Өнім сапасының деңгейін бағалау әдістері туралы қазақша

Өнімнің сапасын бағалаудың қорытынды кезеңінде сапа деңгейін анықтау бойынша операциялар жүргізіледі. Өнім сапасының деңгейі-бұл бағаланатын өнімнің сапа көрсеткіштерінің мәндерін тиісті көрсеткіштердің базалық мәндерімен салыстыруға негізделген оның сапасының салыстырмалы сипаттамасы. Көрсеткіштің базалық мәні біраз уақыт кезеңінде нақты қол жеткізілетін оңтайлы деңгей болып табылады. Базалық ретінде сапасы туралы сенімді деректері бар, сондай-ақ өткен уақыттың кейбір кезеңінде қол жеткізілген немесе эксперименттік және теориялық әдістермен табылған үздік отандық және шетелдік үлгілердің сапа көрсеткіштерінің мәндері қабылдануы мүмкін. Өнім сапасының деңгейін бағалау үшін үш түрі қолданылуы мүмкін: дифференциалды, кешенді, аралас.

Дифференциалды әдіс базалық үлгінің қандай деңгейіне қол жеткізгенін және қандай мәндерден айырмашылығы бар екенін анықтау үшін бірлі-жарым көрсеткіштерді пайдалануға негізделген. Qi өнім сапасының салыстырмалы көрсеткіштерін есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:: Qi=Pi / Pib (1.3) мұндағы Рі — бағаланатын өнім сапасының I-ші көрсеткішінің мәні; Рib-I базалық көрсеткіштің мәні; i = 1,…, п-бағаланатын сапа көрсеткіштерінің саны.

Формула бойынша жүргізілген есептеулердің нәтижесінде сапаны жақсарту салыстырмалы көрсеткіштердің ұлғаюына да, азаюына да, мысалы бірлі-жарым қуат (өнімділік және т.б.) үшін салыстырмалы көрсеткіштің ұлғаюына не оның материал сыйымдылығы үшін азаюына да сәйкес келуі мүмкін. Сапа көрсеткіштері үшін нормативтік (жобалық) шектеулер болған кезде салыстырмалы көрсеткіш мынадай формула бойынша есептеледі: Qi=(Pi-Pin) / (Pib-Pin) (1.4) мұнда Pin — I-ші көрсеткіштің нормативтік (жобалық) мәні. Егер есептеу нәтижелері бойынша салыстырмалы көрсеткіштер жақсы болса, ал басқалары нашар болса, бағалаудың кешенді немесе аралас әдісі қолданылады.

Әрбір көрсеткіштің мәні маңызды бағаланатын өнім сапасының деңгейі, егер салыстырмалы көрсеткіштердің ең болмағанда біреуі нашар болса, базалық көрсеткіштен төмен болып саналады. Кешенді әдіс бірлі-жарым (кешенді) көрсеткіштерден функцияны білдіретін өнім сапасының жалпыланған көрсеткішін қолдануға негізделген. Қорытылған көрсеткіш өнімнің негізгі мақсатын көрсететін басты көрсеткішпен, интегралды немесе орташа өлшенген болуы мүмкін.

Егер қажетті ақпарат болса, басты көрсеткішті анықтайды және оның бастапқы көрсеткіштерге функционалдық тәуелділігін белгілейді. Мысалы, жүк автомобильдерінің басты көрсеткіші тонналық-километрдегі жылдық өнімділік, автобустар — жолаушылар-километрдегі өнімділік, энергетикалық турбиналар — кВт-сағ — дағы жылдық энергия өндіру, металл кесетін станоктарда-өңделген бөлшектер мен т. б. көлеміндегі өнімділік болып табылады. Интегралдық (жалпыланған) көрсеткіш өнімді пайдаланудан немесе тұтынудан жиынтық пайдалы әсер және өнімді жасау мен пайдалануға арналған жиынтық шығындар белгілеуге болатын кезде пайдаланылады.

