Қозы Көрпеш – Баян сұлу жыры — Ашық сабақтар

№

   Анықтама

               Жырдан дәйектеме

1.

Түс жору

Түс көру және оны жору – түркі халықтарының ертеден келе жатқан ғұрпы, әдеті. Түс жору арқылы болашақты болжау және оған сендіре білетін белгілі адамдар, әулиелер болған. Түстің жаманы және жақсысы болады.

Тазша:

Ханым-ай, ақ сұңқарым, сені көрдім,

Біз ежелден хан-қарашы едік.

Мен шошыдым түсімнен бүгінгі күн,

Хан ием, жолыққалы сізге келдім.

Ханым:

Аптығып қотыр таймен келесің тез,

Бұл жалғанда ақылсыз адамнан без.

Көп шатып, тантырақтап, сөзді ұзартпа,

Қанекей, шошығаның, немене сөз.

Тазша:

Жаратқан бәрімізді тәңірім күшті,

Бұл дүние, ойлап тұрсам, енді екі ұшты.

Мен түсімнен шошимын бүгінгі түн,

Менің сәлдем басымнан жерге түсті.

Ханым:

А, тазша, олай болса, мал сойғаның,

Құдайым дәрмесіне сен тойғаның.

Сенің сәлдең басыңнан жерге түссе,

Бес уақыт намазға бас қойғаның.

Тазша.

Ойласам, бұл ханымның ақылы асты,

Қаршығаң дәл сіздей ме, жаман састы.

Мен түсімнен шошимын тағы,

Қолымнан жібек баулы сұңқар ұшты.

Ханым:

Мінезің, ойлап тұрсам, жаннан қылып,

Келдің бе қотыр таймен мені сынап.

Қолыңнан жібек баулы сұңқар қашса,

Көрген де қоян аңнан шабыт сұрап.

Тазша:

Қай адам Сарекеңдей ниетке жеткен,

Көп адам бізден бұрын өтіп кеткен.

Айрылдым қапыда сұңқарымнан,

Қолымнан абайсызда ұшып кеткен.

Ханым:

Мұңдар таз, бір сұмдық бар тіл жағында,

Сен келдің қотыр таймен бұл шағыңда.

Қолыңнан абайсызда ұшып кетсе,

Қара орнында болғаны, хан тағында.

Тазша.

А, ханым, бір сөзіме жаңа жеттің,

Қай сөзіңді бұзайын “мақұл” деппін.

Мен түсімнен шошыдым тағы бүгін,

Түсімде бір тұңғиық суға кеттім.

Ханым:

Құдайым енді саған дем береді,

Бойын салған базарға жол көреді.

Жүруші ең нәрседен шолпы тағып,

Түпсіз тәңірім, дариядай мал береді.

Тазша:

Ханым-ау, бұл ниетті ойға алайын,

Мәнісін, туру тартпай, не қылайын.

Жандап-жандап сөз айтсам, жуытпайсың,

Тұп-тура найзамды тік салайын.

Ханым:

Мұндар таз, маған келдің қаның қашып,

Антұрған, сені тұр ма қара басып?

Мен сенің қалжыңдасар  кісің емес,

Немене айтар сөзің найзаласып?!

Тазша:

Аңға да кеткен, Сарекем-ау,

Таң ертеңгі салқында.

Мінсіз бір туған жан еді ай-ау,

Өнеге бойы қалпында.

Келімсек төре хан болып,

Балталының халқына.

Өрісі толып малына ай-ау,

Қазынасы толған алтынға.

Алла ісіне шара жоқ-ау,

Жетпесті қуып алқынба!

Қайырлы ғұмыр бере көр-ау,

Қозыжанға артында.

Сізден де шығар адам жоқ,

Ойласаң ақыл тарпында.

Хан орнына хандық қыл,

Кеше билеп тұрған жарқында.

Ақылдас еді Сарекем,

“Билеспес деп тартынба.”

Ханым:

Өлді ме, Сарыбай хан? Жұртым көрсін,

Жыламан, патша-құдай

иман берсін.

