«Парниктік» немесе «жылулық» эффект мәселесі

Тәжірибе есебінің мазмұны

ЖОСПАР

І. КІРІСПЕМен, білім алушы Болатбекова Мөлдір 26.03.2018-04.05.2018ж.ж аралығында «Ибрайхан и К-ЛТД» ЖШС мекемесімен оқу тәжірибесінен өттім. Мен тәжірибеден өту барысында өзімнің болашақ мамандығымды шыңдай түстім.Оқу-өндірістік практиканың мақсаты – Мамандық бойынша оқылатын өндірістік кәсіпорындардың бағыттарымен және болашақ кәсіби қызметінің міндеттерімен, түрлерімен танысу.  Оқу-өндірістік практиканың міндеті — студентердің алған теориялық және тәжірибелік білімдерін бекіту; қауіпсіздік техника ережелерін оқу, техникалық бағдарламаларды пайдалану ережесін үйрені және оны қолдана білуді үйрену, негізгі және қосалқы бағдарламалардың түрлерімен танысу жабдықтарды, кәсіпорыннның өндірістік бөлімшесімен танысу. Мекемелердің ақпараттық- анықтамалық, бақылау жүйелерімен толық таныса отырып тәжірибе жинақтау. Оқыту тәжірибесі психологияда тек зерттеу үшін ғана емес, сонымен қатар ақыл-ой дамуының, яғни тұлғаның үйренушілік деген қасиетінің диагностикасын жасауында қолданылады. Оқу тәжірибесі — студенттер дәстүрлі университет ортасынан тыс маңызды рольдерді орындауға мүмкіндік алатын академиялық және мансаптық тәжірибе алмасу ұсынады. Оқу іс-тәжірибесі —  студенттердің таңдау мамандығы бойынша өзіндік іс-әрекеттермен танысу мақсатында жүргізіледі.Іс-тәжірибе институттың оқу-қосымша бөлімшелерінің базасында,сондай-ақ мамандықтың бағыты бойынша ұйымдарда ұйымдастырылады. Шеңберімен байланысын нығайтады, аналитикалық   және  абстрактылық ойды дамытады. Кәсіпорындармен, мекемелермен және ұйымдармен оқу жоспарларына сәйкес тәжірибелердің барлық түрлерін өткізуге шарт жасасу бойынша ұйымдастыру жұмыстарын жүргізеді. Жұмыспен қамту, іс-шаралар жоспарын әзірлеу және мамандар жәрмеңкесін өткізуді ұйымдастыру саласында жергілікті өкілетті органдармен өзара іс-қимылды ұйымдастырады және бақылайды; Тәжірибелерді жоспарлауға қатысты оқу жылына академиялық күнтізбені жасауға қатысады; Жаңа мамандықтар бойынша тәжірибе бағдарламаларының уақытылы әзірленуін бақылайды (тәжірибеден өту басталғанша кем дегенде 6 ай бұрын, және олардың ары қарай уақытылы жаңаруы және толықтырылуы (кем дегенде әрбір 5 жыл сайын);Барлық мамандықтар мен курстар бойынша тәжірибе (оқу және өндірістік) бағдарламаларының болуын бақылайды; Студенттердің оқу, өндірістік және дипломалды тәжірибелерін өткізу үшін жаңа базаларды іздестіру бойынша бітіруші кафедралармен бірлескен жұмыс; Жұмыс мамандықтары бойынша бағдарламалар әзірлеуді, куәліктер дайындауды және кафедраларға таратуды бақылайды.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМТОО« Ибрайхан и К-ЛТД»ЖШС мекемесі 13 наурыз 1998 жылы жасалды Серіктестіктер қызметтері Негізгі түрмен қатты тұрмыстық және өндірістік қалдықтардың тазарту, және полимерлік қалдықтардың өңдеу келіп жатыр, шығарылым қағаз-картон қалдықтардың полимерлік-құмды черепицалар, тротуарной тақталанғандар және өңдеу. Бұл басқа, 2006 жылдан ТОО « Ибрайхан және механикалық өндірістерден, экологиялық жайылулардан, авария жайылулардан мұнай сақтайтын орындардан, қалдықтардан нефтеотходов (нефтешламов тазартумен және өңдеумен » шұғылданып жатыр, нефтешламов, брикеттеған қатты пеш отындарға, және сұйық отындарға түрде тауарлық өнімнен алумен нефтешламов қойма сақтаулар) немесе қосымшалар нему.Серіктестіктен күшпен 2008 жылдан желтоқсаннан тұрғын халықтар экологиялық сауаттылық тиімді насихаттау және жақсарту үшін экологиялық « Табигат Тынысы » газет шығарып жатыр, ал жергілікті дидарда 2009 жылдан маусымнан « Табигат Даусы » берілу шығады. 2004 жылдан біздің серіктестігіміз қатты тұрмыстық және өндірістік қалдықтардың тазартумен шұғылданып жатыр, полимерлік қалдықтардың өңдеумен, сығу жолымен қағаз-картон қалдықтардың полимеро-құмды черепицалар және тротуарной және өңдеумен шығарылыммен. 2006 жылдан механикалық өндірістерден, экологиялық жайылулардан, авария жайылулардан мұнай сақтайтын орындардан, қалдықтардан нефтеотходов (нефтешламов тазартумен және өңдеумен шұғылданып жатыр, нефтешламы, брикеттеған қатты пеш отындарға түрде тауарлық өнімнен алумен нефтешламы қойма сақтаулар), ал осылай сұйық отынды немесе қосымшалар нему, « Биомассадан » КШНОБ, « Биошел » препараттан препараттан қолдануымен биорекультивацию замазученных почвогрунтов өткіземіз. Биологиялық почвогрунта гумусқа мұнай өнімілерге және қалпына келтіруге толық бөлшектенуге дейін. Қалдықтардың барлық технология биорекультивации және тазартулар өнеркәсіптік» «Казмеханобор»ж.экологиядан ДГП «Мемлекеттік ғылыми-Өндірістік Біріктіруден қатысумен және авторлық қадағалаумен жарысап жатырАлматыға және ғылыми — техникалық Орталықпен»Өндірістер« Экологияы Мәскеу. Бағыттар және қызмет. 2008 жылдан айдан қарашадан бізбен қалада бөлек жиынның технология енгізген ТБО, морфологиялық құрам бойынша үшін МАN қоқыс тасушы машина SSI SCHAFER (Германия), және маман фирма өндіріс бөлек жиын гүл гамма контейнер бұл бүтін алған. Бөлек жиынмен ТБО шығарылым тегін бөлек ТБО жиында технологияда қатал орындалуда шартта (қымызханадан, мейрамханадан, дүкеннен, кеңседен) секторлардан және заң фирмалардан бөлінділерден келісім негіздер бойынша іске асып жатыр. Бөлек жиын енгізу насихаттау тиімділік үшін, контейнерлерден сатып алудан ай сайынғы бейнелі түрде төлеммен және солқылдақ шарттармен арендалық негізде контейнердің жеткізіліп беріліп жатыр, сыйымдылықпен бұл контейнерде технологияда орындалуда тегін 1100 литрлік жеткізіліп беріліп жатыр.Ал 2008 жылдан біз морфологиялық құрам ТБО бойынша бөлек жиынның технологияны енгіздік. Үшін SSI SCHAFER (Германия), және МАN спецмашина-қоқыс тасушы фирма өндіріс әртүрлі гүл гамма контейнерлер алған бұл бүтін еді. Бөлек жиынмен қалдықтарда бұл шығарылымда тегін бөлек ТБО жиында технологияда қатал орындалуда шартта (қымызханадан, мейрамханадан, дүкеннен, кеңседен) секторлардан және заң фирмалардан бөлінділерден келісім негізде іске асып жатыр. Контейнерлер 87бөлек жиын енгізу насихаттау тиімділік үшін олардың сатып алуынан ай сайынғы бейнелі түрде төлеммен және солқылдақ шарттармен арендалық негізде жеткізіліп беріліп жатыр. Сыйымдылықта контейнерлерде технологияда орындалуда тегін 1100 литрлік адырайып жатыр.Серіктестікте қызметте үлкен рөл Резеңкелер бұрғылама шламдың және қалдықтардың дұрыс және қауіпсіз өңдеуге беріліп жатыр.— Бұрғылама шлам езілген ізбестер қосымшамен зарарсызданып жатыр және ары қарай шығарылым солидификации үшін әдіспен құрылыс күріш қабыршақтан қосымшамен глиноблоков, Ибрайхан Мусабаевич — айтады.— ал міне дөңгелектің сыртылар тазарту бойынша эксперименталді жұмыстарда келесі әдістер қолданылып жатыр : сұйық пеш отындарға түрде (УВК) көмірсутек конденсаттан алумен эксперименталді жабдықта аласа-температуралық пиролиз ; тротуарной тақталанғандарға өндірісте қолдануы үшін резеңке қоқымдар жасау.Оның аяқтаудан кейін Кызылординский политехникалық техникум 1972 ж. түсті техника-құрылысшыға мамандыққа алды. 1976-1978 гг. Кеңес Әскерлер қатарларда қызмет көрсетті. 1978-1982 гг. Спортқа салада еңбек сіңірді. Бокс бойынша ССРОҒА спортқа ұстаға атаққа 1979 ж. алды. Биік спорт нәтижелердің қол жеткізді. Қазақстанның спартакиадалар және біріншіліктері жеңімпазбен Ибрайхан Мусабаевич келіп жатыр ; атыға Бүкіл одақтық турнирдің жеңімпазбен Патшаның әйелі ;« Еңбектік » резервтер орталық комитеттің Бүкіл одақтық турнирдің жүлдегермен ; ССРО Кубоктың жеңімпазбен ;« Еңбектік » резервтер құрама Бүкіл одақтық орталық комитеттің мүшемен. 1982-1992 гг.

ІІІ. ТӘЖІРИБЕ БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША ТЕОРИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ ТӘЖІРИБЕМЕН ҰШТАСУЫ

Мен Болатбекова Мөлдір 26.03.2018-04.05.2018ж. «Ибрайхан и К-ЛТД» ЖШС мекемесінде оқу-өндірістік тәжірибесінен өттім. Алғаш күні, яғни 26.03.2018ж. тәжірибе бағдарламасына сәйкес мекеме тарихы, ішкі тәртіппен, ұжыммен тәжірибені өту мерзімінде қауіпсіздік техникасының ережелері бойынша кіріспе нұсқаулықтан Данышманов Б. таныстырып өтті. Тәжірибенің келесі күні 26.03.2018 қауіпсіздік техникалық ережелерімен таныстырып, түсіндірді.Қауіпсіздік техникасы дегеніміз-еңбекті қорғаудың бір түрі, жұмыс атқарушыларға қауіпті өндірістік факторлардың әсер етуіне жол бермейтін шаралар мен құралдардың жүйесі. Жұмыскерлердің денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретін өндіріс жағдайларының алдын алу қажет. Қауіпсіздік техникасы жөніндегі шаралардың жүзеге асырылуы және қолданылуы нормативтік-техникалық құжаттаманың-стандарттардың, ережелердің, нормалардың , нұсқаулардың негізінде жүргізіледі.Жетекшім мені мекеме қызметкерлерімен, бухгалтерия және кадр т.б. бөлімдерімен таныстырды. Олармен тез тіл табысып кеттім.Тәжірибенің алғашқы күнінде өзім жіберілген бөлімнің құжаттарымен таныстым. Данышманов Б бірігіп, тәжірибе жұмысымды сәтті атқара бастадым. Ең алдымен мекеменің қауіпсіздік ережесімен таныстым. Қауіпсіздік ережелеріндекенелерден қалай қорғануды үйрендік. Өзімнің күнделікті практикаға келу уақытымызды белгіледі. Сонымен қатар тәжірибе барысында күнделігіме әрбір тәжірибе жұмысымды күн ретімен жазып отырдым. Сөйтіп, тәжірибенің бірінші күні мекеме, ұжымымен танысумен өтті. Тәжірибенің екінші күнінең бастап, бағдарламалық тақырыптар бойынша жұмыс жүргіздім. Данышманов Б бізді мекемедегі жұмыстарымен, мекеме қызметкерлерімен таныстырды. Олардың жұмыстарын бақылап, білмеген, түсінбей қалған жерлерімді дер кезінде сұрап, біліп отырдым. Тіпті олармен бірігіп жұмыс атқардым. Көптеген іс – шараларға қатысып, білмеген нәрселерімді үйрене бастадым. Тәжірибе барысында танысып, біліп, үйренгенім көп болды. Сонымен осы мекемеде іс-тәжірибе жұмысымды атқара жүріп, көп нәрсеге көзім жетті. Сонда да бұл үйренгендерімді әлі де аз санаймын. Себебі білікті маман иесі болу үшін талмай еңбектеніп, жақсы дағдыны қалыптастыру керек. Тәжірибенің де негізгі мақсаты – теориялық түрде үйренген білімді практика жүзінде, яғни іс жүзінде істеп көру, мамандықты шыңдай түсіп, өзіндік көзқарас қалыптастыру. Осы оқу тәжірибесі нәтижесінде тәжірибе жетекшім айтқандай, біліктілігімді шыңдап, дағды қалыптастырдым деп ойлаймын.Мәліметтер жинақтау:www.ibraikhan.comМекемеде «Табиғат тынысы» атты газеттен мәліметтер жинақтадық. Мұнда адамдар қазіргі таңда экологияға қатысты мәліметтер, мақалаларын жариялап отырады.

