Оралдағы Башқұрт мәдениетінің этногенезі, қоныстануы және ерекшеліктері туралы қазақша

Оралдың этникалық тарихы – ежелгі дәуірден оның аумағын мекендеген барлық халықтардың тарихы. Түркі халықтарының бірі башқұрт этникалық тарихы өңірдегі жалпы тарихи процестің бір бөлігі болып табылады.

Орта және Оңтүстік Оралдың екі жағына Еділден сатып алуға дейін қоныстанған Оралдың түркі халықтары (түркілер) Жерорта теңізі (түріктер) және шығыс Сібір (якуттар) шектелген кең түрік этномәдени кеңістігінің солтүстік-батыс бөлігін құрайды.

Моңғол және тунгус-манчжур халықтарымен қатар түріктер Алтай тілдік отбасына жатады. Ежелгі түріктердің көне дәуірін көптеген зерттеушілер Алтай мен Саян таулары деп санайды. Ежелгі аңыз бойынша (б. з. VI ғ. Қытай көздерімен бекітілген) түркі тайпасы төртінші ұлдан және оны Алтай үңгірінде волчица жабқан. Онда қасқырдың 10 ұлдары дүниеге келді, олардың бірі Ашина немесе түрк деп аталды.

Башқұрт халқының шығу проблемасы финно-угорская, индоиранская, түркі және т.б. сияқты гипотезалар мен болжамдар аз емес, олардың әрқайсысы айрықшалыққа үмітті, бірақ барлығы бірге башқұрт этногенезін жоғарыда аталған компоненттердің қатысуымен өткен күрделі тарихи процесс ретінде көрсетуге мүмкіндік береді.

Бұл рефераттың мақсаты Оралдағы башқұрт халқының этногенезін, қоныстануын және мәдениетінің ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.

Рефераттың міндеттері: — башқұрт халқының этногенезінің негізгі теорияларын қарастыру, олардың бірінің мазмұнын ашу (угор теориясының мысалында));

— Оралдағы башқұрттың этникалық тарихын қысқаша баяндау;

— бірнеше облыс мысалында Оралға башқұрт халқының орналасу бағыттары мен ерекшеліктерін анықтау;

— шежіре мәселесін ашып, Башқұрт мәдениетінің негізгі ерекшеліктерін көрсету.

1. Башқұрт халқының этногенез теориясы
Башқұрт этногенезі өте күрделі. Оңтүстік Орал және халықтың қалыптасуы болған іргелес далалар әр түрлі тайпалар мен мәдениеттердің белсенді өзара іс-қимылының аренасы болды. Башқұрттың шығу тегі негізгі теориялары-көмір, түркі және кешенді шығу тегі теориясы. Бақылау жұмысының осы тарауында біз башқұрт халқының шығу тегі угор теориясына тоқталамыз, түркі теориясы Оралдағы башқұрттың этникалық тарихында көрініс табатын болады.

Башқұрт шығу тарихы

Қазіргі венгр халқының угор тайпалары — башқұрт тайпаларымен ұқсастығы — орта ғасыр дәуіріне кетеді.

Башқұрт халқының пайда болуын зерттеуге үлкен үлес қосқан көрнекті башқұрт ағартушысы М. И. Уметбаев (1841-1907). Башқұрт этногенезінің мәселесі жарық көрген Уметбаевтың негізгі этнографиялық еңбектері «аудармашы Уметбаевтан» және «Башкирадан»болып табылады. Олар башқұрт тілінде жарияланды. Уметбаев башқұрт халқының этникалық тарихын зерттеуде шежердің маңызын жақсы түсінді. 1897 жылы қазан айында «Ядкар» кітабын шығарды. Әрбір түрі, Уметбаев жазады, өз құсы, ағашы, тамгі және пікірі бар. Мысалы, юмран-табын құстары-қара ястреб, ағаш-балқарағайы, тамга-қабырғасы және шолу-салават, демек, дұға.

