Қола дәуірінің ерекшеліктері | туралы қазақша

Неолит дәуірінде байқалған шаруашылықтағы өзгерістер б.з. д. 2 мыңжылдықта мал шаруашылығы-егін шаруашылығы экономикасы мен дамыған металлургияның қалыптасуына алып келді. Б. з. б. 2 мыңжылдықтың ортасында Қазақстан тайпалары қола бұйымдарын өндіруді игерді. Қола мысымен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие: қаттылығы, балқу температурасы төмен, әдемі алтын түсті. Қола Еңбек және қару жасау кезінде негізгі материал болады. Қола еңбек құралдары мен қару Қазақстан аумағын мекендеген тайпалардың қоғамдық-шаруашылық өмірін түбегейлі өзгертті. Енді қару тек аң аулауда ғана емес, сонымен қатар құнарлы жерлер мен жайылымдар үшін дала аралық шайқастарда да қолданылды. Мысалы, Орталық Қазақстанда Балақұлболды жерінде оның жамбас сүйегіне батқан атысымен көмілген адамның бейіті табылды.

Б.з. б. 2 мыңжылдықтың басында Еділ, Орал, Қазақстан және Алтай Дала тайпаларының кешенді мал шаруашылық-егіншілік шаруашылығы қалыптасуда. Б. з.б. 2 мыңжылдықтың ортасында Қазақстанның дала тайпаларында алғашқы қауымдық өндірістің көтерілісі байқалады, мал шаруашылығы қарқынды дамып келеді. Б. з.б. 2 — ші мыңжылдықтың аяғында — б. з. д. 1-ші мыңжылдықтың басында дала аудандары халқының көпшілігі шаруашылықтың жаңа мамандандырылған түріне-көшпелі мал шаруашылығына көшеді.

Халықтың қоғамдық құрылысында және отбасылық — неке қатынастарында елеулі өзгерістер орын алуда. Неолиттен мұраға қалған матриархалдық рулық құрылым енді патриархалдық рулық құрылымға біртіндеп жол береді.

Мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндірістік күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануының күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістерге алып келді. Жеке отбасылардың оқшаулануы, отбасылық меншіктің кеңеюі, рулық қауымның ішіндегі мүліктік теңсіздік өседі.

Андронов және Беғазы-Дәндібай мәдениеттерін зерттеу.

Археологияда мәдениет деп белгілі бір аумақты мекендеген тайпалардың шығу тегі мен тарихи тағдырлары, шаруашылық жүргізу тәсілдері мен материалдық -ухалық өмірінің ұқсастығы түсініледі. Мұндай мәдениеттерге Сібір, Орал, Қазақстан және Орта Азияның кең кеңістігін мекендеген тайпалардың мәдениеті де жатады.

Бұл мәдениеттің алғашқы ескерткішін археолог А. Я. Тугаринов 1914 ж. Ачинск қ. жақын Андроново ауылында ашты. Ғалымдар арасында андрон мәдениетінің пайда болуы туралы пікірталас жүріп жатыр. Бұл пікірталастың басты себебі алдыңғы дәуірдің — неолит пен энеолит ескерткіштерінің жеткіліксіз зерттелуі болып табылады.

Соңғы жылдары тілтанушы-түрколог, этнограф, тарихшылардың бірқатар зерттеулері пайда болды.

Андронов мәдениеті ескерткіштерінің периодизациясын және жіктелуін археологтар С. А. Теплоухов, К. В. Сальников, М. Л. Грязнов жүргізді. Археолог К. В. Сальников Оралдың Андронов мәдениеті үшін хронологиялық жіктемені жасап, оны үш кезеңге бөліп берді: Федоров (б.з. д. XVIII—XVI ғғ.), Алакөл (б. з. д. XV— XII ғғ.) және затараев (б. з. д. XII—VIII ғғ.). Бұл жіктеу ғылыми ортада мойындалды және андронов мәдениетінің барлық аймақтарында дала қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеуде қолданылады.

Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеуге академик Ә. Х. Марғұлан баға жетпес үлесін қосты. Көп жылдық зерттеулер нәтижесінде ғалым бұл кезеңді қола дәуірінен темір ғасырға дейінгі өтпелі кезең ретінде анықтап, ғылыми айналымға Cu терминін енгізді.’d.ihi (қшдыбай мәдениеті (Қарағанды қаласы жанындағы Дандыбай ауылының қола ескерткіштерінің алғашқы қазба орны бойынша және Солтүстік Балқаш маңындағы Пргпзм шатқалында).

Ескерткіштер тайпаларының қола дәуіріндегі Орталық Қазақстан. 11 ри Орталық Қазақстанның туыстық байлықтары ертеден белгілі болды. Бұл аймақ Андронов мәдениеті тайпаларының негізгі өмір сүру орталықтарының бірі болып табылады. Археологиялық зерттеулер аймақтың әр түрлі бөліктерінде көптеген қоныстар мен тұрақтарды, жартастағы суреттер мен басқа да ежелгі ескерткіштерді анықтады.

Жезқазған ауданында бұл ескерткіштер көптеген тау-кен қазбаларымен ұсынылған. Ең ірі ескерткіш-Милықұдық.

Бұл үлкен аумақ қола дәуірінің тайпаларымен біркелкі қоныстанған. Сол кезде аса игерілген аудандар Нұра, Шерубай-нұра, Атасу өзендерінің бассейндері, Бөген, Беғазы, Қызыл-Арай, Кент, Қарка — ралы, Баянауыл, Көкшетау тау алаптары және т. б. болды.

Орталық Қазақстанда қазіргі уақытта 50-ге жуық қоныстар мен 150 ірі қорымдар ашылды. Орталық Қазақстанның андрон мәдениетінің тайпалары өз дамуында екі дәйекті кезең өтті: ерте — Нұра, орта — Атасу (Нұра және Атасу өзендері бойынша шартты атаулар).

Мәдениеттің Нұра кезеңі әлі толық зерттелмеген, ол жерлеу құрылыстарының материалдары бойынша ғана белгілі. Ежелгі нуринцев үшін мәйіттің жерлеу рәсімі тән. Кремация салынған қаңқаға жақын жерде жүргізілді, содан кейін күйеу қабірге көшті,ал өртеу орны тас плиталармен көмілді. Сондай-ақ өлгендерді жерлеу рәсімі болды. Қорымдардың айналасында тік көмкерілген немесе тақталардың тас жәшіктері түрінде салынған плашмадан дөңгелек немесе тікбұрышты қоршау салынды. Нұра кезеңінің соңына қарай мәйіттерді қою рәсімі біртіндеп кремация рәсімін ығыстыра бастайды. Бұл бірқатар ескерткіштердің, атап айтқанда Орталық Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының мысалында көрінеді.

Нұра кезеңінің тайпаларының мәдениетін геометриялық немесе жапсырма өрнектер салынған жазық түбі бар балшық ыдыстар ерекше сипаттайды. Үшбұрыш түріндегі ою-өрнек, параллель каннелюр Тарақты және тегіс штамппен жағылады. Нұра дәуіріндегі жерлеулерде қола бұйымдар өте аз табылды. Зерттелген қорымдардың ішіндегі ең танымалдары-Бұғылы-1 және Ақсу-Аюлы-1.

Андронов кезеңінің Атасу кезеңіндегі МӘДЕНИЕТІ ерте қола мәдениетінің тікелей жалғасы және дамуы болып табылады. Қорымдардағы және қоныстардағы жануарлар сүйектерінің қалдықтары Атасу уақытында халық өсірген жануарлар түрлері туралы түсінік береді. Мұнда ірі және ұсақ мал, жылқылар үлкен рөл атқарды. Табынның өсуі және халықтың өсуі жартылай шөлейтті жерлерді шаруашылық игеруге ынталандыра түсті, онда адамдар құдықтарды қаза бастады.

