Реферат: Педагогика | Мәдениет және Өркениет

Мәдениет ұғымын тереңірек түсіну үшін,оған мағыналық жағындағы бар кейбір басқа ұғымдармен арақатынасын қарастырып көрейік.Осы сипатта біздің зердемізге бірінші түсетін ұғым-өркениет.Өркениет (цивилизация) сематикалық жағынан алғанда (латын тілінің-“civilis”сөзі) азаматтық дегенді білдіреді.Римдіктер бұл ұғымды “варварлықтар” деп өздері атаған,басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған.Яғни, “өркениет” олардың түсініктері бойынша азаматтық қоғамы,қалалық мәдениеті,заңға негізделген басқару тәртібі бар Рим империясының даму дәрежесін білдіреді.
Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі ұғымның мағыналарын төмендегідей топтастыруға мүмкіндік бар:
1. Мәдениет пен өркениет бір.Олар синонимдер (И.Гердер, Э.Б.Тайлор).
2. Өркениет-мәдениеттің ақыры,оның кәрілік шағы, руханилықтың антиподы (Ж.Ж. ,Руссо, Ш.Фурье,О.Шпенглер).
3. Өркениет-мәдениеттің прогресі,болашаққа бой сермеуі,қоғамның парасаттық деңгейі (Ф.Вольтер, Д.Белл).
4. Өркениет-тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты (Л.Морган).
5. Өркениет-этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А.Тойнби, Н.Я.Данилевский) Ө
6. Өркениет мәдениеттің техникалық даму деңгейі,оның материалдық жағы.
Бұдан көретініміз, мәдениет пен өркениет бір-бірімен байланысты ұғымдар екен.Мәдениеттанушы Г.Чайлдтың пікірінші, өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі, қалалардың пайда болуы,жазбаша мәдениттің дамуы, қолөнер мен сауданың өркендеуі,азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады. Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда,бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың олардың ішіндегі маңыздылары: мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени ұйымдар мен ұжымдар. Бұлардың арасында ең түбегейлісі- мәдени әрекет. Әрекеттану-жалпы адам мен қоғамның өмір сүру тәсілі,тіршіліктің тірегі.Мәдени әрекет деп, әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нәтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді. Орыстың ұлы философы Н.А.Бердяев (1874-1948) өмір бойы бостандық және мәдениет туралы жазды. Ең әуелі ол мәдениет және өркениет мәселелерін бір-бірінен ажыратып қарастырды. Мәдениет және өркениет бір нәрсе емес. Мәдениет табынудан туды. Ол ғибадатхана айналасында пайда болып, өмір бақи дінмен тікелей байланысты дамыды. Мәдениет –зиялы құбылыс. Оның діни негізі бар. Бердяев мәдениеттің негізгі заңы-бірізділік және дәстүр жалғастығы туралы заңын ұсынып отырып, мәдениеттің шығармашылық қасиеті мен жаңа құндылықтарды тудыру, болашаққа ұмтылу сияқты пайдалы жақтармен қатар, оның бойындағы кертартпалық бастауларын да мойындады. Өркениеттің мәдениеттен өзгешелігі- оның зиялы құбылыс еместігі. Ол адамның табиғатпен күресі нәтежесінде, ғибадатхана мен табынудан тыс пайда болды. Мәдениет жоғарыдан төмен қарай жүреді, оның жолы ақсүйектік жол болып табылады, өркениет төменнен жоғарыға қарай жүреді, оның жолы буржуазиялық және демократиялық жол болып саналады. Мәдениет жеке, терең әрі қайталанбайтын құбылыс болса, өркениетке жалпылық және барлық жерде қайталану тән. Мәдениеттің рухы бар, ал өркениеттің тек тек әдістері мен құралдары ғана бар. Мәдениет — өркениеттің (цивилизацияның – латынша civilis – азаматтық, мемлекеттік), адам қоғамының материалдық және рухани байлықтары. Мәдениет адамзат өркениетінің сатыларын білдіреді. Сондай-ақ, мәдени көрсеткіштер жоғарылаған сайын, адам еркіндігі де солғұрлым молая түседі. Өркениеттің өндірістің дамуына әсер етері сөзсіз. Өндірісті дамыту дегеніміз жаңа материалдық және рухани құндылықтарды жасау болып табылады, ол қоғамдық қатынастардың күрделенуіне ықпал жасайды. Табиғи ортаны игеру, қоғамды жетілдіру мәдениет дәрежесін және өркениеттілік деңгейін байқатады. Сөйтіп, мәдениет пен өркениет өзара тығыз байланыста дамиды және олар объективті негізде бір-біріне тәуелді деген қорытынды жасалынады. Өркениет- қоғамдық қатынастар әрекеті, тәсілі ретіндегі мәдениеттің негізі. Өркениет мәниеттің дамуына жағдай туғызады, ал мәдениет өз кезегінде сол өркениетті жетілдіреді. Өркениет- кең түсініктегі, белгілі бір анық анықтамасы жоқ. Көп жағдайларда өркениет түсінігін материалдық және рухани жетістіктердің қоғамы деп түсінеді. Философияда жаңа кезеңнің түсінігі бойынша өркениет дүниежүзілік тариғи құбылыстардың түсінігін ашады. Қазіргі қоғам өркениетті үш өлшемге бөледі, негізі ішкі қоғамның құралады – техника, әлеуметтік құрылымжәне флософия. Өркениет (лат. civilis –азаматтық,мемлекттік)- осы құндылық материалдық жағдай, рухани және әлеуметтік өмір, халықтардың қасиеттерін белгілі бір уақыт ішіндегі тарихи жетістіктерін білдіреді. Мәдениет тақырыбы адамның өнері,жаңашылдыққа, қоршаған орта, адамның өмір сүруге бейімділігі. Мәдениетті екі түрге бөледі: 1)Материалдық (техника,материалдық құндылықтар) 2)Рухани (өнер,ғылым,философия, жаны) XXI ғ. мәдениетті және өркениетті екі бөлек қарастыратын болды О.