26.03.2018ж. Оқыту курсының мақсаттары. Өсімдіктердің,топырақтың,судың, ауаның үлгілерін даярлау және таңдау әдістемесі. Топырақтың үлгілерін таңдау тәсілдері және олардың фиксациясы. Біз алғашқы күні өсімдік,топырақтың түрлеріне және оларға қысқаша шолу жасап кеттік. Өсімдіктерді таңдау,сұрыптау үшін материал тандап алу. Ең жақсы әдіс — тікелей аталық өсімдіктің масағынан алынған бір-екі жетілген тозаңдықтарды аналық аузына жұқтырып тозаңдандыру. Ңылқаламға жұқтырылған тозаңмен де тозаңдандыруға болады. Тозаңдандырылған гүлшоғырға қайтадан оқшаулағыш кигізіп, оған тозаңдандырудың айы-күнін және басқа қажетті деректерді белгілеп қояды.Өсімдіктерді будандастыру (шағылыстыру). Сарамандық сұрыптауда будандастырудың әр алуан типтері қолданылады. Осы заманғы сұрыптауда қолданылатын шағылыстырулардың негізгі типтерін 5-сызбанұсқа түрінде ұсынуға болады. Екі ата-енелік формалар арасында бір рет өткізілетін шағылыстыру царапайым будандастырулар деп аталады.Екі ата-енелік формалардан көбірек пайдаланылатын немесе будандық ұрпақ солардың біреуімен қайта шағылыстырылатын будан кцрделі будандастыру деп аталады. Күрделі будандар сатылы және қайтымды будандарға болінеді.Өсімдіктерді сұрыптау жұмысы сұрыптау жұмысының табыстылығына тәуелді бастапқы материалды ең алдымен іріктеп алады . Өздігінен тозаңданатын дақылдардың жаңа іріктемелері, егер ескі іріктеме соңына дейін әлі сұрыпталмаған болса және генетикалық ер алуан тармақтардың қоспасы бар болған жағдайда ескі іріктемеден сұрыптау жолымен алынады. Одан өте құнды бір тармақты ойдағыдай іріктеп алуға болады. Оның бастапқы орташа типті іріктемеден айырмашылығының күшті болуы мүмкін, оны жаңа іріктеме дәрежесіне жатқызуға да болады. Алайда өздігінен тозаңданатын дақылдар іріктемесінің құрамына неғұрлым тармақ аз енетін болса, одан жақсы бірдеме бөліп алу мүмкіншілігі де соғұрлым аз болады. Мұның мутация немесе ішкі себептермен айқас тозаңдану пайда болған жағдайда ғана болуы мүмкін.Қос жынысты айқас тозаңдандырушылармен жұмыс керісінше бақылауда болатын шараларды іске асыруды қажет етеді. Бұл жекелеген түрлердің даму ерекшеліктеріне байланысты азды-көпті көп еңбек сіңіру керек. Топырақ өңдеу – ауыл шаруашылық дақылдарының өсіп — өнуіне қолайлы жағдайлар жасау үшін топырақ өңдеуші машиналар мен құралдардың жұмысшы органдары арқылы топыраққа мех. әсер ету. Топырақ өңдеу егісті арамшөптерден тазартуға, ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауру таратушыларды жоюға, сонымен қатар шымның, тыңайтқыштар мен гербицидтердің топыраққа сіңіп кетуіне және ауыл шаруашылық дақылдары тұқымының белгілі бір тереңдікке енуіне мүмкіндік береді. Топырақ өңдеу қаншалықты тереңдікте жүргізілуіне байланысты: негізгі – жер жырту, топырақты қопармай тереңнен қопсыту, т.б.; беткі қабатты сыдыра жырту, қопсыту, тырмалау, т.б.; арнайы – тереңнен қопара жырту, т.б. болып ажыратылады. Топырақ өңдеудің қопсыту, үгіту, аудару, тығыздау, егістік бетін тегістеу, топырақты араластыру, арамшөптерді кесу, топырақ бетінде өсімдіктің қысқа сабақтарын қалдыру, микрорельеф қалыптастыру, т.б. түрлері бар. Қопсыту – топырақ бөліктерінің өзара орналасуын соқа, қопсытқыш, көп пышақты топырақ өңдегіштің көмегімен топырақта ірі кеуектілік пайда болатындай етіп өзгерту. Үгіту – қатып қалған ірі кесек топырақтарды ұнтақтау, ұсату. Қопсыту, аудару, араластыру жұмыстырмен бір мезгілде жүргізіледі. Аудару – құрамындағы суы, қарашіріндісі, қоректік заттары мен микроорганизмдеріне қарай ерекшеленетін топырақ қабаттарын тік бағытта орнын ауыстыру. Тығыздау – топырақ бөліктерінің өзара орналасуын топырақта азғантай кеуектілік пайда болатындай етіп өзгерту. Егістік бетін тегістеу – топырақтағы тегіс емес жерлерді жөндеу; сүйреткі, ысырма, тырма, таптауыштардың көмегімен атқарылады. Топырақты араластыру – органик.заттар, тыңайтқыштар, әктің ыдырау өнімдері біркелкі таралып өңделетін біртектес қабат жасау. Арамшөптерді кесу қопсыту, аудару, топырақты араластыру жұмыстарымен қатар жүргізіледі. Топырақ бетінде өсімдіктің қысқа сабақтарын қалдыру кескіш-қопсытқыштың, тереңнен қопсытқыштың, аударғыштардың, тісті тырманың көмегімен орындалады. Микрорельеф қалыптастыру (атыз, жүйек, жал, саңылау, ұя) топырақтың ауа және су режимін реттеу үшін жасалынады. Жыртуға арналған қуатты қабат қалыптастыруда табиғи құнарлылығы төмен тұзды және шымтезекті топырақтарды құнарландыру үшін арнайы Топырақ өңдеу жұмыстары жүргізіледі. Ол үшін топырақтың бетіне немесе біршама тереңдігіне әр түрлі тыңайтқыштар енгізіледі. Өңдеу үшін атқарылған жұмыстардың жиынтығын Топырақ өңдеу жүйесі деп атайды. Жаздық, күздік, т.б. дақылдардың Топырақ өңдеу жүйесі әр түрлі болады. Суармалы, қайтадан тыңайтылған жерлердің, эрозияға қарсы, т.б. Топырақ өңдеу жүйелері де бар. Топырақтың жыртылған қабатының борпылдақ жағдайда болуы барлық отамалы дақылдар үшін (қант қызылшасы, картоп, жүгері, т.б.) қажет болса, басқа көпшілік дақылдарға топырақтың беткі қабатының құрылымы уақ түйіртпекті болғаны қолайлы. Міне, сондықтан да отамалы дақылдар аралығын жиі өңдегенде, топырақ беті борпылдақ күйінде сақталады. Кейде топырақ қабатындағы ылғал тез буланып, ауаға ұшқанда оның бетін тырмалап, борпылдақ етеді, сонда оның бетінен ылғалдың булану мөлшері төмендейді. Ал керісінше топырақ бетінен ылғал тез буланып кету үшін оның бетін ауырырақ техникамен өңдеп (малалау) тығыздайды. Сонда топырақ қабатындағы капиллярлар (қылтүтіктер) бір-біріне тез жалғасып, оның құрамындағы ылғал ауаға тез ұшады. Әдетте топырақты мұндай өңдеулер топырақ беті бос, егіс егілмей тұрған кезде немесе арнайы егіс егілмейтін сүрі жер танабында жүргізіледі. Топырақ өңдеудің басты мәселесі – жерді жырту сол егістік орналасқан аймақтардың табиғи жағдайларына тікелей байланысты. 27.04.2018ж. Судың үлгісін таңдауға арналған және консервілеуге арналған құралдар. Талдауға зертханалық ыдыстарды,жабдықтарды,құралдарды даярлау. Талдауға арналған ыдыстар мен оны жуу. Талдауға арналған қажетті құралдар мен жабдықтар,оларды тексеру, пайдалану, өлшеу. Судың сапасы, соның ішінде, ауыз судың сапасы халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі. ДДСҰ-ның мәліметтері бойынша, судың сапасының төмен болуы салдарынан жылына шамамен 5 млн адам (негізінен балалар) өледі, әр түрлі дәрежеде сумен уланған немесе ауырған адамдардың саны 500 млн-нан 1 млрд-қа дейін жетеді.Судың сапасы шаруашылық – ауызсуға, мәдени-тұрмыстық, балық шаруашылығы және техникалық мақсаттарға пайдалануға мүмкіндігін анықтайтын судың қасиеті мен құрамын көрсетеді.Ауыз су сапасына ең алғашқы стандарт 1937 жылы бекітілген. Қазіргі кезде республикада ауыз судың сапасын МемСТ 2874-82 белгілейді. Барлық судың құрамында еріген заттар болады. Ондағы ең көп кездесетін элементтерге Сa, Mg, Na, Cl, және K жатады.Судың тұздылығы онда еріген химиялық заттардың жалпы мөлшерімен немесе судағы құрғақ заттардың қалдығымен (г/л) анықталады:Тұщы су – 1 г/л-ге дейін;Тұздылау – 1-3 г/л;Тұздылығы шамалы – 3-10 г/л;Тұзды немесе өте тұзды – 10-50 г/л.Теңіз суында орташа шамамен 35 г/л тұз (3,5% немесе 35%о – промилле) болады. Судың құрамында органикалық заттар мен әр түрлі жүзгіндер, ауру тарататын патогенді микроағзалар да болады.Пайдалану мақсатына қарай су: ауыз су, техникалық мақсаттар үшін, ауыл шаруашылық қажеттілігі үшін және т.б. болып жіктеледі.Судың сапасын бағалау үшін шекті рұқсат етілетін концентрациялар(ШРК) қолданылады. Су сапасын бақылау құрал-жабдықты база және бақылау жүргізу үшін арнайы участокты таңдаудан басталады. Су сапасын бақылаудың мақсаты — алғашқылық мәліметтердің аса жоғары стандартын қамтамасыз ету. Бақылаудың жақсы сапасын қамтамасыз ету үшін суды жинау немесе су үлгісін алу бойынша жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру қажет.Жер үсті су сапасын бақылауды жүргізу және ұйымдастырудың негізгі ұстанымдары 17.1.5.05-85 Мемлекеттік стандартпен және ИСО 5667-1:1980; 5667-6:1990; 5667-4: 1987 стандарттарымен анықталады. Су ресурстарының сапасына кешенді баға стандарттық әдістемелік ұсыныстар негізінде беріледі.«Қазақстан республикасының жер үсті суларын қорғау ережелері» құжатының 2.2 тармағына сәйкес, елді мекендерінің шегінде орналасқан суаттардағы су сапасын бағалауда тұрмыстық-мәдени мақсатындағы суаттар үшін бекітілген шекті–рауалды концентрацияны қолдану керек. Су нысандарының сапасын бағалауда үнемі қолданылатын көрсеткіштер категориясына су ластануының гидрохимиялық, гидробиологиялық индексі жатады.Содан соң біз зертханамен және ондағы құрал-жабдықтар мен сонымен қатар сақтауға тиісті қауіпсіздік ережелеріменде таныстық. Зертханаларда жүргізілетін талдамалардың сапасы зертханалық ыдыстың тазалығымен тікелей байланысты, зертханалық шынының стерильділігі – салақ қарауға болмайтын нәрсе. Зертханалық шыныны қолмен өңдеу әрқашанда персонал денсаулығы үшін әлеуетті қауіптілікпен байланысты. Қолмен абайсыздықпен жуған кезде пайда болатын шыны сынықтары елеулі жарақаттарға әкеп соғуы мүмкін, ал жұқпалық және уытты ластанулар гигиена тұрғысынан алып қарағанда, өте қауіпті болып табылады. МАҢЫЗДЫ!Машинамен жуу кезінде персонал денсаулығы үшін әлеуетті қауіптілік мүлдем азайтылады, өйткені шыны ыдысты өңдеу персоналдың араласуынсыз, тұйықталған жүйеде жүзеге асырылады. Оның үстіне машиналық өңдеу стандартталған және қайталанатын нәтиже алуға, сондай-ақ қолданыстағы талаптарды сақтаумен барлық процестерді құжаттандыруды орындапуға мүмкіндік береді. Зертханалық шыны Зертханалық тыдыстардың көп бөлігі боросиликатты шыныдан әзірленеді. Басқа шыны материалдармен (кварцты шыныны қоспағанда)  салыстырғанда боросиликатты шыны жақсы физикалық қасиеттер мен химиялық заттардың әсер етуіне тамаша төзімділікті иеленген. Тек қышқыл мен күшті сілті ғана жоғары концентрациясы, ұзақ уақыт әсер етуі мен температура кезінде бұл шынының беті мен қасиеттеріне әсер етуі мүмкін. 28.04.2018ж. Қоршаған ортаны бақылау бойынша метеорологиялық құралдар мен жабдықтар. Құралдарды орнату және жұмыс істеу. Атмосфералық ауаданы зерттеу барысында метеорологиялық байқаулар жүргізу. Талдаудың метеорологиялық әдістерінің аппаратурасы және өлшенетін параметрлер. Сұйық және қатты қалдықтардың үлгілерін таңдау. Метеорологиялық приборлар мен құралдар – метеорологиялық құбылыстарды (ауаның температурасы, қысымы, ылғалдылығы, бұлттылық, жауын-шашын, желдің бағыты мен жылдамдығы, т.б.) өлшеп, оларды тіркеп отыратын аспаптар мен қондырғылар.Метеорологиялық приборлар мен құралдар кез келген климаттық белдемдердің табиғи жағдайларында жұмыс істеуге арналған. Ауа және топырақ температураларын өлшеу (тіркеу) үшін әр түрлі метеорологиялық термометрлер мен термографтар қолданылады, ауаның ылғалдылығы психрометр, гигрометр, атмосфера қысымы барометр-анероид, барограф аспаптарымен өлшенеді. Желдің жылдамдығы мен бағыты анемометр, анемограф, анеморумбмер, анеморумбограф, флюгер арқылы өлшенсе, жауын-шашынның түсу мөлшері мен жауу жылдамдығы жаңбыр өлшеуіш плюфиографпен анықталады. Күн радиациясының қарқындылығы, оның жер бетінен және атмосферадан шағылысу мөлшері пиргелиметр, пиргеометр, актинометр, пиранометр, пиранограф, альбедометр және баланс өлшеуіш арқылы, ашық күн ұзақтығы гелиографпен тіркеледі. Қар суының мөлшері қар өлшеуішпен, шық көлемі шық өлшеуішпен өлшенеді. Ал ауаның температурасын, қысымын, ылғалдығын, желдің шапшаңдығын бір мезгілде өлшеп тіркейтін аспап – метеограф. Соңғы кезде бір не бірнеше метеорологиялық құбылыстарды өлшеу үшін алыстан анықтаушы және автоматтық метеорологиялық приборлар мен құралдар кеңінен қолданылуда. Метеорология- жер атмосферасы, яғни ауа қабығы жайлы ұғым. Ол физика заңдарының негізінде, географиялық қабықтың бір бҿлігін зерттейді. Сонымен, метеорология атмосфераның құрамын, құрылысын, ондағы жүріп жатқан алуан түрлі процесстер мен құбылыстарды зерттеп, оларды физикалық тұрғыдан түсіндіріп, атмосфералық жағдайларды болжау және мүмкіндігінше әсер ету. Метеорология — грек сөзінен аударғанда: «мета» — тұстағы айнала, «эора» — кҿру, «логос» — ілім деген мағынаны білдіреді. Атмосфера — Жер планетасын қоршаған газды немесе ауа қабығы. Ауа сығылмалы, сондықтан оның тығыздығы биіктікке қарай кемиді. Бірте бірте ол ғарыштық кеңістікке, белгілі бір шекарасыз, ауысады. Яғни, атмосфера таралу биіктігі орта шамамен 20 мың км-деп есептейді. Атмосфера массасының жартысына жуығы төменгі 5 км қабатында, 75% массасы тҿменгі 10 км, ал 90% тҿменгі 20 км ауа қабатында шоғырланған. Ауа райы — белгілі бір сҽттегі, белгілі бір географиялық жердегі тҿменгі атмосфераның жағдайы. Ол жағдайдың сандық жҽне сапалық сипаттары бар. Сандық сипаттары метеорологиялық аспап — құралдарымен өлшенеді де метеорологиялық элементтер деп аталады. Мысалы, оларға ауа температурасы, күн радиациясы, жауын-шашын мөлшері, жел жылдамдығы мен бағыты, ауа ылғалдылығы т.б. жатады. Ал сапалық сипаты көбінесе бақылаушымен көз мөлшермен анықталып, метеорологиялық құбылыстар деп атайды. Оларға мысалы, бұрқасын, тұман, көктайғақ, найзағай, үсік т.б құбылыстарды жатқызуға болады. Ауа — райын сапалы түрде зерттеу үшін тек төменгі атмосфераны емес, жоғарғы атмосфераны толығымен зерттеген дұрыс. Ол үшін аэрологиялық, аэрономиялық, космостық зерттеулер қолданылады. Міне, осындай жылу режимдері айырмашылықтары мен байланысты екі түрлі климат түрлері туындайды: құрлықтық жҽне мұхиттық. Жазда мұхит терең қабаттарында кҿп жылу жинағандықтан, қыста ол құрлыққа қарағанда жылы болып тұрады. Осы айырмашылықтар себебінен мұхит тұсындағы ауа температурасы құрлыққа қарағанда жазда төмен, қыста, керісінше, 5 жоғары болып қалыптасады. Нәтижесінде-атмосфералық қысым жағдайы да екі бөлек болып қалыптасады. 29.03.2018. КФК,КФК2,КФК3 фотоколориметриялық талдауы. Талдаудың спектрофотометриялық әдістерінің талдау негіздері. Спектрофотометриялық талдаудың аппаратуралары. КФК,КФК2,КФК3 құралдары. Құрылысы, жұмыс принциптері, өлшеу реттігі. Жіктемелік кестені құру және қоспасын анықтау. Жетекшіміз бізге осы тақырыпта біраз ақпарат берді. Спектрофотометрлік титрлеу-ерітіндінің оптикалық тығыздылығының өзгеруіне байланысты титрлеудің соңғы нүктесі анықталатын титриметрлік талдау әдістерінің топтары спектрофотометрлік титрлеу деп аталады. Бұл әдісте заттың бар-жоғын ерітіндінің зерттелетін құрамдас бөлігінің оптикалық тығыздығы бойынша емес, жұмсалған реактив мөлшері бойынша анықтайды. Бұл жерде титрлеудің барлық негізгі реакциялары пайдаланылады: кешенді түзіліс, тотығу-тотықсыздану, қышқылдық-негіздік, шөгу.Фотометрлік титрлеудің әр түрлі жағдайлары мынадай:—титрлеу нәтижесінде боялған косылыс түзіледі;—индикатор түсі біртіндеп өзгереді;—күшті, әлсіз боялған және лайланған ерітінділерді титрлегенде;әсірекүлгін немесе ИҚ-аймаққа жақын арадағы сәуле шығаруды сіңіретін қосылыстарды титрлегенде;Фотометрияның титрлеу әдісінің артықшылығы оны автоматтандырудың оңайлығы. Фотометрлік титрлеу әдістемесі ішкі түсті индикаторларды қолдану арқылы да және оларсыз да жұмыс жүргізіледі. Талдаудың бірінші вариантында эквиваленттік нүктені көріп бақылауға арналған тұжырымды барлық заңдар фотометрлік титрлеуде де қолданылады. Белгілі толқын ұзындығында ерітіндінің оптикалық тығыздығы титрлеуді бастағанда іс жүзінде өзгермейді. Индикаторсыз талдау жасағанда титрленетін ерітінділерге немесе реакция өнімдеріне тән сіңіру жолағы болуы керек. Титрлеу нәтижелері негізінде график сызылады, ондағы ордината өсіне оптикалық тығыздық, абсцисса өсіне титрлеуге кеткен ерітіндінің күрделілікті талап етеді. Шешімі төмен жоғары дәлдіктегі ордината шкаласы және ішінде кіші — ЭЕМ бар сапалы талдауға арналған арзан ИҚ-колориметрлер болады. Кең ауқымды күрделі жұмыстарды орындауда интерференциялық аспапты қолдану талап етіледі. Мысалы, заттар қоспасының көп санды құрамдас бөлігі керек болды дейік, осындай себептерді шешуге ИҚ-Фурье спектрі қажет-ақ (кең аралықтағы айыруы жоғары спектр); тез арада беттестіру спектрлі жазуға өте ұзақ уақыт қажет ететін аса әлсіз сигналдарды тіркеу (мысалы, күшті және әлсіз сіңіретін Үлгілер). Фурье-спектрометрдің өнімділігі көп үлгілер санын талдағанда артады. Дайындықтың әр түрлі әдістерін талап ететін түрліше Үлгілердің спектрін жай тіркегенде интерферометр айтарлықтай ерекшелікке ие болмайды. Спектрдің шектелген аймағында ескіше талдау жасағанда, интерферометрлік ешқандай ерекшелік танытпайды, мұндайда дисперсиялайтын спектрофотометрлер ұтымды.Зат үлгісін спектрлік приборға енгізудің әр түрлі тәсілдері бар. Үлгіні, мысалы, ИҚ-спектрометрге қоюдың тәсілін таңдау белгіленген мақсатпен анықталады. Атап айтқанда, сапалық және сандық талдау үшін молекула құрылысын анықтау, заттың сұйытылған ерітінділерінің спектрлерін алуға өте ыңғайлы, мұндайда сіңіру жолағының ең жоғарғы мәніне, интенсивтігіне және контурына молекулааралық әрекет әсерлерді есептемеуге талап қойылады. Ол үшін спектрлерінде сіңіру жолақтары аз, мысалы, төрт хлорлы метан, күкіртті көміртегі сияқты еріткіштерін қолданған орынды, ал сұйық заттардың жұқа қабаттарын тұзды терезелер түрінде, мысалы калий бромиді, не цезий йодиді сияқты мөлдір де қатты тұздар аралығында орналасқан сұйықтық жіңішке түтікше қабаты талданады.Зат бөлшектерімен түскен сәуле шығаруды шағылыстыруға және шашыратуға кеткен шығынды жою үшін қатты ұнтақ тәріздес үлгілер әдетте, тұзды терезелер аралығында вазелин майындағы суспензия немесе калий бромидінің сығымдалған түрінде зерттеледі. Егер зерттелетін Үлгіні шағылдыратын беттерге аса жабыстыра қысса (оның міндетін зонд-призма немесе талий, германий және т. б. бромиді әзірлеген КRS=5 элементі атқарады), онда зерттелетін зат Үлгісінде әрбір шағылудан кейін жарық шоғы шамалы қашықтықты басып өтеді (10−4 – 10−3 см) және зондтың шығатын жерінде Үлгінің сіңіру спектрі жөнінде мәлімет алынады. Шағылан сәуле шығару Үлгінің өткізу спектріне ұқсас сіңіру спектрін береді.Шындығында, бұл әдіс бірнеше параметрлерге, оның ішінде призма мен үлгінің сыну көрсеткішіне, сәуленің түсу бұрышына және Үлгінің ауданына, шағылу санына, толқын ұзындығына және сәуле шығарудың полярлануына тәуелді. Фурье-спектрлерімен аналитикалық мәселелерді шешуде аталмыш әдістің болашағы өте зор. Бұл әдіспен әдеттегі қатты және сұйық күйде «қолайсыз» объектілер талданады, (мысалы, тағамдық өнімдер, резина шайырлар. ИҚ-аймақта мөлдір емес металл мен пластмасса сияқтылар).Электромагниттік сәуле шығарудың оптикалық диапозонында газдар және газ қоспасының абсорбциялық талдауы. нақты есепке байланысты таңдап алынған спектрлік аспап негізіндегі терезелері сәйкес оптикалық материалдардан жасалған газ астаушалары арқылы орындалады. Астаушада соқтығысу салдарынан пайда болған қысымның жолақтың кеңеюіне тигізер әсерін азайту үшін, инертті газдардың біреуімен. оны көбінесе құрғақ азотпен қалыпты қысымға жеткізеді. Әдетте, бұл заттың немесе зат қоспасының оте аз, іздік мөлшеріне сезгіштікті арттырады және сандық талдау жасауға мүмкіндік береді. Абсорбциялық спектроскопия әдістерімен ауаның ластануын зерттегенде және бірқатар ғылыми-зерттеу есептері мен мәселелерін шешкенде, оптикалық жолының ұзындығы жүз метрге дейін және одан да артық көпжолды газ астаушалары қолданылады. 31.03.2018ж.Атомдық-адсорбциялық талдау(AAS-3). Атомдық-адсорбциялық талдаудың негіздері,әдістің мүмкіншіліктері,тағайындалуы және жүзеге асырылуы. Атомдық-адсорбциялық талдауды өткізудің техникасы мен сұлбасы. Атомдық-адсорбциялық спектрофотометр AAS. Құрылымы мен жұмыс принципі. Өлшем тізбектілігі мен топырақ, су және өсімдік гүлінің үлгілеріндегі ауыр металдардың шоғырларын анықтау. Бұл тақырып бойынша біз өз ойымызды саралап ,бірге талқыладық.