Қылмыстық процеске қатысушылар және оларды жіктеу ұғымы туралы қазақша

Кез келген қоғамдық қатынастарда, оның ішінде құқықтық қатынастарда олардың субъектілері (немесе қатысушылары) қатысады. Бірқатар мамандардың қатысушылар мен процессуалдық қарым-қатынастар субъектілерінің ұғымдарын ажырату әрекеттері сәтті аяқталды. Сондықтан осы оқулықта қылмыстық процестің «қатысушылары» және «субъектілері» терминдері ұқсас, тең мағыналы ретінде пайдаланылады. Заң шығарушының пікірінше, қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар-қылмыстық процеске қатысатын адамдар (ҚІЖК-нің 5-бабының 58-тармағы). Аталған тұлғалар санатын мемлекеттік органдар, лауазымды, заңды және жеке тұлғалар құрайды.: 1) белгілі бір іс жүргізу функциясын орындайтын; 2) тиісті (тиісті) іс жүргізу мәртебесі бар; 3) қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдармен және лауазымды адамдармен құқықтық қатынастарға түсетін жағдайларда тоқтатылады. Қылмыстық процеске қатысушылар шеңбері өте кең. Оларды қылмыстық процесс теориясы мен іс жүргізу заңында жүйелендіру үшін әртүрлі негіздер (өлшемдер) бойынша құрылған әртүрлі жіктемелер бар: жасы, психикалық жағдайы, қызметтік міндеттерін орындау және т. б. Қылмыстық іс жүргізу теориясында неғұрлым кең тараған жіктеу болып табылады, оның негізінде қылмыстық сот ісін жүргізуде қатысушылардың заңды мүдделерінің рөлі, тағайындалуы және ерекшеліктері жатыр.

Осы критерийге байланысты қылмыстық процеске қатысушылардың мынадай топтарын бөледі: 1) қызметі мен шешімдеріне қылмыстық сот ісін жүргізудің барысы мен нәтижелері тәуелді мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жатады. Бұл органдар мен тұлғалардың тізбесі толық болып табылады. Оларға жатады: а) анықтау органы оның бастығы немесе бастықтың орынбасары тұлғасында; б) анықтау бөлімшесінің бастығы; в) анықтаушы; г) тергеуші; д) тергеу органының (бөлімнің, комитеттің) басшысы және оның орынбасары; е) прокурор және кейбір жағдайларда оның орынбасары; ж) сот (алқалы орган); з) федералдық соттың судьясы (процестің жеке-дара қатысушысы); и) әлемдік төреші; 2) қылмыстық процесте жеке материалдық-құқықтық және қылмыстық іс жүргізу мүдделеріне ие адамдар.

Бұл тұлғаларға мыналар жатады: а) күдікті (айыпталушы, сотталушы, сотталған немесе ақталған адам)); б) жеке-жариялы және жариялы айыптау қылмыстары туралы істер бойынша жәбірленуші; в) жеке айыптау қылмыстары туралы істер бойынша жеке айыптаушы (зардап шегуші, жәбірленуші, жәбірленуші); г) азаматтық талапкер; д) азаматтық жауапкер; 3) қылмыстық сот ісін жүргізуде жеке мүдделері жоқ, бірақ қылмыстық процеске қатысушылардың алдыңғы (екінші) тобына қатысушылардың мүдделерін білдіретін адамдар. Бұл жіктеу тобына кіреді: а) күдіктінің (айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның немесе ақталған адамның қорғаушысы); б) жәбірленушінің, жеке айыптаушының, азаматтық қуынушының және азаматтық жауапкердің өкілдері; в) кәмелетке толмаған, әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі күдіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, жеке айыптаушының немесе азаматтық талапкердің заңды өкілдері; г) құқықтары мен заңды мүдделері қылмыстық процесте шектелетін куәлардың немесе басқа да адамдардың мүдделерін білдіретін адвокаттар (мысалы, тұрғын үйінде тінту немесе алу жүргізілетін адамдар).

