ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР БАСҚАРУДЫҢДЫ ЖЕТІЛДІРУ | Скачать Дипломдық жұмыс

КІРІСПЕ

І. ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР БАСҚАРУДЫҢДЫ ЖЕТІЛДІРУ
1. Өндірістік шығындар түсінігі, жіктелуі
2. Өнімнің өзіндік құны түсінігі, экономикалық мәні
1.3 Басқарудың сипаттамасы және өндіріс шығындарының есеп
саясатында қаралуы

ІІ. ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЕСЕПТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

2.1 Өнімнің өзіндік құнын талдау
2.2 Өндірістік шығындарды азайту көздерін анықтау әдістемесі

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқарудың жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңға сәйкес барлық
шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті
тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін
Халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті
құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін
анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден –бір ақпараттық
жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында
Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт болып отыр.
Осы мәселеге орай ұйымдарда өндірістік шығындарды есептеу жолдарын
дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудыңдың
заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол
береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқарудың өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп
атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу — бір ғана қолданатын дискретті
үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері
байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Пайда табу ұйымды басқарудың жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті
нақты ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары
тәуелді бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта
құруды талап етті.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға
неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны
сақтауға сай келу қажеттілігі басқарудың бұрынғы біртұтас бухгалтериясын
жеке екі бөлікке — қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан
диплом жұмысында өнімнің өзіндік құнын анықтау және калькуляциялау
әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында
пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап
көрсетуі қажет.
Бүгінгі күнгі экономикалық қатынастарда дағдарыстың қалыптасуы, жалпы
экономикалық жағдайдың күрт нашарлап кетуі ауыл шаруашылығы өнімдеріне
деген сұранысты арттырып отыр. Ауыл шаруашылық өнімдері қандай жағдайда
болмасын бірінші кезекте қанағаттандырылуға тиісті қажеттілік болғандықтан,
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін ұйымдар қызметіне баса назар
аударылуда. Халықтың сатып алу қабілеті біршама төмендеуіне байланысты ауыл
шаруашылығының өнімдерінің де бағасын реттеу қажет болуда. Сол себепті
бүгінгі қатынастар жағдайында өнімнің құнын дұрыс анықтау, ол үшін ең
тиімді тәсілді пайдалану мәселесі өзекті тақырып саналады. Басқарудың
алатын табысының мөлшері өндірілген өнімнің өзіндік құнына тәуелді.
Кеңес үкіметі кезеңінде орталықтандырылған Мемлекеттік баға белгілеу
жағдайында өнімдердің толық өзіндік құнының есебі үстеме шығындарды өнім
түрлері арасында бөліп тарату арқылы жүргізілген болатын. Қазіргі кездегі
әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы шаруашылық бірліктерінің бөлініп шығуы
басқарудың есебіне деген қажеттілікті арттырып отыр. Соған сәйкес
ұйымдардың бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық және басқарудыңшылық есеп
түрлеріне бөлінген. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау – басқарудың басқарудыңды маңызды бір бөлігі. Өндірілген
өнім бірлігінің өзіндік құны көптеген басқарудың шешімдерін қабылдауға
негіз болады, оның ішінде:
— қай өнім өндірісін тоқтату немесе жалғастыру;
— құрастырушы бөлшектерді, бұйымдарды өндіру немесе сатып алу;
— өнімге қандай баға белгілеу;
— жаңа жабдықтар сатып алу;
— өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуына өзгерістер енгізу.
Осы жоғарыда аталған жағдайлар зерттеу тақырыбының өзектілігін
анықтайды. Орындалып отырған диплом жұмысының негізгі мақсаты өндірістік
шығындар есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
теориялық және практикалық сұрақтарын зерттеу болып табылады.
І. ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР БАСҚАРУДЫҢДЫ ЖЕТІЛДІРУ