Атомдық-абсорбциялық спектроскопия әдісі бос атомдардың жарықты өзіне сіңіру қабілетіне негізделген. Абсорбция процесінде электрон негізгі энергетикалық деңгейден едәуір жоғары деңгейге ауысады, мұндайда берілген жиіліктегі қоздыратын жарықтың интенсивтігі төмендейді. Өлшенетін жарық сіңіру шамасымен анықталатын элемент концентрациясының арасындағы байланысты Ламберт-Бугер-Беер заңының көмегімен өрнектеуге болады. Атомдық спектрометрияда заттарды, оларды атом буы күйіне (атомдық-абсорбциялық спектроскопия — ААС) немесе газ күйіне (атомдық-эмиссиялық спектроскопия — АЭС) аудару арқылы зерттейді.Атомдық-абсорбциялық спектроскопияда атомдарды қоздыру үшін жылу энергиясы қолданылады. Үлгіні от жалынына шашырату арқылы затты атом буына аударады (атомизация). Атомдар қозу нәтижесінде жоғарырақ энергетикалық деңгейге көшеді. Қайта көшу кезінде энергия бөлініп шығады. Бу күйіндегі элементке осы элементтің сызықтық сәулесін түсіру кезінде (облучение) резонанстық жұту (поглащение) орын алады. Бұл процесс сызықтық сәуленің күшінің төмендеуімен өтеді. Өлшенген жүту мөлшері үлгінің бос атомдарының санын көрсетеді.Атомдық-эмиссиялық спектроскопияда қоздыру электр зарядтарының көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жерде үлгі жоғары температураға дейін қызады, нәтижесінде атомдар қозу күйіне ауысады. Бұндай атомдар энергияны жұта алмайды, сондықтан қоздырылған атомдар фотон шығарады, яғни эмиссия процесі жүреді.Элементтерді, көбінесе металдарды анықтау атомдық спектроскопияла селективтік (таңдау) әдісімен, әр элементтің өзіне тән толқын ұзындығында жүзеге асырылады.Атомдық спектроскопия әдісімен 10-12- 10-14 г мөлшердегі элементтерді табуға болады. Абсорбциялық спектроскопия әдістері кез келген агрегаттық күйде болатын заттардың электромагниттік сәуле шығаруын сіңіруге негізделген. Атом мен молекулалар электромагниттік сәуле шығаруын сіңіру процесінде энергетикалық козған күйіне ауысады. Сіңірілген сәуле зат атомы мен молекулаларының айналмалы, тербелмелі, ілгерілемелі энергияларын арттыруға жұмсалады. Кейбір жағдайда мұндай энергия фотохимиялық құбылыстарға да пайдаланылады. Атомдық-абсорбциялық спектроскопия әдісі бос атомдардың жарықты өзіне сіңіру қабілетіне негізделген. Абсорбция процесінде электрон негізгі энергетикалық деңгейден едәуір жоғары деңгейге ауысады, мұндайда берілген жиіліктегі қоздыратын жарықтың интенсивтігі төмендейді. Өлшенетін жарық сіңіру шамасымен анықталатын элемент концентрациясының арасындағы байланысты Ламберт-Бугер-Беер заңының көмегімен өрнектеуге болады:мұндағы A — абсорбция, жарықты сіңіруді сипаттайтын шама; Т — өткізу; I0— қоза бастаған сәуле шығарудың алғашкы интенсивтігі; I — сәуле шығару жалыны арқылы өткен интенсивтік; к — сіңіру коэффициенті; l — сіңірген қабаттың калыңдығы; С — анықталатын элеменітің концентрациясы. Осы теңдеуден байқалғандай жарық сіңіру мен концентрация сызықтық тәуелділікте, ал атомдану температурасы сініруге ықпал етпейді. Сынаманы атомдандыру үшін 2000-3000°С температура қажет. Мұндай температура кезінде барлық атомдардың 90%-тен астамы қоздырылған күйде болады, әрі оларды қоршаған атомдар әсер ете алмайды. Бұл факті сіңіру сызықтарының аз болуымен қатар атомдық-абсорбциялық әдістеменің жоғарғы таңдампаздығын қамтамасыз етеді. Зерттеу нәтижелері “Южполиметалл” ӨК АҚ- ның ауданы, яғни өндірістік аймақ, менің тұратын үйім Нурпеисова 1а-58 жанынан топырақ және өсімдік алынып кептірілді.Ол үшін 1шаршы метр жерден 10-15 см тереңдіктен топырақ алынды. Топырақ беткі, ортаңғы және төменгі қабаттардан алынып, толық арластырылады. Көлеңкеде кептіріліп, содан соң химиялық әдіспен өңделді. Шымкент қаласының топырағы қара-сұр топырақ. 02.04.2018. Хромотографиялық талдау(УГ-2). Хромотографиялық талдаудың негіздері. Әдістің принциптері, мүмкіншілігі, тағайындалуы мен жүзеге асырылуы. УГ-2 құралы, құрылымы, тағайындалуы, жұмыс принципіуХроматография заттар қоспасын бөлу және анализдеу әдісі, ол заттардың екі фаза – қозғалмайтын немесе стационар фаза (СФ) және қозғалмалы фаза (ҚФ) арасында әр түрлі таралуына негізделген. Заттың фазалар арасына таралуы оның ерігіштігіне және адсорбциялық қабілетіне тәуелді.Хроматографиялық процесс кезінде стационар фаза бойымен қозғалмалы фазамен бірге жылжитын зат сорбциясы мен десорбциясы кезектеліп, көп рет қайталанады. Стационар фаза келесі төрт қасиеттердің біреуіне ие болуы керек: · Қозғалмалы фазадағы бөлінетін заттарды физикалық сорбциялауы керек;· Қозғалмалы фазадағы бөлінетін заттарды химиялық сорбциялауы керек;· Қозғалмалы фазадағы бөлінетін заттарды ерітуі керек;· Құрылысы кеуекті болып, бөлінетін заттардың кейбіреуін өткізіп, келесі заттарды ұстап қалуы керек.Хроматографияның теориялық негіздерін бірнеше теория түсіндіреді:Теориялық табақшалар концепциясын (ТТК) 1942 жылы Мартин және Синдж ұсынған. Олар хроматографиялық колонканы шартты түрде көптеген дискретті яғни бір-бірімен жанаспайтын табақшаға (зонаға) бөлген. Әрбір табақшада заттардың жаңа таралу тепе-теңдігі орнайды. ҚФ жылжығанда затты бір зонадан екінші зонаға ауыстырады, сонда зонада жаңа таралу тепе-теңдігі орнайды. Нәтижесінде зат бірнеше зонаға жайылады, жайылу неғұрлым күшті болса, хроматографиялық бөліну соғұрлым нашар болады. Заттың орналасқан табақшалар саны (N) маңызды шама болады:N=L/HН= (L/16) (W/τR)2Мұндағы L – колонка ұзындығы, H – теориялық табақшаға эквивалентті биіктік (зона немесе табақша биіктігі), W – хроматографиялық шың ені.Н неғұрлым кіші болса, шыңның ені соғұрлым кіші болады, бөліну тиімділігі соғұрлым жоғары болады. Теориялық табақшалар концепциясының кемшілігі — ол формальды теория, себебі бірнеше шартты болжамдарға негізделген:· Колонка бірнеше жанаспайтын зоналардан тұрады· Тепе-теңдік бір сәтте орнайды· Бөліну үздіксіз жүреді.Аналитикалық химияда термодинамикалық жайылуды болдырмауға тырысады. Ол үшін беті біртекті өнеркәсіпте өндірілетін арнайы адсорбенттер пайдаланады, бөлінетін компоненттер концентрациясын азайтады, яғни сызықтық изотерма түзілуін қамтамасыз етеді. роматографиялық әдістерді әр түрлі жіктейді: Заттардың сорбентпен әрекеттесу сипаты бойынша молекулалық және хемосорбциялық хроматографиялық әдістер болады. Молекулалық әдістер әлсіз физикалық әрекеттесулерге – адсорбция мен абсорбцияға негізделеді. Хемосорбциялық әдістер күшті химиялық әрекеттесулерге негізделеді.03.04.2018. Талдау түрлерінің топтасуы. Сапалық талдау. Әртүрлі қоспаларда ерітінділерді, реактивтерді даярлау. Араластырылған, әрлендірілген, пайыздалған, буферлік, эталондық (стандарттық), титрлік (орташа), сылау ерітінділері. Сапалық талдау (орыс. качественный анализ) — аналитикалық химияның негізгі бөлімі; күрделі зат құрамындағы элементтерді физикалық, физика-химиялық, химиялық әдістермен ажыратып зерттеу. Заттың сапалық құрамын хроматографиялық әдіс көмегімен, тәжірибе кезінде алынған хроматографиялық параметрлер мен құрамдас бөліктердің ұқсас параметрлері бойынша анықтауға болады. Сондай-ақ қоспа ішіндегі құрамдас бөлікті жіктеп алып, басқа физикалық және химиялық әдістер арқылы да жүзеге асыруға болады. Бұл әдістерге тән хроматографиялық сызба суретте көрсетілген. Қоспа хроматограммасын алған кезде оның сапалық құрамын анықтау үшін әрбір шоқтықтың ұсталу уакытын айқындау керек, яғни сынаманы енгізген сәттен оның детекторда көріну сәтіне дейінгі уақыт.Жалынды фотометрлік өлшегіштің схемасы.Бұл уақыт тек берілген нақтылы хроматографиялық жүйені ғана сипаттайды. Нақты мәліметтер жиынтығын бірінен екіншісіне ауыстыруға болмайды. Бұл жай тек ішкі стандарт әдісіне ғана жарамсыз. Стандартты затты сынама құрамына қосып, осы ішкі стандартқа қатынасты болатын усталу уақытын өлшеу әдісі жиі пайдаланылады. Дұрыс пентан және басқа да кейбір қосылыстарды ішкі стандарттық зат ретінде пайдаланады. Сондай-ақ екі хроматограмманы алуға болады: бірі ішкі стандартты затсыз, екіншісі тек таза сынаманыкі енді осы екі хроматограмманы салыстыра отырып, оларды нақгылы анықтайды. Содында тәжірибе кезінде алынған мәліметтерді анықтамалық кестедегілермен салыстырады. Салыстырмалы ұсталу мен баска параметрлер арасында бірқатар жартылай эмпиритикалық тәуелділіктер де кездеседі. Мысалы, гомологиялық қатардағы көміртегі атомдарының санына байланысты салыстырмалы ұсталу уақытынын логарифмдік тәуелділігі, (немесе оның қайнау температурасына не баска да параметрлеріне тәуелділігі). Көміртек атомдарының саны — салыстырмалы ұсталу уақыты логарифмі координат түзулердің еңістігі көрсеткендей, алифаттық тізбек бір СН2 гомологиялық топқа артқанда салыстырмалы ұсталу уақыты шамамен екі еседей көбейеді екен. Ал хроматофафиялық бағанада түрлі сорбенттер болған жағдайда сынаманы талдау оңай да жеңіл жүреді. Алынған бірдей ұқсас нәтижелер талдау сенімділігін арттырады. Кепсатылы схема жемісті қолданылуда оларда қоспаны бірінші бағанада беліп алған соң, одан алынған бөліктерді екінші сатыдағы бағанага беріп, затты дәл де айқын жіктеп, анықтайды. Таза сұйықты хроматофафияда (ГСХ) Ковичтің ұсталу көрсеткіші (I) жиі қолданылады. Бұл көрсеткіштердің жүйесі тұрақты шәкіл іспеттес. Тұтылу көрсеткішін, тұтылу көлемі және тұтылу уақыты арқылы көрсетіп, өрнектеуге болады:мұндағы tx‘, tz‘, tz+1‘ — талданатын X қосылысының салыстырмалы ұсталу уақыты, z және z + 1 — осы қосылыстарға сәйкес болатын дұрыс тізбектегі көміртек атомдарының саны. І-ді анықтағанда екі гомолог стандарт болады. Температуралы профаммалау кезінде 1-ді ұсталу температурасы ТR бойынша түзу сызықты есептейді:Берілген қосылысты тұтылу индексі бойынша сұрыптау өрі сенімді, әрі жиі қолданылатын тәсіл белгілі бір температурадағы 7-дің мәні көптеген қосылыстар анықтамалықтарда жинақталған. Талдау үшін аса көп мөлшердегі үлгі қажет емес. Оларды хроматофафия, масс-спекфомефия сияқты талдаудан бірінен соң бірін жалғастыра жүргізе беруге болады. Мұны ЭПР, ЯМР, жалынды фотометрия, спектроскопия сияқты зерттеулермен бірге жүргізіп, затты сапалық сандық тұрғыдан талдайды. Ерітінді – екі не одан көп компонентерден ( құрамына кіретін заттар) тұратын гомогенді жүйе. Ерітінділер сұйық, қатты, газ тәріздес болады. Ең маңызды ерітінділер –сұйық ерітінділер, олар газ, сұйық, қатты заттардың сұйықтағы ерітіндісі. Адам, жануарлар, өсімдіктер ерітіндісіз өмір сүре алмайды (ас қорыту – көректік заттар ерітіндіге айналады; қан, лимфа – ерітінді). Химиялық процестермен байланысты өндіріс салаларының барлығы ерітіндіні пайдаланады. Ерітінді еріген зат пен еріткіштен тұрады. Еріткіш еріген заттан көп болады. Көбінесе еріткіш ретінде су алынады. Ерітінділердегі бөлшектердің мөлшеріне қарай ерітінділер жүзгін ( суспензия , эмульсия) ,бөлшек мөлшері (радиустары) – 10–5 – 10–3 см; коллоидты ерітінділер –10–7 – 10–5 см; шын(нағыз), молекулалық ерітінділер – 10–8 – 10–7 см аралығында болады. Нағыз ерітінділерде таралып жүрген зат жеке молекулаларға не жеке иондарға дейін ұсақталады. Олар өте тұрақты, ұзақ уақыт дисперстік фаза мен дисперсиялық ортаға ыдырамайды. Біз нағыз сулы ерітінделерді қарастырамыз. Ерітінділердің қасиеттері ерітіндіні құрайтын компоненттердің концентрациясына тәуелді болады. Буферлі ерітінділерді дайындау. 1) Буферлі ерітінділерді жасау үшін реактивтерді және керекті ыдыстарды дұрыс таңдайды. 2) Өз іс-әрекетін түсіндіре отырып, өлшеуіш цилиндрмен реактивтердің керекті көлемін дұрыс өлшеп буферлі ерітінді жасайды. 3) Ерітіндінің жасау жолының соңғы нәтижесіне қорытынды береді. Коллоидты ерітінділерді алу. 1) Коллоидты ерітінділерді алу үшін реактивтерді және керекті ыдыстарды дұрыс таңдайды. 2) Берілген реактивтерден коллоидты ерітінді жасайды. 3) Алынған коллоидты ерітіндіге қорытынды жасайды. Титриметриялық әдіспен затты сандық анықтау. 1) 1).Титрлеуге бюреткалық қондырғыны дайындайды. Титрленген ерітіндінің сақтау мерзіміне және ерітінділердің концентрациясын дайындау күніне көңіл аударады. Бюретканың тығыздығын және кранның жұмысшы жағдайын тексереді. Бюретканы титрленген ерітіндімен толтырады: — бюреткаға титрленген ерітіндіні құйған соң кранын ашып ауасын шығарады; — бюретка деңгейін егер түссіз ерітінді болса төменгі белгі бойынша ал түсті ерітінді болса жоғарғы белгі бойынша тұрақтандырады. 2). Титрлеу үшін зерттелетін ерітіндіні дайындайды: — 0,0001г дәлдікпен зерттелетін заттың сынамасын өлшейді; — өлшенген сынаманы V1 мл колбаға салады және тазартылған суды (еріткішті) аздап қосып, араластырып толық ерітеді де колбаны белгісіне дейін тазартылған сумен толтырып, араластырады. 3).Зерттелетін ерітіндінің V2 мл аликвотты бөлігін Мор пипеткасымен алып конус формалы колбаға құяды да оған индикатор тамызады. 4). Зерттелетін ерітіндіні титрлейді және эквивалент нүктесін индикатор түсінің өзгерісі бойынша анықтайды. 5) Зерттелетін заттың сандық мөлшерін (m %) есептейді және қорытынды жасайды. 04.04.2018. Талдаудың микробиологиялық әдістері. Микробиология ғылымы.Микробиологиялық талдаудың ыдыстары мен құралдарын оқу. Микроағзалардың бағандарын дамыту. Микробиология — жай көзге көрінбейтін, ұсақ тірі ағзаларды, олардың құрылысы мен биологиялық, биохимиялық қасиеттерін, табиғатта жүріп жатқан процестердегі ролін, адам тұрмысы саласындағы пайдасы мен зиянын жан-жақты зерттейтін ғылым. Жетістіктері. Микроорганизмдердің басым көпшілігі – бактериялар. Сонымен қатар микробиология төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарды, ашытқы саңырауқұлақтарын, ұсақ балдырларды, қарапайым организмдерді, вирустарды зерттейді.Өйткені бұл организмдердің сыртқы пішіні, құрылысы өте ұқсас, әрі сол ортаға тигізетін биохимиялық әсері жағынан да бірлестікте болады. Микробиология ғылымының жетістіктері қазіргі кезде ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыруда, түрлі өсімдіктер мен жануарлар зиянкестеріне қарсы күресте, шырынды азық – сүрлемді даярлауда кеңінен қолданылады. Микроорганизмдерді барлық судан кездестіреміз. Әсіресе олардың басым көпшілігі судың түбіндегі қорыста қоректік заттардың молырақ жерінде тіршілік етеді. Ал өзіміз тыныс алатын ауада да олар жеткілікті. Көбінесе олар ауасы нашар, әсіресе халқы тығыз, өнеркәсіптер жиі орналасқан жерлерде көп тараған. Жалпы микроорганизмдер дүниесінің табиғаттағы маңызы орасан зор. өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарды микробтардың қатысуымен шіріп, ыдырайды. Олардың денесіндегі түрлі химиялық элементтер ауа мен топыраққа тарайды. Осының нәтижесінде қайтадан тіршілікке қажетті заттар пайда болады. Әсері. Микробиология – микроорганизмдердің биохимиялық әрекеттерін, қоректік заттарды өзгертудегі олардың негізгі ролін қарастырады. Бұл процестердің ішінде кейбір микроорганизмдер әрекеттерінің, мәселен қанттың спиртке дейін ашуының, антибиотиктер мен витаминдер түзілуінің халық шаруашылығында зор маңызы бар. Микроорганизмдер тіршілігінің ең бір айқын байқалатын жері – ашу процесі. Күнделікті көріп жүрген сыра мен түрлі шараптар, тағамдардың шіріп, бүлінуі және көгеруі бәрі де осы микроорганизмдер әсерінен болады. Осы жағдайды еске ала отырып, біз микроорганизмдердің биохимиялық әрекеттеріне ерекше көңіл бөлдік, көптеген биологиялық процестердің негізін толығырақ баяндауға тырыстық. Сонымен қатар микробиологияның отан қорғау жөнінде де алатын орны ерекше. Дүние жүзілік үстемдікке құмар империалистер көздеген мақсаттарына жетуге барлық айла-амалдарын қолданудан бас тартпайды. Мұны тарих көрсетіп отыр. Қазір кейбір капиталистік мемлекеттер микроорганизмдердің адам мен жануарлардың өміріне қауіпті аурулардың тууына себепші болатын әрекеттерін соғыс мақсатына пайдалануды көздеп отыр. Микробиологиялық әдістер.Осы әдістердің негізіне микроорганизмдердің тіршілік әрекеті жатады. Микробиологиялық әдістер шикізат сапасын бақылау үшін, технологиялық процестерді бақылау үшін, технологиялық қондырғылар мен дайын өнімдерді бақылау үшін қолданылады. Шикізаттар мен азық түлік өнімдеріне сертификациялық сынақ пен гигиеналық сараптама жүргізудің ережесі бойынша зерттелуі мүмкін тауардың әрбір тобы бойынша микробиологиялық көрсеткіштердің тізімі бар. Ол үшін жалпы микробты ластануды анықтаумен қатартағамдық улану мен ауруды туғызатын микроорганиздерді де анықтайды. Жабдықтар мен материалдар. Штативтер, шыны түтіктер, микробиологиялық ілмектер, пастер шыны түтіктері, бояғыш заттар, зат шынылары, микроскоптар, иммерсионды май, микроорганизмдерден дайындалған препараттар және т.б. Микроскоп – микробтарды зерттеуге арналған оптикалық құрал. Микроскопия – микроорганизмдердің морфологиялық ерекшеліктерін, тинкториалдық қасиеттерін (әр түрлі бояуларға, бояу әдістеріне қатынасы), құрылымын (ұрық, капсула), жылжымалығын зерттеуге арналған құрал. Микроскопия оптикалық құралдардың көмегімен жарық, люминесцентті немесе электронды микроскоптардың көмегімен іске асады. Студенттер зертханасы әдетте, Биолом-1, МБР-1,МБР-3 сияқты биологиялық жарық микроскоптарымен жабдықталады. Жарық микроскоптары механикалық және оптикалық бөлімнен тұрады. Механикалық бөлімге штатив, зат үстелі, тубус, айналмалы диск (револьвер), макрометрлік және микрометрлік бұрағыштар жатады. Зат үстелінің ортасында жарық беретін саңылауы болады. Зат үстелінің бүйіріндегі бұрандалар оның оңға-солға жылжуын қамтамасыз етеді, ал клеммалар зат шынысын (препаратты) бекітуге арналған. Тубус штатив бағанасының жоғарғы бөлімінде орналасқан. Микрометрлік бұрағыш микроскопия кезінде өте қысқа қашықтыққа қозғайтын қозғалысты қамтамасыз етеді. Микрометрлік бұрағыштың толық бір айналымы тубусты 0,1 мм-ге жылжытады. Микроскоптың оптикалық бөліміне жарық беретін аппарат, объективтер және окуляр кіреді. Жарық беру аппараты зат үстелінің астында орналасқан. Ол жарық сәлелерін бағыттайтын жазық беті, ал жасанды жарықта оның ойыс беті қолданылады. Конденсордың жоғарғы жағында жазықты-дөңес, төменгі жағында екі жағы да дөңес линзасы болады. Осы линзалардың көмегімен конденсор айнадан шағылысқан жарық, сәулелерін зерттеуге алынған заттың деңгейінде фокусқа жанайды. Жарықтың күшін азайту үшін конденсорды төмен түсіреді, ал жарықты көбейту үшін көтереді. Көз шалымының жарықталғандығын реттеу үшін конденсордың төменгі бөлімінде бекітілген диафрагманы да қолданады. Ол бір-бірін жауып тұратын жартылай шеңберленген металл пластинкалардан тұрады. Бұл пластиналар арнаулы рычагтың көмегі арқылы жарықтың өтуін көбейтеді немесе азайтады. Жұмыста көбінесе Аббе конденсоры қолданылады. Қажетті жағдайларда (мысалы лептоспираларды зерттегенде) оны «қараңғы өріс» конденсорымен ауыстырады. 05.04.2018. Өндірістік еңбек – табиғат қорғау қызметіне қатысу.Табиғат ортасын бақылауға пайдаланылатын әдістер шолуы. Табиғат қорларын талдауға арналған құралдар мен жабдықтарды пайдалануы, құрылымы және әрекет ету принципі.Табиғатты зерттеудің ғылыми әдістері. Табиғат туралы білім арнайы зерттеу әдістерін қолдану арқылы жинақталады. Табиғатты зерттеу әдістерінің ішінен кең тараған үш ғылыми әдісті атап өтуге болады. Олар: бақылау, эксперимент және теориялық зерделеу әдістері. Бақылаулар негізінен ғылыми деректер жинақтау үшін қолданылады. Алынған деректерді езара салыстырып, жүйеге түсіру арқылы заңдылыктар ашылды.Табиғат құбылыстарының заңдылықтарын ашу үшін ғалымдар логикалық ой ңорыту амалдарын, яғни теориялық зерделеуді рет-ретімен пайдаланады. Өуелі олар бақылау арқылы деректер жинайды. Жаңа деректерді бұрыннан белгілі деректермен салыстырып, олардың арасында себеп-салдарлық байланыстар бар ма? деген негізгі сұраққа жауап іздейді. Негізгі сұраққа жауап іздеу барысында көптеген жаңа сұрақтар туындайды. Мысалы, құбылыстардың арасындағы байланыс нақты заңдылықтар түрінде анықталған болса, ол заңдылықтар жалпыға бірдей ме, әлде жекелеген құбылыстарға ғана тән бе? деген келесі сұрақ туады. Бұл сұрақтардың барлығына да жауап ізделіне бастайды. Егер кұбылыстар арасындағы заңдылық олардың барлығына ортақ болса, онда оны табиғат заңы түрінде сипаттайды. Жекелеген заңдылыктар арасында жуйелі байланыстар табылатын болса, онда оларды ғылыми теория ретінде ұсынады.