Қазақстан аумағында этносаяси қоғамдастықты қалыптастыру туралы қазақша

Моңғол шапқыншылығы елеулі әсерін тигізді этникалық құрамы, халықтардың тұрған. Моңғол әскерінің басып кіруі кіші тайпаларға алып келді, басқалары барлық құраммен көршілес өңірлерге кетуді жөн көрді. Этникалық бірлестіктер ыдырап, халықтардың даму және қалыптасу процесі баяулады. Алайда кейбір өңірлерде этникалық тұрғыдан, әсіресе Шығыс Дешті-Қыпшақта, Оңтүстік Қазақстанда (Түркістан ауданы) және Жетісуда халықтардың тез қалпына келуі байқалды. Мұнда қалпына келтіру жылдам қарқынмен жүрді. Оның себебі олардың тұрғындарының көптілділігі, мәдениет пен тұрмыстағы әртүрлілігі және олардың жылдам бейімделуі болды. Сондықтан өңірлерде асыл тұқымды бірлестіктерді халықтарға қайта құрудың Тарихи процесі жандана бастайды. Егер негізгі қазақстандық аумақта қыпшақтар тайпалары басым болса, онда Жетісуда ең бастысы усуно — Карлук одағы болды. Осы аймақта Керей мен Жәнібек хандары Қазақ хандығын құрған кезде, бұл тайпалар оның негізін құрады. Бірте-бірте Моғолстан әлсіреп, ұсақтады, ал Жетісудағы жаңа ханство күшейе түсті.

Өзінің саяси билігін қатыгез қудалауға және нығайтуға қарамастан, моңғолдар жергілікті көптеген тайпаларға оларға жат тіл, салт-дәстүр, діни көзқарастарды таңдай алмады. Дегенмен, әрине, моңғол шапқыншылығы қалыптасқан этносаяси байланыстарды, әлеуметтік-экономикалық құрылысты бұзды және этникалық қоғамдастықтардың халыққа қалыптасуын айтарлықтай баяулатты, тек жүз жыл өткеннен кейін ғана процесс жандана бастады. Осы уақыт ішінде моңғол жаулап алушылары өздері түрік тілінде сөйлесіп, жергілікті халықпен бірге сөйлей бастады. Жазба дереккөздерінің мәліметтері бойынша, Алтын Орда әскерінде моңғолдардың саны төрттен бір бөлігін құрады. Батыр ханның әскері кьптчак деп аталды. Моңғол шапқыншылығынан кейін қыпшақтар тағы да басты орынға ие болды.

Қыпшақтардың басымдылығы Ақ Орда, Әбілхайыр, Ноғай Ордасы мен Моғолстан билігі кезінде де айқын болды. Алайда, олар халық мәртебесіне жетпеген этносаяси қауымдастықтарды құрады. Этносаяси қауымдастық-бұл мемлекет тұрғындары,

белгілі бір тарихи-этнографиялық аймақта бір-бірімен біріккен. Олардың саны жаулап алушылардың есебінен артты. XIV ғ. араб ғалымы Әл-Омари Алтын Орда моңғолдарының жергілікті тұрғындармен араласуы туралы былай жазады: «бұрын бұл мемлекет қыпшақтардың елі болған… Содан кейін олар араласады, моңғолдармен туысқан… және Қыпшаққа ұқсас болды… олардың заңдары бойынша бір тайпаның мүшесі ретінде өмір сүрді». Мұндай этникалық ассимиляция Қазақстанның барлық аумағында, әсіресе Ақ Ордада, зиратта, Әбілхайыр хандығында болды. Бұл ретте басты рөлді жергілікті тайпалар ойнады. Олардың арасында батыс және Шығыс Қазақстанда қыпшақ, арғын тайпалары, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қаңлы, үсіней, жалайыр тайпалары ерекше көзге түсті. Сырттан келген барлық тайпалар жергілікті халықпен бірге келіп, дүниеге келді, достық пен тату көршілікте тұрды. Мысалы, «92 қыпшақ руларының шежіресінен» барлық тайпалар түркі тілдес болды. Барлық олар обитали в Моголистане, хандығы Абулхайра, Ноғай Ордада құра отырып, этносаяси қауымдастық. Олар қазақ халқының қалыптасуының негізі болды.

Рөлі қыпшақ тайпаларының қалыптасуы, қазақ халқының.

Қазақ халқының қалыптасуында қыпшақ тайпалары көрнекті орын алды. Олардың иеліктері XI—XII ғғ.шығыста Алтай тауларынан батыста Еділге дейін, солтүстікте Құлынды далаға дейін және оңтүстікте Балқаш көліне және Жоңғар тауларына дейін созылды. Осы барлық шексіз далалар, үлкен кеңістік, белгілі араб тарихшысы Әл — Ыдырысидің айтуынша, «Қыпшақ даласы»деп аталды. Қыпшақ хандығының этникалық құрамына қимақтар, оғыздар, печенеги — башқұрттар, асы, құмандар, қыпшақ рулары мен тайпалары кірді: Бөрілі, ельборилі, токсобы, жетіобы, тортобы және т. б. XII ғ. Қыпшақ хандығына Сырдария мен Арал маңының орта ағысында өмір сүрген қанлы тайпалары да ықпал етті. Осы жерден Моңғолияға бара жатқан Плано Карпини канлы қыпшақтар тілінде айтқан. Бұл Қаңлы тайпаларының қыпшақтардың билігінде болғандығының дәлелі.

