Қазақ халқының музыкалық өнері
Қазақ халқының музыкалық өнері-рулық қарым-қатынас кезінде пайда болған музыкалық өнердің жалғасы. Б. з. д. III ғ. қытай жазба деректерінде канлы руынан шыққан талантты музыканттар айтылады. Белгілі ақын Бэй Жучи би патшалығының дәуірінің «биші бикеш» әнінде канлы тайпасынан келген қыздардың билерін сипаттайды: Биші бикеш, шығарып, Ол оңға, солға ұмтылды. Аспандағы қар сияқты ұшқан оңай, Онда жер бетіне құйынды — Кездесудің мақсаты қазақтың салт биледі, Қолтырауын білмей. Канладан бикеш келді, Арба арқылы алты ай өткен қашықтық, Шабыттанған көңіл-күймен. Бидің міндеті жоғары, Әлемде оған баға жоқ. «Недосягаемое өнері Әрбір үміткер көтерілу. Ал көрермендер — Халықтан бағалаушылар.
Осы үзіндіден Қанлы мемлекетінің Ұлы Қытаймен мәдени байланысы бар екені анық. Қытаймен осындай байланыстар көрші Усунь мемлекетінде де болды. Бүгінгі күні ежелгі заманда пайда болған 40-тан астам музыкалық аспаптар белгілі және жылдар бойы кемелденіп ұрпақтан ұрпаққа беріліп келеді. Олар ұлы рухани мұра болып табылады. Ш. Уәлиханов отандастарының ән өнеріне тәнті болып, досына Г. Н. айтқан. Потанин: «бүкіл қазақ даласы қалай ән салады», ал ұлы Абай жазған: Адам туған кезде — Әлем ән ашады. Әнмен жерге денесі кетеді. Белгілі жазушылар мен ғалым-этнографтар халық өміріндегі музыканың маңызын атап өтті. Француз жазушысы Ромен Роллан әрбір екі қазақтардың бірі домбырада ойнайды, ән шырқайды,өлеңдер жазады және қазақтар-өте талантты, поэтикалық халық. Қазақ халқы бұл туралы халық әндерін жинаушы, музыкант-этнограф А. В. Затаевич өзінің «қазақ халқының 500 әні мен күйі», «қазақ халқының 1000 әні мен күйі»атты кітаптарында жазған. Өз халқының музыкалық және поэтикалық талантын жақсы білетін Абай: Құлақ пленит Жақсы ән мен тәтті күй. Жүрек қуантады жақсы сөздер мен ойлар, Сүй, музыканы да жақсы көремін оны. Айтыс-ауызша поэзиялық шығармашылықтың танымал және өзіндік түрлерінің бірі. Айтыс кезінде суырып салма — әншілер бір-біріне қарсы тұрып, домбыраның сүйемелдеуімен жарыса бастады. Ақындардың ой бейнесіне, сөздің тегіне, тапқырлығына, поэтикалық дарынға ие болуы тиіс.
Қазақтың әйгілі ақыны Жамбыл айтысқа әрдайым қуана қатысты. Үздік сайыс халық шығармашылығының алтын қазынасына енді. Біржан мен Сара, Әсет пен Рысжан, Шоже мен Балта, Жамбыл мен Құлмамбет арасында ауыздан ауызға берілетін Диалогтар біздің күнге дейін жетті. Жамбыл өзінің қарсыласына қандай сөздермен жүгінген: Өзің туралы, адамгершілікке, геройстве, отваге, Халық арасында бейбітшілік пен келісімді сақтау туралы. «Қарынбаев» әлемде көп, Сіз оларды мақтауға болмайды, дұрыс жүр. Айтыстың жанры көптеген түркі тілдес халықтарда: қырғыздарда — «айтыш», түріктерде — «атышмалар» және т.б. бар. Турда ақындар бірнеше купонмен шектеледі. Оларға «жар-жар», «бадик айтыс» той әндері жатады. Екінші форма— суре-импровизация өнеріндегі, күтпеген қадамдарды таба білудегі үлкен бәсекелестік. Айтыстар бар-жұмбақтар. Бұл ерекше ұмытылған айтыстың нысаны бүгін қайта жандана бастайды.