Табиғат құбылыстарының арасындағы байланыстарды ашуда мәселені ғылыми проблема түрінде айқындаудың маңызы орасан зор. Ғалымдардың пайымдауынша, проблеманың дұрыс қойылуы, оны шешуге кеткен жалпы еңбектің жартысына тең болады. Табиғатты танып зерделеудегі ең жауапты кезең — қуібылыстың мәнділік қырларын ашатын ғылыми болжамды үсыну. Құбылыстың мәнділік қырларын айқындау зерттеуші білімі мен ойының ауқымдылығын, батылдығын, болжағыштығын, көрегендігін талап етеді. Адамның мұндай қасиеттері шешілуге тиіс проблеманың жауабы болатын ғылыми болжам жасауға мүмкіндік береді. Болжамда құбылыстың туу себептері, әр түрлі кұбылыстардың арасындағы байланыстар, жаңа құбылысты қалай алуға болатыны және одан қандай салдарлар туындайтыны түсіндіріледі.Ғылыми деректермен негізделген жорамал – болжам (гипотеза) деп аталады.Ғылымның даму тарихында шындықтан алыс жалған болжамдар да, сондай-ақ өркениетті өрге тартқан акиқат ғылыми болжамдар да болды. Мысал ретінде табиғи құбылыс — найзағайдың пайда болуы туралы екі түрлі болжамды айта кетейік. Ежелгі заманнан бастап біздің заманымыздан бұрын найзағайдың ойнауы, күннің күркіреуі адамдарға қоркыныш сезімін ұялатты. Әсіресе домалақ найзағайдың кенеттен пайда болуы адамдардың зәре-кұтын алатын. Ертедегі адамдардың жорамалы бойынша найзағайды Жерге ерекше бір қүдіретті күш жібереді деп есептеген. Бұндай болжам жалған гипотеза болып табылады.Найзағайдың пайда болуы туралы шынайы ғылыми болжамды В.Франклин (1706 1790) ұсынды. Оның болжамы бойынша найзағай — әр турлі зарядталган бұлттардың арасындагы немесе булт пен Жердің арасындагы аса қуатты электр ушқыны Ондай ұшқын әр түрлі электрленген денелердің араларында да байқалады Өзінің болжамының дұрыстығын В. Франклин бұлтты күні аспанға ұшқыш батпырауықты (змеевиктерді) көтеріп тексерді. Батпырауыққа байланған ұзын жібек баудың Жер бетіндегі ұшына темірден жасалған салмақты кілт ілінді. Аспанды калың бұлт қаптаған күні ол кілтке саусағын жакындатып, күшті электр ұшқынынан есеңгіреп калады. Сөйтіп ол: «найзағай — электр ұшқыны» деген өзінің болжамын тәжірибе жасап дәлелдеді.Найзағайдың пайда болу сырын ұққан В. Франклин одан қорғану жолын да іздестірді. Ол найзағайдан сақтандыратын жайқайтарғышты ойлап тапты. В. Франклиннің тәжірибесіне ұксас, бірак одан да күрделі тәжірибені жасау үстінде М.В.Ломоносовтың досы Г. В. Рихман күшті электр ұшқынының бір түрі — домалақ найзағайдан 1753 жылы қайтыс болды.06.04.2018. Жұтқыш құрылғылар. Сарып өлшеуіштер. Көпіршікті сарып өлшеуіш. Өлшем – заттың, нәрсенің сапалық және сандық сипаттарының диалектикалық бірлігін көрсететін философиялық категория. Диалектика теориясында өлшем оның негізгі заңдарының бірі болып табылатын сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге және керісінше, сапалық өзгерістердің сандық өзгерістерге өту заңының құрамына енеді. Бұл заң бойынша, қандай да болмасын объектінің сапасы мен сандық сипатының арасында терең байланыс бар. Өлшем берілген сапаның өзін сақтай отырып, сандық өзгерістердің шегін білдіреді. Бұл шектен асқанда объект сапалық өзгеріске ұшырайды, ал сапаның өзгеруі, жаңа сапаға өтуі өз кезегінде сандық өзгерістерге жетелейді. Сондықтан Гегель өлшемді “сандық сапа” немесе “сапалық сан”, яғни сапа мен санның бірлігі деп анықтаған. Өлшеуіш (орыс измеритель) — ұшы өткір инесі бар ашаға үқсаған өлшеу құралы. Сызықтық өлшемді салу үшін ұсталық белгілеу істерінде жиі қолданылады. Өлшеуіш құрал-саймандар (орыс. измерительные инструменты) — тетіктерді жан-жақты дәл өлшеуге арналған құрал-саймандар. Бүларға штангенциркуль, сызғыштар, рулеткалар, кронциркульдер, нутромерлер, микрометрлер, индикаторлар, тереңдік өлшеуіштер, бүрама өлшеуіштер және т.б. өлшеуішті құрал-саймандар жатады. Газ турбиналы қондырғыны (ГТҚ) транспортта, электростанцияларда, газ және өндірістерде, мұнай өңдеуші зауыттарда, газ және мұнай құбырлы магистралдардың сығымдаушылары мен сұйық сорғыш жетектеріне арналған, металлургиялық зауыттарда, химиялы өндірістерінің кәсіпорындарында және т.б. қолданады. Газ турбиналы қондырғылар жинақты, салмағы аз, піспекті қозғалтқыштардың, іштен жанатын бөлшектерінің қайтымды — ілгерілемелі қозғалысты, қасиеті болмайтын, пайдалану құны арзан, суды пайдаланбай-ақ жұмыс атқара алады.   ГТҚ артықшылығына — жанушы камерасында, жағу мүмкіндігі және газ түріндегі мен сұйық отынды қолдануға болатындағы. Отынның сапасына байланысты, ГТҚ-ның жұмыс істеудегі жағдайының сенімділігі және газдың, ең жоғарғы температурасын таңдап алуға болатындығы.Арзан жағушы мазуттарды жағуда, егер турбинаға кірердегі, газ температурасы 650°С жоғары болмаған жағдайда, ешқандай қиындықсыз қолдануға болатындығы. ГТҚ-ның артықшылығына байланысты болатыны, бір газ турбиналы агрегаттарда, сол сияқты, бу турбиналы қондырғыларда, үлкен қуат алу мүмкіндігінің болуы. Сонымен қатар ГТҚ арқылы, бір білікті сүлбемен, өте қарапайым түрінде орындалуы, ерекше кемшілігіне жатады.1-сурет. С.М.Киров атындағы ГТҚ- 50 -800ХТЗ сүлбесіЖұмыс істеу кезіндегі, қондырғының толық жүктемесіздігі, үнемділігін едәуір кемітеді. ГТҚ-ның ПӘК, жарым-жартылай жүктемеде, газ турбинасының, тұрақты айналу жиілігі жұмысындағы ГТҚ-ның ПӘК, өте тез төмендейді. ГТҚ-ға жүктемені кеміткен кезде, жану камерасына, сығымдаушыдан ауаның тұрақты келуі кезінде, отынның берілуі азаяды, бұл жағдайда, турбина алдында, газ температурасының тез кемуіне жеткізеді және қондырғының үнемділігін едәуір азайтады.ГТҚ-ның жұмысына қоршаған ауаның температурасы мен қысымы, үлкен әсерін тигізеді. Температураның артуынан және атмосфера қысымының кемуі, газ турбиналы қондырғының қуатын кемітеді.1 суретте, мысал үшін, ең бірінші жанған газ турбиналы кондырғының С.М.Кировтың ХТГЗ көрсетілген. Бұл ГТҚ-50-800 қос біліктінің, қуаты 50000 кВт, қос аралықты салқындатқышы және жылулықты регенерациялаушысы бар. Турбина алдындағы газ температурасы 800°С. Сорылатын ауаның сығымдаушыдағы төменгі қысымы 1, одан кейін, ауа, салқындатқышқа келіп түседі 2. Денені салқындатуға суды қолданады. Салқындатылған ауа, орташа қысыммен сығымдаушыда 4 сығылады, одан кейін қайтадан ауа салқындатқыш 5 бағытталады.Жану сығымдаушыдан 8 кейін, жоғарғы қысымды жану камерасы 10, келіп кіреді де, онда оның, температурасы артады және будан соң, төменгі қысымды турбинада 11 кеңееді, ал одан кейін, генератор 7 пайдаланылады. Генератордан 7 кейін, жұмыс атқарған газ атмосфераға шығады.Ауа салқындатқыштан 5 шыққан соң, ауа жоғарғы қысымды сығымдаушыға 7 келіп кіреді, одан регенераторға 7 бағытталады, мұнда оның температурасы артады және одан ары, жану камерасына 8 кіреді.Электрлі тоқтың генераторы 3, төменгі қысымды турбинаның білігіне 11 орналасқан. Атап өту қажет, ГТҚ-ның ауа даңғылында, ауа салқындатқыш қысымның жоғалуына әкеліп соғады. Осы қысымның жоғалуы, турбина алдындағы газ қысымына қатынасы, шамамен 2% кұрайды.07.04.2018. «Компонент» ауа сұрыптауышы. Ауа байқауының зертханалық талдауын өткізуге арналған аппаратура мен әдістер. Электрхимиялық әдіс. Ауаның ылғалдылығын анықтауЖұмыстың мақсаты:1) ауа ылғалдылығының жануар ағзасына әсерін зерттеу жәненегізгі гигрометриялық өлшемдерді анықтау.2) мал қорасы ауасының ылғалдылығын анықтауға арналғанқұралдардың жұмыс істеу принциптерімен және құрылысымен3) ауа ылғалдылығын өлшеу әдістемесін меңгеру.Ауа ылғалдылығын өлшеуге арналған құралдар. Ауа ылғалдылығын анықтау үшін: гигрометрлер, психрометрлер және гигрографтарды қолданады. Қылды және металл гигрометрлер; психрометрлері Август (статикалық) және Ассман (аспирациялық); гигрографтар тәуліктік және апталық болады. Ауаның ылғалдылығы оның температурасы сияқты, қораның дәл сондай нүктелерінде тәулігіне үш рет анықталады.Ауаның ылғалдылығы үнемі өзгереді және әртүрлі өлшемдер немесе гигрометриялық көрсеткіштермен сипатталады. Абсолюттік ылғалдылық (е) – берілген температурада бір м3 ауадағы су буының мөлшері (г) немесе серпімділігі. Максимальды ылғалдылық (Е) — берілген температурада бір м3 ауадағы су буының шекті серпімділігі немесе максимальды мөлшері. Салыстырмалы ылғалдылық (R) – пайызбен берілген абсолюттік ылғалдылықтың максимальды ылғалдылыққа қатынасы: Қанығу тапшылығы (Д) — берілген температурадағы максимальды және абсолютты ылғалдылықтың арасындағы айырмашылық: Д = Е – еШық нүктесі (Т) — ауадағы су булары қанығып, сұйық күйге ауысатын температура (суық беттерде ылғалдың шық түрінде шоғырлануы). Құралдар: Ауаның салыстырмалы ылғалдылығын анықтау үшін гигрометрді – жұмысы эфирде майсыздандырылған адам шашының салыстырмалы ылғалдылық артқанда ұзарып, төмендегенде қысқару қабілетіне негізделген құралдар. Салыстырмалы ылғалдылықты өлшегенде гигрометрді тігінен орналастырып, есепті тілшенің көрсеткіштері бойынша (%) орнатқаннан 3-4 сағат кейін немесе үнемі қолданғанда 20-30 минуттан кейін жүргізеді. Ауаның абсолюттік ылғалдылығын психрометрлермен анықтайды. Әртүрлі температураларда ауаны қанықтыратын су буының серпімділік кестесінің көмегімен, арнайы формула бойынша салыстырмалы ылғалдылықты, қанығу тапшылығын және шық нүктесін анықтайды. Августтың статикалық психрометрі бір штативке бекітілген бір-бірінен 4-5 см қашықтықта орналасқан бірдей екі термометрден тұрады. Термометрлердің бірінің резервуары (ылғалды) кішкентай матаның кесегімен оралған, орауыш соңы ширақ жіппен байланып, иілген шыны түтік — пробирканың кеңейген ұшына салынған. Түтікті тазартылған (дистильденген) сумен толтырады. Капиллярлылығына байланысты, материал үнемі суланады да, термометр түйіршігінен су тұрақты буланып отырады.Бұл булану жылдамдығына пропорционалды жылу жоғалтуды туғызады. Ауа неғұрылым құрғақ болса, булану соғұрылым қарқынды жүреді. Осыған орай, дымқыл термометрде құрғақ термометрмен салыстырғанда температура көрсеткіші төмен болады. Екі термометрдің көрсеткіштерінің айырымашылығы есептеу негізіне алынады. Өндірістік жағдайда ауаның салыстырмалы ылғалдылығын арнайы психрометрлік кестелер бойынша бағдарлап анықтауға болады. 09.04.2018. Биоқорлар және экология бойынша Комитетімен танысу, құжаттармен танысу, ауаның ластануына есеп құру әдістемесімен танысу, ластайтын заттардың қалдықтарына төлем орнату. Аудандық СЭС-пен танысу, құжаттармен танысу, қаланы санитарлық тазарту бойынша рейдтар жүргізу, құқықбұзушылық акттарын құрастыру. Қоршаған ортаны қорғау бойынша комитет(ҚОҚК). Қоршаған ортаны қорғау және табиғат қорларының Министрлігі. Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігі (2002- ) ҚР Президентінің 2002 ж. 28 тамыздағы Жарлығымен ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды.ҚР Үкіметінің 2002 ж. 6 қарашадағы қаулысымен министрлік туралы ереже бекітілді. ҚР Табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің аумақтық органдары-мемлекеттік мекемелері ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің аумақтық органдары-мемлекеттік мекемелері болып қайта ұйымдастырылды.Ережеге сәйкес министрлік қоршаған ортаны қорғау саласындағы басшылықты, салааралық үйлестіруді және мемлекеттік бақылау функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылды. ҚР Үкіметінің 2004 ж. 28 қазандағы қаулысымен министрлік туралы жаңа ереже бекітілді. Министрліктің Табиғатты қорғауды бақылау комитеті құрылды. Министрлік қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды басқару саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу және іске асыру жөніндегі басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады. Министрліктің негізгі міндеті қоршаған ортаның сапасын жақсарту және қоғамның экологиялық түрақты дамуының қолайлы деңгейіне қол жеткізу болып табылады. Министрліктің ведомствосы — Табиғатты қорғауды бақылау комитеті, сондай-ақ мемлекетгік мекемелердің үйымдық-құқықтық нысанындағы аумақтық органдары-облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы аумактық қоршаған ортаны қорғау басқармалары бар. «Қазақстан Республикасында мемлекеттiк басқарудың пәрмендiлiгiн одан әрi арттыру жөнiндегi шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1997 жылғы 10 қазандағы N 3655 U973655_ Жарлығына және «Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1997 жылғы 10 қазандағы N 3655 Жарлығын жүзеге асыру мәселелерi» туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 12 қарашадағы N 1551 P971551_ қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етедi: Қоса берiлiп отырған: Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлiгiнiң Қоршаған ортаны қорғау комитетi туралы ереже; Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлiгi Қоршаған ортаны қорғау комитетiнiң құрылымы; Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлiгi Қоршаған ортаны қорғау комитетiнiң қарауындағы мекемелер мен ұйымдардың тiзбесi бекiтiлсiн. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 18 желтоқсандағы N 1784 қаулысымен Бекiтiлген Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлiгiнiң Қоршаған ортаны қорғау комитетi (Экология және табиғи ресурсминiнiң Қоршаған ортаны қорғау комитетi) туралы ЕСКЕРТУ. Атауы және мәтiнiнде сөздер алмастырылды — ҚРҮ-нiң 1998.07.22. N 680 қаулысымен. МИССИЯСЫ: Экологиялық қолайлы тiршiлiк ету ортасын құру. Мiндеттерi. Комитеттiң өз қызметiнiң саласындағы негiзгi мiндеттерi мыналар болып табылады: қоршаған ортаны тұрақты жақсартуды және табиғат ресурстарын теңгерiмдi пайдалануды қамтамасыз ету; қоршаған орта мен табиғи ресурстарды қорғаудың мемлекеттiк басқару жүйесiн оңтайландыру; барлық табиғат пайдаланушылардың, қоғамдық қорлардың, оның iшiнде халықаралықтарының табиғат қорғау бағдарламаларын бара-бар қаржыландыру жүйесiн құру; қоршаған ортаның жай-күйi мен мониторингiн бақылауды қамтамасыз ету; экология және табиғи ресурстар саласында оқу-ағарту жүйесiн өрiстету. Функциялары. Комитет өзiне жүктелген мiндеттерге сәйкес: республикалық табиғат қорғау қорының қаражатын пайдалану жөнiндегi жұмыстардың тапсырысшысы болады;мемлекеттiк және аумақтық экологиялық бағдарламалар мен жоспарлардың әзiрлемесiн ұйымдастырады және олардың орындалу барысын бақылайды; барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi талаптарды сақтауына бақылау жүргiзедi; қоршаған ортаны қорғау саласында мемлекеттiк экологиялық сараптама жүргiзедi; кология және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласында оқу-ағарту жөнiндегi ақпараттық-талдамалық жұмысты ұйымдастырады. Құқықтары. Комитеттiң: өз құзыретiнiң шегiнде барлық органдардың, ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың атқаруы үшiн мiндеттi шешiмдер қабылдауға; атқарушы органдардан, сондай-ақ меншiк нысанына қарамастан заңды және жеке тұлғалардан қоршаған орта, табиғи ресурстарды ұдайы өндiру мен пайдалану мәселелерi бойынша қажеттi ақпаратты сұратуға және алуға; экологиялық сараптама жасауға сарапшыларды тартуға; өз құзыретiнiң шегiнде табиғат қорғау талаптарын бұзушыларды жауапкершiлiкке тарту жөнiнде шаралар қолдануға, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi қарауға, табиғат қорғау заңдарында белгiленген талаптарды орындамайтын шаруашылық және өзге де қызметтi, объектiлердi пайдалануға берудi шектеуге, тоқтата тұруға және тоқтатуға; қоршаған ортаны тастаулармен, ғындылармен ластауға, қалдықтарды орналастыруға, сондай-ақ экологиялық аудиторлық қызметке рұқсаттар беруге және олардың күшiн жоюға; мемлекеттiк меншiктегi мүлiктi белгiленген тәртiппен өзiне берiлген өкiлеттiктерге сәйкес иеленудi, пайдалану мен басқаруды жүзеге асыруға; Қазақстан Республикасының және басқа елдердiң ұйымдарымен өз құзыретiнiң шегiнде келiссөздер жүргiзуге және келiсiмдер жасауға; ведомстволық бағыныстағы ұйымдардың қызметiне жалпы басшылықты жүзеге асыруға; табиғат қорғау заңдарында көзделген өзге де өкiлеттiктердi белгiленген тәртiппен жүзеге асыруға құқығы бар. Жауапкершiлiгi. Қазақстан Республикасы бойынша қоршаған ортаның жай-күйi туралы ақпараттың, гидрометеорологиялық деректердiң ақиқаттығы үшiн. Республикалық табиғат қорғау қоры қаражатының ұтымды пайдаланылуы үшiн. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы объективтi сараптама үшiн. Қызметiнiң ұйымдастырылуы. Комитеттi Экология және табиғи ресурстар министрiнiң ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын Төраға басқарады. 10.04.2018. ҚР-ның салық кодексі. Табиғат қорларының түрлері бойынша салық соммаларының есебі. Жер ресурстарын тиімді пайдалану және қорғау. Табиғат ресурстарын экономикалық бағалау. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы (Салық кодексi) 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VІ ҚРЗ ҚР Салық кодексi 1. Табиғи ресурстарды экономикалық бағалау, экономикалық бағалаудың маңызы, мәні және табиғатты пайдаланудағы ролі. Жер қойнауларындағы табиғи ресурстарды экономикалық бағалау – бұл өндірілген шикізатты өткізу кезінде алынуы мүмкін, ақшамен  берілген  әлеуетті әсерді анықтау. Ол бірқатар шаруашылықтық міндеттерді макро және микроэкономикалық деңгейлерде шешу үшін керек. Аталған проблемаға деген қызығушылық отандық экономикаға нарықтық қатынастар элементтерін енгізу шамасы бойынша 80-жылдардың екінші жартысынан өсе бастады. ТР экономикалық бағалау геологиялық-барлау және өндіру кәсіпорындарын акционерлеуден, вертикальды-біріккен компанияларды құрудан кейін ерекше мәнге ие болды. ТР экономикалық бағалаудың мақсаты – кен орындарын игерудің техника-экономикалық сұлбаларын негіздеу, пайдалы қазбаларды өңдеу және қайта өңдеудің жаңа әдістерін, оны кешенді пайдалануды, сондай-ақ табиғатты қорғау шараларын ендіру болып табылады.  Нарықтық экономика жағдайларында ресурстарды экономикалық бағалау объектілері үшін кен орындарын іздеуге арналған жердің перспективалы учаскелері, айқындалған кен орындары, толық барланған кен орындары және т.б. болуы мүмкін. ТР экономикалық бағалау – оларды кең пайдаланумен байланысты барлық мүмкін шығындарды ескеру және өндірістің қоршаған ортаға экологиялық салдарын ақшамен бағалау мүмкіндігін береді. 2. Табиғи ресурстарды экономикалық бағалау көрсеткіштері және оларды анықтау әдістері. ТРЭБ әдістемелік проблемаларына арналған экономикалық әдебиеттерде екі әр түрлі тұжырымдама қарастырылады, бірінші тұжырымдамаға сәйкес, өнімнің құны оның өндіруге  қажетті қоғамдық шығындармен анықталады, сондықтан ТР құнын оларды дайындау және пайдалануға жұмсалған еңбек шығындары бойынша бағалау ұсынылады. Мұндай амал шығындық әдіс деген атауға ие болды. Алайда мұндай бағалау сапасы бойынша әр түрлі ресурстардың тұтынушылық құнын объективті түрде белгілеуге мүмкіндік бермейді. Табиғи ресурстарды дифференциалдық рента (екінші тұжырымдама)  негізінде экономикалық бағалау аса объективті болады. Ол олармен ХШ әкелінетін экономикалық эффектіге сәйкес  ТР ақшалай баға беруге мүмкіндік береді. ТР экономикалық бағалау – бұл ресурстың берілген түрін сақтауға кететін шығындардың экономикалық расталған шегі – онда ресурстарды бағалау әр түрлі сапалы және кен орнындағы шектелген ресурстарға қоғамдық еңбектің қосымшасы нәтижесінде пайда болатын, дифференциалдық рента тұжырымдамасына негізделеді. Бағалауды есептеу үшін қорларды пайдалы  қазбалардың түрлері бойынша — А, В, С1, С2 категориялары бойынша,  пайдалы компоненттерді тура алу коэффициенттерін және минералдық шикізаттың соңғы өніміне  көтерме сауда бағасын білу керек. Есептеуді  осылай бағалау әдістемесін профессор Н.А. Хрущев ұсынды:

