Таулы Алтайдың солтүстік халықтары | туралы қазақша

Алтайдықтар-түркі халқы. Негізінен Алтай Республикасында тұрады. Екі негізгі топқа бөлу қабылданған – Солтүстік және Оңтүстік алтайдықтар. Революцияға дейінгі әдебиетте Солтүстік алтайдықтар қара татарлар ретінде белгілі. Әдеби Алтай тілі оңтүстік Алтай тілі негізінде қалыптасты (екі нұсқада – Алтай және телеутский), Солтүстік алтайдықтар үшін де тубаларский де әзірленуде. Солтүстік алтайдықтар негізінен Тұрачақ ауданында тұрады. Солтүстік алтайлықтарға келесі рулық-тайпалық топтар жатады:

Өзен сағасы Үлкен және кіші Иши (Катуни өзені), Қара-Көкша, шаң, Ұйменя өзендерінің алабында орналасқан.);

2) Аққу өзенінен төмен қарай Бийск қаласына дейін, сондай-ақ жергілікті орыс халқымен қосылған Катуньдің төменгі жағында тұратын Құмандықтар.

3) Аққу өзенінің бассейнінде орналасқан Құмандықтар, әсіресе Байғол ағыны. Олар өздерін куу-кижи деп атаған, яғни Аққулар өзенінің адамдары, сондықтан этнографиялық әдебиетте кейде аққулардың атымен кездеседі.

Тубалары

тулабар алтаец кумандинец этникалық

Тубалары (туба өз атауы ) – Алтай Республикасында тұратын түркі тілді халық. Тау-кен Алтайдың тубалалары бұл атауды өз көршілерінен–алтайдықтарынан алды. Олар өздерін жалпылама «йыш-кижи», яғни «орман адамы» («орман адамдары») деп атаған.

Кеңес дәуіріндегі халық санағы (1926 ж.басқа) тубаларларды алтайдықтардың құрамына қосты. 2000 жылы тубаларлар Ресей Федерациясының саны аз байырғы халықтарына жатқызылды (Ресей Федерациясы Үкіметінің 2000 жылғы 24 наурыздағы №255 қаулысы). 2002 жылғы бүкілресейлік халық санағы оларды өз тілімен жеке Халыққа үйретті. 2002 жылғы халық санағы бойынша РФ тубаларлар саны 1565 адамды құрады, соның ішінде Алтай Республикасында – 1 533 адам – негізінен Шу ауданында.

Тубалар тілі пікірталас немесе Солтүстік-Балтық тілдер тобына немесе қыпшақ тобының (Алтай тілдік отбасының түрік тармағы) қырғыз-қыпшақ (хакас) кіші тобына жатады. Ресми түрде тубалар мен тубалар тілі жеке халық пен тіл деп танылды. Алайда, этнографтар жаңа жіктемеге сәйкес оларды Солтүстік-Алтай (құмандин-челқан) тілінің құрамына (тубалар диалектісі ретінде) немесе оңтүстік-Алтай (меншікті Алтай) тілінің құрамына жатқызуға бейім.

Тубаларлардың шығу тегі туралы бірнеше көзқарас бар. Мысалы, В. Вербицкий оларды «күмәнді шығу тегі» деп санады, «Тіл және олардың Алтай қалмақтарымен қарым-қатынасы. Бірақ, мүмкін, олар Фин тайпасы Моңғол халықтарымен біріктірді». Ол алтайдықтардың «қара татарларды» «туба»этнонимі деп атайтынына назар аударды. В. Радлов, туба терминіне сүйене отырып, өзін «сойоттар» деп атайды, яғни тувиндер, сондай-ақ қойбалалар және оңтүстік Сібір тарихында XVII ғ. Убсе (Енисейдің оң ағыны) жерінде орналасқан тубинцев тайпасының аты жиі айтылады: «туба атауы шығыстан қоныс аударуы тиіс екенін көрсетеді. Олардың тілінің диалектілік ерекшеліктері бұл қолдан жасалған тайпалар қырғыздармен кесілгенін көрсетеді. Олар әлі күнге дейін тамырлар мен самырсын жаңғақтарын жинаумен айналысады.

