Қарым — қатынас және зейін теорияларын зерттеу

Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … … ..2
I. Бөлім: Қарым-қатынас және зейін үрдістерін теориялық
талдау … … … …5
1. 1. Психология ғылымында қарым- қатынастың
теориясы … … … … … … .5
1. 2. Зейін психологиясы және оны теориялық
талдау … … … … … … … . … .13

II.Бөлім: Студенттердің зейіні мен қарым-қатынасының психологиялық

ерекшеліктері … … … … … .. … … … … … … … … … …
… … … … … … … … 21
2.1 Зейін мен қарым-
қатынас … … … … … … … … … … … … … … … … … .
… .21
2.2. Студенттік шақтағы зейін мен қарым-
қатынастың психологиялық

ерекшеліктері … … … … … .. … … … … … … … … … … .
… … … … … … … … … … ..25

III.Бөлім: Қарым-қатынас үрдісіндегі зейін қасиеттерінің деңгейін

эксперименталды
зерттеу … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … 29
3.1. Эксперименталды зерттеу әдістемесіне
сипаттама … … … … … … .. … .30
3.2. Зерттеудің нәтижелерін
талдау … … … … … … … . … … … … … … … … .32

Қорытынды … … … … … … .. … … … … … … … … … .
… … … … … … … … ..3 9 Әдебиеттер
тізімі … … … … … … … . … … … … … … … … … .
… … … … … ..41

Қосымшалар … … … … … … . … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … 46

Кіріспе
Қазіргі таңда психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының
бағдарламаларын анықтайды. Еңбек өнімінің дамуы, техника мен технологияның
дамуына білім беру мен денсаулық сақтау жүйесін жақсарту, осының барлығы
адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Жан-жақты дамыған
тұлғаны қалыптастыру мемлекеттің ең басты міндеттердің бірі.
Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін
білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа
түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік
қасиеттері, осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап
қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.
Студент тұлғасының қарым-қатынас үрдісіндегі зейін
қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы студенттердің оқуда, еңбекте, қоғамдық
өмірде белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.
Ж ұ м ы с ы м ы з д ы ң ө з е к т і л і г і :
Әлеуметтік, экономикалық дамуды жылдамдатуда болашақ
мамандарды дайындайтын жоғарғы оқу орнының жауапкершілігі артып отыр.
Біздің қоғамның болашағы болашақ педагоктарды, психологтарды, өндіріс және
ғылым басшыларын тағы басқа мамандарды тек сауаттылыққа ғана емес, сонымен
қатар белсенділікке, алдына қойған міндеттерге қызығушылықтарын қарауға
байланысты.Соның негізінде позицияны белсенді, өз күшіне сенімді, орынды іс-
әрекетке шығарылуын қарайтын тұлға қалыптастырады. Әрине қарым-қатынаста
зейін қасиеттерінің деңгейі қалыпты болмаған жағдайда осындай сапалардың
көрініс беруі қиындайды.
Әлеуметтік психология мен жалпы психология аймағында қарым-
қатынас проблемасы мен зейін проблемасы жан-жақты қаралған.

А.А. Леонтьев Қарым-қатынас ұғымын әмбебап коммуникативті
іс-әрекеткетеңейді.
В.А.
Кан-Калик қарым-қатынасты адамгершілік құндылық потенциалына ие дейді.
Орыс психологы И.Н. Ланге зейінді объективтілік актісімен
байланыстырды.
Т.А. Рибо өзінің ерікті зейін мен қиялдың қозғалыс теориясында
зейіннің түрлерін зерттейді.
В. Вунд сана мен зейінді байланыстырады. Осы және тағы басқа ғалымдар
мәселелерді қарастырғанымен әлі де жеткіліксіз жақтары көп. Әсіресе қарым-
қатынас пен зейін қасиеттерінің байланыстары қаралмаған.
Зейін өзіндік психикалық процесс болып саналмайды, ол тек адамның
психикалық іс-әрекетінің компоненті ретінде болады.
Зейінді іс-әрекеттің әр түрінен зерттей отырып біз оның бірліктегі мазмұны
мен формасының шоғырлану құрылымын түсінеміз.
Зейін іс-әрекетте мазмұнды және осының негізінде оның қасиеттерінің,
динамикалық ерекшеліктері мен функцияларының көпжақты байланыстары пайда
болады.
Зейін – бұл адамдардың іс-әрекет процесі мен олардың өзара қатынасының
шоғырлануына бағытталған.
Өзінің көріністерінде қарым-қатынасайналадағылармен контактқа түсудің
рухани қажеттілігі ретінде болады.
Қарым-қатынас – екі немесе оданда көп адамдардың қатынастарын жасап,
реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке
бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз.
Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман тұлғасының қалыптасуының бір
факторы екені де белгілі. Ол студенттердің топтық іс-әрекетінің реттеушісі
және адамгершілік, эстетикалық құндылықтарды, мінез-құлықтың топтық
нормаларын қалыптастыру құралы болып табылады.
Сондықтанда жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі
студенттердің оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың
қарым-қатынастағы зейіндерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің
бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қарым-қатынас пен зейін мәселелері туралы әдебиеттер мен
материалдарға психологиялық талдаулар жасау.
2. Қарым-қатынас пен зейіннің өзекті мәселелеріне теориялық талдау
жасау.
3. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейін қасиеттерінің орнын анықтау.
4. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейін қасиеттерінің деңгейін
эксперименталды зерттеу.
Зерттеу жұмысының объектісі:
Қарым-қатынас және зейін теорияларын зерттеу. (Орталық Азия
Университетіндегі шет тілдері мамкандығының I-ші курс студенттері).
Зерттеу жұмысының пәні:
Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының болжамы:
1. Қарым-қатынас пен зейін теорияларын талдау оны игеруге
көмектеседі.
2. Қарым- қатынаста зейін қасиеттерінің орын алуы қатынастың еркін
жүзеге асу жолдарын ашуға мүмкіндік береді.

3. Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттері эффективті түрде орын
алғанда қатынас нәтижелі болады.