Орташа өлшенген көрсеткіштер, егер басты көрсеткіштің бастапқы көрсеткіштерінен функ-ционалды тәуелділігін белгілеу мүмкін болмаса, бірақ орташаланатын көрсеткіштердің салмақ параметрлерін жеткілікті дәлдікпен анықтау мүмкін болса қолданылады. Мысалы, орташа өлшенген арифметикалық көрсеткіш мынадай формула бойынша салмақ коэффициентіне (параметрге) сапа көрсеткіштері мәндерінің көбейтіндісінің сомасы ретінде есептеледі (1.5) немесе (1.6), мұндағы mi – i-сапа көрсеткішінің салмақ коэффициенті (параметр).

Орташа өлшенген геометриялық көрсеткіш мынадай формула бойынша салмақтылық параметрі деңгейіндегі көрсеткіштердің көбейтіндісі ретінде анықталады: (1.7) немесе (1.8) мұндағы Рі — I-ші сапа көрсеткішінің мәні; Qi-САПАНЫҢ салыстырмалы I-ші көрсеткішінің мәні; mi( w) — жалпылама көрсеткішке кіретін I-ші көрсеткіштің салмағының параметрі (W); mi ( v) — жалпылама көрсеткішке кіретін I-ші көрсеткіштің салмағының параметрі (V); i == 1, …, п-орташа өлшенген көрсеткішті құрайтын көрсеткіштер саны. Салмақ параметрлері шартты қанағаттандырған жағдайда: (1.9), олар салмақ коэффициенті деп аталады, бұл өнім сапасының басқа көрсеткіштері арасындағы осы көрсеткіштің маңыздылығының сандық сипаттамасы. Бастапқы ақпараттың бар болуы және алу мүмкіндігіне қарай салмақ өлшенетін бу-метр (коэффициенттер) құндық регрессивті тәуелділіктер, шекті және номиналды мәндер, эквивалентті арақатынастар және сараптамалық әдіспен анықталуы мүмкін. Аралас әдіс өнімнің сапасын бағалаудың бірлі-жарым және кешенді (жалпыланған) көрсеткіштерін бір мезгілде пайдалануға негізделген.

Ол бірлі-жарым көрсеткіштердің жиынтығы жеткілікті көлемді болып табылған және олардың әрқайсысының мәндерін саралау әдісімен талдау жалпылама қорытындыларды алуға мүмкіндік бермейтін немесе кешенді әдіс кезінде жалпылама көрсеткіш өнімнің барлық маңызды қасиеттерін толық ескермеген және қасиеттер топтары туралы қорытынды алуға мүмкіндік бермейтін жағдайларда қолданылады. Аралас әдіс кезінде бірлі-жарым көрсеткіштердің бір бөлігін топтарға бөлу және әрқайсысы үшін тиісті кешенді көрсеткішті анықтау қажет, бұл ретте жекелеген маңызды көрсеткіштерді біріктіруге емес, бірлі-жарым ретінде қолдануға болады. Кешенді және бірлі-жарым көрсеткіштердің алынған жиынтығы негізінде өнім сапасының деңгейін дифференциалды әдіспен бағалауға болады. 1.7. Әр текті өнім түрлерінің жиынтығының сапасын бағалау (сапа индексі, ақаулық индексі) Әр текті өнім түрлерінің жиынтығының сапасын бағалау үшін сапа және ақаулық индекстері пайдаланылады.