 мұнда: Пц – барланған қорлардың әлеуетті құндылығы; Ц – соңғы өнімнің бағасы;  Иц – алынатын әлеуетті құндылық; Ки – жер қойнауларындағы пайдалы қазбаларды  соңғы өнімге дейін тура алу  коэффициенті.  Ресейдің ұлттық байлығы шамамен алғанда – 29 трлн.долларға, Қазақстанның ұлттық байлығы 2,5 трлн.долларға бағаланады. Қазақстан  Ресеймен қатар ресурстық елдердің бестігіне кіреді, оған олардан басқа Канада, Австралия және ОАР кіреді. Жерді экономикалық бағалау әдістері. Ауыл шаруашылығында, кен-өндіру өнеркәсібінде өндірудің негізгі құралы болып табылатын жер біртекті емес. Сондықтан қандай экономикалық көрсеткіш жер ресурстарының шаруашылық құндылығының өлшемі болуы мүмкін деген табиғи сұрақ туады. Жердің құны болмайтынын және өнімде қоғамдық еңбектің  белгілі  мөлшеру заттандырылғандықтан, құны бар материалдық өнімін (бидай, металл және т.б.) жаңа тұтынушылық құнын жасаудың қажетті шарты ғана болып табылатынын  атап кету керек. Өйткені жердің бағасы тауар өндірісінің қажетті құралы ретінде Жердің жеке учаскелерінің тұтынушылық құны шамасының экономикалық көрінісі болады. Жердің жеке учаскелері сапасындағы айырмашылықтардан, өндірілген өнімнің жеке құны бірдей болмайды. 11.04.2018. ҚР-ның әкімшілік кодексі. Әкімшілік жазалау сомасының есебі.Жерді экономикалық бағалау әдістері. Су қорларын қорғау және тиімді пайдалану. Жалпы планетарлық деңгейде су сарқылмайтын ресурстарға жатады. Өйткені оның жалпы планетадағы мөлшері мұхит, атмосфера және құрылықта үнемі жүріп отыратын су айналымы нәтижесінде толықтырылып отырады. Су планетамыздың 70,8% бөлігін алып жатыр. Бүкіл су қорының 97% Әлемдік мұхиттың үлесіне тиеді. Тұщы сулардың көпшілігі (70%) қар және мұздықтар түрінде. Жер асты сулардың еншісіне тұщы су қорларының 23% тиеді. Қазіргі таңда тұщы сулардың әртүрлі ластаушылармен: пестицидтермен және химикаттармен, мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластануы негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Өнеркәсіпті елдерде су айдындары мен су қоймаларының ластануы күннен-күнге артуда. Мұхиттардың мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы бүкіл дүние жүзінде мұнай өнімдерін көптеп қолдануға байланысты болып отыр. Осының әсерінен теңіз шельфтерінде мұнай өндіру, танкерлік флот дамуда. Мұнай өндіру және оны тасымалдау кезінде, құбырларда жиі авариялар болып нәтижесінде мұхит бетінде мұнайлы дақтар жүздеген, мындаған километр жерді ластайды. Су ресурстарына және ондағы тіршілік иелеріне теріс әсер ететін заттардың бірі, өнеркәсіп орындарынан бөлінетін улы органикалық заттар. Мұндай улы заттар өнеркәсіп орындарында, транспортта, коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықта кеңінен қолданылуда. Ағын сулардағы бұл заттардың мөлшері әдетте 5-15 мг/л-ді құрайды. Ал осы заттардың шекті мөлшері бар болғаны 0,1 мг/л-ді құрайды. Басқа ластаушылардан: металдарды (сынап, қорғасын, мыс, марганец, қалайы, мырыш, хром), радиоактивті элементтерді, ауыл шаруашылығы егіс алқаптарынан және мал шаруашылығы фермаларынан түсетін улы химикаттарды атауға болады. Металдардың ішінен су қоры үшін ең қауіптісі сынап, қорғасын және олардың қосылыстары. Су қорларының ластануының бір түрі — жылулы ластану. Өнеркәсіп орындары, электр станциялары су айдынына жылы суларды жиі төгеді. Бұл өз кезегінде су температурасының көтерілуіне алып келеді. Судың температурасы көтерілгенде онда оттегі мөлшері азайып, судағы лас қосылыстардың улылығы арта түседі де биологиялық тепе-теңділік бұзылады. Лас суда температураның көтерілуімен ауру қоздырғыш микроорганизмдер мен вирустар жылдам көбейе бастайды. Сосын ішкен су арқылы организмнің ішіне түсіп әртүрлі аурулар тұдыруы мүмкін. Жер асты сулары көп аудандарда тұщы сулардың көзі болып табылады. Алайда соңғы кезде адамның шаруашылық тіршілігі барысында көптеген жер асты сулары да ластануда. Адамзат өз қажеті үшін тұщы судың орасан көп мөлшерін пайдаланады. Негізгі тұтынушылар — өнеркәсіп орындары және ауыл шаруашылығы. Сондай-ақ тұщы суларды көп пайдаланатын салаларға — тау-кен орындары, химия, мұнай химиясы, қағаз- целлюлоза, тамақ өнеркәсіптері жатады. Бұлардың еншісіне бүкіл өнеркәсіпке жұмсалатын судың 70% келеді. Қазіргі таңда адам коммуналдық-тұрмыстық қажеттілігі үшін ас суды көп пайдалануда. Қолданатын судың мөлшері аймаққа, өмір сүру деңгейіне байланысты адам басына шақ қанда 3 литрден 700 литрге дейін келеді. Өткен 50-60 жыл ішіндегі суды пайдалану мәліметтеріне сүйене отырып, жыл сайын суды пайдалану артып, табиғат үшін орны толмайтын судың мөлшері 4-5%-ды құрайтыны есептелген. Суды пайдалану және ысырап ету осы қарқынмен жалғаса берсе, халық санының өсуіне және өндіріс орындарының дамуына байланысты 2100 жылға адамзат тұщы судың бүкіл қорын тауысуы мүмкін. 12.04.2018. Судың сапасы мен берілген шөгінділерге гидробиологиялық байқаулар. Ішкі су қоймалары мен су ағындарының ластануы. Адам өміріндегі судың маңызы. Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады. Су айдындарының ластануын былайша топтайды:биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар; химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер; физикалық ластану: жылу-қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар. Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100-ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Ал Қазақстанда ауыз су сапасы МемСТ 287482 бойынша 30 міндетті көрсеткішпен анықталады. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері — тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар; өнеркәсіп орындары; ауыл шаруашылығын химияландыру: халық шаруашылығының басқа да салалары. Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді. Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%, минералдық заттар 42 тей болады. Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулар мен синтетикалық жуатын заттармен сулардың ластануы өте қауіпті. Бұлар –химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс- жидек, бау-бақша, теплица (жылы жай) зиянкестеріне қарсы бұрынғы Кеңес үкіметі кезеңінде өте көп химиялық заттар пайдаланылған Нәтижесінде, су ластанып, оның сапасы мен микрфлорасы және микрофаунасы, ірі хайуанаттар, құстар зардап шеккен. өз кезегінде химиялық заттардың зиянды қосылыстары азық –түлікпен адам организмін кері әсерін тигізді. Қазіргі кезде ашық өзен, көл суларымен қатар жер асты сулары да сарқынды, шайынды сулармен және еріген зиянды заттармен ластанып отыр. Оның негізгі ластану көздері мыналар: өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар; химиялық заттар және тыңайтқыштар; тұрмыстық қалдықтар; жер асты суларымен жалғанатын құбырлар; ірі құрылыс учаскелері; күзгі алаңдар, бұрғы-скважиналары болып табылады. Жер асты суларында әртүрлі жұқпалы аурулар тарататын микробтар, вирустар кездеседі. Қазақстан жағдайында өзен-көлдердің ластануы көбіне өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретін жерлерде жаппай сипат алуда.13.04.2018. Қазақстан су ресурстары. Қазақстанның биологиялық қорлары, оларды қорғау және тиімді пайдалану. Арнайы қорғалатын территориялар. Қазақстанның су ресурстары – Қазақстанның жер үсті суларының ресурсы сулылығы бойынша орташа көлемі 100,5 км3; соның ішінде не бары 56,5 км3-і ғана республика аумағында қалыптасқан, қалған көлемі Орта Азия мемлекеттерінен, Ресей Федерациясынан және Қытай Халық Республикасынан келетін өзен суларынан құралады. Өзен ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен неғұрлым аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көлемі 54,5 км3-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа есеппен жылда шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көлемі 58 км3-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км3-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты суларының қоры 15,1 км3-ді құрайды, оларды пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км3. Қайтымды сулардың көлемі 4 км3, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болып табылады. Соңғы кезде су ресурстарының сандық және сапалық сарқылуы жүріп жатыр. Адамзат өз қажеттілігіне негізінен гидросфера жалпы көлемінің 1% құрайтын тұщы суды пайдаланады. Бұл мәселені шешу үшін әлемдік мұхит, жер асты және мұздықтардың суын тұщыландыруды қарастыру керек. Бұлардың ішінде жер асты суларының біршама болашағы бар. үниежүзiнде ұлттық парктер мен оларға тән территориялардан бес категорияны бөлiп қарастырамыз: 1) ұлттық парктер; 2) провинциальдi парктер; 3) толық резерваттар немесе бағытталған тәртiп резерваттары, 4) табиғи парктер және әртүрлi профилдегi заказниктер; 5) тарихи, мәдени – тарихи және археологиялық заказниктер. Ұлттық парктер – негiзгi мiндеттерi – табиғи комплекстердi қорғаумен бiрге, рекреациялық мақсатқа арналған ерекше қорғалатын табиғи ландшафтар немесе олардың бөлiктерi кiретiн, үлкен территория. Ұлттық парктiң барлық территориясында және оның қорықтық аймағында жер қорын пайдалануды басқаратын әкiмшiлiк басқармасы бар. Дүниежүзiнде 4 млн. км алып жатқан, шамамен 2 мың осындай парктер бар.Ұлттық парктер территориясы экологиялық, тарихи және эстетикалық жағынан бағалы, және табиғи мәдени ландшафтарды бiрiктiредi. Бұл территорияларда: кiруге болмайтын қорықтық аймақтар; туристердiң реттелген саяхатына ашылған, рекреакциялық аймақтар; шектелген шаруашылық қызметтер жүргiзiлетiн аймақтар. Ұлттық парктер өлi және тiрi табиғат объектiлерiмен бiрге ерекше бағалы табиғи комплекстердi қорғайды, және тарихи және мәдени ескерткiштердi де қорғайды. Олардың қорықтық аймақтарында ғылыми зерттеулер жүргiзiледi. Бiздiң елдегi үлкен Қорғалжын қорығы (ауданы шамамен 240 мың.га.), ол жерде қызғылт фламинго ұялары, тыпшақ – шөлдi далалар, батпақтанған Қорғалжын және Теңiз көлi және олардың ихтиофаунасы қорғалған. Қазақстандағы ауданы жағынан екiншi қорық – Үстiрт, ол жерде Тұран ойпатының ландшафты шөлi және Үстiрт платосы, муфлон, гепард, жайран және сайғақ қорғалады. Қорғаудың қатаң тәртiбi бар территриялар резерваттар деп аталады. Оларға кең қорғалатын территориялардың орталық, бағалы бөлiгi – қорықтар мен ұлттық парктер кiредi. Резерваттарда кез келген шаруашылық қызметi толық тыйым салынады, және олар экскурсанттар мен туристер үшiн жабық. Ерекше әдемiлiгi және тарихи бағалылығы бар жеке табиғи объектiлер, қорғалатын табиғи объектiлер – табиғат ескерткiштерi деп аталады. Қазақстанда 24 табиғат ескерткiшi бар, Мысалы, Шарын шетен тоғайы, Пожарная Сопкасы, Синегорск пихталы тоғайы және т.б. Республикада алғашқы мемлекеттiк ұлттық табиғи парктер құрылған. Қазiр олар төртеу — Алтын – Эмель, Iле – Алатау, Баянауыл және Көкшетау. Болашақта тағы 12-сi ашылады. Ботаникалық саябақ, зоологиялық және дендрологиялық парктер географиясы кеңеюде. Олар Астана, Қызылорда және Атырау қаласында ұйымдастырылады. 14.04.2018. Әуе кеңістігін қорғаудың әлеуметтік – экономикалық мәселері. Табиғат байлығын кешенді пайддалану және кешенді бағалау. Ғылыми – техникалық жетістіктер және табиғат пайдалану. Табиғатты пайдаланудағы ҒТЖ: мәселелері мен жетістіктері. Табиғатты пайдаланудағы ҒТЖ мәні және ролі. ҒТЖ негізгі бағыттары және олардың табиғатты қорғау қызметіне әсері.Ғылыми-техникалық жетістіктер қоғам мен табиғат арасындағы қарама-қайшылықтарды күшейтпей, тегістеуі үшін, ол келесі бағыттар бойынша даму керек: — биосфера тұрақтылығының маңызды теориясын құру; — Жер қойнауларынан пайдалы қазбалардың алыну дәрежесін арттыру;- ресурстарды дайын өнімге қайта өңдеу және тұтынушыға дейін жеткізу процесінде шығыстарды қысқарту;- жаңа технологияларды қолдану және материалдарды айырбастау есебінен дайын бұйымдардың салмағын әлемдік стандарттарға дейін төмендету; — жаңа материалдар жасау.2 Табиғатты пайдаланудағы ҒТЖ негізгі бағыттары. Пайдалы қазбаларды өндірудің жаңа жоғары білікті тәсілдерін ендіру, жер қойнауларынан пайдалы қазбалардың алыну дәрежесін арттыру. Осы уақытқа дейін көмір мен фосфатты өндіру кезінде – 30%-і, темір рудасын өндіргенде 20%-і жер қойнауларында қалады. Бұл техниканың (машинаның, жабдықтардың) және технологиялық өндірудің дамуымен қамтамасыз етіледі. Аса толық алу ресурстармен қамтамасыз етілгендікті ұлғайтуға, мертіккен ландшафттар үлесін азайтуға, өндірілетін шикізаттың әрбір тоннасына келетін, аршылған тау жыныстары түріндегі қалдықтардың көлемін азайтуға; ресурстарды дайын өнімге қайта өңдеу процесінде олардың шығындарын қысқарту — ресурстарды тасымалдау кезінде шығындарын азайтуға; жаңа технология және материалдарды айырбастау есебінен, дайын бұйымдардың салмағын әлемдік стандарттарға дейін төмендетуге; жаңа материалдар жасауға, шайырларды, пластмассаларды және т.с.с. өндіруге мүмкіндік береді. Ақ қалдықты және қалдықсыз технологияларға өту; оған бір кәсіпорындар өндірісінің жанама өнімдерін жаңа өнім өндіру үшін басқалармен пайдалану жолымен қол жеткізіледі; өңдеуден кейін өндірісте қайта пайдаланылуы мүмкін, екінші реттік ресурстар, қалдықтар (макулатура). Ауыл шаруашылы-ғындағы қалдықсыз өндірістің үлкен резервтері, мысалы: қант қызылшасын қантқа қайта өңдеген кезде күнжара малдың жеміне кетеді. 3 Минералдық ресурстарды кешенді аз қалдықты қайта өңдеу. Минералдық ресурстарды кешенді аз қалдықты қайта өңдеу. Ауыл және коммуналдық шаруашылықта және өнеркәсіпте суды сақтаудың жаңа технологияларын қолдану. Ғылыми-техникалық жетістіктер өнеркәсіпте ғана емес, сонымен бірге ауыл шаруашылығында да аталады, мұнда табиғи ресурстардың тозуымен және ластануымен жалғасады. Бұл минералдық тыңайтқыштарды минимум заңының талаптарын есепке алмай және оларды енгізу мерзімдерін қатаң сақтамай пайдаланумен байланысқан, бұл қоректендіру өнімдерінің, топырақтың ластануына, су қоймаларының эвтрофикациясына әкеледі. Ағынды суларды тазартудың және зарарсыздандырудың негізгі әдістері. Аз қалдықты технологиялардың алуан түрлілігі айналымдық сумен қамтамасыз ету болып табылады, бұл кезде өндіру кезінде пайдаланылған су тазарту ғимараттарында тазартылады және өндіріске қайта жіберіледі, сонымен бірге су қоймаларына ағынды сулар жиналмайды. Ауа бассейнін қорғау бойынша прогрессивті технологиялар. Қалдықсыз өндіріс және қалдықтарды пайдалану, зарарсыздандыру проблемалары. «Қалдықсыз технология» терминін алғаш рет академик Н.Н.Семенов ұсынды. Оның астарында тұйықталған материалдық және энергетикалық ағындары бар оңтайлы технологиялық жүйелерді құру көзделеді. Мқндай өндірістің ағынды сулары, атмосфераға зиянды лақтырыстары және қатты қалдықтары болмау керек және табиғи су қоймаларынан суды қолданбау керек. Қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды кеңінен ендіру. Биосфераны зиянды газ лақтырыстарынан қорғаудың аса сенімді және ең үнемді тәсілі қалдықсыз өндіріске немесе қалдықсыз технологияларға өту болып табылады. Табиғатты қорғау қызметін жақсартудың ең маңызды факторы. Өндірісте ҒТП жылдам қолдануда экономикалық ынталандыру. ҒТП экономикалық тиімділігін анықтау. Табиғатты ұтымды пайдалану және қорғау ісіндегі халықаралық ғылыми-техникалық ынтымақтастық б.т.16.04.2018. Табиғат пайдалануды басқару негіздері. Табиғатты қорғауға, тиімді пайдалануға ынталандыру. Табиғат пайдалану төлемдері. Біздің еліміздің табиғат байлықтары орасан зор, олар халық қажетін қанағаттандыру әрі шаруашылығы дамыту үшін қажеттің бәрін береді. Дегенмен, бұл байлық қаншалықты мол болғанымен, оны сақтай біліп, дұрыс пайдаланбаса, уақыт өткен сайын ол да сарқылады. Сондықтан табиғат байлықтарын қорғаудың аса зор маңызы бар. Қазақстанның табиғатты қорғау жөніндегі заңдары. Еліміздің табиғат байлықтарын дұрыс пайдалану мәселесіне зор көңіл бөліп, 1918 жылдың өзінде-ақ табиғатты қорғайтын арнаулы комитет ұйымдастырды. Соның нәтежесінде табиғат байлықтарын дұрыс пайдалануға және қорғауға бағытталған алғашқы заңдар белгіленіп қабылданды. 1962 жылғы 16 маусымда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Қазақстан табиғатын қорғау» туралы жарлығы шықты. Жарлықта пайдалы қазбаларды, суды (жер беті мен жер асты сулары), ормандар мен құстар, атмосфералық ауа, топырақ, сирек ландшафтылар және тағы басқаларды қорғау қарастырылды. Жарлықта қосымша арнайы нұсқау жазылып, онда әр түрлі табиғат байлықтарын пайдалану, орман, топырақтың құнарын сақтау, ауа мен су қоймаларын қорғау, балық аулау мен аңшылық туралы ережелер бар.Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы туралы» Жарлығы — 2003 жылы 3 желтоқсан күні Астанада қабылданды. Осы жарлықта бүгінгі ғаламдық және Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етумен бірге елдің экологиялық дамуы жөніндегі мемлекеттік шаралардың кешені айқындалды. Табиғатты қорғау мәселесіне қазірде де зор көңіл бөлінуде. Халықаралық табиғатты қорғау одағының шешімі бойынша әр елде табиғат қорлары мен табиғатты қорғау үшін сирек кездесетін, құрып кету қаупіндегі жануарлар мен өсімдіктердің түрлері есепке алынған. Біздің елде «Қызыл кітап» 1978 жылы ұйымдастырылған. Мұнда аңның 21 түрі және осы тектес түрдегі кездесетін аңдар мен торғайлардың 8 түрі көрсетілген, оларды сақтап қана қоймай, бұлардың санын көбейтудің барлық шаралары қолданылады. Қалпына келтірілген жануарлар мен өсімдіктердің түрлері «Қызыл кітаптан» алынған. Табиғатты қорғау мен табиғат қорларын тиімді пайдаланудың екі бағыты бар: мемлекеттік және жалпыхалықтық. Мемлекеттік бағыт тиісті заңдармен, әрі үкіметтің қарарларымен анықталса, ал жалпыхалықтық бағыт өзінің тікелей қатынасуымен және қоғамдық ұйымдар арқылы іске асырылады. Табиғатты қорғау ісіне тікелей қатынасудың қажеттілігі. Республика табиғатын қорғау ісіне барлық азаматтар ат салысуы тиіс. Табиғатты қорғау саласында арнайы кұрылған ұйымдардың ішінде Қазақстанның Табиғат комитеті көрнекті орын алады. Бұл комитет табиғатты қорғау саласындағы ғылыми мекемелер мен ұйымдардың жұмысын үйлестіріп, бір мақсатқа бағыттал, республикалары экологиялық дағдарысты шешуге жұртшылықты жұмылдырады. Елімізде Табиғат қорғау қоғамы жұмыс істейді. Табиғат қорғау саласында әсіресе қоғамның жас мүшелерінін белсенділігі ерекше. Олардың көмегімен республикада жыл сайын көптеген бақтар мен саябақтар ірге көтереді, ондаған тонна мәдени өсімдіктердің түқымдары мен дәрі-дәрмектік өсімдіктер жиналады. «Құстар күнін», «Орман мен бақ айлығын», «Сабан той» өткізу мектеп өмірінде дәстүрге айналған. Көптеген мектептерде «Жас орманшы», «Су сакшыларының» штабтары құрылды, республикада «мектептік орман шаруашылықтары» жұмыс істейді. Республика табиғатын корғауға тікелей қатынасып, әр азамат материалдық жөне эстетикалық маңызы бар табиғи ортаны сақтауға, көркейтуге өз үлесін қосады. 17.04.2018. Жер қорын пайдалану төлемдері. Су қорын пайдалану төлемдері. Орман қорына төлемдер. Қоғам мен табиғаттың қатар өмір сүруі бір-біріне тығыз байланысты заңдылық айналадағы табиғи орта-адам өмірі мен денсаулығына қатысты оның байлығын дұрыс пайдалана білсе, ол сарқылмайтын игілік көзі болмақ. Бірақ, ол қоғам мемлекет тарапынан әлемдік мәні бар жәйттерді ескере отырып, экологиялық, әлеуметтік және экономикалық қатынастардытопырақ реттеуді талап етеді. Бұл ретте қоғам табиғи байлықты ұтымды пайдалану, оның сапасын арттыру, жаңарту, табиғи ортаны бүгінгі және келешек ұрпақтардың мүддесі үшін қорғау шараларын жүзеге асыруды міндеттейді. Егемендік алған аз уақыттың ішінде Республикада осындай шараларды жүзеге асыру үшін көптеген жұмыстар атқарылуда. Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды. Ол-барлық басқа заңдардың түпнұсқасы. Айналадағы табиғи ортаны қорғау. Жер, жер қайнауы және минералдық шикізатты ұқсату. Су, орман кодекстері. Жануарлар дүниесін қорғау, оның өсімін молайту және пайдалану туралы заңдар қабылданды. Олардың нарықтық экономиканың өтпелі кезіндегі талаптарына сай қызмет ететін сапалық деңгейі қарастырылған. Табиғатты жалпы пайдалану – бұл адамның күнделікті өмірі мен денсаулығы, мәдени-эстетикалық қажеттіктерін табиғат объектілері есетінен тегін қанағаттандыру. Табиғатты жалпы пайдалану үшін табиғи ресурстар жекелеген азаматтарға бекітіліп берілмейді. Кейбір реттерде арнайы уәкілдік берілген органдар мен жергілікті өкілетті органдар табиғатты жалпы пайдаланудың өзге шарттарын белгілеуі мүмкін. Табиғатты арнайы пайдалану – бұл табиғатты, оның қорын пайдаланушылардың әлеуметтік және экономикалық мұқтаждықтарын табиғи қорлар есебінен ақы төлеп қанағаттандыру. Табиғатты арнайы пайдаланудың шарттары дегеніміз – табиғат объектілерін нақтылы игерудің нысаны. Оны іске асыру үшін табиғи ресурстарды арнайы пайдаланудың негізгі шарттары – табиғи ресурстарды пайдаланатын немесе айналадағы табиғи ортаға ықпал жасайтын кәсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдар мен азаматтарға, олардың меншік нысанына қарамастан, табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін; айналадағы табиғи ортаға ластайтын заттарды шығарғаны және тастағаны, өндіріс пен тұтыну қалдықтарын орналастырғаны үшін төлем-ақы белгіленеді. Табиғи ресурстарды арнайы пайдалануға берудің және айналадағы табиғи ортаны қорғау жөніндегі экологиялық талаптарды сақтаудың ережелері табиғат қорғау заңдарымен және табиғатты пайдалану туралы шартпен шегенделеді. Табиғатты пайдалану туралы шарт табиғатты пайдаланушылар көздеп отырған шаруашылық немесе өзге де қызметте және осы орайда қолданылатын технологияға экологиялық сараптаманың қорытындылары болған жағдайда жасалады. Бұл шартта мынадай ережелер көрсетілуі тиіс: -шаруашылықты жүргізуге және өзге де қызметке жол беруге болатын экологиялық талаптар; -пайдаланатын табиғи ресурстар мен оларды тұтыну лимиттері негізінде жасалатын тізбе мен жылдық көлем; -табиғи ресурстарды пайдаланғаны және айналадағы табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдердің төлеу мерзімі мен мөлшері; -табиғи ресурстардың жалпы пайдаланудан шығып қалуына байланысты оларды жаңғыртуға арналған төлемдердің мерзімі мен мөлшері; -ілеспе табиғи ресурстарды қорғау тәртібі, соның ішінде жерді рекультивациялау тәртібі; -өндіріс пен тұтыну қалдықтарын орналастырудың көлемі мен тәртібі, оларды орналастырғаны үшін төлемдерді төлеу мерзімі мен мөлшері; -табиғи ресурстарды ұтымды пайдаланбаған, айналадағы табиғи ортаны лимиттен тыс тұтынып ластағаны үшін айып салып жазалауды қолданудың шарттары мен тәртібі; — қолданылатын технологияға ерекше талаптар; — берілетін жеңілдіктер; -тараптардың шарт талаптары мен ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілігі.18.04.2018. Минералдық ресурстар үшін төлемдер. Табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдер. Табиғи ортаны қорғаудың халықаралық, әлемдік мәселелері. Табиғи ресурстарды пайдалануға арналған төлемдердің негізгі тағайындалуы оларды ұтымды пайдалануды ынталандыру болып табылады.Табиғи ресурстар үшін төлем мемлекет пен кәсіпорынның бәсекелес табиғи фактор себептері бойынша өзара қатынасын реттеу үшін тағайындалған. Төлемдер аударымдар және бір реттік төлемдер, айыппұлдық төлемдер түрінде алынуы мүмкін, олар кәсіпорындар пайдасының шамаларында және материалдық ынталандыру қорларында көрсетілу керек. Табиғи ресурстар, өндірістік процесті қамтамасыз етудегі ролінен алғанда, екі топқа топталады: әмбебап тағайындалған және арнайы тағайындалған ресурстар. Минералдық-шикізат ресурстар және орман ресурстары үшін төлемдер арнайы тағайындалған төлемдерге жатады. Арнайы тағайындалған табиғи ресурстар сәйкес өнім өндірісінде арнайыландырылған салалардың шектелген шеңберімен өнімнің нақты түрлерін алу үшін пайдаланылады. Оларға кен өндіру өнеркәсібінің материал-дық негізі болып табылатын, түрлері бойынша пайдалы қазбалар жатады. Төлемдердің қолданылатын түрлерін жалпылау олармен орындалатын өндірістік функциялардан, тағайындалуынан алғанда, оларды келесі ретте жіктеуге мүмкіндік береді:— ТР пайдалану құқығы үшін төлемдер;— ТР пайдалану үшін төлемдер;— ТР қорғау және ұдайы өсіру үшін төлемдер;— ТР талқылау үшін төлемдер;— қоршаған табиғи ортаны қорғау үшін төлемдер;— табиғатты қорғау заңдарының сақталмағаны үшін төлемдер.ТР пайдалану үшін төлемдер басты түрде төлемнің екі түрінен тұрады. Төлемдердің бірінші түрі – бұл «табиғи еңбек өнімділігімен» анықталатын ренталық төлемдер, (ТР табиғи құндылықтарына; экономика-географиялық, кен-геологиялық шарттарға және т.б. байланысты), олар дифференциалдық жер рентасының және олардың әр түрлері – кен, орман, су рентасының шамасында көрсетіледі. Сондықтан ТР меншік иесі берілетін ТР пайдаланудың потенциалдық тиімділігіне байланысты оларды пайдалану үшін төлемдердің дифференциалдық шамасын алады, яғни табиғатты пайдаланушыдан ренталық төлемдерді алады. Заңнамалық нормативтердің сақталмауынан тұжырымдамалық төлемдер төлемдер мына формула бойынша анықталуы мүмкін:Пнз = (Пр + Rм + ∑Qф)хКш,мұнда: Пнз – белгіленген нормативтердің сақталмауы үшін төлемдер, теңге; Кш – айыппұлдық коэффициент, бір рет. СДЖ арналған бақылау тапсырмалары (№4-тақырып): 1. Ресурстардың салыстырмалы және абсолют сарқылмайтындығы; 2. Пайдалы қазбалардың кен орындарын экономикалық бағалаудың принциптері және критерийлері — минералдық ресурстарды пайдаланудағы маңызды экономикалық қозғаушы күш; 3. Ресурстарды бағалау — ұлттық байлық элементі ретінде.19.04.2018. Табиғат байлығының сарқылуы туралы қазіргі теориялар. Тауар – ақша қатынасы жағдайында табиғатты пайдалану және жеке меншік қатынастары. Табиғатты пайдаланудың артуы және экологиялық тоқыраулар. Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңызы — ол адамды қолданылуы анағұрлым ириоритетті ресурстарды пайдалануға бағыттайды. Оларға ең алдымен сарқылмайтын ресурстар.Біріншіден бұл ресурстарды пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері айтарлықтай болмайды. Оларды толық пайдалануға мүмкіндік беретін жолдарын жасауы қажет. Екіншіден, қалпына келетін ресурстарды пайдаланудың болашағы бар. Мысалы өсімдіктер, жануарлар. Сарқылатын ресурстарғажақын кезеңде немесе болашақта табиғат қорының сарқылу қаупі төніп тұрған заттар жатады. Бұларға ең алдымен қазба байлықтар мен тірі табиғат ресурстары жатады. Ресурстардың сарқылуы салыстырмалы ұғым. Сарқылмайтын ресурстарғашексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар жатады. Мысалы, күн энергиясы, жел, теңіздің толуы мен қайту энергиялары. Бұл жағдайда да сарқылмайтын ұғымы мен салыстырмалы түрде айтылады. Себебі, әрбір ресурс үшін пайдаланудың шегі болады. Мысалы, белгілі бір мөлшерден артық күн энергиясын пайдалану жер маңындағы кеңістіктің температурасының артуына әкеліп, термодинамикалық дағдарысты туғызуы мүмкін. Ресурстардың ішінен судың орны ерекше. Су ластану нәтижесінде уақытша (сапалық жағынан) сарқылады, бірақ сандық жағынан сарқылмайтын ресурс. Жердегі судың қорының мөлшері өзгермейді. ал оның жеке сфералар (мұхит, құрлық, атмосфера) немесе түрлері (сұйық, қатты, бу тәрізді) арасында таралуы әр түрлі болуы мүмкін. Табиғат ресурстарының сарқылу мәселесі жылдан-жылға өзекті мәселеге айналып келеді.