I. Бөлім: Қарым-қатынас және зейін үрдістерін теориялық талдау
1 .1. Психология ғылымында қарым- қатынастың теориясы
Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас
жасаудың ерекше формасы. Қазіргі кезде қатынас мәселесін психология,
философия, әлеуметтану-осы сияқты әр саладағы ғылымдар жан- жақты
зерттейді. Мысалы, 60 жылдары Б.Д. Парыгин қарым-қатынасты әлеуметтік
психологияны зерттейтін бірден-бір пән ретінде бөліп қарастырады.
Сондықтанда қарым-қатынас таза психологиялық құбылыс, күрделі және көп
жақты процесс сияқты талданады.
Леонтьев А.А. қарым-қатынас ұғымын әмбебап коммуникативті іс-
әрекетке, яғни қарым-қатынасқа белгілі бір іс-әрекет түріне сияқты қарау
керек деп есептейді.
Қарым-қатынасқа ең жалпы анықтаманы Б.Ф.Ломов берді: … қарым-
қатынас адам тұрмысының индивидуалды формасының маңызды жағы болып
табылады. Ол қарым-қатынас іс-әрекетінің әр түрлі формалары, деңгейлері,
түрлері жайлы және оның құрамдас бөлімдері-сан алуан ақпарат алмасу
процесі, коммуниканттардың өзара әрекеттесуі – жайлы сөз қозғайды. Б.Ф
Ломов қарым-қатынас деңгейлерін анықтайды:
1) Макродеңгей
2) Мезодеңгей
3) Микродеңгей
Макродеңгей – индивидтің басқа адамдардың қалыптасқан қоғамдық
қатынастарға, дәстүрге, салтқа сәйкес қарым-қатынас жасауынан контактілі
байланыс.
Неміс – американдық психологы К. Левин адамдарды жекелей
өзгерткенде топ арқылы әсер етудің дұрыс болмайтындығы психологиялық әсер
етудің тәжірибелерімен дәлелденген. Алайда бұл жайдың тиімділігі ертеден
халыққа белгілі болған. Бақсылық көріністер науқасқа әсер етудің ритуалыдқ
жолдары көпшілік топ ішінде эмоциялардың қозуды күшейтіп, оның бір адамнан
екіншіге, одан басқаларға берілу, таралу өрісін кеңейту арқылы
спихологиялық әсер ету абсты мақсат болды. Иландыру, сендіру әрекетінің
топ арасында еселеніп, күшейетіндігін бақсылық ұстаушылар жақсы игерген.
Соның арқасындабақсылық ұстаушылар әрекеттер топта санасыз
қабылданып,түсінік қылықтарға илану, пихологиялық әсердің нәтижелі болуын
қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, тренингтік топтардың жетіліп, дамуы Левин
есімімен байланысты. Ол АҚШ-та 1933жылы топтық динамика әлеуметтік әрекет
және басқа да топтық феномендер мәселесін шешумен айналысқан. Осыған
қатысты Левин өзінің өрістер теориясын индивидтің мінез-құлқын анықтайтын
бірлескен және байланысқан факторлар жиынтығын құрайды. Бұл факторлар
жиынтығы жеке адамдарды, оның ортасын қамтып, бір психологиялық өріс
болды. Топтық динамика ұғымын да алғаш қолданған осы ғалым болған.

