Реферат: Оқушылардың қазақша тілін дамыту

Тіл дамыту – тілді оқытудағы негізгі мақсат
Тіл дамыту — оқушының тілдік тұлғаларды дұрыс қолданып, ойын басқа адамға толық жеткізуге дағдыландыру, басқа адамдардың сөзін жақсы түсінуге үйрету. Басқаша айтқанда тіл дамыту — қазақ тілі оқушының қарым- қатынас құралына айналдыру. Бұл жалпы тіл үйрену мақсатымен толық сай келеді. Орыс тілінде оқытатын мектептерде оқушының қазақ тілін дамыту ұғымына қазақ тілінің лексикалық, гамматикалық тұлғаларын меңгерту, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын қалыптастыру яғни қазақ тілінде сөйлесуге үйрету жатады; қазақ тілінің орфографиялық нормасын оқушыда қалыпсастыру, қазақша сауатты жазу дағдысын меңгерту де осы ұғымға кіреді; сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөз тіркесін жасау арқылы оларды сөйлемде дұрыс орналастырып, сөйлем құру сөйлем арқылы ойын басқаға жеткізу, басқаның сөзін түсіну де тіл дамыту ұғымына жатады. Сөйтіп тіл дамыту — мағынасы, көлемі кең ұғым.
Адам ойын ауызша, не жазбаша түрде жеткізеді. Сондықтан оқушы тілін дамыту екі бағытта жүргізіледі: ауызша және жазбаша. Жалпы алғанда тілді оқытуда бұл екі бағыт қатар жүргізіледі. Бірақ қазақ тілін оқытудың ең алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту басымырақ болады.
Адамның сөйлеуінде қолданылатын тілдік нұсқалар дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем, сөйлемдердің тіркесі. Бұл тілді оқытудағы негізгі мәселелер. Тіл дамытуда тіл дыбыстарын дұрыс айтуға жаттықтыру, қазақ сөздерінің айтылу нормасын қалыптастыру, қазақ тілінің орфоепиясын меңгерту жұмыстары жүргізіледі. Ауызша сөйлеу тілінің бұл – негізгі мәселесі.
Сөз, сөз тіркесі, сөйлем – байланысты сөйлеудің құралдары. Қазақша сөйлеу үшін оқушының жеткілікті сөздік қоры болуы керек, оқушы сөздерді байланыстырып сөз тіркестерін жасаудың, сөз тіркесінен сөйлем құрастырудың заңдылықтарын білу қажет. Сонда ғана байланысты ойды
басқаға білдіруге, басқаның сөйлеуін түсінуге болады. Сөйтіп, сөз және сөз тіркесі бірігіп сөйлем құрамына кіріп. Олардың бір-бірімен тығыз байланысы арқылы байланысты ой білдіреді. Байланысты ойды білдіретін бұл құралдар сөйлемде бір-бірімен ойдың ішкі байланысына қарай байланысқа түседі.
Байланысты сөйлеудің құралдарының тілде қолданылу заңдылықтарын оқушыға ереже түрінде емес, тәжірибе жүзінде яғни сөйлеуде қолдануда жаттықтыру, оларды дұрыс қолдану дағдысын оқушыда қалыптастыру – тіл дамытудағы негізгі мақсат блып табылады. Сондықтан тіл дамыту осы тілдік нұсқаларды оқытумен бірге , байланыста жүргізіледі. Яғни тіл дамыту тілдік нұсқаларды, тұлғаларды оқыту барысында бірге жүргізіледі. Атап айтқанда фонетика, лексика, грамматика салалары ереже жаттау ретінде жеке оқылмайды. Бұл тілдік материалдарды оқыту олардың қолданылуын меңгерту мақсатында бағындырылады. Оқушы қазақ тілінің тілдік материалын білмей, ойын байланысты түрде басқаға жеткізе алмайды. Сондықтан оқушыға қазақ тілінің тілдік нұсқалары таныстырылады.