В. Радлов «туба» (тувинцы, тофалар) деп аталатын Саян-Алтай тауларының барлық тайпалары тіл бойынша түркіленуге ұшыраған қолдан жасалған және кетдік этникалық элементтердің қоспасын санады. В. Бартольд «туба» сөзін қолдан жасалған Түрік деп санады. Н. А. Аристов, Радловтан кейін, Солтүстік алтайлықтарды Енисей остяктары мен қолдан жасалған, кумандиндер мен челкандықтарды (лебединцтерді) қоспағанда, ол шығу тегі мен ежелгі түріктермен байланыстырған. В. Г. Богораз Солтүстік алтайлықтарды олардың шаруашылығының, мәдениеті мен тұрмысының белгілері бойынша, сондай-ақ жаяу аңшылар мен Саяно-Алтайскои тау тайгасын жинаушылардың праазиаттарына жатқызған.

Алтай тубаларларының шаруашылығы мен тұрмыстары Алтай-Саян және Ханғай тау жүйелерінің тау-кен таулы аудандарында шашыраңқы мекендеген бірқатар аңшы тайпалары мен ұлыстардың ежелгі мәдениетіне тән ерекшеліктермен сипатталды. Бұл дақылдың материалдық базасы жеуге жарайтын жабайы өсімдіктерді (сабақ, тамыр, түйнек, Бадан, жаңғақ және т.б.) кеңінен дамыған жинағыштармен біріктіруде және қысқы уақытта олардың құйылуын дайындаумен аңға (ет және мамық) аң аулау болды. Кейбір жерлерде бұл шаруашылық кешені арпаның аз егісі және көлік құралы ретінде бұғылар өсірумен ұсақ тас егіншілікпен толықтырылған. Осы тайпалар мен металлургия ошақтары арасында темір кенін өндіру мен балқытуға негізделген темір бұйымдарын үй өндірісі түрінде кездесті.

Алтай тубаларлары үшін негізгі сабақ ретінде аңға аңшылық тән: қысқы уақытта шаңғымен, жазда жаяу. Аңшы аяқты қыста шикі былғарыдан (жүнмен) жасалған талшықта немесе кішкентай ағаш нартада жұлып, ал жазда иығынан баумен алып жүрді. XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында жазғы аң аулау үшін ат қолданылды.

Олар Оңтүстік алтайлықтардан киіз, қой, жылқы, сиыр және т.б. киімдерге айырбастап, телеутскілік, дене және жоңғар княздеріне құрмет көрсетті. XVIII ғ. тұбалары балқытылған темір орыс ұсталарына айтарлықтай мөлшерде сатылды. Тек XVIII ғ. екінші жартысында темір өндіру тубаларлар үшін экономикалық мәні жоғалтты, бірақ кей жерлерде XIX ғ. соңына дейін дерлік сақталды.

Темір жасау өндірісінің құлдырауымен аңға аң аулау шаруашылықтың басым саласы болды. Жаяу отырықшы аңшылар-тубаларлардың техникалық базасы өте архаикалық қасиеттерге ие болды: үлкен орын әртүрлі ағаш ұстағыштар-түсіру құрылғысының қапкандары, садақтар-самострелдер, ет және тері үшін өндірілетін ірі тұяқты аңдарда аң аулау кезінде қолданылған тосқауыл шұңқырлар мен ағаш қала сыртындағы жерлер алды.

Ағаш елдерін салумен загонмен аң аулау ұжымдық болды. Өту жолдарында загороди настораживали луки-самострелы және қойдық ілмек. Жебесі бар пияз XIX ғ. дейін аң аулау құралы ретінде кеңінен таралған. Алтай тубаларларында аң аулаудың басты маңызы олардың кең көлемді аңшылық алқаптары жекелеген тектердің монополиялық меншігінде – Сеок болған деген фактіде айқын көрінеді. Мысалы, Кузен руданы жоғарғы ағыстың оң жақ жағалауында орналасқан өз кәсіби аумағы деп санаған. «Тайги» Телесец көлінің ауданында: Ақтыған, Солог, Яшпу және Чорбок. Сеок Комдош промышлял аңы бойынша Уймень өзені алқабында (сол жақ ағыны Билер), сондай-ақ жоғарғы жағында Абакана. Сонымен қатар, ол қара-Көкши өзенінің алқабына (бидің сол ағыны) шығатын кейбір белгілі бір логаларға аң аулады. Юс Сеоку аңшылық лога мен қара-Көкши өзендерінің бассейнінде болған. Осы кең ауданда Сеок Тогус кәсіпшілігінің жерлері болды. Ярык руының алқаптары ұйғырлар мен т. б. бассейндерінде болды.