Қоғамдағы БАҚ-тың қызмет ету субъектілері туралы қазақша

Қазір журналистиканы зерттейтін ғылым аясы өте кең. Журналистика социологиясынан басқа журналистика тарихы, Журналистика психологиясы, Журналистиканың құқықтық негіздері, журналистика этикасы, журналистика экономикасы, шығармашылық қызмет негіздері және т. б. Журналистік ғылым зерттеудің бөлшек саласына бөлінбейінше, журналистика факультеттерінде алдымен «Журналистикаға кіріспе» немесе «журналистика теориясына кіріспе», содан кейін «Журналистика негіздері»деп аталатын жалпы теориялық курс оқылып (оқылып).

Бұл курста журналистиканың негізгі теориялық категориялары оқытылады: қоғамдағы қызмет ету, журналистиканың әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдық табиғаты, қызметі, заңдылықтары, принциптері, журналистика құрылымы. Егер журналистиканың социологиясына жалпы социология пәнін мамандандырса, аталған барлық сұрақтар осы ғылыммен зерттелуі тиіс еді. «Журналистика теориясына кіріспе» атты базалық оқулықтың авторы, профессор Е. П. Прохоров құрастырған курс журналистиканың әлеуметтік табиғатының теориялық мәселелерін елеулі түрде баяндайды.

Сондықтан журналистика социологиясы бойынша курстарда журналистикаға теориялық көзқарас ретінде әлеуметтік жүйе ретінде оған лайық болғандарға қарағанда аз көңіл бөлінді, себебі бұл туралы студенттер бірінші курста «журналистика теориясына кіріспе»алған. Нәтижесінде дәстүрлі түрде журналистика факультеттерінде журналистика социологиясының рәсімдік бөлігіне, аудиторияны, редакцияны, журналистерді, БАҚ мазмұнын, редакцияға поштаны және т. б. зерделеуде әлеуметтанулық зерттеу әдістеріне және бағдарламалауға көп көңіл бөлінді. сондай-ақ социология мен зерттеу нәтижелерін редакция мен журналисттің жұмысында қолдану тәжірибесі. Бұл оқу құралы журналистика факультетінің студенттеріне арналғандықтан, ол журналистика социологиясымен қатар оқылатын оқу жоспары мен курстардың мазмұнын ескереді және мұнда негізгі назар журналистика социологиясының қолданбалы аспектілеріне аударылатын болады.

Соңғы онжылдықта постиндустриялық қоғам теориялары белсенді әзірленуде,олар бұқаралық ақпарат қызметімен тығыз байланысады. Ұ. Ростоу Технологиялық даму деңгейі бойынша әр түрлі бес кезеңді атап өтуді ұсынды: Дәстүрлі қоғам – қарапайым ауыл шаруашылығы өндірісі, иерархиялық әлеуметтік құрылымы, жер иелерінің қолында шоғырланған билік, ғылым мен техниканың «доньютондық» деңгейі бар аграрлық қоғам.

Өтпелі қоғам – «жылжу» алғышарттарын құру кезеңі (жан басына шаққанда капитал салымының ұлғаюы, ауыл шаруашылығы өндірісі өнімділігінің өсуі, іскер адамдардың жаңа үлгілерінің пайда болуы, орталықтандырылған мемлекеттің пайда болуы). «Жылжу» сатысы – take off) — капиталдың жинақталу үлесін арттыруға, өнеркәсіптің жылдам өсуіне әкелетін өнеркәсіптік революция кезеңі. Кемелдеу кезеңі-өнеркәсіптің қарқынды өсуімен, өндірістің жаңа салаларының пайда болуымен, ұлттық табыстың 20% — ға дейін капитал салу деңгейінің артуымен, ғылым мен техниканың жетістіктерін кеңінен енгізумен, қала халқының 60-90% — ға дейін өсуімен, білікті еңбек үлесінің артуымен, жұмыспен қамту құрылымының өзгеруімен сипатталатын индустриялық қоғам.

«Жоғары жаппай тұтыну» дәуірі – қоғамның негізгі проблемалары өндіріс емес, тұтыну проблемалары болған кезде, негізгі салалар – дәстүрлі салалар емес, қызмет көрсету және жаппай тұтыну тауарларын өндіру саласы. Бұл идеялардың барлығы қоғамның үш кезеңі мен үш түрін бөлетін постиндустриялық қоғам тұжырымдамасының негізіне жатады: — индустрияға дейінгі (қоғамның басты институттары: ауыл шаруашылығы саласы, шіркеу және армия); – индустриялық (корпорациямен және фирмамен өнеркәсіп); — постиндустриалды, ақпараттық (орталықта-зияткерлік меншік, университетпен теориялық білім оны өндіру мен шоғырландырудың басты орны ретінде).

Ақпараттық қоғам теориялары бүгінгі таңда ең алдымен технологиялық серпілістер мен жаһандық желілермен, ақпараттық супермагистральдармен байланыстырылады. Алайда, ақпараттық қоғам әзірше барлық адамдар үшін технологиялық ақпараттық байланысқа әлі қол жеткізбейтіндіктен ғана емес, сонымен қатар «ақпараттық қоғам» термині қазіргі заманғы коммуникация құралдарына сүйенген ғаламшар туралы ұғымға қарағанда әлдеқайда көп мағыналы және тереңдік болып табылады.