Оқушыға сөздерді, тілдік нұсқаларды таныстырумен, бітірумен бірге, олардың әрқайсының тілде қалай, қандай жағдайда қолданылатыны үйретіледі. Егер оқушы олардың қалай қолданылатынын меңгермесе, ойын қазақша жеткізе алмайды.Оқушы ойын қазақша еркін жеткізу үшін, тілдік нұсқалардың қолданылуын білу қажет, біліп қана қоймай, оларды дұрыс қолдану дағдысын меңгеруі керек. Міне, сондықтан да қазақ тілін оқыту тілдік материалдарды сөйлеуде дұрыс қолдану дағдысын оқушыда қалыптастыруға бағытталады.
Сөйтіп тіл дамыту сөйлеуге жеткілікті сөздік қорды және ол сөздерді сөйлемде бір-бірімен байланыстыратын тілдік нұсқалардың қолданылу заңдылықтарын меңгерту болып шығады. Оқушының сөздік қорын байыту тілдік нұсқалардың қолданылу дағдысын қалыптастырумен тығыз байланыста жүргізіледі.
1.2. Оқушының сөздік қорын байыту, сөздік жұмысы
Оқушының сөздік қорын үнемі байытып отыру – тіл дамытудағы негізгі мәселе. Сөздік қоры бай адамның ойын анық жеткізу мүмкіндігі мол болады. Сөздік қоры бай адам ойын жеткізуге ең керек сөзді таңдап қолдана алады, оның ойын дәл білдіретін сөзді тыңдау мүмкіндігі бар. Тауып сөйлеу, ойын анық білдіру қажетті сөзді қолданумен тікелей байланысты. Ал ол сөздік қордың байлығын керек етеді. Сондықтан тіл дамытуда оқушының сөздік қорын байытуға ерекше мән беріледі.
Сөздік жұмысы әр сабақ үстінде, жыл бойында, бүкіл оқу кезеңінде белгілі жоспармен, жүйемен жүргізілуі керек. Оқушы сабақ сайын жаңа сөз үйреніп отырады. Оқушыға үйретілетін жаңа сөз тексте, диалогтарда жаттығуда қолданысымен байланыста беріледі. Сабақ сайын жылма-жыл әр класта оқушының сөздік қоры өсіп отырады. Әр сабақта үйретілетін жаңа сөзді оқушының күнделік өмірде, қарым-қатынаста қолданатын белсенді сөздігіне айналдыру оқушының сөздік қорын байытудағы негізгі мақсат болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін, төмендегі жұмыстар жасалу керек:1) жаңа сөз мағынасын оқушыға анық түсіндіру; 2)жаңа сөздің оқушы есінде сақталуын қамтамасыз ету; 3)жаңа сөзді қолданыста меңгеру яғни жаңа сөзді қолдану дағдысын қалыптастыру; 4)жаңа сөздің айтылуы мен жазылуын меңгерту; 5)сөздікпен жұмысқа үйрету.
Жаңа сөзді оқушы жақсы игеру үшін, оның мәнін оқушы жақсы түсіну керек. Жаңа сөздің мағынасын оқушыға түсіндіруде ол сөз айтатын заттың өзін көрсету, заттың суретін көрсету, оқушының ана тілінде аудармасын беру, оқушыға бұрын таныс синоним сөздерді пайдалану, кейде сипаттамалы түсіндіру сияқты әдістер қолданылады. Заттың өзін көрсету алғашқы кезеңде көбірек орын алады, бірақ ол мүмкіндігіне қарай ол кейін де қолданыла береді. Бұл әдістердің қайсысын қолдануды мұғалім таңдайды.
Жаңа сөздің оқушы есінде сақталуын қамтамасыз етуге өте үлкен мән беру керек. Оқушы жаңа сөзді сабақта үйреніп, бірақ оны жеткілікті дәрежеде бекітпесе, ол оқушының есінде сақталмайды, сондықтан оқушының
сөздік қоры байымайды. Олай болса, жаңа сөзді оқушы есінде бекітетіндей жұмыс жүргізу қажет. Оқушының үйренген жаңа сөздерін жазып отыратын жеке дәптері болуы керек. Сөздік дәптерге әр сабақта үйренген жаңа сөздерін жазып отыруға оқушыны дағдыландыру қажет. Оқушы жаңа сөздерді сөздік дәптерге жазумен бірге, әр күні оны ең кемі екі реттен оқып отыруға дағдылану керек. Мұндай дағдыны қалыптастырған оқушы жаңа сөздерді ұмытпайды. Сөздік дәптерді үйде күнде отырғанда, тек жаңа сөздерді ғана емес, ол түгел қайталанады. Барған сайын алғашқы сөздер әбден сақталған кезде, оларды оқуды тоқтатып, соңғы кездердегі сөздерді оқу керек. Осылай жүйелі түрде сөздікпен жүргізілген жұмыс оқушының сөз байлығының молюына мүмкіндік жасайды. Сөздік дәптер оқушының үйренген сөздерін ұмытпауға, үнемі қайталап отыруға өте қолайлы. Оқушының сөздік қорын байыту жаңа сөздерді үйренумен бірге, бұрын үйренген жұмыстарын қолданыстан шығармауды керек етеді.Ол сөздік дәптер алғашында сөздік ретінде, кейін аударма ретінде жасалады.
