Қазақ хандығының құрылу тарихы | туралы қазақша

Қазақ хандығының құрылуы. Ақ Орданың, Әбілхайыр, Моголистан және Ноғай ордасының әлеуметтік-экономикалық және этникалық жағдайы, олардың саяси дағдарысы Қазақ хандығының құрылуын анықтады. XV ғасырдың ортасында Әбілхайыр хандығы дағдарысты бастан кешуде. М. Х. Дулати тарихшысы «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде 1465-466 жж.осы хандықтан Керей мен Жәнібек бөлінетінін айтады. Олардың қоныс аударуының себебі, біріншіден, 1457 ж. қалмақ ханы өз-Темірмен басып кеткен Әбілхайыр ханның әрекеттері болды. Осы сұлтанмен келіспейтін Керей мен Жәнібек өз тайпаларымен Жетісу жағына көшті. Алайда, бұл тек сылтау. Негізгі себебі терең бой тасалаған — хандықтың ішінде әлеуметтік-экономикалық қайшылықтар күшейе түсті. Ортағасырлық авторлардың мәліметтері бойынша, өз хандарынан қоныс аудару оқиғаларының тарихында ханның наразылығы болмаған еді. Бірақ сол мемлекеттерде Қазақ хандығындағы басқару жүйесі бекітілмеген. Екіншіден, бұл тайпалардың Жетісу жағына қоныс аударуы жергілікті тайпалар мен тайпалардың осы аймаққа қоныс аударатын арасында ежелден этникалық байланыстар орнағанымен байланысты болды. Сондықтан қазақ тайпаларының бір өңірде шоғырлануы оларға жеке Қазақ хандығын құруға мүмкіндік берді. Келгендер Жетісудың батысында, Қозыбасы жерінде, Шу жағасында орналасқан. Олардың саны 200 мыңға жетті, осылайша 11 | /165-1466 жж. Қазақ хандығы осылай құрылды.

Қайта құрылған хан қазақ халқының тарихында ғана емес, бүкіл Еуразия құрлығының тарихында да ірі кезең болды. Қазақ хандығы бүкіл әлемге өзін халық аты — «қазақ»деп атаған.

Қазақ хандығының саяси жағдайы. XVI ғасырда Қазақ хандығы құрылған алғашқы күннен бастап өзінің саяси жағдайын жақсарту үшін шаралар қабылдайды. Керей мен Жәнібек 1470 жылға дейін жергілікті халықпен жақсы қарым-қатынас орнатуға тырысты. 1470 жылы олар Түркістан ауданын қосуға әрекет жасайды. 1468 ж. Әбілхайыр ханы өлгеннен кейін мұнда билік үшін өзара соғыстар, саяси дағдарыс басталды. Қазақ хандығы мұндай жағдайды пайдалануды шешеді және әскерді Оңтүстік Қазақстанға жібереді. Жазбаша әдебиетте Созақ, Сығанақ, Сауран және т.б. қалалар Жәнібек пен Керейдің қолында болған.

Қазақ хандығының Қаратау солтүстігіндегі, Сырдарияның орта және төменгі ағысындағы қалалар үшін күресі бұрынды мен Қасым хандары (XV—XVI ғғ.) кезінде одан да күшейе түсуде. Оларға қарсы күресті Әбілхайыр ханның немересі — Өзбек хан Мұхаммед Шейбани және оның ағасы басқарды. Екі хандықтың арасындағы күрес жүз жылға жуық созылып, жеңістермен кезектесіп, XVI ғ.соңында Қазақ хандығының жеңісімен аяқталды. Әскери іс-қимылдар нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанға белгілі Отырар, Ташкент, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Созақ қалалары және т. б. барлық қала маңындағы қыстаулармен және жайылымдармен Қазақ хандығының билігіне көшті. Осы ұзақ күресте қала бірнеше рет қолдан қолға түсіп, қиындықтар мен қиыншылықтарды бастан кешірді. Жылнамалардың хабарламалары бойынша Сауран, Сығнақ сияқты қалалар бурундук пен Қасым әскерлеріне қарсылық көрсетпеді. Ақ Орданың қалалары Барақ ханның иелігінде болды, сондықтан көптеген қалалар Қазақ хандығына өз еркімен көшті.