Бұл ақпарат қайтадан супер мәнді болатын қоғам түрі, өзінің бастапқы мәндік, құндылықтық мәндеріне қайта оралады, қайта креативті, жасампаз күш емес, жасампаз күш болады. Бұл туралы М. Кастельс: «ақпараттық дәуірдің уәдесін ақыл-ой күшінің бұрын-соңды болмаған мүмкіндігін босату болып табылады. Менің ойымша, мен өндіремін. Ағарту арманы-ақыл мен ғылым адамзаттың проблемаларын қол жетімділік шегінде шешеді. Алайда, біздің Технологиялық даму мен әлеуметтік дамымау арасында ерекше алшақтық бар (менің бөлуім – Л. С.).

Біздің экономика, қоғам және мәдениет ортақ ұжымдық креативтілікті шектейтін, ақпараттық технологияның жемісін тәркілейтін және біздің күшімізді өзін-өзі жоятын конфронтация арнасында қабылдамайтын мүдделерге, құндылықтарға, институттар мен көзқарас жүйелеріне салынған»*. Ақпараттық қоғамның талданған теорияларына байланысты ғаламдық ақпарат дәуіріндегі журналистиканың рөлін анықтау маңызды. Ол әр түрлі үрдістерді (шаблонизация және креатизм, массовизация және демассовизация, масс-бульваризация және элитаризм және т. б.), құндылық айырымы-бір сөзбен, синтез.

Бұл әсіресе Ақпаратты таратудың электрондық құралдарына, жаһандық желілерге жатады. Фред С. Сиберт, Уилбур Шрамм және Теодор Питерсонның «баспасөздің төрт теориясы» (1956) кеңінен танымал жұмысы БАҚ – тың негізгі теорияларын сипаттайды – авторитарлы, либертариандық, әлеуметтік жауапкершілік теориясын және екі тоталитарлық және демократиялық теорияға жеткізуге болатын кеңестік тоталитарлық теорияны. Кесте шағын өзгерістермен келтіреміз, онда авторлар аталған теориялардың сипаттамасын береді** (кесте. 3). 3-кесте Төрт баспасөз теориялары негізгі сипаттамалары авторитарлы теория либертариандық теория әлеуметтік жауапкершілік теориясы кеңестік тоталитарлық теория пайда болу және даму орны Англия ХVI және ХVII ғғ.: кеңінен таралған; осы уақытқа дейін Англияда 1688 жылдан кейін және АҚШ-та қабылданды; барлық жерде АҚШ, ХХ ғ. ықпалды.) Монархтың, оның үкіметінің немесе Мильтон, Локк, Миллдің екі жұмысының абсолюттік өкіметінің философиясы және Хокинг жұмысының рационализмі мен табиғи құқықтарының жалпы теориясы, баспасөз бостандығы жөніндегі комиссия және тәжірибеші журналистер, бұқаралық ақпарат құралдарының этикалық кодекстері Гегель қоспасымен марксистік-Ленинск-Сталиндік ілімі және ХІХ ғ. орыс философиясы.

Негізгі мақсаты қолданыстағы үкімет саясатын қолдау және жүргізу және мемлекетке қызмет көрсету ақпарат беру, дамыту және сату, бірақ негізінен шындықты табуға көмектесу және үкіметті ақпараттандыру, дамыту және сату, бірақ негізінен қақтығыстарды талқылау деңгейіне аудару кеңестік социалистік жүйенің, атап айтқанда, партияның диктатурасын табысқа және қолдауға ықпал ету, бұқаралық ақпарат құралдарын кім пайдалануға құқылы? корольдік патентті немесе осындай рұқсат алатын кез келген адам, оған құралдары бар кім, жалған және тексерілген партия мүшелері кім бұқаралық ақпарат құралдарын бақылайды? үкіметтік патенттер, гильдиялар, лицензиялау, кейде цензура «ақиқатқа оралу процесі» арқылы «идеялардың жиынтық нарығында» және соттарда қоғамдық пікір, тұтынушылардың іс-әрекеттері, кәсіби этика қадағалау және Үкіметтің экономикалық немесе саяси іс-әрекеттері не тыйым салынады? саяси машина мен шенеуніктерді жала жабу, әдепсіздік, әдепсіз мінез-құлық, үкіметке қарсы насихат соғыс уақытында жеке адамның құқықтары мен өмірлік маңызды қоғамдық мүдделер саласына елеулі араласу партия міндеттерін сынау, бұл партия практикасына қолданылмайды меншік түрі жеке немесе қоғамдық, негізінен жеке, егер үкімет қоғамдық мүдделерді қамтамасыз ету үшін өз қолына алуға мәжбүр болмаса, басқа теориялардан Қоғамдық елеулі айырмашылықтар үкімет саясатын жүргізу құралы жеке немесе қоғамдық, соңғы үкімет үшін бақылау құралы мен қоғамның басқа да мұқтаждарын қанағаттандыру міндетті емес болса да, ақпарат құралдары Әлеуметтік жауап-лық болуы тиіс, керісінше жағдайда олардың ақпарат құралдары мемлекетке тиесілі, оларға қатаң бақыланады және оның қаруы болып табылады, төртінші теорияны бағалауда шектен тыс идеологиялық құрамдауыш анық бар екенін байқай алар еді.

Қазір әлеуметтік жауапкершілік теориясы (Social responsibility theory) қоғамдағы БАҚ – тың едәуір рөлін мойындай бастауына байланысты, сонымен қатар қоғамға ең аз әсер ету теориясы-БАҚ пен аудиторияның өзара қарым-қатынасына позитивистік көзқарас болғандықтан, өте танымал. Жоғарыда келтірілген Схема жарты ғасыр бұрын жасалған,және ол әлі күнге дейін өзінің мәнін сақтап, қазіргі заманғы теорияларды айту қисынды. Бұл теориялардың мәліметтерін келтіреміз (кесте. 4) ақпараттық қоғамды дамытудың бүгінгі кезеңіне тығыз байланысты*.