Сапа индексі (Ик)-бұл әр түрлі өнім сапасының (қаралып отырған уақыт кезеңінде шығарылған) кешенді көрсеткіші, ол осы өнімнің сапа көрсеткіштерінің орташа өлшенген салыстырмалы мәндеріне тең. Ол мынадай формула бойынша анықталады: (1.10), мұндағы bi-өнімнің і түрінің салмақ коэффициенті; Кі-өнімнің і түрі сапасының кешенді көрсеткіші; Кіб-өнімнің і түрі сапасының базалық кешенді көрсеткіші; i= 1, …. s ~ өнім түрлерінің саны. Өз кезегінде, BI салмақ коэффициенті мынадай формула бойынша анықталады: (1.11), мұнда Сі — қаралып отырған кезеңдегі і-түрдегі өнімнің құны. Ақаулық индексі (Ид)-бұл қарастырылып отырған кезеңде шығарылған, осы өнімнің ақаулық орташа өлшенген коэффициенттеріне тең әр түрлі өнім сапасының кешенді көрсеткіші.

Ақаулық коэффициенті өнім бірлігіне келетін орташа өлшенген ақаулар саны деп аталады. Ақаулық индексі мынадай формула бойынша анықталады: (1.12)), мұнда Qi-өнімді дайындау сапасының көрсеткіші болып табылатын і-түрдегі өнім ақауының салыстырмалы коэффициенті. Q ақаулық коэффициентін келесідей есептеуге болады: (1.13)), мұнда Д-қаралатын кезеңде өндірілген өнімнің ақаулық коэффициентінің мәні; Дб — базалық кезеңде өндірілген өнімнің ақаулық коэффициентінің базалық мәні. Сапа және ақаулық индекстері әмбебап көрсеткіштер болып табылады, олар кәсіпорын өнімінің сапасын тұтастай бағалауға және оның бірқатар жыл ішіндегі өзгерістерін талдауға болады. 1.8. Өнімнің техникалық деңгейін бағалау Өнімнің техникалық деңгейін бағалау-бағаланатын өнімнің техникалық жетілдірілуін сипаттайтын көрсеткіштер номенклатурасын таңдауды, осы көрсеткіштердің мәндерін айқындауды және оларды базалармен салыстыруды қамтитын операциялар жиынтығы.

Өнімнің техникалық деңгейі базалық тиісті көрсеткіштермен салыстырғанда бағаланатын өнімнің тек техникалық жетілдірілуін көрсететін көрсеткіштерді салыстыруға негізделген салыстырмалы сипаттама болып табылады (техникалық деңгейдің арнайы карталары бойынша анықталады). Техникалық деңгейді бағалаудағы қағидаттық тәсіл өнім сапасының бірлі-жарым көрсеткіштерінің мәндерін үздік әлемдік аналогтардың тиісті көрсеткіштерінің мәндерімен бірге қоюға, пайдалану жағдайларында әрбір көрсеткіштің маңыздылығын есепке алуға, техникалық деңгейдің кешенді көрсеткішін (КПТУ) анықтауға және өнімнің қазіргі заманғы әлемдік техникалық деңгейге сәйкестігі туралы қорытынды қабылдауға негізделген.

Аналогы-функционалдық мақсаты мен қолдану шарттары ұқсас, салыстырылатын бұйымға ұқсас отандық немесе шетелдік өндіріс өнімі. Бастапқы деректерді талдауды және техникалық деңгейді бағалауды әдетте, құрамы Тапсырыс берушіні, әзірлеушіні, дайындаушыны және тұтынушыны ұсынатын ғылым мен техниканың осы саласындағы мамандармен жинақталатын сарапшылар тобы жүргізеді. Өнімнің техникалық деңгейін бағалау бойынша жұмыстарды жүргізу дәйектілігі кезеңдерді қамтиды: 1. Өнімнің стандарттар талаптарына сәйкестігін тексеру; 2. Біртекті өнім тобын анықтау; 3. Техникалық деңгей көрсеткіштерінің номенклатурасын белгілеу; 4. Аналогтарды таңдау және базалық үлгілерді қалыптастыру; 5. Техникалық деңгейді бағалаудың кешенді көрсеткіштерін есептеу); 6. Өнімнің техникалық деңгейі туралы қорытынды; 7. Өнімнің техникалық деңгейі мен сапасының картасын жасау.