1. Өндірістік шығындар түсінігі, жіктелуі

Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты .
Әдетте, шығындар деп белгілі-бір тауарлар мен қызметтер үшін
төленген, яғни, жұмсалынған ресурстар немесе ақша қаражаттарын түсінеміз.
Шығындар – есепті кезеңдегі активтердің кемуі немесе капиталдың кемуіне
әкелетін міндеттемелердің пайда болуы түріндегі экономикалық пайданың
азаюы. (заң)
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген
жіктелімі аса қажет. Халықаралық қаржылық есептіліктің №2 Қорлар
стандарты сәйкес шығындардың жіктелуін келесі кестеден көреміз.
1 кесте
Топтық белгілеріне қарай шығындардың жіктелуі*

№ рн Жіктеу белгісіне сәйкес тобы Шығындар түрлері
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша негізгі
үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша тікелей
жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) бір элементі
кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу кезеңі бойынша ағымдық
біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқарудың өндірістік
қызметі бойынша) әкімшіліктік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірілетін
өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша жалпы
орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды өнімге
рет-ретімен көшіру кезеңге

*Дерек көзі: Шеремет А. Д. Управленческий учет:Учебное пособие. М.:ФБК-
ПРЕСС, 1999.-33бет
Кестеден калькуляция туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, эконоикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
осы шығын жіктеулерінің көмегімен жүргізілетінін көреміз:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топтастыру:
— негізгі — өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты.
— үстеме — өндірісті ұйымдастыруда, қызмет көрсету мен басқарудың
барысында пайда болады;
— тікелей — өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей қосылады;
— жанама – жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес,
жанама (шартты) бөлінеді;
— кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның
қолда бар болуы);
— біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
— айнымалы, өзгермелі – оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді
(пропорционально) өзгереді;
— тұрақты — өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес;
— қайтарылмайтын — өткен кезеңнің табысы мен шығыны;
— міндеттік (вмененные) – ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады
және оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
— айыптық (өсетін) – қандайда бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда
болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлық ақы төлеу);
— маржиналдық (шектеулі) – қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
— релеванттық – тапырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына байланысты.
3. Шығындарды басқарудың мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге
асыру үшін шығындарды топтастыру:
— реттелетін;
— реттелмейтін;
— тиімді (өндірімді, өнімді);
— тиімісіз (өндірімді емес);
— бақыланатын;
— бақыланбайтын.
Сонымен қатар, шығындар мыналарға жіктеледі:
1. Пайда болу орны бойынша — өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше.
Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса
қажет.
2. Өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша – оның өзіндік құндарын есептеу
үшін керек.
3. Шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша – экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау
баптарымен [3].
Экономикалық элементтері бойынша — өнім өндіру үшін қандай шығын
кеткенін көрсетеді. Эконмикалық элементтер ретінде анықталған:
— материалдық шығындар;
— еңбекақы шығындары;
— аударым;
— құралдың тозуы;
— басқадай шығындар;
Калькуляция баптары бойынша — өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнын
есептеу үшін пайдаланылады:
— материалдар;
— еңбек ақы;
— аударымдар;
— үстеме шығындар.
Экономикалық элемент және баптар бойынша шығындарды топтастыру өзара
байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты бағытталуы
(калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын сипатайтынын
айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші субъектінің
тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша, калькуляциялу
баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп, элементік қимада
қалыптастыруға мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс
есептелуіне және ұйым шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру ұйым шығынының талдамалық есебін
ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Шығындар жіктемесінің тағы келесідей түрлері белгілі:
— ағымдағы – жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны);
— бір жолғы – демалыс төлемі, жөңдеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады;
— өндірістік – тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген
тапсырыс берушінің материалымен де шығарылатын дайын бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз өндірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім);
— әкімшілік – жалпы басқарудыңмен байланысты шығындар және жалпы
шаруашылық, әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
— коммерциялық (өндірістен тыс) — өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын;
— өндірушілік (жоспарланған) – ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын;
— өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның жетіспеушілігнен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы);
— реттелетін – атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі
ықпал ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех
бақылаушысы реттейді);
— реттелмейтін – қызметкер оның деңейіне елеулі ықпал ете алмайтын
шығын (дайындау учаскесінің мастері кострукторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды);
— жалпы — өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығындарды
білдіреді;
— орташа – есепте бір өнімнің бірлігіне кететін шығын;
— өнімге — өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын);
— кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары,
тауарларды сату шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Бұлардың ішіндегі ең маңыздылары өнімге және кезеңге қатысты шығындар
болып табылады. Оларға нақты қандай шығындарын жататынын келесі сызбалардан
көреміз.

