Қазақстан жеріндегі ерте және орта ғасырлардағы мемлекеттер — Тарих

Б. з. д. I — II — б. з. V ғасырларда шығыстан батысқа қарай
алғанда, Іледен Талас өзеніне дейін, солтүстіктен оңтүстікке қарай Балқаш
көлінен Ыстықкөлге дейінгі аумақта Үйсін мемлекеті жайлады.

Осы кезеңнен бастап ежелгі түркі тайпалары мекендеген
аймақта көшпелі мемлекеттердің қалыптасуы мен дамуы басталды. Түрік
қағанаттарында мемлекеттілік одан әрі жетіле түсті. Билік қағанның қолында
болды. Түркілік қағандар мемлекетінің басты белгісі болды. Ол мемлекеттің ішкі
және сыртқы саяси істерінің бәріне басшылық жүргізді.

Қағандар басқа мемлекеттерге шабуыл жасай отырып, билік
құрды. Соғыс арқылы шекараларын кеңейтіп отырды. Бірақ даму барысында
мемлекетті билеп отырған тайпадан күштірек тайпалар шығып, соғыс ісін негізгі
кәсібіне айналдырған мемлекеттер бірін-бірі ауыстырған.

Мемлекеттердің саяси-әлеуметтік, экономикалық
құрылымы[өңдеу]

Көшпелі мемлекеттер барлық өркениетті елдердегідей
қалыптасқан бұрынғы әлеуметтік құрылымды сақтап қалды.

Түркі мемлекеттерінің құрылуында басқа көрші тайпалармен
күрестің әсері айқын рөл атқарды. Бірінші кезекте отырықшы жер өңдеуші
көршілерімен әскери қақтығыстар кезінде жекелеген тайпалар тайпалар одағына
біріккен. Осылайша тайпа ішіндегі байланыстар нығайтылды. Сондай-ақ сыртқы
қауыпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігі мемлекеттің құрылуына объективті себеп
болды. Дегенмен таза отырықшы елдердегі мемлекеттермен салыстырғанда, орталық
билік шектеулі еді. Онда әскери демократияның белгілері: әскери ақсүйектер
кеңесі елеулі орынға ие болды. Барлық әскери-саяси басқару жүйесі өмір сүрудің
көшпелі түріне қолайлы, көшпелі тұрмыстың ерекшелігіне бейімделген. Сондықтан
басқарудың әскери- әкімшілік жүйесі ерекше орын алады.

Ерте ортағасырлық мемлекеттерде дәстүрлі рулық-тайпалық
ұйым: патриархатты отбасы — ру — тайпа — ел сақталып калды. Әрбір тайпаның
өзінің белгілі аумағы болды. Жайылымдарды пайдалану және көші-қон жолдарын бөлу
тайпа басшыларының құзырында болды. Бөліп берген үлестік жер, жайылымдар үшін
тайпа көсемі жоғары билеушіге жыл сайын салық телеп тұрды.

Қоғамның қатардағы өкілдері, азат адамдар болды.
Әскери-әкімшілік тұрғыдан ерте ортағасырлық мемлекеттер бірнеше
үлестік-тайпаларға бөлінді немесе кейбір жағдайда 2 қанаттан (бөліктен) тұрды.

Көшпелі қоғамда тайпалар одағынан мемлекеттік құрылымға ету
кезеңінде күшті әскери билік дәстүрі үлкен рөл атқарды. Үлес-тайпа билеушілері
әрі әскери қолбасшы, әрі әкімшілік басқарушысы болды. Әскери және әкімшілік
биліктердің біріктірілуі олардың билеуші көсемдерінің саяси-экономикалық
жағынан нығаюына әкелді. Мәселен, Қарлұқ қағанатындағы үлестік-тайпаның кейбір
басшылары орталық билікті мойындамады. Олар қолайлы жағдай туғанда мемлекеттегі
жоғары билікті басып алуға ұмтылды. Соның салдарынан билеуші әулетті
ауыстыратын күштер олардың өз ортасынан өсіп шықты. Барлық тарихи кезенде
Түрік, Түркеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің бірін-бірі
ауыстырып отыруып, бір жағынан, осылай түсіндіруге болады. Екіншіден,
мемлекеттік құрылымдардың санғасырлық әлеуметтік-мәдени дәстүрлері қалыптасты.
Жоғарыда аталған мемлекеттік этно-саяси бірлестіктер негізінде түркі
халықтарының үнемі бірігіп бас қосуға ұмтылғанын анық көреміз.

Мемлекетті билеуші ақсүйектер тобында қатаң иерархия —
қызмет адамдары мен әлеуметтік топтардың төменнен жоғары қарай бір-біріне
бағыныштылық жүйесі қалыптасқапын байқаймыз.

Әлеуметтік жағынан ақсүйек тайпалар мен оларға бағынышты
тәуелді тайпалар болып бөлінген. Бағыныштылық әскери міндеткерліктермен
алым-салық төлеумен қатар жүрді. Түрік қағанатында билік лауазымы 20-дан астам
сатыдан тұрды.