Сөздік дәптер қайталауға да, ұмытқанды еске түсіруге де, мазмұндама жазуда пайдалануға да, өте ыңғайлы. Оқушылар сөздік дәптерін сабақ кезінде ғана емес, сабақтан тыс уақытта үйренген сөздермен толықтырып отыруы пайдалы. Сонымен бірге сөздік дәптер оқушының қазақша үренген сөздерінің жалпы санын біліп отыруы үшін де керек. Сөздік дәптер арқылы оқушы қазақша үйренген сөзінің күннен-күнге өсіп келе жатқанын біліп отырады және ол сөздікті толықтыруға қызығушылық туғызады. Ол – оқушының тілін байытуға, тілді үйренуге көмектеседі.
Оқушының сөздік қорын байытудың тағы бір жолы – мақал –мәтел сөздігін жасау. Мақал-мәтелдер сөздігі оларды оқушы есіне тұрақтандыруға көмектеседі. Ал мақал-мәтелдер оқушының қазақша сөйлеуін көріктендіреді. Мақал-мәтелдер сөздігін оқушы сөйлесу кезінде, мазмұндама, шығарма жазғанда, пайдалануына болады.
Сонымен бірге жаңа сөздер оқулықтарда соңғы бірнеше сабақта, жиі қайталанып, кейін сирек кездеседі. Бірақ ол мүлде кездеспеуә мүмкін емес. Оқулықта бұл жағдайлар сақталмаса, мұғалім оны қадағалап, қолданысқа енгізіп отыруы қажет. Сөздердің жеткілікті қайталанып отыруы – оның ұмытылмауы үшін ең қажет шарттардың бірі.
Мұғалім сабақтағы жаңа сөзді келесі сабақта жеке сөз ретінде тексеріп отыруы да өте пайдалы. Мұндай жұмыс түрі затты көрсетіп, суретін көрсетіп, оны қазақша атату арқылы жүргізіледі немесе орыс тілінде сөзді атап, қазақшасын оқушыға айтқызу арқылы да тексеруге болады.
Жаңа сөзді қолданыста меңгерту оқушыны әрі сөйлеуге баулу, әрі сөзді оқушы есіне сақтауға көмектеседі. Сөздің қолданысын оқушы текстен, жаттығудан көреді, танысады. Бұл жаңа сөзбен алғашқы танысу. Мұғалім оқушыға жаңа сөзді сөйлемде өзінше қолдануға жаттықтырады. Жаңа сөздермен сөйлем құрауды үйретеді, сөздерді сөйлеуде, диалогта қолдануға жаттықтырады. Жаңа сөздер қатысқан мақал-мәтел жаттау, өлең жаттау өте пайдалы, ол сөздердің ұмытылмауына үлкен ықпал жасайды және сөздердің қолданысын үйретуді бекітеді.
Жаңа сөздердің мағынасын түсіндірген соң, олардың дұрыс айтылуын түсіндіру керек. Жаңа сөздердің айтылуын мұғалімге еліктеп бүкіл класқа, топқа, жеке оқушыға айтқызу арқылы үйретуге болады. Жаңа сөздерді могнитофон таспасына жазып әкеліп, оқушыларды оған қосылып бірге айтқызу арқылы, дұрыс айтуға үйретуге болады. Жаңа сөзді үйретуде мұғалім дауысына еліктеуді де, магнитафонды да қолдану ұтымды, бұл әдістердің бәрін қолдану сөздің ауыр, жеңіліне қарай шешіледі. Жаңа сөздің жазылуын меңгерту жазбаша жаттығулар, мазмұндама, диктант, шығарма, арқылы жүзеге асады. Оқыту барысында осы үйренгени сөздерді оқушылар іш жүзінде пайдалана білуі керек.