Осылайша, XI-XII ғасырларда Қазақстанның барлық аумағында қыпшақ тілінде сөйлейтін қыпшақ тайпалары қоныстанды. Қыпшақ этносының құрамына түркі тілдес тайпалар — уран, баят, азкиші, түргештер және т.б. кірген. Жазба дереккөздерінің мәліметтері бойынша, азкиштер, түргештер тайпалары Қара теңіз жағалауында тұрды. Мұның барлығы қыпшақ Достастығының құрамындағы барлық тайпалар өзара тығыз байланысты болғанын, этносқа қалыптасқанын көрсетеді. Қыпшақтардың араб-парсы жылнамаларында барлық түркі тілдес тайпалардың ең көбі деп аталады. Орта Азиядағы Қыпшақ хандығы XI—XII ғғ. аймақтағы ең қуатты және күшті мемлекет болды.

Сонымен қатар қыпшақ халқының Қазақстан жерінде қалыптасуы да болды. Бұған этникалық достастық мұнда біртұтас тілмен, шаруашылық қызметпен, қоғамдық қарым-қатынастармен, мәдениетпен, дәстүрлермен және т.б. біріктірілді.

Қыпшақ халқы түпкілікті қалыптаспаса да, қыпшақ тайпалары тарих аренасынан Кеткен жоқ. Керісінше, қыпшақ өзінің атын, жерін, салт-дәстүрін сақтап, қазақ халқының басты біріктіруші күші болып, оның этникалық бірлігін сақтап қалды. Тарих зерттеушісі Қыпшақов Б. Көмековтың пікірінше, қазақ сөздері қыпшақ тілінен шыққан деп ешқандай күмән жоқ. Сондықтан қыпшақ халқы құрылмағанымен, бұл тайпалар қазақ халқының құрамындағы негізгі тайпалардың бірі болды деген қорытынды жасауға болады.

Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы. Біз қазақ халқының қаншалықты ұзақ және қиын қалыптасқаны туралы айттық. Халықтың білімі қоғамдық даму заңдары бойынша жүргізілді. Оның басты белгілері-феодалдық қатынастардың қалыптасуы, ортақ тілдің болуы,діни, мәдени және рухани бастаулардың ортақтығы. Қазақ халқының білім беру процесін жылдамдатқан тағы бір фактор—дәстүрлі болған негізгі шаруашылық қызметтің дамуы — отырықшы егіншілікпен қатар мал шаруашылығының дамуы.

Тайпалар түрлі мемлекеттердің құрамында болғанына қарамастан — Ақ Орда (Ақ Орда), Моголистан және т.б., олардың тек бір — түркі тілінде қарым — қатынасы халық санасының дамуына ықпал етті. XIV-XV ғғ. әдебиет ескерткіштері Қазақстан аумағында қыпшақ тілі ежелден басым болғандығын көрсетеді. Антропологиялық материалдарды зерттеу осы жерлерде өмір сүрген адамдардың пішіні мен белгілері ортағасырлық кейінгі кезеңдегі қазақтарда сияқты екенін дәлелдейді. Бүкіл халыққа тән бұл жалпы қасиеттер қазақ халқының қалыптасуының негізгі себебі болды.

Жергілікті рулар мен тайпалар моңғол әкімшілігімен бірге пайда болған мемлекеттердің құрамында болғаны белгілі бір этностық өңірлерде көшуге мүмкіндік берді. Бұл тұрақты этникалық орталықтардың қалыптасуы Қазақ жүздерінің пайда болуына алып келді.

Жүздің шығу тегі туралы аңыз бар. Қоғанбайдың үш ұлы Оңтүстік Қазақстандағы Сырдария жағалауындағы аумақты өзара үш бөлікке бөле бастады. Үйсін үлкен ұлы Сырдарияның жоғарғы ағысынан Жетісу жеріне дейін аумақ алды. Бұл бөлімде этнотерриториалдық бірлестік — Аға жүз пайда болды. Оның құрамына қанлы, дулатов, албанов, суанов, сиргели, ысты, ошақты, шапырашты, жалайыров және т.б. тайпалар кірді. Бұл жерлерде қыпшақ, Арғынов, найманов, Қоңыратов, кереев, уаков, қарлұқ тайпалары және т.б. тұрды. Кіші жүздің аумағы Алшиннің үшінші ұлы болды және оның құрамына алшинов, адаев, алашев, Байбақты, жаппасов, тазов, қара — Сақалов, Қаракесеков және т.б. тайпалар кірді. Бірақ Қазақстанда жүздің қашан және қалай пайда болғаны туралы нақты деректер жоқ. Жоз құрамына кірген кейбір қуатты тайпалар Қазақстанда ежелгі заманнан бері өмір сүрді. Аңызда көрсетілген үш өңір Шыңғысханның екі ұлы — Жошы мен Шағатайға тиесілі. XVII-XVIII ғ. жылнамалары, соңғы ғылыми зерттеулер Қазақ жүздерінің пайда болу тарихын растайды. Қазақ халқының негізі болған этникалық топтар негізінен Оңтүстік-Шығыс Қазақстан мен Шығыс Дешті-Қыпшақ өңірлерін мекендеді. Олар қазақ халқының қалыптасуында басты рөл атқарды. XV ғ. 60-шы жылдардағы білім Қазақ хандығының Керей мен Жәнібек осы мәселеге нүкте қояды. Қайта ұйымдастырылған хандықтың тұрғындарын қазақтар деп атай бастады. Осылайша, Қазақстанда екі мыңға жуық жыл бойы рулар мен тайпалардан біртұтас халықтың қалыптасу процесі жалғасты, ол одан әрі даму жолына түскен жаңа халық — қазақ тарихының аренасында пайда болуымен аяқталды.