Г.М.Андреева өзінің әлеуметтік психология еңбегінде
қарым – қатынас мәселесіне қатысты әлеуметтік психологиялық түрғыларды
интеграциялауға тырысты. Г.М.Андреева әр түрлі көзқарастарды біріктіре
және жалпылай отырып, қарым – қатынастың кез келген формалары адамдардың
біріккен іс — әрекеттерінің спецификалық формасы болып табылады: яғни
адамдар әр түрлі қоғамдық қызметтерді орындау процесінде тек қарым –
қатынас қана жасап қоймайды, олар әрқашан да сол жайында кейбір іс
әрекеттермен қарым – қатынаста болады дейді.
Сондай – ақ қарым–қатынасты зерттеуде оның құрылымдық компоненттерін
анықтау керек. Осыған байланысты зерттеу барысында М.Андрееваның қарым –
қатынастың құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым – қатынасты бір
– бірімен өзара байланысты үш жағынан қарастырды: коммуникативтік,
интерактивтік және перцептивтік.
Қарым – қатынастың коммуникативтік жағы немесе тар мағынадағы коммуникация
мәлімет беру – алмасу мәселесімен анықталады;
Интерактивтік жағы қарым – қатынас жасаушы индивидтердің өзара
әрекеттестігінің ұйымдасуымен қорытындыланады;
Перцептивтік жағы адамдардың бірін- бірі қарым – қатынас арқылы қабылдауы
мен тануы және осы өзара танымның негізінде қалыптасу процесін білдіреді.
Ғалым бұлай жіктеп, бөлудің шартты екендігін, қарым – қатынас үрдісінде
оның үш жағы да көрінетіндігін дәлелдеді.
Р.С.Немов та қарым – қатынас құрылымын жіктеуге аса назар аударды.
Яғни ол мазмұны бойынша қарым – қатынастың келесі түрлерін бөледі:
материалдық (зат пен іс әрекет өнімдерін алмастыру), когнитивтік
(білімдерін алмастыру), кондициондық (психикалық және физиологиялық
жағдайларды алмастыру), мотивациялық (мақсатпен, қызығушылықпен, мотивпен,
қажеттілікпен алмасу), іс- әрекеттік (әрекетпен, операциялармен,
іскерлікпен, дағдымен алмасу).
Мақсаты бойынша, (яғни адамда белсенділік неден пайда болады деген)
биологиялық және әлеуметтік қарым – қатынас деп бөледі.
Тәсілі бойынша (кодпен хабарлау, жіберу мәліметтің шифрді ашу амалымен)
қарым – қатынас тура және жанама болады.
Түрлері бойынша – іскерлік (әдетте адамдардың қандай да бір біріккен
өнімінің іс — әрекеті сияқты болады), тұлғалық (көбінесе адамның ішкі
сипатының психологиялық мәселесінің аймағына шоғырланған), құралдық (яғни
өзіндік мақсат болып табылмайтын қарым –қатынас өзбеттілік қажеттілікпен
стимулданбайды), мақсаттық (спецификалық қажеттілікті қанағаттандыру тәсілі
бойынша өзіне — өзі қызмет ету қарым – қатынасы) болып бөлінеді.
Қарым-қатынас жайлы адамдардың бір-біріне өзара ықпалы В.М.
Бехтеревтің әлеуметтік психологиялық және ұжымдық экспериментінде басты
орын алады.(7)
В.М. Бехтерев (1907, 1921) әлеуметтік — психологиялық теориясында қарым –
қатынас процесін; және социализацияның механизімі сияқты адамдардың бір-
біріне өзара психикалық ықпалын, оның дамуын кіргізді. В.М. Бехтеревта
қарым–қатынас адамдарды топқа біріктіру механизімі, тұлға социялизациясының
шарты сияқты қаралады. В.М. Бехтерев былай дейді, неғұрлым адамдардың
айналадағы қарым-қатынасы бай әрі жан-жақты болса, соғұрлым тұлғаның дамуы
нәтижелі түрде іске асырылады.
… Әр түрлі ортада қарым-қатынаста болып өскен адамдармен салыстырғанда
жан-жақты дамыған болады.
В.М. Бехтерев қарым-қатынасты тікелей және орташа деп ажыратады.
Қарым-қатынастың тікелей түрінде ол еліктеу мен көндіруді қарастырады,
еліктеуге адамның өзара индукциялық және зерттеулік механизмі арқылы
тұлғалық өсуге тән факторлық рөлді жатқызды, ал көндіруді психикалық
жағдайды бір адамнан басқа адамға немесе басқаға оның еркінің қатысуынсыз
санасыз түрде берілу процесі сияқты анықтады. Ол көндіру рөліндегі
лидерлердің жалпы қозғалыста және біріккен адамдардың қоғамдық ойларының
механизімдегі өзара әрекетінің мәніне көңіл аударды. Оның ойынша,
адамдардың белгілі бір эмоционалдық жағдайларды жұқтыруы, оларды логикалық
ақыл қортындыларына көндіруге тырысқаннан, әлдеқайда жылдам, әрі эффективті
жүреді.
В.М. Бехтеревтің идеяларының дамуы өзінің шәкірті В.Н.Мясищевтің, одан
кейін А.А.Бодалев, Б.Г.Ананьев сияқты ізбасарларынан жалғасын тапты.
Қарым-қатынасты филасофиялық тұрғыда талдаған көпке танымал
ғалымдардың бірі – М. С. Каган. Ол қарым- қатынасты субъект арқылы өзара
әрекеттесудеп түсінеді. Оның көз қарасына сәйкес, өзара әрекеттесу қарым-
қатынас болып келмейді, себебі мұнда біз субъектінің объектіге ретіндегі
адамға деген қатынасты қарастырып отырмыз. Ал бұл оның пікірінше қарым-
қатынасқа жатпайды.
М. С. Каган қарым-қатынастың төрт функционалды жағдайын бөліп
қарастырады: — қарым-қатынас мақсаты субъектінің өзара әрекеттесуінен тыс;
— қарым-қатынас мақсаты өзара әрекеттің өзінде; — қарым-қатынас мақсаты
партнерді қарым-қатынас инициаторының тәжірибесіне, құндылықтарына
ортақтастыру; — қарым-қатынас мақсаты инициатордың өзін партнер
құндылықтарына ортақтастыру. Функционалды жағдайларға сәйкес қарым-қатынас
түрлері қарастырылады: қарым-қатынасқа бола, басқаны өз құндылықтарына және
өзгенің құндылықтарын өзіне ортақтастыру ретінде заттық іс-әрекетке қызмет
ету. Бірінші түрге мысал ретінде қарым-қатынастың іс-әрекет мақсаттарын
іске асыратын дәстүрлердегі, ойындардағы қарым-қатынасты алуға болады;
екіншісіне мысал – достық қарым-қатынас; үшіншісіне – тәрбие; төртіншіге
-өзін-өзі тәрбиелеу. Берілген жіктеуден қарым-қатынас мақсаттары мен
құралдары арасындағы байланысты аңғаруға болады.
В.А.Мясищевтің еңбегінде қарым – қатынас белгілі бір жағдайда бір –
біріне қатысты немесе бір – біріне әсер ететін нақты тұлғалардың өзара
әрекеттерінің процесі сияқты түсіндіріледі.
А.А.Бодалев қарым-қатынасты іс — әрекетің ерекше түрі деп қарым-
қатынасты адамның тұлға және іс — әрекет субъектісі және жеке даралық
ретінде дамуының негізгі факторы болатынын атап өтеді. Қарым-қатынастың
тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуде ғана емес, сонымен қатар,
тұлға интеллектісінің дамуындағы рөліне тоқталған.
В.А. Кан-Калик педагогикалық процесте қарым – қатынас арқылы
байқалмайтын, бірақ өте маңызды тәрбиелік өзара қатынастар жүйесі
қалыптасатынын, және оның ЖОО-да тәрбиелеу мен оқыту тиімділігінің
арттыратынын айтқан. Оның ойынша, қарым – қатынас адамгершілік-құндылық
потенциялға ие. В.А. Кан-Калик қарым – қатынас функцияларын ішкі және
сыртқыға бөледі. Олардың әрқайсысы құрамдас бөліктерге ие. Сыртқы:
ақпараттық-коммуникативті, тұлға аралық қатынастардың өзара танымды етіп
ұйымдастыру,бейімделу. Ішкі: эстетикалық, дәмдік, мінез-құлықтық, әдептік.
М.А. Буева қарым-қатынасты тек рухани ғана емес, сонымен бірге
материалдық, әлеуметтік – шынайы процесс ретінде қарастырады. Онда іс-
әрекетпен, тәжірибемен, дағдылар мен икемділіктермен алмасу іске асады.
Т.В.Пеленина қарым-қатынастың тұлға қалыптасуындағы рөлі жайлы
қалыптасуының бір факторы ретінде қарастырады. Ол студенттердің топтық іс-
әрекетінің реттеушісі болып келеді. Сонымен, қорытындылай келе, қарым-
қатынасты субъект- субъектілік қатынастар болып келетінін айтуға болады,
себебі ол іс-әрекет және өзіне үлкен рухани адамгершілік-құндылық
потенциалды кіріктіреді.
Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін және басқалар үшін
психологиялық қасиеттерін аша түседі.Сонымен бірге ол қасиетті қарым-
қатынас қалыптасады да. Адамдармен қарым-қатынаста адамның адамзаттық
тәжірибені игеруі, қалыптасқан моралъ, құндылықтар, білім мен іс-әрекет
түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам түрінде қалыптасуы іске
асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының маңызды
факторы. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға болады: адамның
бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез- құлқы қалыптасатын
жан-жақты шындық. Қарым-қатынастың мазмұнына, мақсатына, құралдарына қарай
бірнеше түрлерін бөліп қарастыруға болады. Мазмұны бойынша ол материалды
түрде (іс-әрекет өнімдері және заттарымен ауысу), когнетивті түрде
(біліммен алмасу), кондиционды түрде (пихикалық және физиологиялық
жағдаймен алмасу), мотивациялық түрде (қажеттіліктермен, түрткілермен,
қызығушылықтармен, мақсаттармен алмасу), іс-әрекеттік түрде (әрекеттермен,
амалдармен, икемділіктермен) болады. Қарым-қатынас құралдарына келетін
болсақ, оны қарым-қатынас үрдісінде біреуден екіншіге берілетін ақпаратты
кодтау, тасымалдау, өңдеу әдістері арқылы анықтауға болады. Ақпаратты
кодтау –бұл біреуден екіншіге ақпаратты беру әдісі. Мысалы, ақпарат тура
денелік контакт көмегімен (денемен, қолмен сүйену) беріледі. Ақпарат
адамдармен сезім мүшелері арқылы белгілі қашықтықта беріле алады (адамның
екіншіні сырттан оның іс-әрекетін бақылауы).Аталғандардан басқа да ақпарат
беру тәсілдері белгілі. Оларға тіл және белгілік жүйелер; жазу түріндегі
(мәтін , сұлба, сурет, сызу), ақпаратты сақтау және беру (радио-
видеотехника)жатады.
Құралдары бойынша қарым-қатынас тікелей емес, тура және жанама болады.
Тікелей емес қарым-қатынас табиғи мүшелер (қол, бас, дене) арқылы
жүзеге асады. Тікелей емес қарым-қатынас жазбаша түрдегі немесе техникалық
құралды пайдалану негізіндегі толық емес психологиялық байланыс.
Тікелей қарым-қатынас ақпарат алмасу және қарым-қатынасты ұйымдастыру
үшін арналған арнаулы құралдарды қолданумен байланыст. Бұлар табиғи заттар
(таяқ, тас, жердегі із т.б.) немесе мәдени (белгілік жүйелер, символдар
жазбасы, радио теледидар,) Тура қарым-қатынас кезіндегі бір-бірімен
сөйлесіп отырған адамдардың жеке байланысты және қабыдау, мысалы: дене
байланыстары, адамдардың бір-бірінің әрекеттеріне жауап қайтару. Жанама
қарым-қатынас басқа адамдар шыға алатын аралықтар арқылы жүзеге асады.
Мысалы, мемлекет арқылы, топтық, отбасылық деңгейлер арасындағы әңгіме.
Инструментальды деп қарым-қатынастың өзінен қанағаттанушылық алудан басқа
бір мақсат іздейтін, өзіндік қажеттілікпен реттелетін, қзіндік мақсат
болмайтын қарым-қатынасты айтады. Мақсатталған-бұл арнайы қажеттіліктерді
қанағаттандыруи құралы. Адамдар арасындағы қарым-қатынастың маңызды түрлері
болып вербальды және вербальді емес қарым-қатынас алынады. Вербальды емес
қарым-қатынас құралы ретінде сөздік тілді қолданбайды. Оған мимика, жест,
пантомимика көмегімен түсінісу жатады. Вербальды қарым-қатынас тек қана
адамға тән. Өзінің коммуникативті мүмкіндіктеріне байланысты ол вербальді
емес қарым-қатынасқа бай болады.
Адамзат тәжірибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа әр түрлі
техникалық құралдың пайда болуы тікелей емес қарым-қатынас жасаудың жүйесін
күрделендірді. Қарым-қатынас ары қарай жеке адамаралық және көпшіліктік
қарым-қатынас болып бөлінеді. Жеке адам аралық қарым-қатынас – топтарда,
жұптарда жеке дара ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну,
бірігіп іс-әрекет ету негіздерінде қалыптасатын түрі. Көпшіліктік қарым-
қатынас – көпше түрдегі таныс емес адамдардың және көпшіліктік мәлімет
құралдары арқылы қарым-қатынас жасау, осындай қатынастың түріне өнер,
эстетиаклық қарым-қатынастарды да жатқызады. Қарым-қатынаста адамдар өзін
көрсетеді, өзі үшінжәне басқалар үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі.
Сонымен бірге ол қасиетті қарым-қатынаста қалыптасады да. Адамдармен қарым-
қатынастаадамның адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан мораль,
құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам
түрінде қалыптасуы іске асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық
дамуының маңызды факторы. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға
болады:адамның бүкіл өмірі барысында психиаклық процестері мен мінез-құлқы
қалыптасатын жан-жақты шындық.
Қорыта
келгенде көптеген әдебиеттердегі ғалымдардың теорияларына талдау жасай
отырып қарым–қатынас механизмдерін, қарым – қатынастың тиімділігін
анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым деп
түсінеміз.

