Сфагн МХ түрлерінің әртүрлілік динамикасы туралы қазақша

Мхов қауымдастығының батпақтарының экосиситеттерінде өсімдік жамылғысының ерекше қосылуында, органикалық заттың синтезінде және оның шымтезек шоғыры түрінде депондауында, сондай-ақ гидроморфтық кешендердің өз дамуындағы елеулі рөл атқарады.

Өсу жағдайларының маңызды көрсеткіштерінің бірі бүкіл қоғамдастық үшін орташа және экологиялық-ценотикалық топтарды құрайтын өсімдіктер түрлері үшін фитомассаның жылдық өсімінің шамасы болып табылады.

Өсімдік жамылғысының құрылымдық ұйымындағы мхтар қауымдастығының маңыздылығы айқын. Әсіресе бұл Сібірдің орман-тоғайлы өңірлеріне қатысты, мұнда гидроморфты және жартылай гидроморфты кешендер негізінен суходолды даму қатарының экожүйелерімен тең дәрежеде бәсекелесе алады, ал жекелеген аудандарда және олардың үстінде басым болады.

Мох микроценоздардың өсуі мен құрылысы жағдайларының ерекшеліктерін анықтауға сараланған көзқараспен нақты Батпақты экожүйелерде мох қауымдастықтарын егжей-тегжейлі зерттеу үлкен Батпақты аумақтарға шоғырланатын көміртегінің жиналу жылдамдығы мен мөлшерін экстраполяциялау үшін базалық негіз болып табылады [1].

Жоғарыда айтылғандардың барлығы осы дипломдық жұмысты зерттеуге арналған мәселенің өзектілігіне негізделеді.

Табиғат пайдалану деп міндеті адамдардың қазіргі және болашақ ұрпағының табиғи орта ретінде және алуан түрлілігі, табиғи ресурстарды пайдалану мен молайтуды жақсарту, табиғи әлеуетті қорғау, молықтыру және ұтымды пайдалану жөніндегі өзара байланысты шаралар негізінде табиғи және қоғам арасындағы тепе-теңдікті сақтау жөніндегі қызмет түрлерінің мақсатты жиынтығы түсініледі.

Жер бетінің Батпақты — артық ылғалданған учаскесі, оған тұрақты шамадан тыс ылғалдану және оттегінің тапшылығы, ерекше ылғалға төзімді өсімдіктердің өсуі және одан әрі шымтезекке айналатын ішінара ыдыраған Органикалық заттардың 30 см-ден кем емес қабатпен жиналуы тән. Шымтезек Батпақты қалыптастыру процесі нәтижесінде жинақталады. Кейде «батпақтану» термині батпақтану процесінің синонимі деп санайды. Соңғы, алайда, кең және бірінші қамтиды. Батпақтану-бұл батпақтанудың пайда болуының бастапқы сатысы және оған батпақтану — ауырсыну процестерінің қайтымдылығын білдіретін көріністің қосалқылығы тән. Жыл сайын әлемде 660 км2 жуық жер ауырады. Батпақты түзудің даму процесінде шымтезек шоғыры қалыптасады, әртүрлі қуатқа жетеді, ең үлкен мәндермен — 12-15 м. ‘Батпақты — экожүйе, үш негізгі компоненттен тұрады: су, ерекше бойот өсімдіктері мен шымтезек, сондықтан Батпақты бірнеше дербес бағыттардың назар аудару пәні болып табылады [2]. Ботаниктер мен геоботаниктер оларда Батпақты өсімдіктердің даралығын, ал шымтезек шоғырының стратиграфиясы бойынша — шымтезек жиналу кезеңінің Климаттық сипаттамаларын зерттейді және оларды батпақ ретінде анықтайды. Геологтар өндірістік шоғырлар шекарасындағы қорларды анықтайды және шымтезек батпақтарын шымтезек кен орындары деп атайды. Орманшылар Батпақты сүрекдіңнің бонитетін жақсарту тұрғысынан зерттейді және оларды орман батпақтары деп атайды, ал топырақтанушылар — ауыл шаруашылығы алқаптарын алу тұрғысынан қарайды және оларды органогенді тұқымдардағы шымтезек топырақтары деп атайды. Шымтезек кен орындары, шымтезек батпақтары, батпақты жерлер, шымтезек топырақтары ұғымдарындағы әртүрлі оқулар одан әрі батпақтар алаңдарының сандық бағаларында алшақтық пайда болады.

