Омбы мәдениет және демалыс саябағының тарихы (XIX–XX ғ.)) туралы қазақша

Адамның табиғатпен, ландшафтпен өзара әрекеттесуі әрдайым жүзжылдықтар мен мыңжылдықтарға созылмайды және әрдайым «табиғи-бейсаналық» сипатқа ие болмайды. Табиғатта із тек адамның Ауыл еңбегінен ғана емес, оның еңбегі табиғатпен қалыптасады: кейде адам бау-бақшалар мен саябақтар салу арқылы қоршаған ландшафты өзгертуге саналы түрде ұмтылады.

«Бақтар мен саябақтар адам мен табиғаттың «мінсіз» өзара әрекеттесуін, адам тарихының әрбір түрі үшін, бақ-саябақ туындысының әрбір туындысы үшін «мінсіз» құрады.1.

Бақ-саябақ өнері – барлық өнерден адамға ең қызықты және ең әсер ететін. Мұндай мәлімдеме бір қарағанда біртүрлі көрінеді. Онымен қаншалықты қиын келісім берілсін. Бірақ әділ ойлаңыз және бізге ең қымбат тарихи парктерге барудан өз әсерлерін есте сақтаңыз.

Демалыс үшін саябаққа барасыз-кедергісіз әсер беруге, көктем немесе күздің, гүлдер мен шөптердің хош иісімен таза ауамен дем алуға. Парк сізді барлық жағынан қоршайды. Сіз және саябақ бір — біріне айналасыз, саябақ сізге барлық жаңа түрлерін ашады: алаңшалар, боскеталар, аллеялар, перспективалар, — және сіз серуендеп, саябақтың өзін-өзі көрсетуін жеңілдетесіз. Сізді тыныштандырады, және тыныштықта ерекше өткір көктемгі жапырақтың шуы пайда болады немесе күзгі жапырақтардың аяқпен шурылауы немесе құстардың ішуі естіледі, немесе жақын маңдағы бұтақтың жеңіл жарылуы, қандай да бір дыбыстар сізді алыстатады және кеңістік пен кеңістіктің ерекше сезімін тудырады. Сіздің барлық сезімдеріңіз әсерлерді қабылдау үшін ашылған және бұл сезімдердің ауысуы ерекше симфонияны жасайды-бояулар, көлемдер, дыбыстар және тіпті сізге ауа, жел, тұман, шық…

«Бақтар мен саябақтар – бұл адам мен табиғат біріктірілетін маңызды шекара. Бақтар мен саябақтар қалада да, қаладан тыс жерлерде де бірдей маңызды».

Адамға парк немесе тіпті саябақ беретін тағы бір сала бар. Бұл тарихи уақыт саласы, естеліктер мен поэтикалық қауымдастықтар саласы.

«Тарихи естеліктер мен поэтикалық ассоциациялар – бұл саябақтар мен бақтардағы табиғатты барынша бейнелейтін, бұл олардың мәні мен ерекшелігін құрайды. Саябақтар тек оларда бар болғаны ғана емес, сонымен қатар оларда болған. Онда ашылатын уақытша перспектива көрермендік перспективадан кем емес». 3.

Өткенге деген көзқарас екі түр болуы мүмкін: кейбір көрініске, театрға, көрініске, декорацияға және құжатқа сияқты. Бірінші көзқарас өткенді жаңғыртуға, оның көру бейнесін жаңғыртуға ұмтылады.

Екіншісі өткенді кем дегенде оның ішінара қалдықтарында сақтауға ұмтылады. БАҚ-парктегі тұңғыш өнер үшін ил-бақша паркінің сыртқы, көру бейнесін оның өмірінің қандай да бір сәтінде көргендегідей жаңғырту маңызды. Екінші үшін уақыт куәгерлігін сезіну маңызды, құжаттық маңызды. Біріншісі: ол осылай көрінді, екіншісі куәландырады.

Өткен екі қатынаста тағы бір маңызды айырмашылық бар. Біріншісі: тек бір ғана дәуір – парк құру дәуірі немесе оның гүлдеуі немесе айрықша нәрсе. Екіншіден, саябақтың бүкіл өмірі тұтас, әр түрлі дәуірлер туралы естелік құнды болсын.

«Өнер ескерткішін қабылдау тек сол кезде ғана толыққанды, ол оймен қайта жаңғыртып, Жаратушымен бірге жасаған кезде, тарихи қауымдастықтармен орындалған кезде ғана».

Өткенге бірінші көзқарас, жалпы алғанда, Оқу құралдары, Оқу макеттері: қараңыз және біліңіз! Өткенге деген екінші көзқарас шындықты, аналитикалық қабілеттілікті талап етеді: жасты объектіден бөліп алу керек,мұнда қалай болғанын көрсету керек, кейбір дәрежеде зерттеу керек. Бұл екінші көзқарас үлкен зияткерлік тәртіпті, көрерменнен үлкен білімді талап етеді: қараңыз және қиял. Және бұл өткен ескерткіштерге зияткерлік қатынас ерте ме, кеш пе, қайтадан пайда болады. Өткенді өлтіруге және оны театрландырылған жолмен ауыстыруға болмайды, тіпті егер театрланған қайта құру барлық құжаттарды жойса да, бірақ орын қалған: бұл жерде, осы жерде, осы жерде, осы географиялық пунктте болған – ол болған, ол естелік нәрсе болған.