1. 2. Зейін психологиясы және оны теориялық талдау
Зейінді өзіндік процесс немесе адамдардың іс-әрекетін ұйымдастыру
тәсілі болып табылады деген сұрақ кейінгі он жылда, әсіресе советтік
әдебиеттерде күрделене түсті. Егер 1920-1930-шы тіпті, 1940-шы жылдардағы
мақалаларда жоғарыдағыдай айтылса,қазіргі кезде зейінді қалай түсіну жайлы
сұрақтар талдануда. Советтік психологияда зейін адамның психикалық іс-
әрекетке бағыттылығы немесе шоғырлануы сияқты анықталмайды.
Зейінді өзіндік көрініс сияқты емес танымдық психикалық іс-
әрекеттің жағы сияқты қарастыру көрінісі советтік әдебиетте әсіресе
С.Л.Рубинштейн мен Н.Ф.Добрынинаның еңбектерінен көрінді. Добрынинаның
еңбегінде зейін психикалық іс-әрекеттің бағыттылығы, шоғырлануы сияқты
анықталады.Осыдан зейін бірден-бір кез келген психикалық іс-әрекет
сипатының қасиеті екені белгілі. Рубинштейн зейінге танымдық процестердің
бір жағы деген анықтама береді. 31.281-283.
Зейінді пайда болуы жағынан зерттеу біріншіден сананың бірден-бір
нақты-психологиялық теориясы болып келді.Алғашқыда зейінді зерттеу дәл осы
сананың индивидуалдық мәселелерінің контекстіне қатысты болды. Жалпы
психологияда зейін мәселелері жан-жақты қарастырылған.
Сондықтанда ең бірінші көзге түсетіні бұл зейіннің әр түрлі
анықтамаларының көп болуы. Зейінді зерттеуде әр түрлі тәсілдерді қалайда
жүйелеуге тырысу үшін зейінінің әр түрлі теорияларын, осы мәселелердің
зерттеу тарихын қарастырған жөн.
Өз уақытында орыс психологы Н.Н.Ланге сол уақыттағы философиялық және
психологиялық әдебиеттерден орын алған зейіннің негізгі теорияларының
жүйелілігін тексеріп, негізгі сегіз теорияны бөлді.
1. Зейін қозғалысқа бейімделудің нәтижесі.
2. Зейін сана көлемінің шектеуі.
3. Зейін эмоцияның нәтижесі.
4. Зейін апперцепцияның нәтижесі.
5. Зейін жүйке тітіркендіргіштерінің нәтижесі.
6. Зейін ерекше белсенділік, жан қаблетінің нәтижесі.
7. Зейін іс-әрекет түрлерінің бірі.
8. Зейін жүйке тежелулерінің нәтижесі.
Зейіннің осы теориясын қысқаша қарастырудың өзінде зерттеу көрінісінің
сипатында көп жоспарлықтың жатқандығын көрсетеді.31.274-275.
У.Джемс зейінді толықтай физиологиялық шартқа тәуелді психикалық
процесс ретінде қарастырады. Және ол зейін объектілерінің солай
анықталатынына сенімді.16.119-140.
Зейінді психофизиологиялық зерттеу және оларды талдау.
Ағзаның белсенді ұйымдасуының таңдамалы бағытының көрінудегі еріксіз
зейінніңформасын зерттеу басты жағдайда психофизиологиялық зерттеудің
контекстінде жүзеге асырылады. Осы зерттеумен олардың теориялық көріністері
мен түсініктеріне тән негізгі бағыттарды қарастырамыз.
Шеррингтон воронкасы. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде
танымал физиолог Чарльз Шеррингтон еңбегінің маңызы зор болды. Координация
қозғалысын зерттей отырып, ол Шеррингтон воронкасы деген атқа ие болған
жүйке жүйесі жұмысының бірден-бір принциптерін анықтады. Шеррингтонның
теориясы бойынша, адамға әсер етуші көп қоздырғыштардың арасында күрес
болады. Егер бір-біріне ұқсас қоздырғыштар болса, олар бір-бірін
толықтырып, немесе бір-біріне жол беріп отырады. Егер әсер ететін
қоздырғыштар қарама-қарсы болса, олардың арасында күрес пайда болып
әлсіздері жеңіліп күштілері жеңеді. Күшті қоздырғыштарға сезгіш жолдар
арқылы қимыл таратушы психологияларға барған соң, оларға тиісті жауап
қайтарылады. Міне, осы қайтарылатын жауаптар – зейін.
Шеррингтонның теориясы бойынша, зейінді белсенді, ерікті әрекет деп
түсінуге болмайды. өйткені ол зейінді әсер етуші күшті қоздырғыштарға ғана
қайтарылатын жауап ретінде түсіндіреді.
Зейін мәселесіне қатысты физиологиялық зерттеудің тағы бір маңызды
көрінісі,- бұл бас миы бөлігінде тітіркендіргіштердің ретсіз орналасуы.
Оны өңдеумен айналысқан советтің атақты физиологы И.П.Павлов болды.
Павлов зейіннің физиологиялық негіздерін мида пайда болатын индукция
заңдарымен байланыстырады. Бұл заң бойынша мидың бір саласында иайда болған
қозу мидың басқа салаларының әрекетіне бөгет жасауы, немесе пайда болған
тежеулер мидың басқа салаларын қоздыруы мүмкін. Павловтың пікірінше, зейін
кезінде мида өктем қозу пайда болуы мүмкін. Сөйтіп Павлов зейіннің
физиологиялық негіздерін шартты рефлекстер пайда болуымен, жүйке саласының
қызметімен байланыстырады.
Зейіннің физиологиялық негізін академик Ухтомский доминант
теориясымен түсіндіреді. Доминант – мида пайда болатын өте күшті үстем
етуші қоздырғыштардың ошағы. Бұл теория бойынша, мида бірнеше қоздырғыштар
пайда болып, бұл қоздырғыштардың қайсысы күшті болса, әлсіз қоздырғыштырды
өзіне тартып, оларға үстемдік жасап, өзі ғанаәрекет етіп отырады. Ми сол
күштің қозу әсерінде болады. Мұндай құбылысты субдоминант деп атайды.
Э.Б.Титченер бойынша зейін адам рухының өз дамуында үш кезеңнен
тұрады: бірінші зейін жүйке жүйесіне күшті әсер ететін әр түрлі әсерлермен
анықталуы сана орталықтарымен шектеледі; екінші зейін сана орталықтарының
жалғасы белгілі қабылдау немесе елес басқалардың уайымының қарама-
қайшылығына қарамастан шектеледі. Зейіннің рухани процесі басында
қарапайым; одан кейін ол күрделенеді – шоғырлану мен ойластыру жағдайында
өте жоғары дәрежедегі күрделілікті иемденеді. Яғни Титченер өмірді толықтай
қарастыра отырып былай дейді – оқыту мен тәрбиелеу кезеңі зейіннің екінші
кезеңі, ал ересектік пен өзіндік іс-әрекеті бар кезең ерікті бірінші
зейіндік кезең болып табылады. 12.30-33.
Зейін ол тәуелсіз психикалық процесс емес, адамға қажетті
психикалық іс- әрекеттің компоненті ретінде ілгері басады, сондықтан да
сананың кез келген жұмысы белгілі формада сол немесе басқа болмыстың
көрінісі ретінде болады.
Мюллер зейінді сол кездегі әсермен байланысты бас ми бөлігіндегі
сезімталдықтың уақытша жоғарылауынан көреді.
Эббингауз зейіннің физиологиялық теориясы жайлы айтады. Ол істі мида
жүйке жүйесі тоқтарының белгілі бір нақты жолдары арқылы жаттығулардың
ықпалымен жүргізілетін біліммен байланыстырады.
Зейінді бірден-бір зерттеген француз психологы Т.А. Рибоны айтуға
болады. Ол әсіресе өзінің еріксіз зейін теориясын зерттеумен танымал.
Т. Рибоның айтуынша зейін екі маңызды әртүрлі формадан тұрады: оның
біреуі еріксіз, шынайы зейін; ерікті жасанды зейін. Яғни зейіннің екі
формасында таза рухани актіге жатқызбайды.
Орыстың педагогі К.Д.Ушинский зейін – сыртқы дүниедегі материялардың
барлығын санамызға жіберіп отыратын есік дейді. Егер осы есік дұрыстап