Жаңа сөзді үйретуде үнемі бір тәсілмен өткізбей, әр сабақта тәсіл түрлерін өзгертіп, оқушыны жалықтырмай, түрлендіріп өткізген дұрыс.
Оқушының тілін дамыту, сөздік қорын байыту – жан-жақты жұмыс. Бұл ретте оқушыны дайын сөздіктермен пайдалануға жаттықтырудың да атқаратын қызметі зор. Сөздіктермен пайдалануға үйрету, жаттықтыру оқушының сөздік қорын байытуға көмектеседі. Бұл жұмысты бастауыш кластың соңғы кластарында бастауға болады. Оқушы сабақта сөзді сөздіктен тауып үйренсе, ол сабақтан тыс уақытта кітап оқуда, тағы басқа жағдайларда таныс емес сөзді сөздіктермен үйрене алады. Бұл да оқушы тілін дамытады, байытады. Сөздікті пайдаланып үйренген оқушы кездескен таныс емес сөзді елеусіз қалдырмайды, оны білуге таырысады, ол үшін сөздікті қолданады.
Оқушының сөздік қоры тек сабақ кезінде толығады деуге болмайды. Оқушының сөздік қоры кластан тыс уақытта да толығып отырады. Оған әсіресе кластан тыс уақытта да толығып отырады. Оған әсіресе кластан тыс уақыттар әсер етеді. Қызықты ұйымдастырылған кластан тыс жұмыстарға оқушылар белсенді түрде қатысады. Кластан тыс жұмыстарда оқушыға қазақша сөйлеу ортасы жасалып, оның қазақша қарым-қатынас жасауына зор мүмкіндік туады. Оқушы қазақ тілі үйірмесінде ән үйренеді, тақпақ жаттайды, қойылымдарға қатысады, мәнерлеп оқуға жаттығады, қазақша газет шығарады, олимпиядаға қатысады. Осының бәрі қазақша жүргізіледі. Ол оқушының сөздік қорын байытады, сөйлеу дағдысын бекітеді, тілін дамытады.
1.3. Жаттығулар арқылы тіл дамыту
Оқушы қазақ тілін меңгерген бай сөздік қорын қарым-қатынаста қолдана алмаса, тіл білген болып саналмайды. Сқндықтан оқушының сөздік қорын байыту сөздердің сөйлеуде қолданысына жаттықтырумен бірге байланыста жүргізіледі. Ал оқушы сөздерді қарым-қатынаста қолдану үшін, тілдік түлғалардың қоланылу заңдылықтарын білуі керек. Ал ол –грамматиканың мәселесі. Грамматикада сөздерді бір-біріен байланыстыру үшін қолданылатын сөз түрлендіруші қосымшалар, олардың қандай сөздердің тобына, қалай жататыны, беретін мағынасы, сөз түрлендіруші қосымшалар арқылы түрленген сөздің қандай сөз тіркесі жасайтыны, сөз тіркесінің сөйлем жасауы, сөйлемдердің бір-бірімен байланысу заңдылықтары беріледі.
Грамматиканың заңдылықтарын меңгеріп, оны сөйлеуде қолдану арқылы ғана байланысты ойды білдіруге болады. Бірақ грамматиканың заңдылықтарын жатқа білгенмен, оны сөйлеуде қолдана алмаса, ол да тіл білгенге жатпайды. Сондықтан тілге үйрету тілдік нұсқаларды оқушыға білгізу және олардың сөйлеуде қолданылуын меңгертуге жаттықтырудан басталады.