Шпенглер олардың бірге дамығандығын жоққа шығарды. Ол тарихты ұйымдастырылған түрінде қарастырады,қайталанбас жабық мәдениет өзінің өмір сүру кезінде бірнеше кезеңдерден биік жері мен құлау шенінен өткен. О.Шпенглер мәдениетті сегіз түрге бөлген.Олар өзінің өмір сүру кезінде бірнеше кезеңдерден өтіп,жоғалып, өркениетке айналады. Мәдениеттің өркениетке айналу процесінде өнерлік жұмыстар азайып механикалық жұмыс көбейеді. Освальд Шпенглер (1880-1936)-немістің философы, идеалисі, мәдедиеттің сыншысы, тарихшы, публист. Оның шығармаларының бірі « Закат Европы » еңбегі өте белгілі болды. Өркениет ол мемлекеттер мен халықтардың материалдық құндылықтарын, рухани және әлеуметтік жағдайларын белгілі бір тарихи кезеңде анықтайды. Кез-келген өркениет жалпы халықтық техналогияның ғана қасиетін емес сонымен біргемәдениетті түсіндіреді.Өркениеттің қасиеті халықтың рухы, қарым-қатынасы,жан дүниесі,сенімі,яғни философияны құратын,ерекше өмірлік ұстанымы,өмір сүру салты. Осындай өмір сүру салты халықтың өркениетін топтастырады, оның бірігушілік, бейбітшілік өмір сүруіне кепілдік береді және тарихта дамуын қамтамасыз етеді. Европпаның қайта туу кезінде өркениет жаңа бағытта дами бастады, ол жаңа құндылықтардың негізі болды. Оның түсінігіне табиғатқа адамның көз қарасы,оның қауымдық өмірі,прогреске деген талпынысы,қызметтік пішімнің өзгеруі қосылды.Оның негізі адамның ақыл ойынан құралды.Өркениеттің географиялық бойынша екіге бөлуге болады: Шығыс өркениеті және батыс өркениеті. Шығыс өркениеті мен мәдениеті. Тарихшылар өркениет пен мәдениетті былай қарастырады оларды мемлекетке немесе топталған елдерге әртүрлі деңгейде дамыған және әртүрлі тарихи кезеңдері.Солардың ішіндегі өрениеттерг Ежелгі Үнді, Қытай, Вавилон, Египет және де шығыстың мұсылмандық мемлекеттері. Шығыстың өркениеті Азияның және Африканың көптеген халықтары әртүрлі тілдегі,әртүрлі діндегі халықтарын біріктіреді. Олар әлемдік өркениеттің дамуына өз үлестерін қосты. Көне Египет жер шарындағы тұңғыш мемлекет қана емес, сонымен бірге дүниежүзілік үстемдікке талпынған қуатты да, құдіретті мемлекеттердің бірі болды. Ауыз бірлігі күшті, ұйымшылдығы берік, халық-билік жүргізуші тапқа толық бағынған мемлекет.Египеттің жоғарғы өкіметі мызғымастық және түсініксіздік принциптері негізінде құрылды,ал өз кезегінде бұл принциптер біртұтас Египет мемлекеті пайда болған кезден бастап-ақ оның толық билеушілері-перғауындарды құдай деп санауды өмірлік қажеттілікке айналдырды.Фараондар құдайдың ұлы деп саналды, сондықтан да фараон өзін «Раның» ұлымын деп жариялады. «Ра» күн құдайы. Перғауынның жеке-дара билік жүргізуі тіпті оның билігінің Египет халқына ғана емес, көршілес жатқан патшалықтар мен тайпаларға да күшейе түсуі, мәдениеттің дамуына өзіндік ықпалын тигізбей қойған жоқ. Б.з.б III-II ғ. құдай- патшаларға арналған құрылыстар- пирамидалар мен храмдар негізінен тастан жасалды. Құнарлы жер мен аналықтың құдайы Осиристің әрі қарындасы, әрі әйелі –Исида болды. Ай құдайы екінші жағынан жазу құдайы болып саналса, ал Маат- шындық пен тәртіптің құдайына айналды. Египет мәдениеті- сан-салалы мәдениет. Солардың бірі-біздің заманымызға келіп жеткен Египеттің ең көне жазу текстері. Олар- құдайларға құлшылық ету мен шаруашылықты жүргізуге байланысты жазбалар. Б.з.б. екі мыңыншы жылдыққа жататын ең көне әдеби мұралардың кейбіреулері сақталып қалған, бірақ ғалымдардың пікірінше, бұлардан да көне әдеби мұралар болғандығы ақиқат. Египеттің көркем әдебиетінің түрлі жанрлары болған. Олар: патшалар мен ұлы даналардың өз балаларына арналған нақыл сөздері, түрлі тақырыптарды қамтитын әңгімелер және т.б. Көне Египет әдебиетінің тамаша туындыларының бірі- «Өмірден түңілген адамның өз жанымен сұхбаты» деп аталады. Бұл қалада «Әлемнің жеті кереметінің « бірі – атақты Александрия шырағы саланды.
