Қаңлы мемлекеті,мәдениеті — Тарих — Қазақша рефераттар — Қазақша тесттер мен шпорлар

Қаңлы
мемлекетінің пайда болуы, мәдениеті

1.    
Қаңлы мемлекеті, мәдениеті.

2.    
Қаңлы мемлекеті, шаруашылығы мен кәсібі

         Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан
бастап Қазақстан жерін мекендеген ірі тайпалардың бірі — қаңлылар. Олар Қытай
жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді
діни кітабы «Махабхара-тада» кангха болып
кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жаз-ба деректерінде корсетілуі қаңлы
тайпаларының жайғана ру-тайпалық деңгейде
емір сүрмегендігін, олардың мемле-кеттік дәрежеге көтерілгенін
байқатады. Ғылыми пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды сақ
тайпалары-ның жалғасы, олардың ұрпақтары деп көрсетеді.

Қытай жазба деректері негізінде қаңлы тайпаларының тарихын
алғашқы зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар
Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Бұлардан кейін жазба деректерді саралай отырып
академик В. В. Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның орталық ағысында
өмір сүрді деген қорытынды жасайды.

Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің
хабары бойынша қаңлы тайпалары халқының жалпы саны — 600 мың, жау-ынгер
жасақтарының саны — 120 мың адам. Орталығы Сыр-дария өзенінің бойында
орналасқан Битән қаласы. Қытай деректеріне қарағанда, қаңлы тайпаларының
иелігінде Сусе, Фуму, Юени, Ги, Югень деп
аталатын бес аймақ болған. Бұл жерлерді кәзіргі кезеңдегі аудандармен
салыстырып қарайтын болсақ: Югень-Хорезм; Ги- Сырдарияның саға-сы;
Фуму-Жаңақорғанның солтүстік батысынан Қазалыға дейін; Сусе-Сырдарияның орта
ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.

Қазақстан және Орта Азия жерінде қаңлы тайпалары-ның ескерткіштеріне жүргізген зерттеу жүмыстарының қорытындысы
бойынша, олардың қалдырған материалда-ры шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді.
1. Қауыншы. 2. Жетіасар. 3. Отырар-Қаратау мәдениеті.

Бірінші- Қауыншы мәдениеті, Ташкент маңындағы кен-ттерден
табылған заттармен байланысты, оның бірі Қауын-шы қаласының атымен аталған. Бүл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б. III ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан ғалымдары
бүл мәдениетке Ташкент аймағына жақын орналасқан Шардара су қойма-сының
жеріндегі ескерткіштерді де жатқызады. Олар Ақт-өбе I, Шаушықүм қалашықтарының орындары. Бүлардан керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне және
мал шаруашылығына қажет қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.

Екінші — Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі ағысындағы
және Арал бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бүлардың
қатарына — Алтынсар, Томпақасар, Бидайықасар, Үңгірліасар, Жетісар қалашықтары кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з. І мың
жылдығының алғашқы жартысында өмір сүрген қаңлы тайпаларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар
мәде-ниетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қара-ғанда тұрақты
мекен-жай салу және оның күрделі әрі сапа-лы болуымен ерекшеленеді. Сондай-ақ
бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.

Үшінші- Отырар-Қаратау
мәдениетіне Сырдарияның орталық ағысы, Отырар аймағы мен
Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер жатады. Жазба деректер
бүл жерлердегі қаңлы тайпаларының негізгі өсіп- өнген, этникалық ата-мекені
болғанын көрсетеді. Сондықтан да Қазақстан ғалымдары Отырар, Қаратау
мәдениетінің та-рихи ескерткіштерін тереңірек
зерттеуге ерекше назар аударған.

Қаңлылардың шаруашылығы мен кәсібі

 Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан
бастап Қазақстан жерін мекендеген ірі тайпалардың бірі — қаңлылар. Олар Қытай
жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді
діни кітабы «Махабхаратада» кангха болып
кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жазба деректерінде көрсетілуі қаңлы
тайпаларының жайғана ру-тайпалық деңгейде
емір сүрмегендігін, олардың мемлекеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады.
Ғылыми пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды сақ тайпаларының жалғасы,
олардың ұрпақтары деп көрсетеді.