ашылған болса ғана, студенттер лектордың айтқанын ұғып біліп алады, егер
бұл есік жабық болса, онда лектордың айтқанын жөнді ұғып, есінде қалдыра
алмайды.
П.Я. Гальперин зейін концепцияларын ұсынды. Ол зейінді іс-әрекеттің
ішкі бақылауы сияқты қарастырды. Оның ойынша зейінді осы түрде қарастыру
зейінді өзіндік көрініс сияқты елестетуге мүмкіндік береді, яғни бұлзейін
феномендерінің өзбетінше өмір сүру формасын табуға мүмкіндік береді. Зейін
жайлы мұндай елес оның ақыл-ой әрекетінің кезеңдік қалыптасуының жалпы
теориялық контекстінде дамыды. Д.Н.
Узнадзенің зейін теориясы.
Зейіннің тағы бір теориясын Д.Н. Узнадзе және оның шәкірттері дамытты.
Осы теорияға сәйкес зейін объективтілік актісімен байланысты. Ол
аддамдардағы ерекшелікті байқай отырып мінез-құлықты екі түрге бөледі.Бір
түрін ол импульсивтік деп атады. Бұл мінез-құлық қанағаттануға ешқандай
мүмкіндік болмағанда субъектінің шартындағы қанағаттанушылық қажеттілігімен
байланысы. Узнадзе одан басқа адамға ыңғайлысы еріктік мінез-құлықты
бөледі. Міне осы еріктік мінез-құлықты талдауда объективациялық актілердің
болуы жайлы көрініс енеді. Сонымен Узнадзе бойынша субъективация актісі
дәстүрлі түрде зейін деп аталады.
Философ, психолог, Юм Дэвид – болмысты білу міндетін емес, тұрмыстың
өмірге басшылық ететін дәрежесін қолдады. Сенім туғызатын білімнің
негізгісі – математика объектілері, қалғандары тек қана тәжірибеден туады,
деп түсінген. Тәжірибенің дәлелдейтіні – себеп пен әрекеттің ара-қатынасы.
Гештальтпсихологиядағы зейін мәселесі.
Гештальтпсихологиясындағы зейін мәселесіне келсек, олар
зейін болмайды деп тұжырымдады. Шынындада бұл теория зейінді түсінуді керек
етпеді және олардың шығарған қортындысы бойынша зейін өзіндік көрініс болып
табылмайды. Гештальтпсихология қатынастағы фигуралар мен фондардың
арасындағы қозғалыстарды зерттей отырып, зейін болмайды деген қортындыға
келді. Сонымен Гештальтпсихология аймағында еріксіз зейін ғана
ескерілді.(мысалы, мен аудиторияға бір қарағанда бірнәрсе бірінші көрінеді,
ал бірнәрсе фон ретінде қызмет атқарады. Бұл менің кейбір перцептивтік
белсенділігімнің еріксіз жағы). 39.263-265.
Зейінге ақпараттық тәсіл. (Информационный подход к вниманию).
Қазіргі кездегі зейінді зерттеудің өте маңызды бағыттарына
тоқталамыз.
Яғни, зейінді қазіргі шетелдік және советтік психологияның ақпараттық
тәсіл контекстінде зерттеу жайлы айтылып тұр. Ақпараттық тәсіл аймағында
зейін селективтілікпен, ақпаратты іріктеумен байланысады.
Зейінге ақпараттық тәсіл аймағында қолданылатын маңызды ұғымдарға
мәнді және мәнсіз ақпараттар жатады. Ақпаратты мәнді және мәнсіз деп
бөлу ақпараттық тұжырымдама аумағында зейін актісінің маңызды функциясы
болып табылады.
Ауыстырып қосқыш пен оны күрделендіру нұсқауларының моделі.
Осыдан зейін актісіне қатысты көптеген әр түрлі схематикалық көріністерді
ұсынады. Зейіннің бірінші сызбасы ауыспалық үлгісі деп аталады. Осы
сызбаға байланысты субъектінің танымдық белсенділігі келесі жағдай бойынша
ұйымдастырылған. Адам үшін ақпаратты бір уақытта түсіретін екі канал бар.
Мысалы бұл сіздің жаныңызда тұрған екі адамның бір уақытта сөйлегенде,
солардың әңгімесін қабылдауы болуы мүмкін. Бұл жүйенің бірінші звеносы.
Яғни сол немесе басқа ақпарат ОЖЖ белгілі бір бөліктерінде бір уақытта
әрекет етеді.
Сондай-ақ ауыспалық деп аталатын кейбір гипотетикалық қондырғыларда бар.
Бұл қондырғы ақпарат келіп түскенде осы екі каналдың сол уақытта қайсысы
негізгі болатынын анықтауға арналған. Басқаша айтқанда сол сәтте кімді сіз
тыңдасаңыз – сол ауыспалық жұмысын қамтамачыз етеді.
Сонымен зейінді зерттеуде ақпараттық тәсіл жайлы айтқанда біз осы тәсілдің
келесі өте маңызды ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Біріншіден, ақпараттық тәсілдің теоретиктерніне ыңғайлы
болатынзейіннің кейбір феномендеріне іріктеу жасалады.
Екіншіден,
Басқа танымдық процестермен салыстырғанда зейін материалдық әлемнің
қандай да бір спецификалық формасы болып табылмайды, керісінше адамның
маңызды психикалық іс-әрекетінің шарты, оның мақсатқа бағыттылығы мен
артықтығы ретінде алға басып, адам іс-әрекетінің өнімділігі мен жемісті
ағымына себепші болады.
Сондай–ақ зейін – адамның әртүрлі сенсорлық ақпаратты пайдалану
мен қайта өңдеудің, қабылдаудың танымдылығымен қамтамасыз ететін, сондай–ақ
адамдардың басқа адамдармен қарым – қатынасындағы іс- әрекеттің мақсатқа
бағытталған және ұйымдастырылған танымдық психологиялық процесс.
Өзінің құрылымында зейін біржақты психологиялық көрініс болып
табылмайды, ол психологияда қасиет немесе осы сана функциясының жағы деп
аталатын әртүрлі көріністермен сипатталады.
Енді зейіннің қасиеттеріне келсек әдетте, оның тұрақтылығын,
зейіннің бөлінуін және оның белгілі бір нәрсеге аударылуын, зейіннің
көлемін, зейіннің шоғырлануын және т.б ерекшеліктерін айтады.
Зейіннің тұрақтылығы деп адамның белгілі бір іске назарын салып, оған ұзақ
уақыт берілуін айтады.
Зейіннің орталық феномені ретінде С.Л.Рубинштейн (1946) психикалық
іс-әрекеттің таңдамалылығын, мақсатқа бағытылығын, шоғырлануын бөледі.
Психикалық іс-әрекет ретінде зейіннің шоғырлануы зейіннің басқа
қасиеттерімен бірлікте болады, және де бірінші кезекте зейіннің көлемі мен
шоғырлануын сипаттайтын, екінші комплекстердің қасиеттерімен – көлем мен
ауыспалылық..
Сонымен зейіннің шоғырлануы дегеніміз адамның сол сәтте меңгерген
немесе қабылдаған, басқаның барлығынан бас тартқан, қандай да бір нәрсеге
шоғырлану процесі. Ал психологияда зейіннің көлемі адамның бір уақытта
олардың қабылдауының зейініне бағытталған объектісінің саны сияқты
анықталады.
Көлем мен шоғырланудың функционалдық өзара қатынасының сипаты өте
күрделі болып келеді. Зейін полясының объектілері бір – бірімен өзара мәні
бойынша байланысқанда зейіннің көлемі ұлғаяды да, өнімділігі сол деңгейде
тұра беруі немесе жоғарлауы мүмкін. Зейіннің тұрақтылығы адам зейінінің
шоғырлануын бір әрекет объектісінде ұзақ уақыт сақтаудан тұрады, бірақ
зейін процесінің үзілісі болып табылмайды.
Әрекет объектісі мен әрекеттің өзі өзгеруі мүмкін, ал іс —
әрекеттің жалпы бағыты сақталады. Зейін тұрақтылығының басқа ерекшелігі
зейін тұрақтылығы мен шоғырлануының өзара байланысы болып табылады.
Зейіннің тұрақтылығы зейіннің шоғырлануы сақталатын, яғни оның уақытша
экстенсивтілігінің ұзақтығымен анықталады.