Бұл олардың мөлшерінің шектеулілігіне және оларды пайдаланудың артуына байланысты. Б. Скиннердің 1989 жылғы мәліметтері бойынша халық санының қазіргі өсу жылдамдығы жылына 1,7% болған жағдайда ресурстарды пайдалану әрбір 41 жыл сайын екі еселену керек. Бірақ, мысалы, алтын өндіру жылына 4%-ға артып отырса, оның екі еселену периоды 18 жыл, минералдық ресурстардың қолданылуы орташа шамамен жылына 7%-ға артып отырса, ал екі еселену периоды 10 жыл болып отыр. Адамзат қоғамы көмірді 800 жылдан бері өндіріп келеді бірақ оның жартысы соңғы 30 жылда өндірілген. Көміртегініңқосылыстарынан тұратын ресурстарды пайдалану жылдамдығы ерекше назар аударылады. Себебі олар энергия мен көптеген азық-түлік алудың негізгі көзі болып табылады. Сонымен қатар, оларды пайдалану ғаламдық мәселелер: парниктік эффект, қышқылдық жаңбырлар және т.б. туғызатын атмосфераның ластануымен тығыз байланысты. Қазіргі кезде табиғатта миллиондаған жылдар барысында жиналған жанғыш қазба байлықтар бір жылда жағылады. Ғалымдардың жасаған болжамдарының біреуіне сүйенсек, жанғыш отындарды пайдаланудың қазіргі жылдамдығы сақталса, онда барланған мұнай қоры шамамен 30—40 жылға, газ 40-50 жылға, көмір — 70—80 жылға жетеді.Ең көп пайдаланылатын металдарға қатысты (темір мен алюминий) Б. Скиннер былай дейді: темір қолданылу мөлшері бойынша қазір бірінші орында (алюминийден кейін). Оны пайдаланудың қиындықтары, олардың негізгі массасының мөлшері аз қосылыстарда болуына байланысты. Экологиялық тұрғыдан темірді қорыту күкіртті ангидрид пен көміртегінің қостотыгымен ластандырылады. Көмірқышқыл газымен ластану негізінен технологиялық процесс кокстың пайдаланылуымен байланысты. Алюминийді қорыту өндірістің энергия сыйымдылығының жоғары болуымен сипатталады. 1 т металл алу үшін 7 т көмір жанғанда бөлінетін энергияға тең энергия қажет. Сонымен қатар, алюминий өндірілетін негізгі шикізат — бокситтің қоры шектеулі. Ол басқа химиялық элементтердің шайылуы нәтижесінде тропиктік топырақтарда түзіледі. Алюминийді нифелин мен сазды топырақтан алуға болады. Бірақ, бұл шикізаттардан металды бөліп алу өте кең мөлшерде энергияны қажет ететіндіктен экономикалық тұрғыдан тиімсіз.20.04.2018. Экономикадағы экологиялық факторлар. Экономиканың табиғат сыйымдылығы. Экономикалық бағалаудың негізгі ұстанымдары мен әдістері. Экономика саласында жаңа экологиялық-экономикалық жобаларды қалыптастыру үшін экономикалық дамуды экологиялау қажет болады. Қоғамның техносферамен және оны қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасына экономиканың барлық құрылымдары мен салалары – өндіріс, бөлу және тұтыну қамтылған. Осыған байланысты экономиканың дамуы адамзат қоғамындағы қажеттіліктің шексіздігі, ал қажеттілікті қанағаттандыратын материалдардың ресурстар шектеулілігі туралы түбірлі жағдайды мойындауымыз керек. Ол жағдай шектеулі ресурстармен қажеттілікті неғұрлым толық қанағаттандыру үшін экономикалық процестерді оңтайландыру, тиімділігін арттыру қажетілігін туғызады.Экономиканың табиғат ресурстарымен қамтамасыз етілуі экология заңдылықтарына бағынышты екені ұзақ уақыт мойындалмай келді. Бірақ, соңғы он жылдықтарда өндіргіш күштердің қарқыны өсуіне байланысты бұл тәуелділік айқын сезіле бастады. Мысалы, топырақтың бір пайыз төмендеген құнарлығын бұрынғы қалпына келтіру үшін жұмсалатын шығындарды 10% арттыру керек. КСРО-да өткен ғасырдың 20-шы және 90-шы жылдары аралығында 1 центнер дәнді дақылдар өндіруге жұмсалатын қаржы 1100 есе өсіпті. Кесілген орманның орнына қолдан отырғызылған немес қалпына келтірілген орман бұрынғы табиғи күйіне келмейтіні белгілі болды. Осы мысалдардың өзі табиғат ресурстарын ысырапшылдықпен пайдалану қымбатқа түсетіні, ең бастысы — зор әлеуметтік-экологиялық және экономикалық зиян әкелетінін көрсетеді. Бұл мәселені әлеуметтік-экономикалық саланы экологиялау арқылы шешуге болады. Ол үшін:– экологиялық факторлар мен ресурстарды, оның ішінде қалпына келетіндерін басқа экономикалық категорияларды байлықтың басқа категорияларымен тең қарастыру;– ресурстарды пайдалану мен өндіріс экономикасын экологиялық шектеулерге және төлем жүйесін кеңіте отырып, табиғатты тепе-теңдік жағдайында пайдалану принципіне бағындыру;– табиғат қорғау қызметтерін экономикаға тікелей қосу, технологиялық қайта жарақтау негізінде өндірістің сапалы өсу стратегиясына өтуі.Қазіргі күнге дейін табиғаттан қанша ресурс алуға болатыны, оған қаншалықты әсер етуге болады және оның салдары қалай болатыны айқындалған жоқ. Біздің экономикамыз ресурс тұтынушы бағытта екені белгілі. Бірақ, ресурс тұтынудың артуы ұлттық табыстың өсуіне шамалас емес. Яғни, мәселе пайдаланған ресурс көлеміне емес, экономикалық құрылымға байланысты. Қазіргі қалыптасқан үрдіспен экономиканың қарқынды дамуына табиғат ресурстары жетпейді. Оның үстіне көптеген ресурстар сарқыла бастады және пайдаланылуы шектелді. Экологиялық мәселелерді талдау және экономиканың ресурс үнемдеуші түрақты даму жолына түсу үшін жаңа шешімдер қажет екенін талап етуде. Қазіргі нарық жағдайында қанша өнім шығару емес, табиғатқа зиян келтірмей қанша ресурс пайдалануға болады, табиғаттың қалыпты жағдайын өзгертпей қаншалық әсер етуге болады деген мәселені шешу керек. Ол үшін өндірістің алғашқы факторларын соңғы тұтыным өнімімен байланыстыратын мақсатты бағдарламалар керек. Осы өндірістік тізбектің (өндіру, тасымалдау, өңдеу, тұтыну) өне бойында ресурс үнемдеу жолдарын, өндірістің тиімділігін арттырудың негізінде ең соңғы өнімді тұтынуды азайтуды ойластыру қажет. 21.04.2018. Табиғат байлығын кешенді пайдалану және кешенді бағалау. Табиғатты пайдалану саласындағы ҒТЖ мүмкіндіктері мен міндеттері. Ренталық бағалау. Табиғи ресурстардың территориялық үйлесімдерін экономикалық бағалау. Аймақтық табиғатты пайдалану келесі принциптерге бағыну керек: экологиялық теңгерімділік. Ол  белгілі территорияда материалдық өндірістің дамуы оның экономикалық төзімділігіне сәйкес жүзеге асырылу керек дегенді білдіреді. Шаруашылық және аймақтық мүдделерінің оңтайлы үйлесімі. Пайдалы қазбаларды өндіру үшін, тұрғылықты ел өмірінің, территориялардың экологиялық негіздерін бұзуға жол берілмейді, сонымен бірге ірі халық шаруашылықтық жобаларды жүзеге асыруға жергілікті халықтың белсенді қарсы әрекеті де үнемі негізделмейді, өйткені барлығы да экологиялық таза жерде өмір сүргісі келеді, бірақ бензин, электр энергиясы, орталықтандырылған сумен жабдықтау, канализация және басқа игіліктер әркімге керек. Құрылысты басқа аудандарға ауыстыру қоршаған ортаға одан да көп зиян әкелуі мүмкін. Табиғатты пайдаланудың жоғарыда аталған принциптерін сақтамау Қазақстан Республикасында барлық ауданының 10%-ке жуығының экологиялық жағдайы шиеленіскен көптеген территориялардың пайда болуына әкеліп соқты. Аймақ ресурстарын пайдаланудан болатын экономикалық эффектіні анықтау тәртібі. Табиғатты ұтымды пайдалану деп табиғи ресурстарды зерделеуді, оларды ұқыпты пайдалануды, халық шаруашылығын дамытудың қазіргі ғана емес, сонымен бірге болашақ мүдделерін де есепке алғанда ұдайы өндірісті қорғауды және адамдардың денсаулығын сақтауды түсінеміз. Табиғатты қорғау шараларының тиімділігі  келесі формуламен  берілуі мүмкін: мұнда Э – табиғатты қорғау шараларының тиімділігі;— ластанулардың төмендеуі нәтижесінде зияндардың азаю сомасы; — табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыруға келтірілген жылдық шығындар.Кешенді экономикалық бағалау. Аймақтық табиғатты пайдалану экологиялық теңгерілгендік принципіне бағыну керек, ол материалдық өндірістің белгілі территорияда орналасуы мен дамуының оның экономикалық төзімділігіне сәйкес жүзеге асырылуы керектігін білдіреді.Аймақтық және  аумақтық мүдделердің оңтайлы үйлесу принципінің  де маңызы аз емес. Шикізатты экономикалық бағалау кен орындарын геологиялық зерделеу-дің, жобалаудың және  пайдаланудың барлық сатыларында жүзеге асырылады. Минералдық шикізатты экологиялық бағалау – тікелей руданың экономикалық бағасын, кен орнының өнеркәсіптік бағасын, минералдық-шикізат базасының бағасын қамтитын  ұғым. Кен орнының қорларын өнеркәсіптік пайдаланудан болатын эффектіні анықтау кезінде қоршаған ортаға келтірілген әлеуметтік-экологиялық зиянның мөлшерін анықтау, қолданылып жүрген әдістемелік ұсыныстарға сәйкес жүргізілу керек: кәсіпорындардың зиянды лақтырыстарымен атмосфераның ластануымен халық шаруашылығына келтірілетін зиянды анықтау; табиғатты қорғау шараларын жүзеге асырудың экономикалық тиімділігін анықтау және қоршаған табиғи ортаны ластаумен келтірілген экономикалық шығынды бағалау және т.с.с.23.04.2018. Ауа үлгісін таңдау барысындағы метеорологиялық бақылаулар. Метеоқұралдардың көрсеткіштерін анықтау (желдің жылдамдығын, температураны, ауа ылғалдылығын, атмосфералық қысымды анықтау). Ауа райының жағдайларын метеорологиялық бақылау(визуалдық):ауа райының жағдайы, жамылғы қабатының жағдайы, тжамылғы қабатының жағдайы, түтін факелдерін бақылау. Ағын суларын тазарту сатылары бойынша тазарту ғимараттарына экскурсия жасау. Атмосфера ауасының жағдайын бақылау және қадағалау қызметі екі жүйеден тұрады. Біріншісі, бақылау мониторингі; екіншісі – қадағалау мониторингі. Бірінші жүйе – қала, елді мекендердегі ластану көзінен алыс және жақын жатқан қалалар мен елді мекендерден пайда болған территориялардағы атмосфера ауасының сапасын бақылауды қамтамасыз етсе, екінші жүйе ластаушы заттарды бақылайды және атмосфераға шығарылатын зиянды қадағалап отырады. Атмосфера ауасының ластануын бақылау антропогендік әсерлермен ластанған аудандарда жүргізіледі. Жүргізілген бақылаудың сапасы мен мүмкіндіктеріне қарай барлық атмосфералық ауаны қорғау шараларының тиімділігі байланысты болады. Ластану көздерінен (ошақтарынан) алыс жатқан аудандарда (реңдік) бақылау ластаушы заттардың шоғырлануының биотаға әсерін қадағалайды. Реңдік бақылау экологиялық мониторингтің арнайы бағдарламасы мен ережесіне сәйкес биосфералық қорықтар аумағында жүргізіледі. Биосфералық қорықтарда атмосфера ауасының ластануын болжау мен бағалау ондағы қорғасын, кадмий, көміртегі тотығы, мышьяк, сынап және т.б. хлорорганикалық қосылыстардың құрамына талдау түргізу арқылы анықталады. Реңдік бекеттерде ауаның ластану жағдайын өлшеп қана қоймай, сонымен қатар, метеорологиялық бақылаулар жүргізіледі. Атмосфера ауасының реңдік деңгейін бақылау барысында ондағы қосылыстардың тасымалдану түрі мен техногендік факторлармен гидрометеорологиялық процестердегі рөлі анықталады. Реңдік бекеттерде бақылау жүйесін құру сыны, бақыланатын қоспалардың тізімі, өлшемдерді өңдеу мен бақылау әдістері, ақпарат алмасу жолдары халықаралық ынтымақтастық әдістері анықталып зерттеледі. Реңдік мониторинг бекеттерінде атмосфера ауасының сапасын бақылау физикалық, химиялық және биологиялық көрсеткіштер арқылы жүзеге асады. Антропогендік әсермен қарқынды ластанған аймақтардағы атмосфера ауасының ластануын бақылауды ұйымдастырудың қажеттілігі математикалық және физикалық модельдеу әдістерін қолдану арқылы теориялық және тәжірибелік зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді. Репрезентативтік (нақты) ақпарат алу үшін ауа ластануының уақытша өзгеруімен кеңістіктік сипатын және метеорологиялық жағдайын зерттеу үшін жылжымалы зертханалар қолданылады. Бұл әдіс арқылы бақыланатын ауданның сызба-картасын ауа байқалымын (проба) зерттейтін жерлерді 0,1-0,5-1,0 км қашықтықта жиі торлармен белгілейді. Егер сол жерлердегі ауа құрамындағы қоспалардың шоғырлануында арнайы бақылау белгіленген нормативтен жоғарылағаны байқалса, онда бақылау жүргізеді. Бақылау тіректерінде РШШ көрсеткіштерінің санитарлық-гигиеналық нормативтен асып кетпеуі қадағаланады. Кең тараған ластаушы заттар: шаң, күкірт диоксиді, көміртегі тотығы, азот тотықтарының мөлшері міндетті түрде анықталады. Атмосфера ауасының радиоактивті заттармен ластануын бақылау реңдік деңгейде АЭС және радиоактивті заттардың шығарылуы бойынша бақыланады. Радиоактивті заттармен ластануын бақылау реңдік бекеттерде және радиоактивті ластанған көздерден 50-100 км қашықтықта орналасқан арнайы бақылау бекеттерінде жүргізіледі.Бақылаудың кең тараған әдісінің бірі – зиянды қоспалардың ғаламдық ағысын ластанған көзден алыс қашықтыққа таралуын, яғни трансшекаралық тасымалдауды бақылайтын арнайы жер үсті бекеттер, ұшақтар арқылы жүзеге асады. Метеорологиялық ақпараттарды жинақтайтын орталықтар мыналарды қамтамасыз етеді:Атмосферадағы қоспалардың трансшекаралық тасымалдануы туралы ақпараттарды сақтау, талдау және жинау; Метеорологиялық мәліметтер негізінде қоспалардың тасымалдануын болжау; Қалдық шығатын көздерді және қалдықтарды сұрыптау; Атмосфера ауасынан келіп түсетін қоспаларды есептеу және тіркеу.Бақылау бекеттерінен алынатын ақпараттар жеделдік дәрежесіне байланысты мынадай түрлерге бөлінеді: жедел ақпараттар – атмосфера ауасының шұғыл түрде өзгеруі туралы ақпараттарды қажетті мекемелерге жеткізу; оперативті ақпарат – айқын бақыланған бақылау нәтижесі туралы ақпарат жеткізеді; режимдік ақпараттар – бір жылда бақыланған мәліметтер туралы ақпарат жеткізеді. Режимдік ақпарат ұзақ уақыт ішінде ауаның ластанғаны туралы мәліметтерді өңдеп, атмосфераны қорғау туралы шараларды ұйымдастыруды, қалдықтардың нормативтерін белгілейді. Ауаны қорғау шараларын дұрыс жүргізу үшін ақпарат толық және дәйекті болу керек. Ақпараттың дәйектілігі барлық жүргізілген іс-әрекеттерге тікелей тәуелді болады. Ақпараттың дәйектілігі атмосфера ауасының ластануын бақылау арқылы оны санитарлық-гигиеналық бағалау, статистикалық өңдеу, метеорологиялық жағдайлар мен қалдықтар туралы нормативтерді қатаң бағалауға мүмкіндік береді. 24.04.2018. Ауыз суының сапасына байқау және бақылау жасау. Ауыз суының зертханасы. Ағын сулардың сапасын байқау және бақылау. Ағын сулардың химиялық талдауының зертханасы. Қаланың түрлі нүктелеріндегі судың үлгісін таңдау және судың химиялық талдауы. Аэротенкте өмір сүретін микроағзаларды зерттеу. Судың химиялық құрамын талдау — суда еріген заттардың химиялық құрамын анықтау. Мүндай заттар негізінен 2 топқа бөлінеді: макро; микроэлементтер. Макроэлементтерге су құрамында басқаларына қарағанда көбірек мөлшерде болатын құрамбөліктер жатады:С1—, SO2, НСО—3, Ca2+,Mg2+ кейде Fe2+, H2SO3 және нитрат-ион. Қалған барлық иондар мен коллоидтер микроэлементтерге жатады.Табиғи сулардың химиялық құрамын жалпы талдағанда аталған элементтермен қатар олардың физикалық қасиеттері, температурасы, рН, ең көп тараған газдар (С02, H2S, 02) және еріген органикалық заттар анықталады. Судың жалпы химиялық талдауы: толық, арнайы, қысқартылған, далалық болып төрт түрге бөлінеді. Қазіргі уақытта Америка мен Еуропаның 70%-ға жуық тазалағыш қондырғылары тамшылы биофильтрлерден тұрады. Мұндай биореакторлардың жұмыс істеу ұзақтығы 10жылдан артық (50жылға дейін). Микроб биомассасының шамадан тыс өсуі – бұл қондырғының кемшілігі болып табылады. Бұл кемшілік тазалау жүйесінде ауытқудың пайда болуына және фильтрдың ластануына әкеледі. Жақында ұсынылған модификация кезектескен қос сүзгіш қондырғыдан тұрады. Рециркуляция жүйесі биофильтрлерге тән жағымсыз кезеңдерді жоюға мүмкіндік береді. Аэротенк гомогенді биореактор болып табылады. Биореактордың конструкциясына келсек, ол тікбұрышты қиылысы бар бетонды герметикалық ыдыс, ал бұл ыдыс тұндырғышпен байланысқан. Аэротенк ұзынынан саңылаулар арқылы бірнеше дәлізге бөлінген, көп жағдайда оның саны 3-4 құрайды. Аэротенктің әртүрлі типтерінің бір-бірінен айырмашылығы, негізінен биореактор конфигурациясына, яғни оттегіне беру әдісіне, жүктеме көлеміне байланысты. Аэротенктардың типтік схемасы 7.3 суретте көрсетілген. Аэротенктің биологиялық тазалау процесі 2 этаптан тұрады. І-ші этап аэротенктегі құрамында 150-200мг/л өлшенген бөлшектер мен 200-300мг/л органикалық заттардан тұратын тұнып қалған ағын судың ауамен, сондай-ақ активті тұнба бөлшектерімен өзара байланысқа түсуі. Бұл этап біраз уақытқа созылады (4-тен 24 аралығында, яғни ағын су түріне байланысты). ІІ-ші этап ІІ-шілік тұндырғышта су мен активті тұнба бөлшектерінің ажырауы жүреді. І этапта органикалық заттардың биохимиялық тотығуға түсуі 2 кезең бойынша жүреді: бірінші стадияда активті тұнбадағы микроорганизмдер ағын судағы ластушы заттарды адсорбциялайды. 2 стадияда – сол микроорганизмдер оларды отықтырып, өзінің тотықтыру қасиетін қалпына келтіреді. Аэротенк «дәліздеріне» ауа темір бетонды плиталардағы саңылаулар арқылы немесе керамикалық трубадағы саңылаулы тесіктер арқылы беріледі. Келген ауаны тарататын қондырғылар қабырғаларында орналасқан. Нәтижесінде аэротенкте су турбулизациясы жүреді де су тек дәліз қабырғаларымен ғана емес, биореактор ішінде спираль түзіп қозғалады. Бұл процесс аэрация режимі мен тазарту деңгейін жоғарылатады. Аэротенкте жүретін тазарту процесі үздіксіз ферментация түрінде жүреді. Бактериялар мен қарапайымдылардан түзілген активті тұнба бөліктері флокулярлық қоспа түзеді. Биофильтрлерде түзілетін биопленкалармен салыстырғанда аэротенктерде түзілген активті тұнбада түрлердің экологиялық алуан түрлілігі аз. Активті тұнбаның негізгі негізгі бактериалды компонентті тобына келесі микроорганизмдер кіреді: көмірсуды тотықтыратын жіп тәрізді бактериялар; көмірсуды тотықтыратын флокулярлы бактериялар және нитрофикатор-бактериялары. Бактериялардың алғашқы тобы ағын судағы органикалық заттарды деградациялауға қатысып қана қоймай, тұрақты флокулалар түзеді. Бұл флокулалар тұндырғышта тығыз тұнба түзуге қатысады. Нитрофикаторлар (Nitrosomonas және Nitrobacter) азоттың түзілген формасын тотыққан формаға айналдырады. Жіптәрізді бактериялар бір жағынан қаңқа түзеді, осы қаңқаның маңайында флокула түзіледі, екінші жағынан жағымсыз процестердің түзілуін алдын алады. Қарапайымдылар ағында судағы бактерияларды қорек ретінде пайдаланып, оның лайлану мөлшерін төмендетеді.25.04.2018. Құралдармен, жабдықтармен, ыдыстармен танысу. Қауіпсіздік техникасы бойынша ескертулер. Ағынды сулардың үлгісін таңдау және «бірінші» күннің суын талдау. Топырақ зертханасының жабдықтарымен танысу. Топырақ талдауы. Топырақтың пестицидтермен ластануына бақылау және байқау жасау. Ауыр металдармен топырақтың ластануына байқау және бақылау жүргізу. Рт қауіпсіздік жөніндегі нұсқаулықтар. Жалпы талаптар.1.1 Мекеме қызметкерлері Қазақстан Республикасы Ішкі Істер Министрлігінің бұйрығымен енгізілген «Қазақстан Республикасындағы өрт қауіпсіздігі жөніндегі Ережелеріндегі» және осы нұсқаулықта бекітілген өрт қауіпсіздігі талаптарын сақталуға тиіс.1.2 Өрт қауіпсіздігі Ережелерін және осы нұсқаулық талаптарын бұзған тұлғалар қолданып жүрген заңнамаға сәйкес қылмыстық, әкімшілік, тәптіптік немесе басқа да жауапкершілікке тартылады.1.3 Мекеменің барлық қызметкерлері тек өртке қарсы нұсқаулық тақырыптарын өткеннен кейін жұмысқа кірісе алады.1.4 Ғимарат пен бөлмелердің өрт қауіпсіздігі үшін жауаптыны мекеме басшысы бұйрық шығару арқылы тағайындайды.1.5 обьектілерде өрттің алдын алу және өртпен күресу жұмыстарына мекеме қызметкерлерін жұмылдыру үшін өрттік техникалық комиссиялар мен ерікті өртке қарсы жасақшылырдың құрылуы мүмкін.1.6 Мекеменің және оның құрылымдық бөлмшелеріндегі өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жеке жауапкершілік, қолднылып жүрген заңнамаға сәйкес, басшылықтарға жүктеледі. 1.Уыттылық— улағыш заттың адамдар мен жануарларға зақымдау әсерінің күші. Өте шағын ұрыстық мөлшерде және өте аз уақытта зақым келтіретін улағыш заттар ең уытты болып табылады. Улағыш заттың уыттылық мөлшері мг/мин/л немесе мг/сек/л-мен өлшенеді. Улағыш заттардың уыттылыгын сипаттау үшін олардың өлімге душар ететін және өлімсіз зақым келтіретін мөлшерлерін анықтайды. Улағыш заттың өлімге душар ететін мөлшері неғұрлым аз болса, ол соғұрлым уытты болып келеді.Уыттылық дегеніміз кейбір заттардың ағзаның физиологиялық қызметін бұзуға қабілеттілігі,өз кезегінде аурулар душар етеді немесе ауыр жағдайда өлімге соқтырады. Шын мәнінде улану заттардың қмірмен сәйкес келмеуінің өлшемі.Тірі ағзаларда элементтердің аса көп болуы және осы реакциялардың болуына ықпал ететін негізгі элементтер:· Ag,Au,Br,Cd,Ca,F,Hg,I,Pb,UO2 – мембрана жасушаларының сіңіруін өзгертеді· As,Sb,Se,Te,W,F – өмірлік маңызды метоболиттермен бәсекеге түседі· Cs,Zi,Rb,Se,Sr – жағдайды барынша нашарлатады,өмірлік аса маңызды иондардың орнын басады немесе алмастырады.Уыттылық дәрежесі-уыттылық мөлшерінің,мөлшерін сипаттау,заттардың санымен,жекелеген уытты күштің пайда болуына себепші.2. Биогеоценоз (био…, гео… және гр. koіnos — жалпы) — тіршілік ету жағдайлары ұқсас, белгілі аумақта өсетін өзара байланысты түрлердің (популяциялардың) тыныс-тіршілік ортасы.Биогеоценоз терминін 1940 ж. орыс ғалымы В.Н. Сукачев ұсынған. Ғылыми әдебиетте биогеоценозды экологиялық жүйе деп те атайды. Дара бастың зат алмасу және энергия қабылдау процестері биогеоценоз популяциялары арасындағы байланыстардың негізін құрайды. Қоректену әдісіне қарай барлық тірі организмдер автотрофты организмдер және гетеротрофты ағзалар болып бөлінеді.Биогеоценоздағы зат айналымы тіршіліктің пайда болу процесінде қалыптасып, тірі табиғат эволюциясының дамуы нәтижесінде күрделене түседі. Сондай-ақ, биогеоценозда зат айналымы болу үшін экожүйеде анорганикалық заттардан органикалық заттар түзетін және Күн сәулесінің энергиясын басқа түрге өзгертіп, сол органикалық заттарды пайдаланып, оларды қайтадан анорганикалық қосылыстарға айналдыратын организмдер болады. Биогеоценоздың негізін продуценттер, консументтер, редуценттер құрайды. Биогеоценозды және онда өтіп жатқан процестерді сипаттайтын көрсеткіштер:· түрдің алуан түрлілігі (осы биогеоценозды құрайтын өсімдіктер мен жануарлардың түрлерінің саны);· популяция тығыздығы (бір түрдің аудан немесе көлем бірлігіне келетін дара бастар саны);· биомасса. Биогеоценоз 2-ге бөлінеді. Табиғи биогеоценоз (тоған, орман, т.б.) — табиғи сұрыпталу нәтижесінде қалыптасатын өздігінен реттелетін күрделі де тұрақты биологиялық жүйе. Жасанды биогеоценоз — түрлі агрономиялық әдістерді қолдану нәтижесінде алынған агроценоздар. Бұған қолдан жасалатын шалғындықтар, егістіктер мен жайылымдар, қолдан отырғызылатын ормандар жатады 26.04.2018. Судың эвтрофикациясы. Су тапшылығы мәселесін шешу. Қышқыл жауын – шашындар мәселесі. Судың эвтрофикациясы деп – судың биогенді элементтерімен, әсіресе фосформен, азотпен немесе құрамында осы элементтері бар заттармен баюын атайды. Этрофикация (грек тілінен аударғанда гу- жақсы, трофе – қоректену) – судың бай қоректенуі. Этрофикация мысалында экологияның маңызды, тізбекті, табиғи реакциялар, шектеутші факторлар әсері, су сукссиялары және басқа жүйелік қағидаларды көруге болады. Этрофикацияның нәтижесі – балдырлар мен басқа өсімдіктердің қаратуында өсуі су қоймасында органикалық заттар мен басқада ағзалардың шіру өнімдерінің жиналауы болып табылады. Бұл өлген органикалық затпен қорректенетін оны бастапқы минералдық элементтермен көмірқышқыл газына дейін ыдырататын редуцент – ағзалардың санының артуына келеді. редуценттер тіршілік процесінде өлген органикалық заттарды интенцифті түрде сңіреді. Сулы ортада аталған әсер судың маңызды қасеиті – тазалығының нашарлауына әкеледі. Этрофикацияның қолайсыз әсерлері олардың жылулық ластану кезінде артады. Жылулық ластану судың оттегі мен кедейлену жеделдетеді, себебі температура артқан сайын оттегінің ерігіштігін және биохимиялық процестердің интенцивтілігі әсерінен келеді. Этрофикацияның табиғи және антропогенді факторлар туғызады. Олардың әртүрлі әсері тек интенцивтілігіне ғана емес, жекеленген процестердің миханизмдеріне байланысты. Табиғи этрофикация болу жүреді және су қоймасының маңызды грунт және тау жыныстарының минералогиялық және химизиміне байланысты болады. Су қоры мол және кристалдық жыныстардың арасында араласқан су қоймалары этрофикацияға сирек ұшырайды. Олар мыңдаған жылдар бойы олиготрофты (қоректік заттарға кедей) жағдайда, олау болса таза күйінде қалады. Мұндай су қоймасының мысалы – Байкал көлі. Баяу этрофикация мұздық шығу тегі бар көлдерге де тән. Олар көлдің таза суының негізгі қоймасы. Мұндай су қоймалардың тіршіліктің аз болуына және төмен температураға байланысты өздігінен тазару қабілеті төмен. Сондықтан олар ластануға сезімтал. Келіп түсетін су ағыстарынан көректенетін шағын су қоймалары азотпен фосфардың қозғалғыш формаларымен қамтамасыз етілген және этрофикацияға ұшырауға бейім. Олар жастық (олиготрофты күйден пісіп жетілген мезатрофты) және қартайған (эфитрофты) күйге батпаққа, одан шынтезекті субстрантты қүрлыққа айналу арқылы өтеді. Антропогенді этрофикацияға қазір барлық ішкі су қоймалары мен кейбір теңіздер ұшырайды. Оны туғызатын негізгі факторларға минералдық тыңайтқыштар, кейде жуғыш заттар (құрамына енетін беттік белсенді заттар форфарлық қосылыстар негізінде жасалады) жатады. Этрофикацияны тұрмыстық және өнеркәсіптік шайынды сулар рекрациялық әсерлер, ағым суларды, ағымсыз суға айналдыру және т.б. адам қызметі туғызады. Қоректік заттарға кедей (олиготрофты) табиғи сулардағы өндіруші ағзалар тобы негізінен ірі өсімдіктерден (макрофиттер) тұрады. Бұл өсімдіктер су қоймасының түбінде орналасып қажетті биогенді элементтерді су түбіндегі құрылымдардан сңіреді. Фотосинтез нәтижесінде бөлініп шығатын оттегі судың төменгі қабаттарында ериді. Судың жоғарғы қабаттары су түбіне көтеріледі және ауадан сіңірілетін оттегімен байтылады. Екі процесте тепе-теңдікте болады да, су тазалығын сақтайды.Эфтрофтанған суларда өсімдіктердің биогендік элементтерді тікелей қоршаған судан сңіруге қолайлы жағдай жасалады. Бұл судың жоғарғы қабаттарында фитопланктанның интенсивті жиналуына және су түбіндегі өсімдіктердің оттегі жетіспеуінен жайылуына әкеліп соқтырады. Мұнда оны өлген планктон органикалық затын өңдейтін редуцент – ағзалар сіңіреді. 27.04.2018. Топырақ эрозиясы және онымен күресу жолдары. Орманды пайдалану критерийлері. Қазақстандағы радиациялық жағдай. Топырақтың эрозиясымен күресу- егін шаруашылығындағы ең негізгі мәселелердің бірі.Эрозияға қарсы күрес шараларының ең негізгілерінің бірі – шаруашылық-ұйымдастыру жұмыстары. Бұл- территорияны дұрыс ұйымдастыру. Шаруашылықтарда жерлерді су және жел эрозиясына ұшырау деңгейлеріне байланысты топырақ-эрозиялық жоспарлар Орман ресурстарын пайдалану мәселелері жасалынып, топырақтарға сәйкес эрозияға қарсы іс-шараларын жүргізу. Агротехникалық шаралардан беткейлерде жерді көлденең жырту, ал өте биік беткейлерде су ұстағыш микрорельефтер жасау керек. Жауын-шашын суларын жинау үшін жырту қабатын тереңдету арқылы да қол жеткізуге болады. Агротехникалық шараларға сол сияқты топырақты аударып емес, тек қана қопсыту, эрозияға ұшыраған жерлерде желге төзімді қаьаттарды жасау да жатады. Дифляцияға ұшыраған топырақтарда көп жылдық шөптерді өсіру арқылы ауыспалы егісті қолдану өте тиімді болып саналады. Эрозияға қарсы күрес шараларының ішінде орман-мелиорация жұмыстарын жүргізу де үлкен роль атқарады. Топырақты құрғақшылық пен ыстық желдерден эрозиядан сақтауда ормандар егудің өте қолайлы екендігін көрнекті ғалымдар А.