М. Х. Дулати жазбалары бойынша, XVI ғасырдың екінші онжылдығынан бастап Хәкназар ханына дейінгі Қазақ хандығы мен Моголистан арасындағы саяси қарым-қатынастар тұрақты болды. Қасым хан (1511-1518 жж.) мен Тахир хан (1523-1532 жж.) басқару кезінде екі мемлекет арасында әсіресе қарқынды сауда, өзара алмасу болды. 1514 ж. ханы моғол Саид Шу өзенінің жағасында орналасқан Қасым ханның ордасына келіп, олардың арасында достық қарым-қатынас пен өзара түсіністік орнады.

Бірақ та Тахир хан кезінде Қазақ хандығының саяси жағдайы күрделенді. Жазбаша дереккөздерде Тахир хан қатыгез адам болды, дипломатиялық икемділік пен әскери іскерлікке ие болмады. Сондықтан ішкі қиындықтарға сыртқы қосылады. Тахир ханның өзара қарым-қатынасы солтүстік-батыста аяқпен, Орта Азияда өзбектермен күрделене түседі. Сол кезде оның екінші анасы, моғол ханы Саид Сұлтан Нигер ханум былай дейді: «Сенің орның нашарлады (ол Қазақ хандығының жағдайы туралы айтады). Сен Жетісу жағына көшесің. Мен сені Саид ханымен байланыстырамын, оның көмегі саған өз жағдайын жақсартуға көмектеседі». Сұлтан Нигер ханум Жәнібек ханның үлкен ұлы 106 Этика сұлтанының әйелі болған. Ол қайтыс болғаннан кейін оған Қасым хан үйленді. Алайда, Тахир ханның жағдайы жаңа аймақта да жақсарған жоқ. Оның себебі Тахир ханның Моғолстанның билігінде болған қырғыздарды өз жағына итермелеуге ниеті болды. Сондықтан ол өз қорғаушыларын қолдаудан айрылды.

Қазақ хандығының саяси жағдайы XVI ғасырдың 50-ші жылдарының аяғында біршама жақсарады, хан Қасым ханның ұлы Хакназар болған кезде (1548-1580 жж.). Мәселен, Орта Азияда болған ағылшын көпес А. Джен — кинсон мұсылман арасында ең көп және күшті-қазақтар Ташкентке шабуыл жасап, керуендердің қалаға жеткізілуіне кедергі келтіргенін хабарлайды. Осы хабарламалардан Хакназар хан Өзбек хандығына қауіп төндірген. Сонымен қатар, Қазақ хандығын опаспен бірге Сібір ханы Кучум қарап, ноғайлықтар мен башқұрттар құрмет көрсетті. Хакназар хан өзбек ханы Абдолла II өзара тиімді келісімге қол қояды. Алайда, Хакназардың ІІ — Сұлтан бабамен жауы бар екі жақты саясаты оның өлімімен аяқталды. Дегенмен, хан Қазақстанның батысындағы, солтүстік-шығысындағы және Орта Азиядағы хандықтың аумағын кеңейту жөніндегі іс-әрекеттері нәтижелі болды. Ол орыс мемлекетімен елшілермен алмасып, Сібір ханы Кучумға қарсы әскери одақ құрды. Хан алғаш рет Түркістан қаласында Третьяк Чубуковты қарсы алды. Ханның көршілес мемлекеттермен, әсіресе орыс патшаларымен өзара қарым-қатынасын жақсарту оның беделін көтереді, Қазақ хандығының күшеюіне ықпал етеді.