Өнімге қатысты өндіріс шығындары

Негізгі материалдар Еңбек шығындары Өндірістік үстеме
шығыстар

Бастапқы (алғашқы) Қосылған шығындар
шығындар

1 сурет. Өнімдерге қатысты шығындар құрамы

Бірінші сызбадан өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар тікелей
шығындар, яғни, шикізаттар мен материалдар, негізгі өндіріс жұмысшыларының
еңбегін төлеумен байланысты шығындар жататынын көреміз. Бұлар ең алғаш
өндіріске жұмсалатын болғандықтан оларды бастапқы шығындар деп те атайды.
Көмекші өндірісте пайдаланылатын материалдық қорлар, жөндеу жұмыстарымен
айналысатын еңбеккерлердің ақысы, коммуналдық шығыстар, өндіріс
жабдықтарының амортизациясы қосылған шығындар деп аталады, бұларды басқаша
маетриалдарды дайын өнімге айналдыру мақсатында жұмсалған өңдеу шығындары
деп атауға болады.(УУ1)
Келесі сызба кезең шығындарының құрамын көрсетеді, өнімнің өзіндік
құнына қосылмайтын, есепті кезең шығындары ретінде қаржылық нәтижеге
апарылатын шығындар.

Кезең шығындары (өндірістік емес
шығындар)

Сатумен байланысты Әкімшілік шығындары
шығындар

1. сурет. Кезең шығындарының құрамы

Сатумен байланысты шығындарға тапсырыстарды қамтамасыз ету, дайын
өнімді тасымалдап жеткізу, клиенттерге қызмет көрсетумен байланысты
шығындар жатады. Оның ішіне комиссиялық төлемдер, жарнама, сауда
жабдықтарының, көлік құралдарының амортизациясы, тасымалдап жеткізу мен
дайын өнімді сақтау шығындары да кіреді. Әкімшілік шығындарына ұйымдағы
басқарудыңдың жүзеге асырылуымен байланысты барлық шығындар жатады.
Жалпы және өнім бірлігіне қатысты шығындар әртүрлі сипатта болады.
Оны келесі кесте арқылы көрсетуге болады [1].
2 кесте
Шығындардың өндіріс көлеміне қатысты сипаттамалары*

Шығындар Шығындар сипаты (тәртібі)
Жалпы шығындар Өнім бірлігіне келетін
шығындар
Айнымалы (өзгермелі) Айнымалы шығындардың Өнім бірлігіне келетін
шығындар жалпы сомасы өндіріс айнымалы шығындар тұрақты
көлемінің өзгерісіне тураболады
пропорционалды өзгереді
Тұрақты шығындар Жалпы тұрақты шығындар Өнім бірлігіне келетін
өндіріс көлеміне тәуелсізтұрақты шығындар өндіріс
тұрақты болып қалады көлемінің өзгерісіне кері
пропорционалды өзгереді

*Дерек көзі: USAIDPragma. Управленческий учет 1.2005-11 бет

Енді осы кестеде келтірілген мәліметтерді графиктік тәсіл арқылы
суреттеп көрсетуге болады.

Шығындар, мың теңге
Өзгермелі шығындар
300

200
Тұрақты шығындар

100
Өндіріс көлемі, мың дана
30 60 90 120

3 сурет. Шығындардың өндіріс көлеміне қатысты өзгерісі (шығын мөлшері мен
өндіріс көлемі мәндері мысал ретінде шартты түрде алынған)

Осы арада, шығындардың жартылай тұрақты болатыныдығын айта кеткен
жөн. Олар өндіріс көлеміне тәуелді болғанымен оған қатысты тура
пропорционалды өзгермейді. Жартылай тұрақты шығындар:
— сатылы түрде өседі, яғни белгілі бір өндіріс көлеміне дейін тұрақты, ал
одан кейін айнымалы болып кетеді,
— оларды есепке алуды жеңілдету мақсатында немесе тұрақты, немесе айнымалы
деп алады.
Графиктік әдісті қолдана отырып жартылай тұрақты шығындар сызығын
көрсетуге болады.