Қазақ халқының кең таралған әндерінің бірі-терме. Әдетте ақын терме орындайды, жолда импровизациялайды немесе халық жадында сақталған белгілі ақындардың термелерін пайдаланады. Терманы орындау әдетте қобызда, домбырада немесе гармонияда ойнаумен сүйемелденді.
Халық аспаптарында ойнауды қазақтар XV-XVI ғасырларда бастады. Ежелгі заманнан келе жатқан күйлерден: «Бозинген», «Ақсақ құлан» («Ақсақ құлан»), Бозайғыр», «Аңшынын зары» («аңшы Плачы») және т. б.белгілі. Қазақ өнерінде күйдің екі түрі бар: тоқпе күй-күй мен кертпе күй-баяу, лирикалық күй.
Қазақ музыкалық аспаптары. Музыкалық аспаптар тек мерекелерде ғана емес, жаудың шабуылында да қолданылды. Дабыл— набат, дауылпаз — буревестник, уран — призыв, керней — гармонь сияқты музыкалық аспаптардың көмегімен халық қауіп-қатер туралы хабардар етті. Кейбір аспаптар — дангара, асатаяк, шанқобыз — бақсылар—емшілер, шамандар пайдаланды. Жыраулар, күйшілер, ақындар әдетте домбыра, сыбызғы немесе қыл қобыз — ішекті қобыз қолданған.
Музыкалық аспаптар әдетте қатты ағаштардан жасалған: қайың, қарағай, емен. Сонымен қатар қамыстан, қамыстан, қамыстан, саздан, жануарлардың терісінен, олардың сүйектерінен, мүйіздерінен жасалған музыкалық аспаптар болды, ал ішектер ретінде жылқы құйрығынан шашты пайдаланған.
Үрмелі музыкалық аспаптардан ең көп тараған сыбызғы, керней, сырнай, шанқобыз, Үркер.
Халық ішінде Ішекті аспаптардан домбыра, қобыз, данғыр, жетіген, шертер, асатаяк, соқпалы — дауылпаз, шаңдауыл, дабыл және барабандардың басқа да түрлері белгілі.
Аңыздарға қарағанда, кейбір музыкалық аспаптардың пайда болуына тарихи оқиғалар ықпал етті. Б. Сарыбаевтың жазған аңызында қазақ музыкалық өнеріндегі ең көне жеті ішекті аспап — жетігеннің пайда болу тарихы туралы айтылады.
Ежелгі уақытта бір адамның жеті ұлы болды. Бір күні суық қыста джуттың салдарынан адамдар тамақсыз қалды. Киіз үйде қария қайғы-қасірет болды. Барлық жеті ұл бір-бірінен кейін бірі өледі. Үлкен ұлы қайтыс болғаннан кейін, тіпті қайтыс болған адамның есін жеңе алмастан, әкесі кепкен ағаштың кесегінен Жетіген, оған бір жолды тартып, онда күй ойнайды-қайтыс болған «Туған Жерім»бойынша тиесілі. Екінші ұлы қайтыс болғаннан кейін ол екінші ішекті тартып, екі ішекте «сынған Қанат»күйін ойнайды. Басқа ұлдарының бірі өлгенде, ол әр жолы Ішекті қосып, оларға «сөнген жалын», «Жоғалған бақыт», «өшкен күн»сияқты жалаулар ойнады. Соңғысын, кіші ұлын жоғалтқаннан кейін қарттар жетінші ішекті тартып, «жеті ұлды жоғалтудан қайғы»күйін орындайды.
Қолөнер және қолданбалы өнер. Қазақ қолөнер және қолданбалы өнері көне заманнан бастау алады. Мұны археологиялық қазба материалдары растайды. Бұл туралы сақ, қаңлы, кимектер, қыпшақтар тайпаларының мәдени қабаттарында қолөнершілердің тұрмыстық заттары мен бұйымдарының ұқсастығы айтады. Сондықтан қазақ халқының қолданбалы өнері өткен өнер шеберлерінен бастау алады деп санауға болады.