Зейіннің тұрақтылығы дегеніміз
жеткілікті мөлшерде ұзақ уақыт немесе үнемі бір деңгейде көрінетін сақталу
ағымы. Егер адамның зейіні тұрақты болса, онда олар ұзақ уақыт бойы өзінің
жұмысқа деген қабілетін сақтап, қате жібермес еді. Зейіннің ауыспалылығы
мен тұрақтылығы, орналасуы белгілі бір деңгейде зейіннің көлемін анықтайды.
Сондықтан да зейіннің қасиеттері психикалық іс — әрекет процесінде
бір – бірімен байланысып, белгілі бір функционалдық бірлікте болады. Зейін
қасиеттерін олардың даму деңгейі әр түрлі болған жағдайда ғана тәуелсіз
қарастыру маңызды. Адамның зейіні басқа да барлық психикалық функциялар
сияқты, сананың туа біткен функциясы болып саналмайды, ол адамның
индивидуалды дамуының процесінде дамып, қалыптасады.
Психологиялық зерттеулер көрсеткендей зейіннің қалыптасуы адамның өнімді
психикалық іс — әрекетінің реакциясы сияқты адамның онтогенезіндегі жастық
кезеңдерімен өзара байланысатын бірнеше қатарлармен сипатталатын күрделі
де, ұзақ даму жолынан өтеді.
Студенттер зейінінің ерекшеліктерін зерттеуге арналған мәселелерді
А.П.Кашина (1977), В.А.Маликованың (1979) зерттеулерінен байқауға болады.
Қорыта келгенде зейіннің зерттеуімен байланысты теориялық сұрақтарды
көптеген шетелдік және советтік авторлар өзінше қарастырды. Яғни осы
теориялардан зейіннің психологияның көптеген салаларында маңызы өте зор,
әрі адамның күрделі жүйесіндегі функционалдық іс-әрекетпен байланысы да зор
екенін байқауға болады.