Ғаламнан Сарыбай өткен болса,

Еншалла тәуба, тәңірім артын берсін.

3.

Белқұда(еже-қабыл)

Бұл салт бойынша ата-аналары әлі дүниеге келмеген нәрестелерді күні бұрын атастырып, белқұда болып қояды.

Алланың әміріне көніселік,

Көздің қыры түскенін көріселік.

Ұл туар да, қыз туар заман болса,

Уағыдамен қолыңыз беріселік.

4.

Қарғыс (қарғыс қаза)

Зорлық – зомбылық жасап оны қарғау әдеті бар. Ол адамға да, малға да, дүние – мүлікке де айтыла береді. Қарғыс  ашу, ыза, кек үстінде айтылады. Ең ауыр қарғыс түрі ананың сүтін көкке саууыжәне атаның теріс батасы.

“Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырында жалғызын, яғни ұл бала күтіп жүрген Сарыбай Қарабайдың тілегі бойынша марал атады. Оқ тиген соң келсе, марал буаз екен. Ішінен екі лақ шығады. Соны көріп, дәті шыдамай шошып, түйткіл алған Сарыбай дүние салады.

  Сарыбай мен Қарабай аңда жүріп дос болады. Екеуі де перзентсіз екен. Достық белгісі  үшін екі бай іште жатқан екі баласын бір-біріне қосып, белқұда болады. Сарыбай өзінің ұлын көрместен буаз маралды атқаны үшін қарғыс қаза табады.

Шырағым, айналайын, барма балам,

Сіздерге Баянды айтқан қандай адам?

Ойында жоқ нәрсені ойға салып,

           Баламды бір қан жауғыр қылған алаң.

5.

Ант бұзу (антын жұту)

Бата, ант екеудің арасында , екі атаның туар өмір алдында бірігіп отырып жасаған байлауы. Ол бұзылса, тек сол екеуінің қайтадан бірігіп отырып ынтымақпен ғана бұзуына болады.

Қарабай “жетім ұлға қызымды бермеймін“ деп бұзыла көшеді. Антын жұтады. Қарабай көше қашады. Ол бата бұзушы да, өзі қосқан жастардың тағдырын бұзып, күйретуші де өзі.  Баян мен Қозыны қоспас үшін жас қыздың басын жаңа серт, уәдемен тағы шырмайды. Ол уәде – Қодарға берілген уәде.

Қарабай құдалық антын бұзып, Балталыдан ауа көшпекші болғанда әйелі:

Байғұс-ау, қандай адам серттен таяр,

Біліп пе едің тайғанды құдай аяр? – деп, үйін жықпайды.

6.

Ант – серт беру.

Ант, серт, уәде – халқымыздағы сенім кепілінің көрінісі. Ант алу, ел аралық уәде, келісім сияқты маңызы жоғары жағдайларда ғана айтылады.

Қозының анты:

Сенен басқа хор қызы,

Болса да көңіл салмаспын.

Шашы күміс, басы алтын,

Болса дағы алмаспын.

Танымасаң қыз Баян,

Танытқалы бармаспын.

Сені алмасам осы жол,

Тірі де жүріп оңбаспын.

Баянның анты:

Емін-еркін жапанда жүрген емен,

Бір Қозыдан басқаны көрген емен.

Елден бура жиып ап шөктіретін,

Мүйізі көк термешелі інген емен.

7.

Тәрік ету –

өзінің мақсатына жету үшін, бардың бәрін құрбан ету.

Қозы Баянның жолына өзінде бардың бәрін құрбан етеді. Жылқысын жауға, түйесін шөлге, қойын аш қасқырға тапсырады.

Ақылым бұл уақытта зерек емес,

Көп тұрса, ертеңгі болады кеш.

Сансыз жылқы, сан қойым қалса артымда,

Бір күнде қырылса да керек емес, -деп Қозы мал- дәулеттің бәрін тәрік етеді.

8.

Бата (оң бата, теріс бата)

Оң бата – адал ниет, жақсы тілек білдірудің ұлттық дәстүрі. Бата қысылғанда – қуат, қиналғанда – медет беріп, әрбір іс-әрекетке даңғыл жол ашып, бәле – жаладан қорғайды деп есептелген.