Жоғары билік мұрагерлік жолмен беріліп отырды. Хан
мұрагеріне оның мөртаңбасы берілді. Бұл мөр таңба — мемлекеттіліктің нышаны
болатын. Мұны ерте ортағасырлық мемлекеттердің мәнді белгілерінің бірі деп
айтуға болады. VI—XIII ғасырларда Қазақстан аумағындағы ертедегі көшпелі түрік
мемлекеттерінде мұрагерлік тікелей жолмен емес, сатылы түрде жүрді. Таққа
үміткерлердің арасында жасы үлкендерінің артықшылығы көбірек.

Егер билеуші қайтыс болса, таққа бірінші тікелей оның баласы
емес, жасы үлкен інісі отыра алатын. Ал кейін XIV—XV ғасырлардағы Қазақстандағы
ортағасырлық мемлекеттерде бұрынғы «сатылы жүйемен» қатар хан
билігіне тікелей баласы мұрагер болу дәстүрі пайда болды.

Көшпелілерде билеушінің бас ордасы — мемлекеттік және
әкімшілік басқару орталығы. Өз кезегінде әр үлес билеушілерінің де қаған сияқты
өз сарайлары, тұрақты ордалары бар. Әдетте, ірі үлестік жерлерді иеленушілер
билеуші әулеттен болды. Олар жоғары билеушінің туған-туыстарынан тұрды. Жоғары
басшы ішкі тәртіп пен шекараларды қорғауды, сот үкімдерінің және әдеттегі құқық
нормаларының орындалуын қадағалады. Мемлекеттің бүкіл аумағы формальды түрде
билеуші әулеттің меншігі болып есептелді. Мемлекеттік жерге қожалық ету құқығы
тек жоғары билеушіде ғана еді.

Мемлекетке бағыныштылық әрқашан да алым-салық төлеуден
көрінеді. Мемлекет өз қазынасын жергілікті халықтардан, сондай-ақ қол астындағы
бағынышты аймақ халықтарының алынатын салық есебінен толтырып отырды. Қазақстан
аумағындағы халықтар көшпелі мал шаруашылығымен қатар отырықшы жер
шаруашылығымен, саудамен, қолөнермен айналысқаны белгілі. Отырықшы
қоныстардағылар көбінесе кедейленген, малы жоқ көшпелілер еді. Отырықшылыққа
көшу үдерісі де малға деген мүлік теңсіздігімен тікелей байланысты. Малынан
айырылған көшпелілер отырықшылыққа көшуге мәжбүрленді. Сондықтан екі түрлі аймақтан
алынатын салық та әр түрлі. Көшпелі және отырықшы халықтар үстем тайпаға мал
және аң терісі, заттай алым түрінде салық, төледі. Мың адамға дейін жететін
салық жинайтын арнаулы атты әскерлері болды. Тағы да осы жерде айта кететін
жайт, — бұл ертедегі мемлекеттік бірлестіктердің экономикалық негізі екі түрлі
қоғамның ұштасуынан пайда болды:

мал шаруашылығын көшпелі әдіспен жүргізуге негізделген
қоғам;

отырықшы-егіншілік қоғам. Бұл екі дәстүрді асқан іскерлікпен
біріктірген Қарахан мемлекеті.

Көшпелі мемлекеттердің сипаты[өңдеу]

Қазақстан аумағындағы түркі тілдес халықтар
мемлекеттілігінің әлеуметтік-экономикалық және саяси билік деңгейіне,
белгілеріне төмендегідей сипаттама беруге болады. Көшпелі және жартылай көшпелі
аймақтарда:

Әскери ұйым мен әскери-әкімшілік басқару жүйесі болды.

Дәстүрлі рулық-тайпалық ұйымдар сақталып қалды
(патриархаттық отбасы — ру — тайпа — ел — мемлекет).

Билік жүргізуші ақсүйек топтарының қатаң иерархиясы
қалыптасты (Рубасы — тайпа көсемі — елбасы — үлес билеушісі — мемлекет
басшысы).

Билік мұралық жолмен беріліп отырды. «Сатылы» және
«тікелей мұрагерлік» қағидасы қолданылды.

Мәдени-әлеуметтік дамудың жоғары көрсеткіші — әлемдік
діндердің таралуы, ортақ тіл мен жазу пайда болды.

Әр түрлі шаруашылық-мәдени үлгілердің бірігуі байқалды: а)
көшпелі немесе жартылай көшпелі мал шаруашылығы басым болуы жағдайында; ә)
жартылай отырықшы егін шаруашылығының қолөнермен ұштастырылған түрінің қатар
өмір сүруі.

Әкімшілік, сауда, қоленер, мәдениет орталығы ретінде қалалар
дамыды.[1]

Пайдаланылған әдебиет[өңдеу]

↑ Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің
қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев,
Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т. б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006.
— 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4