Екінші тілді үйрету ісінде оқушы тілін дамыту жұмыстарын ұйымдастырғанда, жаттығулардың атқаратын қызметі зор. Тілге үйрету қай тілде жаттығулардан басталады. Жаттығулар тілдік материалдардың негізінде оқушының жас ерекшелігіне, білім деңгейіне сай беріледі. Жаттығуларды ғылымда екіге бөледі: тілдік жаттығулар және сөйлеу жаттығулары, Тілдік жаттығулардың міндеті тілдің грамматкалық материалын оқушыға меңгерту. Тілдік материалдар әр тілдік тұлғаны таныстырады, оны қолданып үйренуге жаттықтырады. Тілдік жаттығулар тілдік тұлғаларды дұрыс ойланбай қолдану дәрежесіне қолдануды көздейді. Тілдік жаттығулар алуан түрлі болып келеді. Тілдік тұлғаларды жаттығуда алғаш қолданыстағы дайын қалпында да беруге болады. Мұндай жаттығулар тілдік тұлғаның қолданылу үлгісі ретінде, оның қолданылуына оқушының назарын аударып, көзін үйрету мақсатын көздейді. Ал тілдік жаттығуда тілдік тұлғаның сөздегі орнына нүкте қойылатын жаттығулар оқушыны тілдік тұлғалардың дыбыстық вариантын дұрыс таңдауға үйрету мақсатын көздейді.
Ал сөзді қосымшасыз беріп, оған тиісті қосымшаны тауып жалғау оқушыға түрлі қосымшаларды өткен соң, олардың әрқайсысын жақсы меңгергенде беріледі. Мысалы, бірнеше септік жалғауын оқығаннан кейін, оның сөйлемде қайсысын қолдануды табу ол септіктерді оқушының жақсы білуін талап етеді. Бұл нақтылы бір септікпен жұмыс істеу кезіндегі жаттығудан көрі күрделірек. Мұндай жағдайда оқушының ол септіктер туралы білімі мен оларды сөйлеуде қолданған белгілі бір тәжірибесі керек.
Сөйлемдегі түсірілген сөзді тауып қосу, сөйлемді өзгерту, сөйлемді аяқтау, сөйлемді кеңейту, сөйлемді тарылту сияқты жаттығулар оқушыны сөйлеуге апарады. Бұл алғашқы жаттығулардан гөрі көп күрделі болып табылады.
Мұндай жаттығулар тілдік тұлғаларды сөйлеуде қолдануға оқушы әбден машықтанып, оны түрлі жағдайға байланысты өзінше қолдана алатын кезеңде беріледі.
Тілдік жаттығулар оқушыларға тілдік тұлғаларды қолдандыруға жаттықтырып, оны сөйлеуде қолдану дағдысын қалыптастырады.
Ана тілінде адам ойын қалай жеткізу үшін сөздерді қалай байланыстыруды, қай қосымшаны қай сөзбен қолдануды, білдіретін ойына сөйлемнің қандай түрін, қалай құрастыруды ойланып жатпайды. Екінші тілді үйренуші оқушылар алғаш ойды қалай жеткізуді ойлайды, дайындау жаттығулары тілдік тұлғаларды қолдануды үйретіп қоймай, оны ойланбай қолданатын дәрежеге жеткізуді жүзеге асырады.
Ал сөйлеу жаттығулары тілдік жаттығуларда меңгерген тілдік материалды керек кезінде, айтылатын ойға байланысты оқушы орынды қолдана алатындай болуын көздейді. Сөйлеу жаттығулары қарым-қатынас жасауға бағытталады. Оған сұраққа дұрыс жауап беру, өзі сұрақ қоя білу, тілдік жаттығуларда меңгерген сөйлем үлгілерін сөйлеуде еркін қолдану, орысшадан қазақшаға аударып, тақырып бойынша шығарма жазу, жоспарланбаған, дайындалмаған тақырыптарда сөйлеу, т.б. жатады. Сөйлесу жаттығуларын орындау барысында қазақша сөйлеуге оқушылар әбден жаттығады, сөйлеу автоматты түрге көшеді. Сөйлеудің жеке адамға қатысты түрін, екі, көп адамның сөйлесуін, ауызша, жазбаша сөйлеуді оқушы сөйлеу жаттығулары арқылы меңгередің Сөйлеудәң, сөйлесудің барлық түрлерін меңгерген оқушыны қазақша тілі дамыған деуге болады.Ондай оқушылар барлық жағдайда ойын толық жеткізіп, қазақша еркін сөйлей алады.Қазақ тілінен үйренген сөздік қоры оған негіз болады. ….