II.Бөлім: Студенттердің зейіні мен қарым-қатынасының

психологиялық ерекшеліктері
2.1. Зейін және қарым-қатынас
Біріншіден адамдарда сыртқы қарым-қатынасты қалыптастыратын ерікті
зейіннің жоғарғы формасы қалыптасады. Сондай-ақ осы кезде адам зейін
актілерін реттеп отыратын белгілі нормаларды меңгереді. Өзінің жеке зейінін
реттеу жайлы белгілі көріністері бар. Айталық көптеген бірлестіктерде
қарсыласқа ұзақ уақыт көз аламай қарау әдепсіздік болып саналады. Бұл
зейін, сондай-ақ ол үнемі еріксіз болады. Мысалы сіз метрода кетіп
баражатырсыз, және ұзақ уақыт біреуден көз алмай қарап тұрсыз. Басқа
адамның реакциясы немесе сіздің зейініңіздің объектісі – не ашулану, не
түсінбеушілік болады. Неге? Өйткені адамның басқа адаммен қатынасқа түсуіне
байланысты зейін салу не салмау жоспарына қатысты саналы қалыптасатын
немесе тұрмыстық практикада жинақталатын нормалар бар.
Зейін аудару адамдар арасындағы қарым-қатынастың бірінші алғы
шарты болып табылады.дегенмен қарым-қатынасты ауқымдырақ қарастырсақ, онда
зейінді қарым-қатынас процесіндегі маңызды компоненттердің бірі деп айтуға
болады. Бұны қалай түсінуге болады? Яғни біз күнделікті әңгімеде адамдар
арасындағы қатынасты жиі бейнелейміз, әсіресе зейін терминіне қатысты
алғашқыны. Ол біреуге зейінін аударады немесе аудармайды.
Бұл қатынас формасының бірден-бір алғашқы формасы. Немесе керісінше, өзіне
зейін аудару немесе аудармау — бұл да белгілі бір тұлғалық позицияның
сипаттамасы. Біреулер мынандай норманы ұстанады, яғни өзіне шамадан тыс
зейін аудару жақсы емес, ал басқалары керісінше ойлайды, яғни айналадағы
адамдардың зейінін өзіне кез келген құндылықпен аудартуға тырысу керек –
киіммен, мініз-құлқымен т.б. Демек, зейін қарым-қатынас процесін
сипаттайтын өте маңызды жақ болып табылады.
Адамның қасиеттерін, оның жеке ерекшеліктерін сипаттауда біз үнемі
зейінділік терминін қолданамыз. Бұл да адамдардың басқа адамдармен
әдеттегі қарым-қатынас тәсілінің жалпыланған сипаттамасы. Бұл жағдайға
байланысты емес, сол адамның басқа адамдармен қарым-қатынас тәсілінің
күнделікті сипаттамасы, демек, тұлғалық ерекшелік.
Зейінсіздікте басқа субъект өте сирек сол адам үшін фигура болып
қалыптасады, және жиі бұл фигура сол адамның өзі болады, ал қалғанының бәрі
ол үшін фон болып табылады.
Сондықтанда зейін мәселесі тұлға мәселесінің аймағына да қатысты –
бұл фигураның фоннан жай ғана бөлінуі сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-
қатынас тәсілінің сипаты емес.
Зейін материалдық әлемнің қандай да бір спецификалық формасы болып
табылмайды, керісінше адамның маңызды психикалық іс — әрекетінің шарты,
оның мақсатқа бағыттылығы мен артықтығы ретінде алға басып, адам іс —
әрекетінің өнімділігі мен жемісті ағымына себепші болады.
Сондай –ақ зейін – адамның әртүрлі сенсорлық ақпаратты пайдалану мен
қайта өңдеудің, қабылдаудың танымдылығымен қамтамасыз ететін, сондай –ақ
адамдардың басқа адамдармен қарым – қатынасындағы іс- әрекеттің мақсатқа
бағытталған және ұйымдастырылған танымдық психологиялық процесс.
Қорыта келгенде, зейін адамдардың барлық іс — әрекет түріндегі
қарым –қатынасының және күнделікті қарым–қатынасының маңызды психологиялық
факторы болып табылады. Зейіннің қасиеттері қарым –қатынас пен адамдардың
өзара қатынасының қажетті психологиялық компоненті бола отырып, айналадағы
адамдармен байланысының тереңдей түсуіне мүмкіндік туғызады.
Қарым–қатынас процесінде өз ойын жеткізу мен басқа адамның ойын
жеткізуде зейіннің маңызы өте зор.

2.2. Студенттік шақтағы зейін мен қарым-қатынастың психологиялық
сипаты
Студенттерде зейін дамуының бағыттылығы олардың болашақ мамандығына
деген талаптарына сәйкес көрінуі керек. А.И.Богословский зерттеген бірінші
курс студенттерінің кейбір психикалық сапаларын бірнеше жылдың ішінде әр
түрлі әдістемелермен арнайы зерттелген көрсеткіштері бойынша мектептен
студенттер ұжымына көшкен жеткіншектердің зейін ерекшелігіне қарағанда,
қызығушылықтары мен дағдылары тез өзгереді. Осы жағдай жоғарғы оқу орнының
оқытушыларын бірінші курс студенттерінің жақсы оқуы үшін қажетті сапаларын
қалыптастыруға міндеттейді. Зерттеуде студенттердің зейін диапазонының
күштілігі 0,7-10-нан 700-900шартты бірлікке тең болды (Добрынин әдістемесі
бойынша). Сондықтанда студенттер лекцияны тек тыңдап,жазбайды немесе
берілген материалдың мәнін түсінбей, барлығын қатарынан жазып алады.
Зейінді қалыптастыруда зейінге сияқты оның қасиеттерінің де кәсіби
талаптары ескеріледі. Мысалы оқытушының зейіні жеткілікті түрдегі
тұрақтылық, көлем, шоғырланумен сипатталып, жеңіл ауысып, орналасуы мүмкін.
Студенттердің іс-әрекетінде әр түрлі зейін қасиеттері көрінеді: тұрақтылық,
көлем, шоғырлану, орналасу, ауыспалық. Олардың әрқайсысы өзінше маңызды.
Мысалы, тұрақтылық пен шоғырлану студентке сыртқы ортадан кедергі болса да
ұзақ уақыт өз жұмысына шоғырлануға мүмкіндік береді. Ал зейіннің
тұрақсыздығы мен алаң болушылығы қабылдаудың анықтығын, нақты есте
сақтауды, реакция жылдамдығын төмендетеді.
Кейінгі мәліметтер бойынша 18 жастан кейін зейіннің дамуында
бірізділік байқалмай, үнемі өзгерістер болып жатады. Зейін функциясындағы
бұл өзгерістер оның әр түрлі қасиеттерінде көбінесе эволюциондық сипатты
иемденеді. Зейіннің интеллектуалдық және басқа да психикалық процестермен
байланысы күшее түседі.
Студенттерде зейін және оның қасиеттерінің қалыптасуы олардың тұлғалыққа,
ерікке, еңбек қатынасына бағыттылығының өзара әрекетін болжайды. Ол үшін
оларға алдыларында тұрған кәсіби міндетін анықтап алғызу керек.
Студенттерде зейін мен зейінділік барлық сабақтарда ұйымшылдық пен
дисциплинаны сақтауына байланысты белсенді оқу іс-әрекет процесінде
қалыптасады. Яғни зейін студенттердің қоғамдық жұмыстарды, оқу міндеттерін
орындауына байланыстыбарлық іс-әрекеттерінің эффективтілігін жоғарлатады.