Өзгермелі шығындар
300

200
Тұрақты шығындар

100
Өндіріс көлемі, мың дана
50 100 150 200

4 сурет. Жартылай тұрақты шығындардың өндіріс көлеміне қатысты өзгерісі
(шығын мөлшері мен өндіріс көлемі мәндері мысал ретінде шартты түрде
алынған)

Екінші суреттен жартылай тұрақты шығындардың өндіріс көлемі 50 мың
данаға жеткен сайын тағы да қосымша шығындарды қажет ететндігін көреіп
отырмыз.
Айнымалы шығындардың жалпы сомасының өндіріс көлеміне тура
пропорционалды өзгеруіне байланысты ұйым үшін өндірістік қуаттылықты
анықтаудың маңызы зор. (УУ)
Өндірістік қуаты дегеніміз нақты қолда бар өндіріс ресурсатры
жағдайындағы басқарудың өндірісінің мүмкін болатын ең жоғарғы шекті
мөлшері. Басқаша айтқанда, бұл басқарудың осы есепті кезеңдегі өндіре
алатын өнімінің көлемі.
Өндіріс көлемі басқарудың өндірістік қуатынан артып кеткен жағдайда
ресурстардың, өндіруші күштердің де артық мөлшері қажет болады. Өндірістік
қуатты үш түрлі сипаттауға болады:
1. Теория тұрғысындағы қуаты – бұл барлық ресурстар толық
тоқтамастан іске қосылған жағдайдағы жоғарғы өнім көлемі,
өндірістің мүмкін болатын ең жоғарғы деңгейін анықтайды.
2. Тәжірибелік қуаты – теория тұрғысындағы өндіріс қуатының мәнінен
қалыпты жұмыстың тұрып қалу мөлшерін шегергенде анықталатын
өндіріс көлемі. Қалыпты жағдайда тұрып қалу машиналар мен
жабдықтардың аспаптарын айырбастауға, жөндеуге, жұмысшыларға
арнайы үзіліс беруге байланысты орын алады. Теориялық тұрғыдағы
және тәжірибелік өндіріс қуатын ұйымдар сирек қолданады.
3. Қалыпты өндірістік қуаты – сатылады деп күтілетін көлемді
қамтамасыз етуге қажетті орташа жылдық өндіріс көлемі. Бұл шама
іскерлік белсенділіктің маусымдық ауытқуларымен түзетіліп
отырады. Басқаша айтқанда, бұл өндіре алатын көлем емес, нақты
өндіретін өнімнің шынайы өлшемі.