Бұл кезде хандар Шығай ханның ұлдары — Тавакқұл (1583-1598 жж.) және Есім (1598-1613 жж.) болды. Араб жазушысы Сейфи Челебидің мәліметтері бойынша, Тавакқұл хан жоңғарға үнемі шабуыл жасады. Олардың соғыстары біреулердің жеңісімен аяқталды. Алайда, 1594 жылы Мәскеуге Тавакқұл ханы жіберген елшіліктер Қазақ хандығы күшейе түскенін, ал Шах Мұхаммед ханның ағасы Қалмақияның бір бөлігін жеңіп алғаны туралы хабарлама хандықтың әскери қуатын айғақтайды.

XVI ғ. соңында қазақ-өзбек қарым-қатынастары жолға қойылып, олардың саяси байланысы нығайып келеді. Бұл Тавакқұл өзбек ханы Абдаллахтың басқалармен саяси дауларында барынша қолдау көрсеткенінен кейін мүмкін болды. Бұл үшін өзбек ханы Таваккулға Түркістан ауданындағы төрт қала уәде берді. Алайда, өз қарсыластарын жеңгеннен кейін, Абдаллах қазақ ханға берген уәделерін ұмытпай, өзіне қауіп төндіреді. Бұл туралы біліп, Тавакқұл хан көршісінен алыс болуды шешеді. Көп ұзамай Абдаллах қайтыс болып, өзбек хандығында таққа күрес басталды. Осы жағдайды пайдалана отырып, Тавакқұл хан ағасы Сұлтан есіммен әскерді 100 мың адамға жинайды және 1598-1599 жж.өзбек аумағының бір бөлігін басып алады. Алайда, Бұхар түбіндегі шайқаста Тавакқұл хан жараланып, шегінуге мәжбүр болды. Көп ұзамай хан алған жарақаттан өледі. Қазақ хандығының бүкіл Мавераннахры бағынбаған болса да, Түркістан, Ташкент және Ферғана жерлері оның иелігінде болған. 1599 ж. Өзбек хандығы аштраханид бақи-Мұхаммед басқарған. Мемлекет билеушісі Аштрахани жоғарыда аталған қалалар Қазақ хандығына тиесілі деп ойламаған. Сондықтан аштрахандар оларды қайтару бойынша шаралар қабылдай бастады. Аталған қалалардың ішінен олар Ферғананы ғана қайтара алды. Түркістан мен Ташкент қазақ хандығында қалды.

Бұл қалалардың жаулап алуы, біріншіден, Қазақ хандығының саяси беделін көтеріп, оның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартты. Екіншіден, шекаралардың кеңеюі мен нығаюы екі халыққа қарқынды сауда жасауға көмектесті, Сырдария жағалауы тұрғындарының отырықшылығына көшуіне әсер етті.

Бұл кезең қазақ халқының тарихында аса маңызды болды. Осы кезеңнің бірінші жартысында Қазақ мемлекетінің хандары Есім мен Тұрсын, одан кейін Абылай және басқа да тарихтағы аз белгілі адамдар болды, және ханство бытыра бастады. Өзбек хан Имамқұл өз атынан Тұрсын хан болып, Ташкент билеушісі болып тағайындайды.

Тұрсын өз ақшасын шығарады, есімге қарсы шығады. Осы уақытта Есім өзінің жақындастарымен Қырғызстанда болды. Мұнда оның одақтастары — Шағатай ұрпақтары-Моғолстан ханы Абд ар-Рахиммен ортақ одақ құрады. Ал Тұрсын Абд ар-Рахима жауымен — Абд ар-Латифпен біріктіріледі. Осылайша, екі хандықтың ішінде билік үшін дау туындайды. Ақырында, Есім Тұрсынды жеңеді және билікті өз қолына алады. Әбілғазы ханның шежіресі бойынша бұл 1625-1626 жж.