Шығыс және Батыс дереккөздерін, орыс және шет тілдеріндегі тарихи әдебиеттерді және ең бастысы, башқұрт халық ауыз әдебиеті мен башқұрт тарихын зерттей отырып, Уметбаев башқұрт этногенезін көрсетеді. Башқұрттар-Оңтүстік Оралдың байырғы және байырғы халқы. Этникалық жағынан-безеу. Олар Бұлғардың көршілері болды және олармен бірге ислам қабылдады. Орта ғасырларда Башқұртстанға қыпшақтар, бурзяндар, түркмендер, сартарттар және басқа халықтар қоныстана бастады. Мұны көріп, башқұрттар Баш Унгар деп атай бастады. Баш Үнғар біртіндеп «башқұрт»нысанын қабылдады. Бірте-бірте башқұрттар және келген халықтар башқұрт тілінде сөйлей бастады және бүкіл халық біртіндеп башқұрт деп аталды. Башқұрт тілі Орта Азияның шағатай тіліне өте ұқсас.
1913-1914 жылдары «Оренбург оқу округінің хабаршысында «В. Ф. Филоненконың»Башкиры» жұмысы жарияланды. Автор башқұрт тарихы мен этнографиясының әр түрлі мәселелерін суреттеуге тырысты, алайда, жалпы алғанда, алдыңғы авторлардың қорытындыларын қайталады. Оның «башкорт»этнониміне деген көзқарасы назар аударуға тұрарлық. Филоненко алдыңғы авторлардың пікірін келтіреді және батылдық пен шексіз батылдық және башкирдің артында бас Қасқыр «башкурт» деген атауды бекітті. Соңғы нәрсе ұят, ренжіген ештеңе емес, тіпті халықтың даңқымен, мақтанышымен саналды. «Басты Қасқыр» бейнелі мағынада, Шығыстың фигуралдық тілінде «басты, ержүрек тонаушы»деп аталды. Тонау мен қарақшылық атақты ерлік деп саналған уақыт болды.

Филоненко башқұрттың этникалық тарихының мәселелерін де қозғайды. Автордың пікірінше, башқұрт өзендерінің, көлдердің және жерлердің географиялық атаулары башқұрттардың»өз елінің аборигендері емес, келушілердің» деп Айтады. Рас, Филоненко топографиялық материалдар башкир туралы не айтатынын көрсетпейді- «келімсектер». Оның пікірінше, башкирдің финдік шығу тегі күмәнданбайды, бірақ қоныстану кезінде қазіргі жерде олар будандастыру арқасында өзінің финдік сипатын жоғалтты және түркілерден еш айырмашылығы жоқ.

Филоненко ортағасырлық араб авторлары Ибн-даст, Ибн-Фадлана, Масуди, Эль-Балхи, Идриси, Якута, Ибн-Саида, Казвини, Димешки, сондай-ақ еуропалық саяхатшылар Гильом де Рубрук, Плано Карпини және Юлиана туралы мәліметтерді келтіреді және қорытынды жасайды.:

1) X ғ. басында башқұрттар қазір орналасқан жерлерде болды;

2) олар сонда да «башкорт», «башкурт» және т. б. деген атпен белгілі болды.;

3) башқұрттар мен венгрлер-сол шығу тегі;

4) башқұрттар қазіргі уақытта — түріктер.

1950 жылдардың ортасында угор теориясын қолдауда Н. сөз сөйледі.П.П. П.Шастин. «Моңғолдардың тарихы» ескертуінде Плано Карпини «баскарт» деп башқұрттарды түсіну керек деп жазады. Орал мен венгралардың ортағасырлық башкарлары арасында тайпалық туыстар бар. Көшпелі халықтардың арын астында башқұрт бір бөлігі батысқа кетіп, Венгрияда жүрді, қалған башқұрттар түркілермен және моңғолдармен араласады, өз тілін жоғалтып, соңында башкир деп аталатын жаңа этникалық ұлысты берді.

Венгерлік ғалымдар арасында доктор Д. Дьерффи угор гипотезасын ұстанады және башқұрт халқының қалыптасуындағы негізгі ядро Еділде қалған юрматы мен енейдің мадьяр тайпалары болды деп санайды.
Башқұрт-Венгр этникалық байланыстары туралы қызықты пікір білдірді. 1960 жылдың басында Венгрия Ғылым Академиясының президенті Лайош Лигети Дж. Киекбаев пен оның башқұрт тайпалары юрматы мен йэнэй туралы өз пікірін білдіруін сұрады,өйткені венгрлер құрамында ұқсас атаулары бар тайпалар (ярмат және йэнеоо) болды.

Лайош Лигетидің өтінішін орындау үшін Дж. Киекбаев башқұрт-Венгр этникалық байланысы туралы зерттеулер жүргізіп, келесі қорытындылар береді. Йэнэй сөзі үлкен мағынада қолданылған, яғни үлкен тайпаны білдіреді. Ал үлкен тайпа бар жерде кіші тайпа да бар. Венгрияда ежелгі Венгр тайпаларының арасында кэси тайпасы болды.

Венгр мен венгер сөздері вунугыр сөзінен құрылған. Башқұрт Вун-он. Сондықтан кейбір халықтар венгрлер унгар деп аталады. Бұл сөз un Ungar сөзінен қалыптасады. Биш Унгар ауылының бар екендігі таңқаларлық емес. Ал башқұрт сөзі Беш угырдан құрылған, содан кейін башгур мен башкуртта өзгерді, қазір башқұрт. Башқұрт тілінде Беш сөзі биш (бес) дегенді білдіреді. Сонымен, венгер (унгар) және башкурт (башқұрт) сөздері бірдей құрылған.