Атасу уақытында тау-кен жұмыстарының ауқымы өсті, мыс пен қалайы өндіру және өндіру өсті, мыс және қола еңбек құралдары, тұрмыс заттары мен әшекейлер өндірісі айтарлықтай кеңейді. Барлық табылған құралдар мен заттар құю, нақыштау, өрнектеу, тегістеу және жылтырату техникасымен дайындалған.

Атасу Андронов тайпалары үшін тұрақты жерлеу рәсімі тән. Өлгендер тез арада, сол жақ бүйірінде, қолдарымен иілген, басы батысқа қарай, кейде солтүстікке немесе оңтүстікке қарай аздаған ауытқулармен жерленді.

Атасу кезеңінде мойнын иығынан бөлетін кемері бар құмыралар және қарапайым банкалы ыдыстар, сондай-ақ өтпелі формалар басым. Ою-өрнек үш аймақ бойынша орналасады: венчикада, түбі мен тұсының жоғарғы бөлігінде. Тікбұрышты немесе тең бүйірлі үшбұрыштардан жасалған шынжыр жоғары болады. Түбінің аймағы үшбұрыштармен жоғары немесе параллель сызықтармен әшекейленген.

Атасу кезеңінің ескерткіштері жалпы Орталық Қазақстанда кеңінен ұсынылған — бұл былқылдақ, Қарасай, Темір-Астау, Қоңырат ауданындағы Қарабие жерлеу топтары, Шерубай-Нұра — Басбалдақ, Ақсу-Аюлы өзені алқабының жерлеу кешендері, Бетпақдаланың солтүстік шетіндегі Елшібек, Беласар зираттары. Осы қорымдардан табылған материалдар Атасу материалдары бар біртектес. Қоныстар әдетте таулы шатқалдарда немесе суық желдер мен қурап қалған жерлерде, дала өзендері мен көлдердің жағалауларында орналасқан.

Шағын және шаруашылық құрылыстардың тобы (10-нан 20-30-ға дейін) ортасында малға арналған Ашық ішкі алаң болуы үшін шеңбер бойынша салынды. Тұрғын үй әдетте қабырғалары тастардан тұрғызылған жартылай шыны болды. Қоныстар мен жилшц интерьерін жоспарлау туралы Атасқа құятын Мнибасай тау өзеніндегі қазба жұмыстары бойынша айтуға болады.

Атасу қонысы биік алаңда орналасқан және шеттерінде тас плиталары болатын терең емес батыстардың сериясын білдіреді. Жеке тұрғын үйлер тар, ұзын жүрістермен біріктірілді, әрқайсысында күл мен ұсақ мал сүйектері жиналған үлкен күл болды. Барлық белгілер бойынша ежелгі атасусылардың бұл жерде өте ұзақ уақыт тұрғанын көруге болады.

Қоныста мысты балқыту шеберханасы мен екі күлхана табылды. Тұрғын жартылай шыны тік бұрышты пішінді болды. Онда екі мәдени қабаттар сақталған. 1C (u ‘ LK ‘i я к >му тұрғын үйдің бұрышымен үш шағын жер қазылған, с (и’ дшнч 111 дәліз. Тұрғын үйдің солтүстік-шығыс бұрышында үш арнайы дәмдеуіштен тұратын гранит плиталарынан ошақ табылды. Ошақтың ең үлкен ұяшығы бөлмені жылытып, екіншісі тамақ дайындау үшін қызмет етті, үшіншісі I [қысым пешінің рөлін атқарды. Ошақта мыс құймалары, мыс шлак, тигльдердің тас және балшық ұяшықтарының тыстары, құю формасы жатты. Мұнда тас кен қазу құралдары болды.

Беғазы-Дәндібай мәдениеті (б. з. д. X-VIII ғғ.). Бұл мәдениеттің тайпалары өзінің эволюциялық дамуында үш дәйекті кезеңнен өтті: өтпелі, дамыған және кеш.