Қазақ ұстасы — ағаш, металл, сүйек, тері өңдеумен айналысқан. Ағаш шебері киіз үй негіздерін, ауыл шаруашылық құралдары мен құралдарын, жиһаз, ыдыс-аяқ дайындады. Металл шеберлері қару-жарақ, еңбек құралдары мен зергерлік бұйымдарды жасап, ал ою шеберлері әдемі заттарды, әшекейлерді кесіп, өз стилі мен қолжазбаларын жасап, өзге де әдемі заттарға ұқсас емес, бірегей заттарды жасап шығарды.
Қазақ шеберлері батырлық пен ат әбзелдерінің сұлулығына ерекше көңіл бөлді. Терілер, ержелер, жауырындар, шынтақтар — жылқыда болған барлық нәрсе ерекше махаббатпен және шеберлікпен жасалған. Белдіктер, ершіктер күміс пластиналармен әшекейленген.
Жартылай отырықшы өмірге көшумен қазақ шабандоздары саздан, ағаштан, былғарыдан жасалған ыдыс-аяқ жасап, оларды әдемі оюмен, оюмен ұрлап кеткен. Әсіресе қымыз үшін былғары торсықтар, қымыз үшін тостағандар, қымыз құятын тостағандар әсем болды. Қазақ даласына еніп кеткен Ресей мен басқа мемлекеттердің алтын және күміс ақшасы жергілікті зергерлердің қолында бірегей әшекейлерге айналды.
Қазақ зергерлері әшекейлер жасау тәсілдеріне ие болды. Олар металлды балқытып, оны қалыптарға құйып, алтынмен темір бетін жабады, тотықтырады, байлап, асыл тастарды айналдырады. Қазақ шеберлері жануарлардың сүйектері мен мүйіздерін өңдеу, оларға түрлі ою-өрнектер, өрнектер салу өнерін меңгерген. Киіз үйдің, 142 есіктің, ағаш кереуеттің, сандықтың, ыдыстарға арналған кебенің әшекейлері кеңінен қолданылды. Пісірілген сүйек жақсы өңдеуге ұшырады, сондықтан жануарлардың ірі сүйектері қысқы бәліштерден кейін жеке сақталды және әр түрлі заттарды дайындау үшін біртіндеп өңделді. Сүйекті өңдегенге дейін қазандарда майсыздандыру үшін ұзақ уақыт бойы қайнатылды. Қазақтарда сүйек — кесу, тегістеу, бұрғылау үшін өз құралдары болды. Ерекше шеберлікті сүйекті күміспен инкрустациялау, түрлі өрнектерді кесу талап етті. Шеберлер мүйіз бен тұяқтың әдемі заттарын, арқарларды, ірі қара малды, киіктерді, тау ешкілерін дайындауға қолдана білді. Сиырлардың мүйіздерінен тарақтар, киіктердің мүйіздерінен — тас тұтқалары, қолға арналған тіреуіштер; арқарлар мүйіздерінен және тау ешкілерінен — қымыз араластыруға және төгуге арналған құмыралар, қасықтар жасаған. Мүйіздерді өңдеу үшін оларды бір бие сауын кезінде ыстық күлге салып, одан кейін олар жұмсақ және икемді болып, оңай өңдеуге берілді.
Қазақ шеберлері тастан да қажетті заттар жасай білді. Тастан жасалған заттардың артықшылығы, олар өз пішінін ұзақ сақтайды. Тас өңдеу тас дәуірінде басталды. Сол кезде біздің ата-бабаларымыз тастан қырғыштар, кескіштер, пышақтар жасаған; Орта ғасырларда өлген балбалалар — тас мүсіндер зираттарына тұрғызыла бастады. Ал XIV-XV ғасырларда тастан тас диірмендері жасалды, олардың көмегімен ұнға астық ұсақтады, содан кейін қол, кейін су және жел диірмендері.