Т.Болатов, В.В. Докучаев, Н.М.Сибирцев, т.с.с үнемі атап көрсеткен.1.Айтарлықтай үлкен территорияларда өсімдіктер жабынын жоюға әкелетін табиғи экожүйелерге тигізетін әсерді жіктеу. Бұл әсерлерге орманды пайдалануға қатысты2.Жайылымдарда эрозиялық процестер көбінесе шектен тыс мал жаюмен байланысты. Үлкен территорияларда шөптесін өсімдіктер жабыныың зақымдануы кезінде, әсіресе топырағы жеңіл жерледе су және су эрозиясы болуы мүмкін.3.жыралар мен сайлар, өзендер жағалауында, егістік жерлердің айналасына, тамыры тереңге кететін табиғат қорғау ағаштары мен бұталарын отырғызу;4.топырақ қорғайтын көпжылдық шөптерді егу;5.ауылшаруашылығында дақылдарды кезектестіріп егу;6.жыраларды бекітетін, ашық далада қарды ұстайтын, көктемде судың ағысын бәсеңдететін гидротехникалық құрылыстар салу;7. құмды, тасты желрелде, бөктелерінде мал жаюды реттеу;8.топырақты қайырмасыз жырту және тағыда басқа топырақ құрылымын жақсартатын агротехникалық шараларды қолдану.28.04.2018. Ерекше қорғауға алынған территориялар. Тұрақты даму концепциясы. Тұрақты даму жөнінде Стокгольм конференциясы. Тұрақты даму табиғи қорларды олардың байлығы мен біртұтастығы толық сақталатындай етіп тиімді пайдалануға бағытталған. Ол адам дамуы мәселелеріне денсаулық, тамақтану, жұмысбастылық, пен тағы да басқа мәселелердің бірқатарын ескере отырып кешенді түрде қарау қажет деген ұғымды білдіреді.Тұрақты дамуды қамтамасыз етудің негізгі міндеттеріне мыналарды жатқызамыз: Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру; Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді жүйесін құру; Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау. Экологиялық мәселелерге байланысты осы міндеттерді іске асыру, тұрақты даму мәселесін шешу жолдары болып табылады. Жер бетіндегі тіршілікті қорғау бүкіл адамзаттың бірігуін талап етеді.Тұрақты даму мәселесін шешу үшін, ең қарапайым тәсілі әр адамның экологиялық сауатсыздығын жоюдан бастау керек. Адамның ең негізгі мақсаты – биосфераны қорғау және сақтап қалу.Қазіргі кезде экология ерекше маңызға ие .Жер бетінде халық санының өсуі, көптеген елдердің индустриялды дамуы, табиғат ресурстарын пайдалнуды еселеп арттырып, адамның табиғатқа әсерін өсіре түсуде. Кейбір елдерде қоршаған ортаның жағдайының нашарлауы соншалық, адамдар денсаулығына кері әсер ете бастады.Осының бәрі қоғамды қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл аударуға, табиғатты сақтау және қалпына келтіру мәселелерімен жақсырақ айналысуға, сондай-ақ оның ресурстарын үнемі пайдалануға итермелейді. Адамзат табиғатқа тек оның жағдайын нашарлату арқылы ғана әсер етпеу керек, шамалы табысқа бола оларды жыртқыштықпен жұмсауға, қоршаған ортаны адамдар барлық тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайды. Осыған байланысты алдыңғы кезекте, табиғатты пайдалану, экологиялық сараптау мен жобалауды кең қолдану, сондай-ақ табиғатты пайдаланудың обьективтік-экономикалық механизмін жасау проблемалары туындайды. Осылар қалыптасқан экологиялық жағдай адамдарды қиындықтар мен дағдарыс туралы сөз қылуды қойып, өздерінің ұлғайған тәбеттерін тежей отырып және табиғат ананың мүмкіндіктерімен есептесе отырып нақты істерге көшуге итермелеуі тиіс.Адамзат қоғамының алдында тұрған экологиялық мәселелер оның дамуының барлық даму кезеңдерінде орын алып отырды. Өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзаттың nабиғатқа кері әсерінің нәтижелері, ғаламдық сипатқа ие болды.Экологиялық мәселенің мәні – табиғаттағы қалыптасқан тепе – теңдікті бұзбай, милиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру және барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Қазіргі жердегі тіршілік адам қызметінің сипатына тәуелді. Адамзат қоғамының үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана сезімі, оладың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы өзгеруі тиіс.Жоғарыда айтылып өткендей, адамзат қоғамның алдында тұрған экологиялық мәселеллер оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде орын алып отырды. Бірақ өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзаттың табиғатқа теріс әсерінің нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болды.Қазіргі кезең адамның ерекше биосфералық қызметі- биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамуды тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген lамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. 1987 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Дүние жүзілік қоршаған орта мен даму коммисиясы «Біздің жалпы болашағымыз» атты есебінде «Қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге» аяқ басуға шақырды. Омында алғаш рет «Тұрақты даму» концепциясы ұсынылды. 1992 жылдың маусым айында Рио – де – Женейро қаласында өткен Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Дүние жүзілік қоршаған орта мен даму коммисиясы «Біздің жалпы болашағымыз» атты конференциясы «Тұрақты даму» конференциясын және «ХХІ ғасырдың күн тәртібіне» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. 29.04.2018. БҰҰ-ның Рио-де-Жанейро конференциясы. Киото хаттамасы. Табиғатты пайдаланудың құқықтық тиімділігі. Киото хаттамасы — жаһандық экологиялық проблемаларды шешуге арналған, 1997 жылы Жапонияның Киото қаласында қабылданған халықаралық құжат. Киото хаттамасы – халықаралық деңгейде экологиялық проблемамен бірлесе күресуге бағытталған тұңғыш құжат. Киото хаттамасына Қатысушы Елдер     Қол қойып, ратификациялағандар      Қол қойылған, ратификация күтілуде      Қол қойылған, ратификацияланбаған      Қол қоймайтындар 1980 жылы әлемдік қоғамдастықтың назары ғаламдық жылыну проблемасына ауды. Атмосфераның ластануы, жыл сайын ауа температурасының көтерілуі полюстердегі мәңгілік мұздардың еруіне алып келіп, соның салдарынан мұхит суларының деңгейі көтеріліп, жағалау бойына жыпырлай орналасқан ірі қалалар, елді мекендер су астында қалады деген қауіп айтыла бастады. Бұл алдымен адамның табиғатқа тигізіп жүрген залалын ойланбастан жасаған шаруашылық қызметінің салдары, көмірқышқыл газы мен метанның ауаға шамадан тыс бөлінуінің әсері деген ғалымдар пайымдауы біраз жайды аңғартты. Шынында да, жыл сайын әуеге көтерілген метан мен көмірқышқыл газы жерді қатты қызып кетуден сақтайтын инфракүлгін сәулелерді жұтып, планета температурасының көтерілуіне алып келді. Әсіресе, жылу, жарық беретін стансалардан, қаладағы кәсіпорындардан бөлінген көмірқышқыл газы атмосфералық қабатқа өтетін газдың 1/3 бөлігін құрайды. Планетадағы жасыл алқаптар – ормандар бұл газдың біраз бөлігін қажетіне жаратқанымен, барлығын жұтуға шамасы жетпейтін болды. Зиянды газдардың ауаны бұлайша ластауы Солтүстік Америка мен Еуропаның дамыған елдерінде және Қиыр Шығыстың индустриясының дамуы қарқын алған елдерінде көбірек орын алуда. Осындай атмосферадағы антропогендік өзгерістердің Жер шарының жылыну проблемасына алып келетіндігін ресми мойындау 1980-жылдардың соңы мен 1990-жылдардың басында Біріккен Ұлттар Ұйымының Климат өзгеруін зерттейтін үкіметаралық сараптау тобының баяндамаларынан бастау алады. 1992 жылы Рио-де-Жанейрода өткен Жаһандық орнықты даму саммитінде антропогендік өзгерістерге ұшырамау үшін ауаға бөлінетін газдың мөлшерін тұрақтандыру, климаттық балансты сақтау міндеті қойылды. Бұл конвенцияға 186 ел қосылатындығын білдіріп, ол 1994 жылдан бастап күшіне енді.Жалпы, климаттың антропогенді өзгеруінің әсері қай деңгейде болуы мүмкін деген сауалға жауап іздеп көрейік. Ғалымдар планетадағы климат жылылығы 2 градусқа жоғарылағанның өзінде Жер шарында 500 млн. адам ауыз судан тапшылық көреді, 3 градусқа жылығанда 3 млрд. адам ауыртпалық тартады деп есептейді. Себебі, климат өзгеріске ұшыраған сайын тегеурініне шыдас бермейтін қатты дауылдар, топан сулар қаптауы жиілей беретін болады. Бұдан, әрине, бірінші кезекте ауыл шаруашылығы үлкен зиян шегетіндігі айқын. Ал ол өз кезегінде азық-түлік тапшылығына алып келеді. Әлемдік мұхит деңгейінің өсуінің де қатері аз емес, географиялық картаның суреті қазіргі уақытқа мүлде ұқсамай, Голландия сияқты елдер мен Нью-Йорк секілді жағалауға жақын орын тепкен қалалар мен көптеген әсем аралдардың су астына кету қаупі бар. Нидерланд, Ұлыбритания сияқты аралдағы мемлекеттер, Кариб бассейніндегі және Оңтүстік-Шығыс Азиядағы арал мемлекеттер үшін бұл қиындықтың салмағы тым ауыр болмақ.Жердің орташа температурасы қазіргі кезде 14 градус Цельций, Фаренгейт бойынша 57 градусты көрсететіні есептеп шығарылды. Негізінен атмосфераға булы газдардың көтерілуі табиғи нәрсе. Алайда, ғалымдар адамдардың тіршілігінің нәтижесінде булы газдардың көтерілуі молайып кеткендігін алға тартады. Әсіресе, ол соңғы 50 жылда қатты көтерілген. Олардың ішінде көмірқышқыл газының көтерілуінің салдары Жер шарының жылынуына алып келеді дегенімізбен, бұл орайда ғалымдардың пікірінің де түрлі екендігін айта кеткен ләзім. Біріккен Ұлттар Ұйымының 130 елінен 1000-ға тарта ғалым тартылған “Климат өзгеруін зерттейтін үкіметаралық сарапшылар тобының” (КӨҮСТ) 2007 жылғы төртінші соңғы есебінде 1906-2005 жылдар аралығында жер температурасының жылынуы 0,74 градусты құрады делінген. Мұхит сулары терең қабаттардағы мұздай сумен араласуынан Жер шарының оңтүстігінде олардың жылыну деңгейі төмен, ал солтүстіктегі құрлықта жылыну жоғары. Спутник арқылы жүргізілген зерттеулер 1960 жылдан бері екі полюстегі мұз қабаттарының аумағы 10 пайызға азайғандығын көрсеткен. Әсіресе, Солтүстік жартышарда оның аумағы 15 пайызға дейін кеміп, мұздың қалыңдығы 40 пайызға жұқарған. Гренландия мен Арктика мұздарының жылдамдықпен еруі зардабының дәмін алғашқы болып солтүстіктің ақ аюлары татып жатса керек.Бұл орайда, Вашингтон университетінің ғалымдары Игнатиус Ригор мен Джо Валластың соңғы 25 жылдың ішінде жүргізген зерттеулері де көңіл аударарлықтай. Мұз көлемінің азаюы мен жұқаруының Солтүстік мұзды мұхитындағы ағыстар мен Арктикаға ғана емес, Солтүстік Атлантикаға да әсері бар екендігі айтылады. Ғалымдар арада 30-40 жыл өткенде Солтүстік мұзды мұхитының жылдың жылы мезгілдерінде толығымен мұз құрсауынан босанатындығын алға тартады. Әлемнің ең биік мұзарт шыңды Гималай тауларының да мұздақтарына еру қаупі төнген. Егер дәл бүгінгі қарқынмен ол әрі қарай жүре берсе, онда 2060-жылдары мұздақтардың үштен екісі, ал 2100 жылдары барлығы еріп кетеді.Хаттаманың тағы бір маңызы – дамыған елдер мен өтпелі экономикадағы елдер булы газдардың атмосфераға шығарылуын азайтуды бірігіп атқаратын мүмкіндігі бар. 30.04.2018. Антропогендік және табиғи сипаттағы апаттардың экологиялық зардаптары. Қоршаған ортаны қорғау және табиғат қорларын тиімді пайдалану экономикасы. Қоршаған ортаны қорғау экономикасы. Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық реттеудің мақсаттары төлемдер жүйесін қалыптастыру мен табиғи ресурстарды молайту және ұтымды пайдаланудың тұрақты экономикалық негізін құру, сондай-ақ мемлекеттің мүдделері мен табиғат пайдаланушылардың мүдделерін экономикалық жағынан қорғау болып табылады. Экономикалық әдістер мыналарға бағытталған: шаруашылық қызметінің субъектілері материалдық шығынды анықтау арқылы өзінің шаруашылық қызметінде қоршаған ортаның ластануын азайтуға мүдделі болуы керек. Сөйтіп, экологиялық қатынастар субъектілеріне ықпал етудің экономикалық әдістерінің жүйесі қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыруға жәрдемдеседі. Осы көзқарасты сондай-ақ Б.В.Ерофеев те ұстанып отыр, ол былай деп есептейді: «Қоршаған ортаны экономикалық жағынан реттеу заңның экологиялық талаптарын сақтауда экономикалық мүддені қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылады» 1.Табиғат қорғау қызметінің тиімділігі қаржы ынталылығын жасаумен анықталады, ал табиғат пайдаланушыларды табиғат қорғау шаралары мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды жүргізуге ынталандырудың өзі қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдаланудың көмегімен жүргізілуге тиіс. Экономикалық тетік ұғымына келетін болсақ, М. М. Бринчук былай деп есептейді: «Табиғат қорғаудың экономикалық тетігі дегенннен қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдаланудың заңда көзделген экономикалық шараларды қамтамасыз етудің жиынтығы ұғынылады» 2.Сондай-ак, инновацияларды және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды енгізу, неғұрлым тиімді, алдыңғы технологияны дамыту мен енгізу. В. В. Петровтың пікірі бойынша, экономикалық тетіктің кұрамына тұрақты жұмыс істейтін институттар, оларсыз калыпты қызмет атқара алмайды, сондай-ақ нарықтық қатынастарға көшетін катынастар негізінде пайда болған жаңа институттар жатады3. Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық кауіпсіздік Тұжырымдамасына сәйкес, табиғат пайдаланудың жаңа экономикалық тетіктері баға белгілеудің жүйесіне экологиялық сипаттамаларды, табиғат пайдалануға ақы төлеу жүйесін жетілдіруді және міндетті экологиялық сақтандыруды көздейді. ҚР Экологиялық кодексінің 95-бабына сәйкес, мыналар: 1) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау мен қаржыландыру; 2) қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн ақы төлеу; 3) табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны үшiн ақы төлеу; 4) қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру; 5) нарықтық тетiктер және қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн квоталарды сату; 6) экологиялық сақтандыру; 7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды экономикалық бағалау қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң түрлерi болып табылады. Экономикалық тетіктің рөлі ең алдымен мынамен анықталады: ол табиғатты және қоршаған ортаны ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл міндет осы тетікке жататын барлық экономикалық шараларды дәйекті түрде жүзеге асыру арқылы іске асырылады. Қоршаған ортаны қорғауға және оның сапасын жақсартуға бағытталған технологиялық, техникалық, ұйымдық, әлеуметтiк және экономикалық шаралар кешенi қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар болып табылады. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларға: 1) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге бағытталған; 2) қоршаған ортаның сапалық сипаттамаларын арттыру арқылы қоршаған орта құрауыштарының жай-күйiн жақсартатын; 3) экологиялық жүйелердiң жай-күйiн тұрақтандыру мен жақсартуға, биологиялық әртүрлiлiктi сақтауға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молықтыруға ықпал ететiн; 4) қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына залал келтiрудiң алдын алатын және оларды болғызбайтын; 5) қоршаған ортаны қорғауға, табиғатты ұтымды пайдалануға және қоршаған ортаны басқарудың халықаралық стандарттарын енгiзуге бағытталған әдiстер мен технологияларды жетiлдiретiн; 6) өндiрiстiк экологиялық бақылауды дамытатын; 7) қоршаған ортаны қорғау саласындағы ақпараттық жүйелердi қалыптастыратын және экологиялық ақпарат беруге ықпал ететiн; 8) экологиялық бiлiмдi насихаттауға, тұрақты даму үшiн экологиялық бiлiм мен ағарту iсiне ықпал ететiн iс-шаралар жатқызылады. Экономикалық шаралар мен оның әдістері салалық табиғи ресурстар актілерінде де көзделген. Мысалы, ҚР-ның 2003 жыл-ғы 8 шілдедегі Орман кодексінің 104-бабына сәйкес, орман қорын күзетудің, қорғаудың, пайдаланудың, ормандарды молықтыру мен орман өсірудің экономикалық қағидалары мен әдістері: 1) мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды күзету, қорғау, молықтыру мен орман өсіру іс-шараларын жоспарлау; 2) мемлекеттік орман қорында Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен нормалар мен нормативтерге сәйкес орман шаруашылығын жүргізуді қаржыландыру; 3) орман ресурстарын және ормандардың пайдалы қасиетгерін ақылы түрде пайдалану; 4) ерекше қорғалатын орман аумақгарын ақылы түрде пайдалану; 5) Қазақстан Республикасының аумағында орманды өңірлерді ұлғайтуды ынталандыру; 6) мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман пайдалануды жүзеге асыратын мемлекеттік орман иеленушілердің және орман пайдаланушылардың жауапкершілігін сақтандыру болып табылады. 01.05.2018. Табиғат қорларының және қоршаған орта сапасының экономикалық бағалау теориясы. Табиғатты пайдаланудағы экологиялық-экономикалық өзара байланыстар. Табиғатты пайдаланудағы ғылыми техникалық алға басушылық. Өндірістік-шаруашылық қызметінің экологиясы. Табиғат анамен жылдар бойы қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуы ХХ1 ғасырда бұрын-соңды болмаған деңгейіне жетті.Ғаламат жаңалықтармен бірге өндірістің жедел дамуы,зауыттардың еселеніп салынуы,жер құнарының тас-талқанын шығарған 1953-1962 жылдардағы тың игеру,қазақ жеріндегі сынақ алаңдары күнделікті тіршілікке араласып,жетістігімен қатар апатын да ала келді. Қазақстанның қазіргі экологиялық жағдайы ғаламдық шеңберде проблема тудыратын мәселеге айналып отыр. АҚШ, Англия, Франция, Германия, Жапония сияқты бірқатар өркениетті елдерде ірі өндіріс орындарын салмастан бұрын оның қоршаған ортаға әкелетін экологиялық шығынын есептей отырып,сол жердегі халықтың денсаулығына тигізетін әсерін ғылыми түрде тұжырамдап барып қана жүзеге асырады. Жалпы ірі өндіріс орындарын дамыту 3 факторларға байланысты: 1.Шикізат көзі. 2.Адам күші. 3.Су ресурстары. Өндірістік үдеріс — кәсіпорында өнімді дайындау және жөндеу үшін кажетті адамдар мен еңбек құралдарының барлық іс-қимылдарының жиынтығы. Еңбек үдерісінің негізгі элементтері, демек, Өндірістік үдеріс — адамнын нысаналы қызметі немесе еңбектің өзі, еңбек заттары мен құралдары. Ішкі құрылым мен мазмұны жагынан Өндірістік үдеріс біртекті емес, көптеген ішінара (күрделі және қарапайым) үдерістерден құралады, олардың негізгі құрылымдық өлшемі — өндірістікоперация.Өндірістік үдеріснің еңбек затының дайын өнімге айналуымен байланысты технологиялық жағы орындаушылардың технологиялық үдерістерді жүзеге асыру әрекеттерінің жиынтығы болып табылатын еңбек жағы бар.Технологиялық жағы негізгі, яғни технологиялық және көмекші үдерістерге бөлінеді. 02.05.2018. Қазақстанның экологиялық аймақтары. Биосфераның экологиялық мәселелері. Биологиялық тепе – теңдік. Биосфераның жылулық балансының бұзылуын атмосфераның шаңдануының артуы, өсімдік жабынының булануының өзгеруі,топырақ пен су қоймаларының бетінен ластануының өзгеруі қамтамасыз етеді.Мұнайлы қабықша булануды 20-30%-ға тежейді. Нәтижеде ғалымдардың болжауы бойынша ауаның орташа жылдық температурасы 1-3 С-ға артады. Ал мұның өзі биосфераның термодинамикалық немесе жылулық дағдырыс жаңдайына өтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы орын алған және қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулі зиян келтірілген Арал және Семей өңірлері экологиялық апат аймақтары болып жарияланды. Экологиялық апат аймақтары елдің ішкі қауіпсіздігіне нақтылы қатер болып табылады. Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады. Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы (деградация) жатады. Ұлттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді қажет ететін проблемалар бар. Еліміздің тарихындағы ең қайғылы парақтардың бірі — Семей ядролық сынақ полигонының өмірге келуі Алғашқы атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың 29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден астам жер үсті және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға және литосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті материалдар шығарылды. Тек Семей ядролық полигонының ғана емес, соған жақын жатқан орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар және тұрғын халықтар зардап шекті. Қазақстандағы сансыз ядролық зерттеулердің салдарлары әлі де толық зерттелген жоқ. Белгілі ақын Олжас Сүлейменовтың басшылығымен Невада—Семей экологиялық қозғалысы Семей ядролық полигонында сынақтар өткізуге толық тыйым салды. Бұл қозғалысқа Қазақстанның көптеген халқы кеңінен қатысты. Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролық сынақтар өткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы» Жарлығына 1991 жылы тамыздың 29-да қол қойылды.) Соңғы сынақтардан бері он жылдан астам уақыт өткеніне қарамастан, Семей ядролық полигонының белдемі күні бүгінге дейін экологиялық кауіпті аудан болып есептеледі. Өйткені онда ұзақ сақталатын радиоактивті заттар жинақталған. Полигон аймағында күні бүгінге дейін топырақ және өсімдіктер ластанған. Қазақстан Үкіметі Семей ядролық полигонымен шектесіп жатқан аудандар аймағындағы экологиялық жағдайды жеңілдету жөнінде бірқатар шұғыл шаралар қабылдады. АҚШ пен Жапония үкіметтері Семей ядролық полигоны аймағында экологиялық зерттеулерді жүргізуге елеулі қаржылық көмек көрсетуде. КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті. 1949 жылдан 1963 жылға дейін жер бетінде жасалған сынақтардың зардабы әсіресе мол болғаны рас. Бұл аймақтағы аурулардың есеп-қисабы 1990 жылға дейін мұқият жасырылып келді. Облыста онкологиялық, жүрек-қан тамыр, жүйке және психикалық аурулар саны күрт өсті. Азап шегіп, өлім құшқан адамдар қаншама. Отбасыларында кемтар балалар көбейді. Бұның өзі қазақ ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын 1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі таусылып, шегіне жеткен еді. 03.05.2018. Экологиялық жағдай және адам денсаулығы. Арал дағдарысы: себептері мен салдар. Парниктік немесе жылулық эффект мәселесі. Озон мәселесі. Адамның денсаулыгының төмендеп, ауруға шалдығуын ағзаның ортаға толық бейімделе алмауымен, қолайсыз әсерлерге берген теріс жауабы ретінде қарастыру керек. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз — бұл тек аурудың болмауы емес, ол толық физикалық, психологиялық және әлеуметтік қолайлылық.Ғалымдардың есептеулері бойынша адамдардың денсаулық жагдайы 50—52%-ы — өмір сүру салтына, 20- 25%-ы — тұқым қуалау факторларына, 18—20%-ы -қоршаған орта жағдайларына, ал 7—12% ғана денсаулық сақтау саласының деңгейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар бұрын болмаған, жаңа техногенді ауруларды туғызады. Арал экологиялық дағдарысы — адам қарекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы, Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы. Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайтылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен Сырдария сулары ағымының күрт азаюы (1960 жылдардағы 50—60 км3-ден 1990 жылдардағы 5-7 км3-ге дейін) садцарынан оның деңгейі 1960 жылғы 53 метрден 1987 ж. 40,3 метрге дейін жоне 1992 ж. 37,2 метрге дейін төмендеді. 1990 жылдардың басында теңіз айдынының ауданы 45%-дан астам кішірейіп, судың көлемі 65%-ға кеміді, судың тұздылығы 3 еседен астам артты. Суы тартылған 30 мың шаршы километрден астам орасан зор аумақ тұзды шөлге айналып, одан жылына 40 млн тоннадан 150 млн тоннаға дейін тұзды жел көтеріп теңізден мындаған шақырым шалғайға дейін тарап жайылатын болды. Арал төңірегінде антропогендік шөлдену процесі жедел өршіп, бұл орайда климаттың континенттенуі күшейді, шанды дауылдар жиілеп, топырақ қабаты, өсімдік жамылғысы күрт нашарлады, балықты айтпағанның өзінде, ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігі мүлдем азайды. Жайылымдар мен шабындықтардың өнімділігі азайып, дәрі-дәрмектік өсімдіктер қоры кеміді. Табиғи орта сапасының нашарлауы салдарынан жергілікті халықтың денсаулығына қауіпті төтенше экологиялық, әлеуметтік- экологиялық және санитариялық- эпидемиологиялық жағдай қалыптасты. Парниктік газдардың әсерінен жылулық баланстың өзгеру нәтижесінде мүмкін болатын жер шарының температурасының ғаламдық артуын парниктік эффект деп атайды. Негізгі парниктік газ көмірқышқыл газы болып табылады. Көмірқышқыл газының парниктік эффектіге қосатын үлесі әр-түрлі мәліметтер бойынша 50% -тен 65% -ке дейін жетеді. Жер бетіне негізінен жылулық емес, көрінетін сәулелер ағыны түседі. Бұл сәулелер парниктік газдар арқылы өзгермей өтеді. Жер маңы кеңістігінде бұл сәулелердің басым бөлігі әр-түрлі денелермен кездескенде ұзын толқын (инфра-қызыл) жылулық сәулелерге айналады. Қазіргі таңның актуальды мәселелерінің бірі — Озон қабатының жұқаруы. Озон қабаты жерден 20-30 км биіктікте орналасып, құрамына озон молекуласының мол концентрациясын жинақтаған. 30 км биіктіктен кейін озон қабатымен 90 % ультракүлгін сәулелері сіңіріліп, 20-25 км биіктікке тіршілік үшін қауіпті радиация жетпейді. Озон молекулалары атмосферада түзіліп, күрделі химиялық процестер нәтижесінде сол ортада ыдырайды. Ультракүлгін сәулесінің болмауы озонның қарқынды түрде түзіліп, мол мөлшерде шоғырлануына себепкер болады. Осы факторға байланысты Антарктика мен Арктиканың стратосфера қабатында полярлы қыс кезінде озон көп мөлшерде түзіледі. Антарктиданың көктемгі “озон тесіктерінің” пайда болуы Күн-Жер жүйесіндегі процестермен негізделген. Озон қабатының жұқаруына себепкер факторлар екіге жіктеледі: табиғи факторлар және антропогендік факторлар. 04.05.2018. Табиғи және техногенді ортаның қалыптасуы. Қоғам мен табиғаттың өзара қарым — қатынасы. Адамның орта факторы ретіндегі қызметі. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың туындауы елдің экологиялық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіреді. Апатты зілзала, жер сілкінісі, көшкін, сел, сырғыма, су тасқыны, өрт, өндірістік объектілердегі қауіпті жұмыс орны және басқа да авариялардың кесірінен ондағы адамдардың өміріне, денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келуі сөзсіз. Табиғаттың құрамдас бөлігі ретінде адам географиялық ортамен өзара тығыз байланысты. Өркениеттің жетістіктері түгелдей дерлік географиялық ортаның жағдайынан көрініс табады. Осы жерде біз «табиғат» және «географиялық орта» туралы түсініктерге тоқтала кеткеніміз жөн. Дегенмен «табиғат» ауқымы кеңірек түсінік.Географиялық орта географиялық қабықтың антропогендік ықпалымен ұзақ эвалюциядан өту нәтижесінде қалыптасады. Антропогендік әрекет нәтижесінде «екінші табиғат», яғни қалалар, зауыттар, суармалы жерлер, каналдар, көлік магистралдары және т.б. пайда болады. Адам — табиғаттың құрамды бір бөлігі, тірі ағзалардың ұзақ уақыт тарихи дамуының жемісі. Көрнекті орыс ғалымы И. П. Павлов адамның табиғаттағы алатын орнын жоғары бағалаған. Ғалым «адам табиғаттың асқақ туындысы, әрі ол күрделі де нәзік жүйе» — деп, қорытынды жасаған. Адамды табиғаттан мүлде бөліп қарауға болмайды. Біріншіден — оның дене құрылысы, тіршілік әрекеті басқа ағзаларға өте ұксас. Екіншіден — адам қанша саналы болғанымен табиғатсыз өмір сүре алмайды. Адамның әлеуметтік тұлға ретіндегі ерекшеліктері оның ақыл-ой, санасы арқылы айқындалады. Себебі адам — ақыл-ой, санасы арқылы өзін қоршаған табиғи ортаны танып біледі. Адам-өзіне тән биологиялық құрылысы бар тіршілік иесі, сондықтан табиғат заңдары оның дамуына да әсер етеді.