Бұл жағдайда, мәселе институт туралы өкілдіктері бар көне заманнан бері. Өкілдік-қылмыстық сот ісін жүргізу саласында заң көмегін көрсетуге маманданған адамдардың, сондай-ақ іс жүргізу заңында көрсетілген өзге де адамдардың қылмыстық процеске қатысушыларға құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін беру мүмкіндігін немесе міндетін көздейтін іс жүргізу заңының институты. Қылмыстық процесс теориясында өкілдіктің екі негізгі түрі бар: шарттық және заңды. Шарттық өкілдік-шарттық қатынастар негізінде қылмыстық процеске қатысушылардың заңды мүдделерін білдіру. Заңды өкілдік-заң ұйғарымдары (азаматтық, азаматтық іс жүргізу, отбасылық, қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормалары және т.б.) негізінде қылмыстық процеске қатысушылардың заңды мүдделерін білдіру. ———————————

Бұл туралы С. Б. Мартыненко қылмыстық процестің сотқа дейінгі сатыларындағы кәмелетке толмағандардың өкілдігі: Автореф. дис. … канд. юрид. ғылымдар. СПб., 2000. ҚІЖК 45 және 55-баптарына сәйкес жәбірленушінің, жеке айыптаушының, азаматтық қуынушының, азаматтық жауапкердің өкілдері адвокаттар, ал заңды тұлға болып табылатын азаматтық қуынушының және азаматтық жауапкердің өкілдері, сондай-ақ РФ Азаматтық кодексіне сәйкес олардың мүдделерін білдіруге құқылы басқа да тұлғалар бола алады. ——————————— <1> РФ СЗ. 1994. N 32 қаулысымен. Ст. 3301. Әлемдік судьяның қаулысы бойынша жәбірленушінің, жеке айыптаушының, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің өкілі ретінде осы адамдардың жақын туыстарының бірі не оларға рұқсат беру туралы өтініш білдірген өзге адам да жіберілуі мүмкін. Соттың ұйғарымы немесе федералдық судьяның, тергеушінің және анықтаушының қаулысы бойынша азаматтық жауапкердің өкілі ретінде азаматтық жауапкердің жақын туыстарының бірі немесе оған рұқсат беру туралы азаматтық жауапкер өтініш берген өзге адам жіберілуі мүмкін. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша заңды өкілдердің қатысуы міндетті болып табылады (ҚПК 48-б.). Заңды өкілдер — кәмелетке толмаған күдіктінің, айыпталушының не жәбірленушінің ата-аналары, асырап алушылары, қорғаншылары немесе қамқоршылары, аталған адамдар қамқорлығына алынған мекемелердің немесе ұйымдардың өкілдері, қорғаншы және қамқоршы органдар (ҚІЖК-нің 5-бабының 12-тармағы). Өкінішке орай, бұл ұйғарымда жеке айыптаушы, азаматтық талапкер және куә (ҚІЖК-нің 45 және 131-баптары) сияқты қылмыстық процеске қатысушылардың заңды өкілдігі көрсетілмеген. Иеліктен шығарылмайтын құқықтарды қоспағанда, заңды өкілдер мен өкілдердің өздері өкілдік ететін адамдар сияқты іс жүргізу құқықтары болады. Өкілдік берілген адамдардың қылмыстық іске жеке қатысуы оларды қылмыстық процесте өкіл болу құқығынан айырмайды (ҚІЖК-нің 45 және 55-баптары)); ——————————— < 1> Бұл туралы толығырақ қараңыз: Мартыненко С. Б. Жарлық. соч.; Юношев С. В. Адвокат — жәбірленушінің өкілі: Автореф. дис. … канд. юрид. ғылымдар. Самара, 2000 және т. б. 4) дәлелдемелер көзі болып табылатын адамдар.