Есім қайтыс болғаннан кейін хандықтың басшылығы оның ұлы-Жәңгірге беріледі. Жәңгір хан өмір бойы жоңғарлармен соғысты. 1643 жылы Алматы облысының Жаркент ауданындағы Орбұлақ шайқасы болды. Бұл шайқаста Жәңгір хан 600 сарбазымен 50 мыңыншы жоңғар армиясына тойтарыс бере алды. Бұл ретте хан жасағы 10 мың жауды құртып алды. Жәңгір бұл шайқаста тек жеке батылдық ғана емес, сонымен қатар ерекше тактика мен тапқырлық танытты.

1652 жылы Жәңгір жоңғарлармен кезекті шайқаста қаза табады. Алайда, әлі күнге дейін ханнан кейін кім болған туралы мәліметтер жоқ. Оның ұлы Тәуке 1680 жылы ғана хан болды. Ол сұлтандардың билігін шектеді және халықта тітіркендірумен күресу үшін көп нәрсе жасады. Хан белгілі билерден «билер кеңесі» шақырып, олардың қолдауына сүйеніп, қарсыластарына батыл қарсылық білдірді. Тәуке хан «билер кеңесі»қайда және қашан өтуі тиіс екенін айтты. Жазба дереккөздерінің мәліметтері бойынша,» билер кеңестері » Түркістан маңында Битөбе, Сырдария облысында — Күлтөбе арқылы өтті. Билердің 108 кеңесінде хандықтың ішкі және сыртқы саясаты мәселелері қаралып, маңызды шешімдер қабылданды.

Тәуке хан Түркістан қаласын өз астанасы деп атады. Қазақ хандығының алғашқы күндерінен бастап Оңтүстік Қазақстан қалаларында өз позицияларын нығайту үшін, ол Бұхара хан-Субхаикулмен жақсы қарым-қатынас орнатты.

Тәуке хан сондай-ақ орыс мемлекетімен қарым-қатынастардың жақсаруына ерекше назар аударды, өйткені хан мен Ресей арасындағы қақтығыс адам құрбандарына, өлімге және мал айдап кетуге әкеп соқты. Сол себепті хан 1686-1693 жж. бес рет елшілерді жарақтап, оларды Ресейдің патшалық Үкіметіне, Сібірге жіберді. Сонымен қатар, ол келесі мәселелерді шешуге тырысты: шектес аумақтардағы өзара шиеленісті тоқтату, тонау және зорлық-зомбылық, ешқандай кінәсіз адамдарды өлтіру, сондай-ақ елдер арасында құқықтық негізде сауда қатынастарын реттеу. Патша үкіметі сондай-ақ пісіп-жетілген проблемалардың өткірлігін түсінді және достық қарым-қатынастарды сақтау үшін шаралар қабылдады.

XVII ғ.аяғы — XVIII ғ. басында Тәуке хандығы кезінде ойраттармен қарым-қатынас үзілді, әсіресе Галдан — Бошокту (1670-1697 жж.) және оның мұрагері Цэван-Рабдан (1697-1727 жж.) ел басқару кезінде. Жоңғарлар бірнеше рет Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жеріне шабуыл жасап, сауда керуендері өтіп, қазақ қалаларын басып алуға тырысты. Осы қанды шайқастардың нәтижесінде қазақ халқы көптеген адам шығындарына ұшырады. Жоңғарлар ркот алып, ауылдарды өртеп жіберді. Халық арасында бұл қорқынышты уақыт «Ұлы апат жылдары»деп аталды. 1726 жылы Оңтүстік Қазақстандағы Ордабасы жерінде батырлар, ақсақалдар, жауынгерлер және Бас әскери қолбасшы Әбілхайыр ханды сайлайды. Бұл 1730 жылы Анракай (Алматы облысы аумағында) жерінде жоңғар әскерін талқандайды. Осыдан кейін жоңғарлар қазақ жерінен бірте-бірте кете бастады. Қазақ халқы өз тәуелсіздігін сақтап қалды.