жəне бейбітшілік», Эмиль Золяның «Тас талқан», Ромен Ролланның «Жан Кристоф», Голсуорсидің «Фортсайт», М. Горькийдің «Клим Самгиннің өмірі» мен «Артамоновтардың ісі», М. Шолоховтың «Тынық Дон», Т. Манның «Буденброктары», Т. Драйзердің «Талаптар трилогиясы» мен тағы басқа əлемге əйгілі қаламгерлердің шығармаларын келтіруі, өз тарапынан айтқан теориялық пайымдаулары оның білімінің жан-жақтылығын аңғартады.

Сондай-ақ зерттеушінің жаңа тақырыпты қозғау проблемасына арнайы тоқталуы да құптарлық іс. Бұл тарауда ол С. Мұқановтың шығармашылық ізденісін С. Ерубаевтың «Менің құрдастарым», Ғ. Мүсіреповтің «Қазақ солдаты», Ғ. Мұстафиннің «Қарағанды», «Шығанақ», «Миллионер», Х. Есенжановтың «Ақ жайық», З. Шашкиннің «Ұядан ұшқанда», «Тоқаш Бокин» атты роман, повестеріндегі суреткерлік тəжірибелермен сабақтастыра талдай отырып, осы тың мəселеге, яғни қазіргі заман тақырыбын игеру проблемасына байланысты, көптеген байсалды ой-пікірлер айтқан.

Көркем туындыларда замандас бейнесін жасау мəселесін тек принцип тұрғысынан сараламай, аталған авторлардың шығармаларындағы көркемдік шеберлікпен сюжет өрбіту, өмірдің өзінен алынған шынайы тартысты дəйекті түрде дамыту, пейзаж, портрет жасау, шығарма құрылысының бекемдігі, тіл шұрайлылығы сияқты мəселелермен байланысты қарап, бағалы тұжырымдар жасаған.

Кеңес дəуіріндегі қазақ əдебиетінде кенже қалған сала – өндіріс тақырыбы еді. Халқымыздың ғасырлар бойы негізінен мал шаруашылығымен айналысып, өндірістен, техникадан алыстау болғаны белгілі. Жаңа дəуірде қазақ халқы елдің болашағы озық техникамен, ірі өндіріспен байланысты екенін ұғынды. Осыған орай өндіріс өмірі, техника адамдары əдебиетіміздің сала-саласында ара-тұра көріне бастады. Бірақ тақырыпты жете білмей, терең сезінбей жазылған алғашқы шығармаларды сыншы əлі пісіп жетілмеген дүниелерге балайды.

Зерттеуші С. Мұқановтың «Сырдария» романын жаңа дəуірді, еңбек тақырыбын жыр ететін шығармалардың қатарына қосады. Романның бірінші нұсқасы 1948 жылы шықты. Алғашқы басылымында роман бірсыпыра сынға ұшырайды. Соны ескере отырып жазушы романды біраз өңдеп, 1951 жылы екінші рет шығарады. Роман бірнеше тілдерге аударылды.

Сыншы ғасырлар бойы ырық бермей келген Сырдарияны жуасытып, сабасына түсіріп халықтың игілігіне қызмет еткізуді, сол ұлы мақсатқа жұмылған адамдарды көрсетуді; ғасырлар бойы əр түрлі қоғамда өмір сүрген халықтың күші келмеген нəрсе кеңес адамдарының қолынан келді деген тұжырымды романның басты тақырыбы ретінде қарайды. Романның басты пафосы да осы мəселенің бағытына арналған деген ой түйеді.

Роман кейіпкерлерінің күш-қуатын халықтың тапқа бөлінген кездегідей өздерінің ішіндегі əлеуметтік күреске шығындамай, бүкіл қоғамды көркейтер игілікті іс-əрекетке жұмсауын зерттеуші жазушының үлкен табысы деп есептейді. Романда кездесетін аңызға ұқсас ғажайып оқиғаларды ғалымның орыс жазушысы Лесковтың «Солақай» əңгімесіндегі сюжетпен салыстыруы да қызғылықты.

Кейінгі жылдары С. Мұқанов өзінің «Өмір мектебі», «Адасқандар» романын жаңартып, көп түзеген. Аталған кітаптардың біреулері түгелдей дерлік жаңаланған, біреулерінің көп жерлеріне толықтырулар, өзгертулер енгізілген, енді бірі редакциялық өзгерістерге ұшыраған.

Бұл секілді түрлі дəрежеде өзгерту, жаңалау қазақ жазушыларының (М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов т.б.) бірсыпырасының шығармашылығында бар екендігін атап көрсетеді сыншы. Рухани, мəдени өсумен байланысты жазушылар өздеріне идеялық-көркемдік жаңа талаптар қояды. Зерттеуші жазушылардың бірсыпыра жағдайда бұрынғы шығармаларына жаңа тараулар қосып, жаңалап толықтыруын олардың жауапкершіліктерінің артып, көркемдік талаптарының күшейе түсуінің нəтижесі деп санайды.

Жоғарыда аталған С. Мұқановтың жаңарған, жаңғырып толыққан романдарын ғалым бір топқа қосып талдаған, олардың соңғы нұсқаларын алғашқы нұсқаларымен салыстыра отырып зерттеген. Жазушының жұртшылыққа кең танылып, жоғары баға алған шығармаларының бірі «Өмір мектебі» алғаш 1930 жылы «Жаңа əдебиет» журналының 3, 4, 5 сандарында, 1940 жылы орыс тілінде «Литература и искусство Казахстана» журналының 1, 2, 3, 4 сандарында «Менің мектептерім» деген атпен повесть ретінде үзінділер болып жарияланды.

Т. Нұртазин С. Мұқановтың «Менің мектебім» романының жазылуына М. Горькийдің «Детство», «Мои университеты» шығармаларының əсері болғанын дəлелдеуге тырыс қан. 1941 жылы кітап болып басылып шыққан «Менің мектептеріме» (бірінші кітап) жазушы елуінші жылдары қайта оралып, бірінші кітапты толықтырып жəне екіншісін жазып бітіріп, 1955 жылы «Өмір мектебі» деген атпен роман ретінде таңдамалының 1, 2 томы ретінде жариялайды.

Зерттеуші шығарманың жанрлық ерекшеліктеріне тоқтала отырып, оның бірінші жариялануындағы «повесть», толықтырылып басылуында «роман» болып аталуының дұрыстығын теориялық тұжырымдарға сүйене отырып дəлелдеп шыққан. Автордың көзімен көрген, басынан өткерген, жанымен сезінген материалдарға сүйене отырып жазған бұл романын сыншы қазақ əдебиетінде ерекше орын алатын шығармалардың қатарына жатқызады.

Кітаптың соңғы тарауында зерттеуші С. Мұқановтың повестері мен очерктеріне, драматургиясына қысқаша шолу жасап өтеді. Роман саласында жемісті еңбек еткен жазушының қысқа жанрда аз көлемге мол мазмұн ұялатып, əсемдеу жағынан шеберлік көрсете алмағанын ескертеді.

Әдебиеттер

1. Кəкішев Т. Дəуір дидары. – Алматы: Жазушы, 1985. – 304 б.
2. Нұрқатов А. Жазушы жəне өмір // Коммунизм таңы, 1961. – 17 май.
3. Қирабаев С. Бағалы зерттеу // Қазақстан мұғалімі. 1961. – 15 июнь.
4. Нұртазин Т. Жазушы жəне өмір. – Алматы: ҚазМемКөркӘд, 1960. – 358 б.