IV. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ

Мен, Болатбекова Мөлдір 26.03.2018–05.05.2018ж.ж. аралығында ЖШС «Ибрайхан и К-ЛТД» мекемесінде оқу тәжірибесінен өттім. Тәжірибе барысында жетекшім Данышманов Береке ағай бізбен бірлесе мамандыққа өндірістік экскурсия жасады. Мекемедегі жылыжайларды көрсетті. Гүлді дайындауды,оған қосылатын топырақтың құрамымен таныстырды,тәжірибе барысында көрсетті. Бізге экологиялық тапсырмалар берді. Кіріс-шығыс құжаттарымен таныстырып, қолданылуын үйретті. Мамандық бойынша біліктілікпен дағдыларды меңгеру, нысанның шаруашылық финанстық қызметімен таныстырды. Кәсіпорындардың экологиялық паспортын даярлауды үйретті және де акт, бұйрық жазуды үйрете отырып, болашағымызғы үлкен сенім артты. 26.03.2018 жылы мекеме бойынша экскурсия жасадық,яғни Ибрайхан мекемесінің жылыжайына бардық. Біз онда гулдерді қалай күтіп баптау керектігін үйрендік. Гүлердің жақсы өсуі үшін қосылатын қоспаларды көрсетті. Оларға: көң, апилка,шеге құм, т.б. Бізге Данышманов Береке күлен ағашын отырғызуды үйретті. Біз өзімізге қажетті жұмыстарды үйрендік. Басқа онда біз көптеген приборлармен танысып, жұмыс жасадық. Құрылғылардан шығатын шаң-тозаң, зиянды заттарды анықтадық және сол ақпаратты пайдалана отырып есеп құрастырдық. Әр мекемелерге барып, бірнеше приборларды пайдаланып сынақтар жүргіздік. Осылайша өз мамандығыма байланысты көптеген ақпараттар алып, тәжірибе жинақтадым. Маған берілген тапсырмаларды дер кезінде ұқыпты орындай білдім. Тәжірбие барысында көп нәрсені үйрендім. Бөлім қызметкерлермен араласып берілген тапсырмаларды дер кезінде және ескертусіз уақытымен орындауға тырыстым. Апайлар көп нәрсені үйретті. Осы уақытқа дейінгі теория жүзінде үйренген нәрселерді тәжірибе кезінде қолдана білдім. Болашақта мекемеден алған тәжірибиеммен, оқу орнындағы алып жатқан білімімді ұштастырып білікті де, білімді маман иесі болатыныма кәміл сенемін.

V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

• «Экология негіздері» Ж.Жатқанбаева

• «Экология және тұрақты даму»

• «Экология» оқулығы.М.Курсабаев

• Бродский А.К. «Жалпы экологияның қысқаша курсы»

• Экология.Саданов А.Қ,Әбжәлелов А.Б, Асқарова Ұ.Б.

• С.М.Махмұтов «Зоология» Алматы 2006 жыл

• Оспанова Г.С. Бозшатева Г.Т.»Экология».Алматы-2002жыл

• Сағатаев.К.С.»Өсімдіктер физиологиясы» Алматы,1996жыл

• Дүйсенбеков З.Д, т.б «Топырақтану және геоботаника енгіздері», Астана, 2011.,

• Мотузова Г.В, Безуглова О.С. «Топырақтың экологиялық мониторингі» Алматы 2013ж.

• Г.Д. Бронштейн «Современные средства загрязнения атмосферы» Л.Гидрометеоиздат. 1989г

• В.П. Васильев. Теоретические основы физико-химических методов анализа- М., Изд-во «Высшая школа»1979 г

• «Қоршаған орта мониторингі» Э.Бөрібай., Алматы 2013., «Экономика» баспасы

• И.И. Мазур.О.И.Молдаванов «Курс инженерной экологий» М., Высшая школа 1999г

• «Топырақтану және геоботаника негіздері» Дүйсенбеков З.Д. Тайжанов Ш.Т. Шоушеков Т.Қ. Астана, 2011ж.

• Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы, 2004.

• Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Алматы, 1995.

• Оспанов Г, Бозшатаева А. Экология. Алматы, 2000.

• Серманова М.Г. «Экологиялық білім беру бағдарламасы» Алматы қазақ мектебі № 8, 1993 ж.