Қытай мәдениеті космостық ырғаққа, оның ырқына байланысты іс-әрекетке шақырады, өйткені адамның әрбір іс-әрекеті ,тіпті оның шығармашылық қасиеттері де Аспанға, оның құдіретіне тікелей байланысты. Қытай мәдениеті, қытай өнері даналық өмірлік қағидалар мен терең философиялық идеяларды өз бойына сіңіре білген өзіндік бет-бейнесі бар ерекше мәдениет. Қытай халқының мәдени туындыларында адамзатты қоршаған дүние әсемдігі мен табиғат үйлесімділігі тамаша көрініс тапқан. Жер шарындағы қасиетті де, құдіретті мәдениеттердің бірі- Үнді мемлекетінде қалыптасқан өркендеген үнді-будда мәдениеті.Үнді- будда мәдениетіне тән қасиет дін мен философияның өзара тығыс байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралы Гегель былай жазады: «Үнді мәдениеті – жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәденит, бірақ олардың филрософиясы дінмен сабақтас, өзара тығыс байланыста болып келеді.Философия ғылымы айналысатын мәселелерді діннен де көптеп кездестіруге болады. Сондықтанда да болар, ведалар- діннің ғана негізі емес, сонымен қатар философияның да негізі болып саналады».
Батыс өркениеті мен мәдениеті. Батыс өркениетіне Ежелгі Греция және Рим. Ұлы державалары орта ғасырларыдағы Англия,Франция,Испания,Италия және кейінрек Германия, Австро-Венгрия, АҚШ.
XIX ғ. со ңғы ширегінде Тигр және Ефрит (Қос өзен) өзендерінің бойында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде ежелгі ескі қалалардың орны ашылып, әлемге «Шумер өркениеті» деген жаңа мәдениет белгілі болды. Адамзат баласының ғасырлар бойы жинақтаған мол мәдени мұраларына қомақты үлес қосқан, дүниежүзілік өркениеттің тағы бір бастауына айналды бұл жаңа мәдениеттің аты аңызға айналды, адамзат қауымының «фәлсафалық мәйегі», ілгерілеу мен дамуының қайнар бұлағы деп дәріптелді. Жер бетінде алғаш өркениетті қауым, іргелі мемлекет құрған шумерлердің мәдениеті дүниежүзілік мәдени ошақтардың бірі Египет мәдениетіндей өте жоғары болды. Шумерлер адамзат тағдырын шешетін 50-ден астам құдай бар деп есептеген. Олардың біразының аты белгілі: Ан, Ан-Ки, Ан-Лил, Ереш-қигал, Инанна, Нурур-Саг,Мама, Мами, Уту, Марту, Ие, Мардук, Шамаш және т.б. Шумер-Аккад өркениетінің тікелей мұрагері ежелгі Вавилон болды. Б.з.б V ғ. Вавилонда астрологиялық мектептер болған, ал жұлдыздардың өзара қашықтығын көрсететін таблицалар күні бүгінге дейін сақталған.Кейінгі ғасырларда Вавилонның қуаты мен саяси маңызы адамдардың ең ежелгі және ұлы мәдениеттерінің бірін гүлдендіріп, одан әрі дамыту ассириялықтардың үлесіне тиді. Олар Вавилонның дінін, мәдениеті мен өнерін қабылдап, оны одан әрі дамытты. Ғалымдар Ассирия патшасы ашшурбанилпал (б.з.д. 665-635) сарайының қирандыларынан бірнеше ондаған мың сына жазу тексті, соның ішінде вавилон әдебиетінің аса құнды шығармалар бар кітапхана тапты ….