1.2 Өнімнің өзіндік құны түсінігі, экономикалық мәні

Калькуляциялау — өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу әдісі. Ол басқарудың жұмысына оперативті басшылық
жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақытылы ашуға және
өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда
және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін
қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге,
сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу
жұмыстарына және тағы басқа) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар
жинақталып қорытылады [2].
Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке
түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп
белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан
өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті — шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, қызметтің )
бірлігіне қанша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі — калькуляцияны ұсыну. Өнімнің,
жұмыстың және көрсетілген қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр
түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция нңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері)
жіне одан ары техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге
арналып жазылады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі — сметалық калькуляция; оны бір рет
шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу,
баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері басқарудың осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең барысында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында – төмен
болады.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
ұйымға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орынду иен орындамау,
шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған байланысты
емес (материалға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымның мөлшері, электр
энергиясына,газға, суға және т.б. тарифтердің өзгеруі) себептері бойынша
ауытқуы мүмкін нақты шығындарды көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар басқарудыңды және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін
қолданатын ұйымдарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен
деңгейін сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Ұйымдар жыл бойы
ұйымдастырушы-техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті жүзеге
асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляциялау жоспарлыға қарағанда,
есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы деңгейін
өте дәл көрсетеді [5].
Жобалық (проектілік) алькуляциялау — келешектік калькуляцияның бір
түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
агықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі
нақты шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең
ішіндегі шығындар мен күтілетін бұл өнім бойынша есептер негізінде
жасалады. Бұл калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру
қорытындыларын алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау обьектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандартттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйымдастыруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті
топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.
Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарлнатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат, погон-метр, текше-метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай (натуральды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын
аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ
киімі, белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дерьестенбеген сыраның
гектолитрі,ішкі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текшеметрі, және
т.б.) өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай бірліктер
(натуралды) қолданылады.
Шартты заттай біірлікті өнімді калькуляциялау үшін қолданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, құрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар).
Құндық бірліктер-көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000
теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.
Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады (1 нормасағат, 1 норма-ауысым).
Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік
ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және тағы
да басқамен шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тонна-километр,
машина-ауысым, және т.б.)
Техникалық — экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін
негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну ұшін
көрсетуге, әр түрлі ұйымдармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу
бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау ұшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті
таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі
(өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік
есеп жүйесінде белгілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана
өндірісті басқарудыңда обьективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің
өзіндік құны калькуляциялауы мүмкін.
Бұрын болған калькуляциялық жүйелер бір мақсатты — өзі өндірген дайын
өнім мен жартылай өнімдердің қорын бағалауды көздейтін, ол өндірістік
мақсат пен ішкі есептілікті жасауға, сондай-ақ пайданы анықтау үшін қажет
еді. Бұл мәселенің маңыздылығына қарамастан калькуляциялаудың бұрынғы
жүйелері бойынша көптеген басқарудың міндеттерін шешу үшін жарамды ақпарат
болмайтын.
Калькуляциялаудың кәзіргі заманғы жүйелері өзара байланысты
көрсеткіштердің ара қатынасын біршама теңдестірген. Олардың мазмұнындағы
ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып қана қоймай, мынадай
шаралардың экономикалық салаларын болжауға мүмкіндік береді:
— өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
— өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
— шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
— жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркін жаңартудың
мақсатқа сәйкестілігін;
— басқарудың жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Қазіргі заманғы калькуляциялау ұйым немесе жауапкершілік орталығы
қабылдаған жоспарды бағалау негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау
мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспарлы тапсырмалардан ауытқу себептерін
талдау және өзіндік құнды кейінге жоспарлау үшін, жаңа техника мен
заманға лайық технологиялық процестерді және т.б. енгізудің экономикалық
тиімділігін негіздеу үшін қолданылады.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді.
Трансферттік (ішкі) баға бір басқарудың бөлімшелері арасындағы коммерциялық
операцияларда пайдаланылады.
Ұйым бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық алған
кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды. Бұл
жағдайда басқарудың жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағыны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілген қызметі) басқарудың ішінде
толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және
тұтастай басқарудың қаржылық жағдайына әсер етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын
ғана емес, тұтастай басқарудың басқарудың жүйесінің негізгі элементтері
болып табылады.
Тікелей материалдық шығындар, еңбек шығындары және жалпы өндірістік
шығындар есепті кезеңде толық аяқталған өнімге апарылады, яғни, өнімнің
өзіндік құнын құрайды. Ал өндіріліген бір өнімнің өзіндік құны өндірістік
шығындарды өндірілген өнім санына бөлу арқылы анықталады. Келесі сызбадан
шығындардың өнімдерге апарылуын, өзіндік құнды анықтау ретін көреміз.

Өнімге апарылатын шығындар

Тікелей материалдық Тікелей еңбек Жалпы өндірістік
шығындар шығындары шығындар

Өндірілген өнімнің Аяқталмаған өндіріс
өзіндік құны қалдығы

Сатылған өнімнің Қоймадағы дайын
өзіндік құны өнім қалдығы

5 сурет. Шығындарды нақты өнімге апару

Осы сызбадан барлық тікелей және жалпы өндірістік шығындардың
өндірілген өнімнің өзіндік құны мен аяқталмаған өндіріс қалдығы ретінде
бөлінетіндігін көруге болады. Ал өндірілген өнімнің өзіндік құны сатылған
өнімдердің және қоймада сатылмай қалған өнімдердің өзіндік құндарына
бөлінетіндігін анықтаймыз.
Ендігі кезекте өндірілген өнімнің толық өзіндік құнының қалыптасуын
келесі сызба түрінде көрсетеміз.