Достоевскийдің «Идиота» ең жарық эпизоды – князь Мышкин мен Аглайдың кездесуі – Павловский паркінде таңертең жасалады ма? Бұл кездесу басқа жерде болуы мүмкін емес. Бұл үшін Достоевский Павловск қажет. Бұл сахнаның бәрі Павловскінің әдемі пейзажына өрілген еді.

Обломовтың өміріндегі ең бақытты сәт – оның махаббатқа түсініктемесі – сондай-ақ балабақшада жасалады.

Пушкиннің «капитандық қызы» — да маши Миронованың қуанышының аяқталуы Екатеринин паркінің лорренов бөлігінде де болады.

Таганрог саябағы туралы ең ерте Чехов әңгімелерінің бірі «то, и се» атты өлеңдері мен естеліктері, онда жергілікті Таганрог колориті көп.

Бізге, керемет жайлы жасыл Таганрогтың тұрғындарына-а. П. Чеховтың отаны өте бақытты. Біздің шағын қалада көптеген көрікті жерлер бар, біз оларға үйрендік, әдетте оларға сирек жүгінеміз. Біз олармен өмір сүреміз. Біз көптеген Таганрогтың тамаша және көрікті орындарын қаладағы әдеттегі, мәңгілік орын ретінде қабылдаймыз. Дәл осылай біз қалалық саябаққа да қараймыз. «Біздің барлығымыз бала кезімізден келеді және әрқайсымыз онымен байланысты. Көптеген таганрожцев үшін ең алдымен балалық шаққа байланысты сүйікті орындардың бірі, міне 200 жылдан астам біздің саябақ болып табылады. Біз демалыс орнына сияқты біздің ескі саябаққа қарауға үйрендік…».1.

Ал егер саябаққа басқаша қарасаңыз? Егер саябаққа, қаладағы өмірдегі әлеуметтік құбылысқа, «тірі, өзгеретін ағзаға», егер оны (саябақ) тірі өзгеретін қоғамдық құбылыс ретінде қарастырса?

Саябақ, жиі баратын және көрікті орын ретінде, ал қалада, біздің ойымызша, көп жағдайда мемлекеттің саясатына, облыстық, қалалық билікке, оған күтім жасаған, оған барған адамдардың саябаққа деген қарым-қатынасына, саябаққа қала тұрғынының қалай қарайтындығына байланысты.

Біздің паркіміз, көп жағдайда немесе өте аз, өз ерекшеліктерін өзгертті. Біздің қала тұрғындарының әрбір ұрпағы онда өздерінің әдеттегі, әдеттегі және әдеттен тыс, түсінікті және қуанышты нәрселерін тапты. Барлық таганрожцев ,өмір сүргендер және қаладан кеткендер, қазір өмір сүретіндер ортақ – біздің саябақты біріктірді және біріктіреді-біздің саябақымыз, достығымыз және оған деген махаббатымыз…

Бұл жұмыстың мақсаты Таганрог паркінің «әлеуметтік келбетінің» өзгеруін зерттеу болып табылады. Бұл проблеманы шешу үшін келесі міндеттерді зерттеу қажет: біріншіден, Таганрог паркінің қалыптасуының, дамуының тұтас бейнесін жасауға мүмкіндік беретін құжаттық материалды жинау және зерттеу. Екіншіден, саябақтың алдында қандай мақсаттар мен міндеттер тұрғанын және саябақтың әртүрлі кезеңдерінде жұмыс істегендерді анықтау. Үшіншіден, Таганрогтың қазіргі заман тұрғындарынан әртүрлі ұрпақтағы, біздің паркіміздің олардың өміріндегі рөлі мен оның ұрпағы үшін маңызы туралы, саябаққа деген қарым-қатынасын және оның 200 жылдағы рөлін салыстыру үшін сауалнама жүргізу. Төртіншіден, біздің парктің әлеуметтік келбетінің қалай өзгергенін анықтау мақсатында фотоқұжаттарға визуалды талдау жүргізу.

Жүргізілген зерттеулер негізінде біздің парктің әлеуметтік келбетінің қаншалықты жиі және неге өзгергенін және осы бірегей және сүйікті орынға таганрожцтар қалай қарайтынын айтуға болады.

Бұл жұмыстың өзектілігі, ең алдымен, туған қаласының жақсы танымал және сүйікті бұрыштарына жаңаша қарауға мүмкіндік береді.

Саябақты тірі қаланың бір бөлігі ретінде қарастыру, қатып қалған, нақты, үнемі өзгеретін, бізбен бірге тұратын – таганрожцами.

Жаңа тәсіл біздің қала тұрғындарының сүйікті бұрыштарының бірін тағы да ерекше атап өтуге, біздің парктің жаңа зерттеулері мен зерттеуіне деген қызығушылықты көтеруге, және барлығымызға «әрбір адам білуі тиіс: қандай сұлулық пен қандай құндылықтар арасында ол өмір сүреді»деп еске салуға мүмкіндік береді.