Қытай жазба деректері негізінде қаңлы тайпаларының тарихын
алғашқы зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар
Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Бұлардан кейін жазба деректерді саралай отырып
академик В. В. Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның орталық ағысында
өмір сүрді деген қорытынды жасайды.

Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің
хабары бойынша қаңлы тайпалары халқының жалпы саны — 600 мың, жауынгер
жасақтарының саны — 120 мың адам. Орталығы Сырдария өзенінің бойында орналасқан
Битян қаласы. Қытай деректеріне қарағанда, қаңлы тайпаларының иелігінде Сусе, Фуму, Юени, Ги, Югень деп аталатын бес аймақ
болған. Бұл жерлерді кәзіргі кезеңдегі аудандармен салыстырып қарайтын
болсақ: Югень-Хорезм; Ги- Сырдарияның саға-сы; Фуму-Жаңақорғанның солтүстік
батысынан Қазалыға дейін; Сусе-Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзенінің аңғары,
Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.

Қазақстан және Орта Азия жерінде қаңлы тайпаларының ескерткіштеріне жүргізген зерттеу жұмыстарының қорытындысы
бойынша, олардың қалдырған материалдары шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді.

1. Қауыншы. 2. Жетіасар. 3. Отырар-Қаратау мәдениеті.

Бірінші- Қауыншы мәдениеті, Ташкент маңындағы кенттерден
табылған заттармен байланысты, оның бірі Қауыншы қаласының атымен аталған. Бұл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б. III ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан ғалымдары
бүл мәдениетке Ташкент аймағына жақын орналасқан Шардара су қойма-сының
жеріндегі ескерткіштерді де жатқызады. Олар Ақт-өбе I, Шаушықүм қалашықтарының орындары. Бүлардан керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне және
мал шаруашылығына қажет қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.

Екінші — Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі ағысындағы
және Арал бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бұлардың
қатарына — Алтынсар, Томпақасар, Бидайықасар, Үңгірліасар, Жетісар қалашықтары кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з.
Імың жылдығының алғашқы жартысында өмір сүрген қаңлы тайпаларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар
мәдениетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қарағанда тұрақты
мекен-жай салу және оның күрделі әрі сапа-лы болуымен ерекшеленеді. Сондай-ақ
бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.

Үшінші- Отырар-Қаратау
мәдениетіне Сырдарияның орталық ағысы, Отырар аймағы мен
Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер жатады. Жазба дерек-тер
бүл жерлердегі қаңлы тайпаларының негізгі өсіп- өнген, этникалық ата-мекені
болғанын көрсетеді. Сондықтан да Қазақстан ғалымдары Отырар, Қаратау
мәдениетінің тарихи ескерткіштерін тереңірек
зерттеуге ерекше назар аударған.

Б.з.б. II ғасырдың
екінші жартысында қаңлылар жерінің оңтүстік аймағы юечжиге, ал солтүстік бөлігі
ғұндарға тәуелді болғаны көрсетіледі. Ал б.з. 1-ғасырында мүндағы жағдай
өзгеріске ұшырайды. Бүл кезде Амудария мен Сырда-рия аралығындағы юечжилердің
негізгі белігінің оңтүстікке, Бактрияға қарай ығысуы, қаңлы тайпаларының
күшеюіне мүмкүндік береді. Қаңлылар одағының құрамына жоғарыда аталған бес
иелік кіреді. Қаңлылар Арал-Каспий өңіріндегі сармат-алан тайпалар одағы мен
Орал өңіріндегі сармат тайпаларын бағындырады. Қаңлы билеушілері Қытай
империясымен қатынаста еркін, тәуелсіз бағыт үстайды.

     Өз – өзін бақылауға алынған
сұрақтар:

1.    
Қаңлылардың  пайда  болуынының маңызы.

2.    
 Қаңлы  тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:

1.    
Гумилев Л. Көне
түріктер. А.,1994.

2.    
Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.

3.    
Кадырбаев
Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв А.,1992.

4.    
 Масанов Н. Кочевая цивилизация
казахов. М.,1995.

     5. Махаева А. Көне түріктердің рухани
мәдениеті.

        А., 2002.