Тікелей еңбек шығындары

Жалпы өндірістік
шығындар
Қосылған шығындар Тікелей
материалдық
шығындар

Коммерциялық Өндірістік
шығындар өзіндік құн

Әкімшілік шығындар
Толық өзіндік құн

6 сурет. Өнімнің толық өзіндік құнын анықтау

Бұл сызбадан кезең шығындары деп аталатын әкімшілік және коммерциялық
шығындардың тек белгілібір есепті кезеңге ғана қатысты екендігін, олардың
бірден қаржылық нәтижені анықтауға апарылатынын көреміз. Кезең шығындары
белгілі болған жағдайда келесідей көрсеткіштерді анықтау мүмкіндігі пайда
болады. Өндіріліп шығарылған өнімнің өзіндік құны келесі формула түрінде
анықталады:

Өндірілген өнімнің өзіндік құны = Аяқталмаған өндірістің бастапқы
қалдығы + Есепті кезеңнің өндіріс шығындары — Аяқталмаған өндірістің
соңғы қалдығы
(1)

Жиынтық пайда сомасы = Сатудан алынған түсім — Сатылған өнімнің
өндірістік өзіндік құны
(2)

Операциялық пайда = Жиынтық пайда – ( коммерциялық шығындар +
әкімшілік шығындар)
(3)
Толық өзіндік құн жөніндегі ақпаратты келесідей мақсаттарға қолдануға
болады.
1. Қаржылық есептілікте қолданылуы. Толық өндірістік өзіндік құн
баланста көрсетілуге тиісті аяқталмаған өндіріс пен қорлар құнын анықтауға
және Пайда және зиян жөніндегі есептілікте көрсетілетін сатылған
өнімдердің өзіндік құнын көрсетуге негіз болады.
2. Рентабельділікті талдау мақсатында. Шығындар басқарудыңды қағидасын
қолдана отырып, әрбір зерттеліп отырған элементке сәйкес келетін тікелей
шығындар мен жанама шығындардың үлесін анықтауға болады. Егер осы
элементтен қажетті табыс мөлшері алынбаған болса, онда өндірісті қайта
қарауға тура келеді.
3. Бұл қанша тұрады? Деген сұраққа жауап беруге қолданылады. Бұл сұра
кез-келген жағдайда қойылуы мүмкін. Жауапты толық өзіндік құнды
анықтағаннан кейін аламыз. Сатып алушы әрқашан бағасы өзіндік құны
негізінде анықталған тауарды, өнімді, қызметті сатып алады.
4. Реттелетін бағаны бекіту үшін қолданылады. Көп жағдайларда баға тек
нарықтық күштер шешімімен ғана қабылданып қоймайды, көп бағаны уәкілетті
ұйым бекітеді. Мысалы, электр энергиясына, телефон мен телеграф, су, т.б.
Бұлардың әрқайсысына баға белгілегенде уәкілетті ұйым толық өзіндік құн мен
нақты бір мөлшердегі пайда сомаларының қосындысына сәйкес бағаны бекітеді.
5. Нормативті баға белгілеуде қолданылады. Кез-келген басқарудың басты
мақсаты салынған капиталдан мүмкін болатын ең жоғарғы қайтымдылыққа қол
жеткізу болып табылады. Осы мақсатта алынған түсім сомасы барлық шығындарды
жауып, инвестицияның қайтуына мүмкіндік беретіндей пайда әкелуі қажет, яғни
мейлінше жоғары болуы керек. Егер алынған жалпы түсім сомасы жұмсалынған
барлық шығындардан артық болса, онда ұйым қызметін табысты деп есептеуге
болады, бірақ, әрбір өнім бағасы жеке белгіленгені дұрыс. Мұндай жағдайда
бағаны қалыпты баға деп тануға болады.
Қандай жағдайда болмасын баға белгілеудің негізі өзіндік құн жөніндегі
сәйкес мәліметтер, әсіресе ағымдағы есепті кезең шығындары мен алдағы уақыт
шығындары жөніндегі мәліметтер болып табылады. Бірақ шығындар басқарудыңды
жүйесінде бүгінгі шығындар жөніндегі мәліметтерді алу мүмкін болмайды. Ал
бұл инфляция жағдайында өте өзекті болып табылады. Шығын мөлшерінің артқаны
жөнінде уақытында хабарландырылған өте тиімді. Осындай кемшіліктердің орын
алуына сәйкес көптеген ұйымдар күйреу жағдайына ұшырайды.
Өнімнің өзіндік құны ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігінің маңызды көрсеткіші. Өзіндік құн арқылы ауыл шаруашылық
ұйымының шаруашылық қызметінің барлық жақтары жинақталып, барлық шаруашылық
ресурстарының қолданылыуының нәтижелері көрсетіледі. Өзіндік құнды азайту
кез-келген қоғамның, саланың, басқарудың бірінші кезекті және өзекті
міндеті болып табылады. Өзіндік құн деңгейіне пайда сомасы мен
рентабельділік, басқарудың қаржылық жағдайы, төлем қабілеттілігі, өндірісті
кеңейту қарқыны, ауыл шаруашылық өнімдері бағасының деңгейі сияқты
көрсеткіштер тәуелді болады. Бүгінгі күні өзіндік құнды төмендету
резервтерін анықтау өзекті деп танылуда. Осындай резервтерді анықтай алатын
болсақ, онда басқарудың бәсекеге қабілеттілігін көтеруге, күйреу
мүмкіндігін азайтуға және қалыпты қызмет атқаруды жалғастыру мүмкіндігі
пайда болады.