Атасу-Ертіс, оның ішінде Ақсу — Аюлы-2 ескерткіштерінің тобы Атасу-Беғазы-Дәндібай кезеңіне өтпелі кезеңге жатады. Ол қабырғаға көмкерілген ірі гранит плиталарынан жасалған сақиналы қоршаулармен көмкерілген бір типті жер қорғандарынан тұрады. Мәйіттер арқасына созылған күйінде көмілген. Ішкі құрылыстарымен осындай жерлеу түрінің пайда болуы кейінгі Андрон кезеңінде (б.з. д. XIII—XI ғғ.) мүліктік теңсіздіктің пайда болуын куәландырады. Беғазы-Дәндібай мәдениетінің Өтпелі және дамыған кезеңінің көптеген құрылыстарының ішкі қоршаулары бөренеден жасалған ағаш қабатының қалдықтарын сақтап қалды. Ағаш көмірінің қабаты мен бөренеден шыққан күлдің ағаш конструкциясы жабынды оттың сатылу рәсімін көрсетеді. Қазақстан аумағында кейінгі қола дәуірінің тайпалары арасында осындай ағаш құрылыстарды өртеудің еске алу рәсімі кеңінен таралған.

Беғазы-Дәндібай мәдениетінің жерлеу рәсімі Андронов мәдениетіне тән емес. Қарапайым, жылдамдығымен қатар, арқаға созылған мәйіттер кездеседі. Бір қорымда екі жерлеу салтының үйлесімі әртүрлі. Олардың біріне сәйкес, бұл осы жерге осы тайпаға тиесілі басқа ру өкілдерінің қоныс аударуымен байланысты; екіншісіне сәйкес — бір тайпаның бір даму кезеңінен екінші тайпаға көшуімен байланысты.

Беғазы, Аққойтас, Дәндібай және басқа да белгілі ескерткіштер Беғазы-Дәндібай мәдениетінің дамыған кезеңін сипаттайды. Бұл қорымдар мен қоныстар тұрғын үй және ғибадат ғимараттарының сәулет — құрылыс нысандарының аяқталуымен, шар тәрізді керамиканың жаңа түрлерінің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Әсіресе, осы тұрғыда осы аттас таудың сілемдерінде орналасқан Беғазы плиткалы қоршаулары ерекше орын алады. Бұл топта алты бірдей қоршау бар. Бегазин зираттарының ерекшеліктерінің бірі-бұл салттық заттар мен құрбандық шалуға арналған арнайы алтар құрылғылары. Сол жерде құрбандық шалудың іздері және қой сүйектерінің көп жиналуы түріндегі тамақтың іздері сақталған.

Ақсу-Аюлы кешенінде табылған балшық ыдыс қола дәуірінің орта кезеңінен кейінгі кезеңге сәйкес келеді. Онда Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің Беғазы-Дәндібай кезеңіне тән ірі тарақ тәрізді қалыптар табылды.

Орталық Қазақстанның таулы аймағының тұрғындары Беғазы — Дәндібай мәдениеті кезеңінде жертөлелер мен жартылай жертөліктер түрінде Үй-жайлар салуды жалғастырды. Ошақтар тас тақталармен қоршалған еденде дөңгелек шұңқыр түрінде салынған.

Археологиялық зерттеулердің деректері Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуірінің тайпалары Оңтүстік Орал, Алтай және Енисей тайпаларымен тығыз байланыста дамығанын көрсетеді. Осы облыстардың материалдық мәдениетін сипаттайтын барлық археологиялық олжалар бір-бірінен үлкен қашықтықтарға жақын, бұл ежелгі тайпалар арасындағы тығыз экономикалық және мәдени байланысты растайды.

Солтүстік және Батыс Қазақстан тайпаларының археологиялық ескерткіштері. Б. з.б. 2 мыңжылдықта Солтүстік және Батыс Қазақстан территориясын андрон мәдениетінің алакөл кезеңінің тайпалары мекендеді. Бұл тайпалардың негізгі сабақтары мал шаруашылығы мен егіншілік болды. Бұл аймақтардың тайпалары бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста дамыды. Шаруашылық жүргізуге ыңғайлы жер алқаптарының шектеулігіне байланысты құнарлы топырақ орындарындағы тұрғын алаңдар ұзақ уақыт бойы бос болмаған. Бір тайпаның орнына басқа тайпалар келді, олар өздерінің тұрғын үйлерін салу үшін ескі, тастап кеткен ғимараттардың қалдықтарын жиі пайдалана отырып, дәстүрлі орындарда қоныстанды.