Оларға қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы мамандар жатады: а) куәгер; б) сарапшы; в) маман; 5) өз қызметімен қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге жәрдемдесетін мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар мен азаматтар жатады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың бұл тобы ең көп, сондықтан олардың тізбесі ашық сипатқа ие. Бұл топта, мысалы: а) іс жүргізу заңында көрсетілген жағдайларда түзеу мекемелерінің әкімшілігі; б) сот-медициналық және сот-психиатриялық стационарлардың әкімшілігі; в) қылмыстық сот ісін жүргізуге куәгерлер, сот отырысының хатшысы және т. б. ретінде қатысатын адамдар. Қазіргі уақытта заң шығарушы қылмыстық сот ісін жүргізудің даулы рәсімін негізге алған қылмыстық процеске қатысушылардың заңнамалық жіктемесі бар. Осыған байланысты қылмыстық процестің барлық қатысушылары келесі топтарға бөлінеді. Бірінші топқа сот әділдігін жүзеге асыратын жалғыз орган ретінде ғана сот енгізілген. Екінші топты айыптау тарапынан сот ісін жүргізуге қатысушылар құрайды. Үшінші топқа қорғау тарабының процесіне қатысушылар кіреді. Ақырында, соңғы, төртінші топ қылмыстық процестің міндеттерін шешуге жәрдемдесетін, бірақ алдыңғы жіктеу топтарында көрсетілмеген қылмыстық сот ісін жүргізудің өзге де барлық қатысушыларын қамтиды. § 2. Сот әділ сот органы ретінде Сот-қылмыстық сот ісін жүргізуде сот төрелігін жүзеге асыратын мемлекеттік орган, яғни қылмыстық істерді сот талқылауында мәні бойынша қарау және шешу.

Заң шығарушының пікірінше, сот-қылмыстық істі мәні бойынша қарайтын және қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген шешімдер шығаратын жалпы юрисдикцияның кез келген соты (ҚІЖК-нің 5-бабының 48-тармағы). Бұл мемлекеттік органның кең өкілеттіктері бар. Оқулықтың осы параграфында келесі жағдайларды атап өткен жөн. ҚІЖК-нің 29-бабына сәйкес сот әділ сот органы ретінде құқылы: 1) адамды қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп тануға және оған жаза тағайындауға; 2) ҚІЖК-нің 51-тарауының талаптарына сәйкес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануға;; 3) кәмелетке толмаған адамға ҚІЖК-нің 50-тарауының талаптарына сәйкес тәрбиелік Ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдануға;; 4) Төмен тұрған сот қабылдаған шешімнің күшін жоюға немесе өзгертуге құқылы. Қазіргі уақытта сот қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында шешім қабылдауға құқылы: 1) қамауға алу, үйде қамауда ұстау және кепіл түріндегі бұлтартпау шараларын таңдау туралы; 2) күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы; 3) қамауда жоқ күдіктіні, айыпталушыны тиісті сараптамалар жүргізу үшін медициналық немесе психиатриялық стационарға орналастыру туралы; 4) онда тұратын адамдардың келісімі болмаған кезде тұрғын үйді қарап тексеруді жүргізу туралы; 5) тұрғын үйге тінту және (немесе) алу жүргізу туралы; 6) ломбардқа кепілге салынған немесе сақтауға тапсырылған заттарды алуды жүргізу туралы; 7) ҚІЖК-нің 93-бабында көзделген жағдайлардан басқа, жеке тінту жүргізу туралы; 8) мемлекеттік немесе өзге де федералдық заңмен қорғалатын құпиясы бар заттар мен құжаттарды, сондай-ақ банктердегі және өзге де кредиттік ұйымдардағы салымдар мен шоттар туралы ақпаратты қамтитын заттар мен құжаттарды алуды жүргізу туралы; 9) хат-хабарға тыйым салу, оны қарауға және байланыс мекемелерінде алуға рұқсат беру туралы; 10) жеке және заңды тұлғалардың шоттардағы және салымдардағы немесе банктерде немесе өзге де кредиттік ұйымдарда сақтаудағы ақша қаражатын қоса алғанда, мүлікке тыйым салу туралы.