1.3 Басқарудың сипаттамасы және өндіріс шығындарының есеп саясатында
қаралуы

Байсерке — агро жауапкершілігі шектелген серіктестік Алматы
облысының Әділет Министрлігінде 2004 жылы қатысушылар құрамының өзгеруіне
байланысты қайта тіркелген. Мекен жайы – Қазақстан Республикасы, Алматы
облысы, Талғар ауданы, Панфилово ауылы, 8 март көшесі, 3 үй. Серіктестіктің
қатысушысы Қазақстан республикасының азаматшасы Жумабекова Сауле Амировна.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады, азаматтық
Құқықтары бар және Қазақстан Республикасының заңнамалық талаптары бойынша
оларға қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге
асыруға құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз Жарғысына сәйкес
жүргізеді.
Байсерке — агро жауапкершілігі шектелген серіктестігінің негізгі
қызмет түрлері:
— ауыл-шаруашылық өнімдерін өндіру, өңдеу және сату;
— халық тұтынатын тауарларды өндіру;
— жалпы коммерциялық қызметі;
— сауда-саттық, сауда-делдалдық қызмет;
— алкогольсіз өнімдерді, шырындарды, сусындарды және минералды
суларды өндіру, құю, сақтау, көтерме және шағын көтерме сауда
арқылы тарату;
— Қазақстан республикасында арнайы және өндірістік-азаматтық
мақсатта пайдаланылатын қуатты жол-көпірлерін ұйымдастыру,
бұрынғыларды қайта жарақтандыру;
— ұйым мүшелерінің еңбек нарығында орын алуына көмектесу, осы
мақсатта шетелдік конкурстар мен тендерлерге қатысу;
— коммерциялық және делдалдық қызмет, көтерме және бөлшек сауда;
— лизингтік операцияларға қатысу;
— ақпарттық, кеңестік, инжинирингтік, кәсіпкерлік, қаржылық
қызмет көрсету;
— сыртқы сауда операциялары және сыртқы экономикалық қызмет;
— халық тұтынатын тауарларды, өндірістік-техникалық міндетті
өнімдерді, азық-түліктерді сату;
— ЖЖМ және мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және сату;
— көлік-экспедициялық қызметтер, жүктерді және жолаушыларды
тасу;
— құрылыс материалдарын, аспаптарды, шикізатты, жинақтау
бұйымдарын, құрастырғыштарды сату;
— сауда үйлерін, шағын және ірі маркеттерді ұйымдастыру және
пайдалану;
— экспорт-импорт операцияларын, өкілеттілік қызметті (шет елдік
фирмалардың қатысуымен) ұйымдастыру;
— жабдықтау қызметі;
— Қазақстан республикасында және шет елде мүліктерді сатып алу
және сату, салып қоюшы және жалға алушы құқығында жер
учаскелерін алу, құрылыстарды немесе жеке жайларды жалға алу;
— басқа кәсіпорындарға қызметтер көрсету;
— Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге
қызметтер.
ЖШС өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне жауапты
болады. Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкі, дербес
есеп шоты бар. Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны екі жүз елуден
астам және жылдық активтерінің жалпы құны үш жүз жиырма бес мың еселенген
айлық есепті көрсеткіштен жоғары болса ірі бизнес субъектісі құрамына
жатқызылады [6].
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкін негізгі және айналым
қорлары және басқа да серіктестіктің балансында көрсетілетін құндылықтар
жиыны құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар. Мүліктерді
қалыптастыру көздері:
— ақша және материалдық жарналар;
— серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,
өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе,
басқарма, қызмет түрлері;
— өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да
шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
— бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері,
— Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резевтік капитал
есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде
анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының
иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.
Жоғарғы басқарудың ұйымы келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:
— фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, Жарғысын өзгертіп жаңа
нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
— Жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
— ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі
мен қорытындысын қабылдау;
— қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу комиссиясын тағайындау;
— атқару ұйымдарын, Директорды тағайындау, ішкі ережелерді
бекіту;
— басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім қабылдау;
— мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім қабылдау;
— қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.
Ағымдағы басқарудыңды директор жүзеге асырады. Директордың
өкілеттігіне келесідей мәселелер кіреді:
— қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және
босату;
— жылдық балансты құрастыру;
— қаржыландыруды бекіту;
— қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту;
— келесідей қорларды — даму қорын, материалдық ынталандыру қорын
қалыптастыру.
Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау
директордың өкілеттігінде. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өз өнімін
келісім шарт бойынша келісілген баға бойынша сатуға құқылы.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік қызметін қатысушының шешімі
негізінде қайта құрылуы немесе жойылуы арқылы тоқтатады. Құрылымын өзгерту,
яғни, бірігу, қосылу, бөліну, қайта құрылу қатысушының шешімі арқылы немесе
заң талаптарына сәйкес жүзеге асырылады. Жойылу мақсатында қатысушының
шешімімен арнайы жойылу комиссиясы құрылады. Жауапкершілігі шектеулі
серіктестік жойылуы сот шешіміне сәйкес жүргізілгенде сот жойылу
комиссиясын тағайындайды. Жойылу комиссиясы бекітілгеннен бастап қызметін
басқарудың өкілеттілігі осы комиссияға өтеді. Комиссия мүлкін бағалайды,
кредиторлар мен дебиторларды анықтайды, олармен есеп айырысады, үшінші
жақтармен есеп айырысу шараларын жүзеге асырады, жойылу балансын
құрастырады және оны құрылтайшыға бекітуге береді.
Жойылу комиссиясының шешімі бойынша ұйым мүліктері сатылады, пайдалану
құқығында берілген мүліктер меншік иесіне қайтарылады.
Заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне арнайы жазу жазылғаннан кейін
ғана жойылу процесі аяқталды және серіктестік өз қызметін тоқтатты деп
есептеледі.
Ендігі кезекте басқарудың бухгалтерлік балансы бойынша 2007-2009
жылдар бойындағы мүліктік және қаржылық жағдайына талдау жасаймыз.
Ең алдымен, Байсерке -агро ЖШС-нің 2009 жылдың 31 желтоқсанына
қатысты құрастырылған бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша активтері мен
пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз. (қосымша А)
4 кесте
Байсерке -агро ЖШС-нің активтерінің құрамы мен құрылымын талдау*

Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, (+,-)
мың. % мың. % мың. тг. %
тг. тг.
1. Активтер 463930 100 492035 100 +28105 +6,05
құны, барлығы
2. Ұзақ мерзімді289989 62,51 265985 54,06 -24004 -8,28
активтер
Оның ішінде: 287089 61,88 263085 53,47 -24004 -8,28
негізгі құралдар
Қаржылық 2900 0,63 2900 0,59 — — … жалғасы