Осы облыстардың аумағында қола дәуіріндегі 150-ден астам қоныстар мен 200-ден астам қорым ашылды. Археологиялық зерттеулермен 350-ге жуық жерлеу орны қамтылған. Солтүстік Қазақстанның тұрғын үйлерінің ерекшелігі құрылыс материалы ретінде қайың бөренелерін пайдалану болып табылады. Батыс Қазақстанда орманның болмауына байланысты тұрғын үй негізінен тастан салынған.

Солтүстік және Батыс Қазақстан аумағында осы уақытқа жататын 60-тан астам тұрғын үй зерттелді. Олардың барлығы жартылай шыны немесе жер үсті құрылыстары. Жекелеген жергілікті ерекшеліктерге қарамастан, археологиялық материалдар қола дәуірінің заңдылықтары аясында осы өңірлердің қоғамдық-шаруашылық және мәдени-рухани өмірі дамығанын бекітуге негіз береді.

Шығыс Қазақстан тайпаларының қола дәуірінің ескерткіштері.

Қола дәуірінің мәдениеті үш кезеңге бөлінеді: ерте, орта және кеш. Оның ішінде орта қола ескерткіштері жақсы зерттелген. Бұрынғыларға Қанай ауылының, Сарыкөл көлінің, Қаражал және кіші Қойтас, Нұрманбет қорымдары жатады. Мұндай жерлеу рәсімі патриархалдық рулық құрылыстың күшеюін көрсетеді.

Трушниково ауылындағы қонысты, Малокрасноярка ауылындағы қонысты және қорымды зерттеу кезінде алынған археологиялық деректер,

Кейінгі қола кезеңіне жататын Зевакино қорымы малшы тайпаларының көшпелі мал шаруашылығына көшуін куәландырады.

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу тайпаларының археологиялық ескерткіштері. Қола дәуірінің ескерткіштері осы облыстардың аумағында өте аз зерттелген. Оңтүстік Қазақстанда Таутары қорымы, бірнеше бытыраңқы жерлеу орындары мен Кездейсоқ олжалар белгілі. Жетісуда көп ескерткіштер табылды. Бұл Қарақұдық қорымы, Қапал және Биғаш ауылдарының маңындағы тас жәшіктер мен қоршаулар.

Өткен ғасырдың 60-шы жылдары Арал теңізінің шығыс жағалауындағы С. П. Толстовтың басшылығымен Хорезм археологиялық экспедициясының ғалымдары Үйғарақ төбесі мен Тегіскен қорымы маңында қола дәуірінің дамыған кезеңіне жататын тұрақтарды зерттеді.

Солтүстік-Шығыс Жетісудың аумағында қола дәуірінің дамыған және кейінгі кезеңдеріне және қола дәуірінен ерте темір дәуіріне өтпелі уақытқа жататын бірқатар қорымдар табылды: Қапал, Мышпункъир-З және т. б.

ХХ ғасырдың 80-жылдары жоспарлы зерттеулер нәтижесінде Алматы, Талдықорған және Жамбыл облыстарының аумағында молалар мен қоныстардың едәуір саны анықталды. Жамбыл облысы аумағындағы қорымдар орналасқан»

Шығыс Қазақстандағы Қанай ауылының көне тұрақтарынан табылған заттар

Анракай жоталары мен Шу — Іле таулары арасындағы кең алқап. Сонымен қатар, ірі қорымдар орналасқан ауданда сол дәуірде өмір сүрген тайпалардың өмірі туралы құнды мәліметтер беретін петроглифтердің орналасқан жері табылды.

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аумақтарындағы қола дәуірінің ескерткіштерінен табылған материалдар осы өңір халқының өз дамуындағы жоғары деңгейге жеткенін және қола дәуірінен дамудың жаңа кезеңі — темір ғасырға өту қарсаңында тұрғанын куәландырады.