Теріс бата – бұл қарғыстың қатты, жазаның өте ауыр түрі. Мұндай бата сенімді ақтамаған, өзіне қолы, тілі тиген баласына әкенің қолын теріс жайып берген қарғыс түрі.

Жанақ нұсқасында, баласының алған бетінен қайтпайтынын көрген соң:

Қапы қалма, қарағым, дұшпаның көп,

Жолың болсын, бар енді рұқсат бердім, — деп, шешесі оң батасын береді. Сол сияқты Тайлақ та Қозыға оң батасын береді:

Шырағым, қайратыңа көңілім еріп,

Мен келдім қалайын деп сені көріп.

Тоқтатар сапарымды деп ойлама,

Амандасып қаламын бата беріп,-дейді.

Ал, 1909 жылы Қазанда басылған “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырында Қозы “Сапарыңды қи, барма” деген жалғыз анасының  да айтқанын істемейді. Сол үшін анасынан теріс бата алады. Анасының ықтиярынсыз сапар шегеді.

9.

Құрбандық шалу – мұсылман елінің басты әрі қасиетті тойы, әрі мейрамы – Құрбан айтында Мұхаммедтің әр үмбеті дін құрметіне, әруақтарға бағыштап мал сойып, құрбандық шалады.

Дұға қылу –

марқұм болған ата – бабаларға, туған —- туыстарға ас беріп, дұға оқу.

Тасаттық –

1. белгілі бір тілектің орындалу мақсатымен Құдай жолына мал сойып, жұртқа тамақ беру,құрбан шалу әдеті.
2. Садақа, құрбандық

Жанақ нұсқасында Қозы бар бөгеттерді оңай жеңіп, соңында сай шөлде аты арып, өзі қамығып жатқан шақта анасының түсіне кіреді. Анасы бүкіл елін жинап, Қозының тілегін тілеп, құрбандық шалады. Жұрттың тілеуіне қарай Қозыға бір ақ сақалды кісі жолығып, бата береді. Бұдан кейін Қозы Аягөзге жетеді.

“Құдая, ер Қозының жолын қыл деп!” – деп,

Баршасы көп зарланып қылған аза.

Құдайым құр тастамас,  сірә, көпті,

Дұға қылып, тасаттық тарап кетті.

10.

Зарлау –

мұң – шерін айтып жылау, зар еңіреу.

Қозы ер жетіп, Баянды іздеп барғанда үш қыздың зарлануы:

Сәлем де олай болса дұғай-дұғай,

Біз жүреміз қайысында жылай-жылай.

Құдая сапарыңа дем бере көр,

Аға-екау, жылдамырақ жөнеле көр.

Анда – санда болмаса сөйлеспейді,

Жалғыз жатып Қозы үшін қылады зар.

Қозының зары:

Түлкіні келген екен соғып алып,

“Бұл досымды өлтірген Қодар құл,-деп,-

Сол жерде зар жылайды ойбай салып,

Құдай-ау, мен сорлының жолын қыл,- деп

Кеше ғана дос қылып сүйдім,- дейді,

Достығыңа қапа болып күйдім,- дейді.

Алайын тірі болсам достың құнын,

Сен үшін шыбын жаным қидым”, — дейді.

11

Сүйінші сұрау—

Қуанышты хабар жеткізуші адам, «сүйінші, сүйінші!» деп келеді. Қуанышты үй иесі: «қалағаныңды ал», — дейді. Бұл шын қуанудың, ризалықтың белгісі.

Сексен бес жасқа келген Қарабайдың бәйбішесі қыз туып, бір сақау қатын өліп-өшіп Қарабайдан сүйінші  сұрай келгенде, құлқыны жаман бай оны “былшылдама” деп сөйлетпейді.

Әйел:

Қартайғанда көріпсіз бір перзентті,

Шынымене бір шапан бермейсіз бе! – дегенде:

Сегіз өрме, бұзау тіс қамшысы бар,

Сақауыңды кетеді бартылдатып, — деп жырланады.