1. БАТЫС СІБІР. ҚЫСҚАША ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Шекаралар мен алаң. Батыс Сібір Солтүстік Мұзды мұхиттан Қазақстанның құрғақ даласына дейін 2500 км және Орал тауынан Енисейге дейін 1500 км созылып жатқан аумақ болып табылады. Батыс Сібірдің 80% — ға жуығы Батыс-Сібір жазығының шегінде орналасқан, ол 175-200 м-ге дейін Сібір Увалдарымен бөлінген екі жазық тостаған тәрізді қатты Батпақты ойпаттардан тұрады. Батыс Сібірдің жалпы ауданы 2.4 млн.км2.

Геология және орография. Батыс-Сібір жазығының негізінде Батыс-Сібір плитасы жатыр. Батыс-Сібір тақтасының негізінде палеозой фундаменті орналасқан, оның орналасу тереңдігі орта есеппен 7 км.

Батыс-Сібір плитасының пайда болуы Жоғарғы юрде басталды, бұл кезде Арал мен Сібір платформасы арасындағы үлкен аумақ қираған, қираған және қайта пайда болған кезде үлкен седиментациялық бассейн пайда болды. Өзінің дамуы барысында Батыс Сібір плитасы теңіз трансгрессияларын бірнеше рет жаулап алды. Төменгі олигоценнің соңында теңіз Батыс-Сібір плитасын тастап, ол үлкен көл-аллювиальды жазыққа айналды. Орташа және кеш олигоценде және неогенде плитаның солтүстік бөлігі төмендеу кезінде өзгеретін көтеруді бастан кешірді. Үлкен кеңістікті түсірумен плитаның жалпы даму барысы мұхитқа жетпеген процесске ұқсайды. Плитаның бұл ерекшелігі батпақтықтың феноменальды дамуымен ерекшеленеді.

Климат. Батыс Сібір Атлант мұхитынан да, Еуразия құрлығының орталығынан да бірдей қашықтықта орналасқан, сондықтан оның климаты біркелкі континентальды сипатқа ие. Қыста және жазда циклондық қызмет, ал онымен Атлант ауасының түсуі әлсіреген кезде Батыс Сібірге арктикалық ауа түседі. Арктикалық ауа массаларының терең енуіне жердің жазықтығы мен оның солтүстікке ашықтығы ықпал етеді.

Қаңтар айының орташа температурасы оңтүстік-батыста-15О С-дан Батыс Сібірдің солтүстік-шығысында -30 О С-қа дейін төмендейді. Шілденің орташа температурасы солтүстікте +5 О С-тан оңтүстікте + 20 О С-қа дейін артады. Батыс Сібірдің солтүстік-шығысында ең үлкен континенталдылықпен ерекшеленеді, онда қаңтар мен шілде аралығында орташа температура 45 О жетеді.

Гидрография. Батыс Сібірдің өзендері Кар теңізі бассейніне жатады. Ең ірі су артериясы — Ертіс ағыны бар Обь — Жер шарының ең үлкен өзендерінің қатарына жатады. Обь өзені Алтайдан бастау алатын би мен Катуньдің бірігуі кезінде пайда болады және қар теңізінің Обь ерінге құяды. Ресей өзендерінің арасында ол бассейн алаңы бойынша бірінші орынды және су бойынша үшінші орынды алады. Орман аймағында Ертіс сағасына дейін Обь өзінің негізгі ағыстарын қабылдайды: оң жақта — Томь, Чулым, Кеть, Тым, Вах өзендері; сол жақта — Парабель, Васюған, үлкен Юған және Ертіс өзендері. Батыс Сібірдің солтүстігіндегі ірі өзендер-Надым, Пур және Таз-өз бастауын Сібір Увалдарында алады.

Географиялық аймақтау . Батыс-Сібір жазығы табиғи жағынан кең ендік зоналдылығымен сипатталады. Жазықтың түбегінің шеткі солтүстігінде тундра тарылып, материктік бөлігін орман тундра алады. Оңтүстік аудандар орман-дала және дала табиғи аймақтарына жатады. Солтүстік аудандарда жазықтар өте кең таралған батпақтар. Олардың үлесіне жалпы ауданның жартысынан астамы келеді [4].

Түмен облысының ең солтүстік бөлігін (П-ова Ямал және Гыданский) алып жатқан және 160 мың км2 шамасында ауданы бар Тундра ормандары жоқ. Батыс Сібірдің лишайник және мүк тундралары гипново-Шөп және лишайник-сфагн, сондай-ақ ірі қырлы Батпақты массивтермен бірге кездеседі.

Тундра мен тайга арасындағы өтпелі аймақ ретінде ол сирек кездесетін ағаштардың, батпақтардың, бұталардың өсінділерінің мозаикалық үйлесімін білдіреді. Орман аймағы 66О және 56О с. е арасындағы кеңістікті қамтиды. оған Түмен облысының солтүстік және орта бөліктері, Томск облысы, Омбы және Новосібір облыстарының солтүстік бөлігі кіреді.