Ал студенттік шақтағы қарым-қатынас мәселесіне келсек, өзінің
жоғарғы көрсеткіштерінде қарым-қатынас айналадағылармен контактқа түсудің
рухани қажеттілігі сияқты ілгері басады,сондай-ақ адамдар арасындағы басқа
адамдарға оның қоғамдық маңызын айқын көрсетеді.
Оны Ж.Ж.Руссо өзінің Исповеди атты еңбегінде бейнелейді: Менің бірінші
ең үлкен, ең күшті қажеттілігім тұтастай менің жүрегімде қортындыланды: бұл
мүмкін болатын интимдік жағдайда тығыз қарым-қатынастағы қажеттілік.
Шарты түрде қарым-қатынастағы қажеттіліктің негізгі екі формасын бөлуге
болады:
1) Қарым-қатынас сі-әрекетті ұйымдастырудың тәсілі ретінде;
2) Қарым-қатынас адамның басқа адамның рухани қажеттілігіне қанағаттануы
ретінде;
Ол жастық аспекттеде әр түрлі кезеңдерден өтеді және ол жүйелік тәсіл
аймағындада өте қажет. Жастық аспектіні қарастыруда қарым-қатынас
қажеттілігінің дамуы әсіресе тәсіл мен көлем оның тұлғаны қалыптастыруда
қанағаттануы да маңызды.
Әсіресе қарым-қатынастағы қажеттілік студенттердің төменгі курстарында,
бірінші курстарда көрінеді. Олардың көпшілігінде жоғарғы оқу орнына
түскенге дейінгі жеке контакттар үзіледі (жанұямен, достармен). Үйренбеген
жаңа ортада интенсификация (күшейту) болады. Яғни тек басқаны ғана танып
қоймай өз-өзін тану да қатар жүреді.
Айналадағылармен үйреншікті өзара қатынастың бұзылуы сирек невротикалық
бұзылыстардың көрінуіне әкеледі. Психологиялық кеңес беруде, психотерапияда
жұмыс істейтіндердің айтуынша оларға көмек сұрап баратындардың көпшілік
проценті 17 ден 25 жасқа дейінгі жастар. көптеген адамдар дәл осы
студенттік шақта пайда болған қарым-қатынастың стихиялы стильінің түзетуді
қажет ететінін түсіне бастайды. Оларға айналадағылармен өзара қатынастың
міндеттерін қайта құруға тура келеді.
Бұл өз кезегінде көп ойланатын жастарды өзін терең түсінуге, өзінің жеке
сапаларын, жетістіктері мен жеткіліксіз жақтарын түсінуге, өз-өзін
тәрбиелеумен айналысуға итермелейді.
Қарым-қатынастың студенттер өмірінің барлық сферасында, тіпті олардың
профессионалдық және әлеуметтік-психологиялық бейімделуіндеде маңызы өте
зор. Ерекше зейінді авторлар студенттік шақтағы қатынас пен қарым-қатынас
белсенділігіндегі өзара байланыс қажеттілігіне аударды.
Олар әділетті түрде студенттік шақтағы маңызды әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктерге міндетті түрде іс-әрекеттің ұжымдық формасына тырысудан
туындаған, құрдастарымен интенсивті қарым-қатынас қажеттілігі кіретінін
белгілейді.
Сондықтанда студенттердің арасында студенттердің топтық
қызығушылықтырын қорғаумен байланысты сондай-ақ хабарлай отырып орындауға
болатын ұжымдық бағытта жүретін тапсырмалардың маңызы өте зор. Студенттер
коммуникативтік дағдылар қажеттілігінің маңыздылығын, қатынастың дамуын
анық меңгереді.
Жоғарғы оқу орнына келген студенттер алғашқы кездерде әр түрлі жағдайлық
сензитивті кезеңдерді, жаңа талаптар мен ықпалдарды жоғары қабылдауды
басынан өткізеді.
Студенттердің қарым-қатынас стильін қалыптастыруда осы кезеңнің маңызы өте
зор, бірақ жиі оны ешкім ешқалай ескермейді. Осы кезеңде ойластырылған
педагогикалық өзара әрекеттер маңызды түрде студенттердің әлеуметтік
өмірдегі тәжірибелерді меңгеруі, көптеген әр түрлі әлеуметтік топтармен
байланысты құру қаблетілікті, жолдастықты, достықты дамытуы, тәжірибемен,
ақылымен, мұңымен, көңіл-күйімен бөлісе білуі эффективтілікті жоғарлатады.
Сондықтанда қарым-қатынастың студенттер өмірінің барлық сферасында,
яғни олардың профессионалды қалыптасуы, тұлғалық қасиеттерінің дамуы, топта
және студенттік ұжымның қалыптасуындағы тұлғааралық қатынастың қалыптылығы,
әлеуметтік-психологиялық бейімділігі жағынан алатын орны өте үлкен.

III. Бөлім: Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттерінің деңгейін
эксперименталды зерттеу
3.1. Эксперименталды зерттеу әдістемесіне сипаттама
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттерін (көлемін, тұрақтылығын,
шоғырлануын) эксперименталды зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттерін (көлемін, тұрақтылығын,
шоғырлануын) эксперименталды зерттеуге әдістемелерді таңдап алу.
2. Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттерін (көлемін, тұрақтылығын,
шоғырлануын) анықтайтын таңдалған әдістемелерді жүргізетін студенттер
тобымен танысу.
3. Зейіннің қасиеттерін (көлемін, тұрақтылығын, шоғырлануын)
анықтайтын әдістемелерді таңдалған топтарға жүргізу.
4. Әдістеменің көмегімен алынған эксперименттің нәтижелерін талдау,
өңдеу.
Зерттеу жұмысының объектісі:
Қарым-қатынас және зейін теорияларын зерттеу. (Орталық Азия
Университетіндегі шет тілдері мамандығының I-ші курс студенттері).
Зерттеу жұмысының болжамы:
Қарым-қатынас үрдісінде зейін қасиеттері (көлемі, тұрақтылығы,
шоғырлануы) эффективті түрде орын алғанда қатынас нәтижелі болады.

Жеке болжамдар:
1. Жасөспірім жасындағы сыналушыларды констатациялы эксперименттен
алынған мәліметтері бойынша салыстырғанда зейін қасиеттерінің (көлем,
тұрақтылық, шоғырлану) арасында өзгешеліктер бар.
2. Болашақта жоғарыда аталған зейін қасиеттеріне дамытатын жаттығуларды
таңдауға мүмкіндік туғызылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелері:

1. Зейіннің көлемін зерттеу.
2. Зейіннің тұрақтылығын анықтау.(Бурдон кестесі)
3. Мюнстерберг … жалғасы