12.

Кісі қайтқанда бата оқу, жасау—

Өлген адамға бағышталып, оқылатын дұға. Қолындағы барымен ақшалай, заттай көмек жасау.

Көңіл айту-

Жақын адамы қайтыс болғанда оның туған – туысқандары мен таныстары, іліктері қазалы үйге әдейі барып бата жасап, көңіл айтады. Көңіл айтудың мәні — мұңды адамды жұбату, сергіту, қайрат беру.

Сарыбай өлген соң Қарабай бата оқуды ойлап, жиырма шапан, тоқсан саба қымыз әзірлеп, Сарыбайдың ауылына бармақ болады. Бірақ өзі әуелі салт барып, баланы көреді де:

Мені жұтар жалмауыз туыпты деп,

Тантық шал Бақа айғырға міне қашты, — деп жырланады.

13

 Ақты төгу(кесапаттық, қасиетсіздік)—

Халқымыз ақты жерге төкпейді, аяққа баспайды. Ал кейде сол ақты жерге төгетін де ырымдар бар. Мысалы, қалың өрт келгенде ақ шашады және жылан үйге кіргенде, үйден басына ақ құйып шығарады.

Пейілі Қарабайдың сондай кеңіп,

Бір сарттан жиырмалап шапан алды.

Менің құдам Сарыбай далада өлді,

Деді де, тоқсан саба торлтырғызды.

Қозыны  көріп, шошып, үйіне келген Қарабай:

“Мені жұтар жалмауыз туыпты”,-деп,

Тантық шал Бақаайғырға міне қашты.

 Тоқсан нарда сабаны жарып тастап,

Бір қобыны қымыз қып жөнеледі.

Сөйтіп, теңеген сабаларды пышақпен жарып тастайды. Ақты төгеді, ақ ниеттен таяды. Ақты төгу, ант бұзу қазақ ұғымында үлкен кесапаттық.

14.

Қоштасу —

Қыздың елімен, жерімен қоштасқанда айтылатын өлең.

Балталы, Бағаналы ел, аман бол,

Бақалы, балдырғанды көл, аман бол,

Кірім жуып, кіндігім кескен жерім,

Ойнап, күліп, ер жеткен жер, аман бол!

Қара басқан қашқынды қоя берме,

Ел жақсысы, Тайлақ би  ақылы мол,

Осы ізі тосқанның соқпақ болар,

Жоғалмас қайда барса қазылған жол.

Тайлақтың енді аман бол қалған елі,

Аман бол қалың ағаш,  аққан селі,

Теруші ем ермек етіп еріккенде,

Екпе жиде, алма ағаш көлеңкелі…

…Жібектей шалғынына ойнап өскен,

Сегіз сай, тау біткенді, сала аман бол!

Үйеңкі, қайың, терек, тал аман бол,

Халайық қалған елдің, шалы аман бол!

Қарабай қайын атаң сенен  қашты,

Жөргекте Қозы Көрпеш бала, аман бол!

Балталы, Бағаналы халық, аман бол,

Жөргекте Қозы Көрпеш жалқы, аман бол!

Жеңеше, келін-кепшік, құрбы-құрдас,

Халайық бізді ойлаған жалпы, аман бол!

15

Жар-жар—

Қызды әкесінің үйінен ұзатып, жөнелтер шағы болғанда айтылатын өлең түрі.

Бекер босқа жүресің Қодар батыр, жар-жар,

Менің айтқан сөзімді тыңда да тұр, жар-жар.

Ойлап тұрсам жүзіңде жоқ екен ар, жар-жар,

Сен кеткелі он үш күн болып қалды, жар-жар.

Сонан бері бикешпен бірге жатыр, жар-жар,

Күнде ойын, күнде жиын, рахат онда, жар-жар.

Беріп жатыр мырза боп, елге сайын, жар-жар,

Қозы Көрпеш жүр екен, тазша болып, жар-жар.

Көрсетейін сен жүрсең жатқан жерін, жар-жар.