Тағы 15 – 20 жыл бұрын сөздер Д. С. Лихачев: «Адам тұрады ғана емес, табиғи ортада емес, ортаға мәдениет, құрылған оның қазақстандық немесе өзі…факт тәрбиелік ықпал ету адамның қоршаған мәдени ортаның жатпайды бірде-малейшему күмән тудырмайды».2 . тек біздің еліміздің жұртшылығымен талқыланды. Сол кезде тек бір міндет – адамның әлеуметтік-мәдени өмір сүру ортасын сақтау болды.

Қазір әлеуметтік-мәдени ортаны сақтау және оны сақтау проблемасын талқылау ғана емес, олардың дамуының ретроспективасында кем дегенде жекелеген объектілерді зерттеу қажет. Бұл, меніңше, өлкетанушылардың алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі. Бұл жұмыс дәуірдің, бұрын өмір сүрген адамдардың үлкен түсінігіне әкелуі тиіс.

Түсіну өзінің кіші және үлкен Отанына деген сүйіспеншілікке әкеледі… Өткен дәуірлерді дұрыс түсіну, Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу-бүгінгі таңда еліміздегі ең өзекті мәселелердің бірі. Бұл зерттеу жұмысы осындай позициядан жазылған.

Қойылған мәселе бойынша жұмыс әдебиеттің, тарихи дереккөздердің, құжаттық материалдардың үлкен көлемін зерттеуді талап етті. Өкінішке орай, бұл тақырып бойынша арнайы әдебиеттер жоқ. Жұмыс кезінде қолданылатын барлық әдебиетті бірнеше блоктарға бөлуге болады.

Бірінші блокқа XVIIXX ғасырлардың Ресей тарихы бойынша жалпы әдебиет және онымен байланысты XIX – XX ғасырлардың орыс мәдениетінің тарихы бойынша, Ресейдегі және Хіххххвеков әлеміндегі бақ-саябақ өнерінің даму тарихы бойынша жұмыстар жатады. «Ресей тарихы 1682-1861жж», «Ресей тарихы 1861-1991жж», Е. В. Симонова; А. Б. Каменскийдің «Россия XVIII – ХІХ ғғ.»ХХ ғасырдың Ресей тарихы»; Ю. С. Рябцева «орыс мәдениетінің тарихы». Екінші блок орыс тұрмысының тарихы, күнделікті мәдениет тарихы бойынша әдебиеттерден тұрады. Осы тақырып бойынша тарихи дерек ретінде м. И. Козьякованың «күнделікті мәдениет тарихы»; М. В. Короткованың «орыс тұрмысының тарихы», Л. М. Лященконың «Ресей тарихы», «Ресей өмірі мен тарихының энциклопедиялық сөздігі»кітаптары қызмет ете алады. Екіншіден, XIX-XX ғғ. мемуарлық әдебиетті зерттеу, ресейліктердің, соның ішінде таганрожцтардың ХІХ ғасырдың басындағы өмірі туралы түсінігін кеңейтуге мүмкіндік береді.

Үшіншіден, ең ауқымды жеке блок Таганрог паркінің тарихы бойынша өлкетану басылымдарын қарастыру қажет. Біріншіден, ТГЛИАМЗ қорында, Таганрог ГАРО қорында сақталған құжаттық материалдар, XIX – XX ғғ.Таганрогтың тұрмыс-тіршілігін, мәдени дәстүрлерін зерттеуге мүмкіндік беретін.

Екіншіден, жұмыс істеу үшін ең басты дереккөздердің бірі біздің қала тұрғындарының күнделіктері, мемуарлары, Таганрогта болған қонақтардың хаттары, ескертпелері болды. А. П. Чеховтың Жалпы туған Таганрог туралы хаттары, жазбалары және Таганрог паркінде Ф. Г. Раневскаяның хаттары, П. П. П.Филевскийдегі бірінші тарихшының күнделіктері, Таганрог және оның XX ғасырдың 50-90-ші жылдарындағы қала тұрғындарының көрнекті жерлері туралы естеліктері мектеп мұражайы үшін біздің мектептің оқушылары жинаған. Біздің мектеп оқушылары жиналған саябақ пен біздің қала туралы түсінігін кеңейтуге мүмкіндік беретін фото Мұрағат осы материалды толықтырады.

ХІХ – ХХ ғғ.әдеби көздері де Таганрог паркінің көркемдік бейнесін әр түрлі кезеңдерде, оның 200-ден астам жыл тарихында жасауға мүмкіндік береді. Осы құжаттық материалдардың барлығы XIX – XX ғғ.біздің қаламыздың атмосферасын қалпына келтіруге, Таганрог тұрғындары өміріндегі саябақтың рөлін анықтауға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, тарихи-өлкетану әдебиеті маңызды дерек көзі болып табылады, ол біздің қаламыздың саябағы туралы және XIX – XX ғғ.Таганрогтағы өмірдің ерекшеліктері туралы қосымша анықтамалық материалдар береді. Бұл материалдарды М. С. Киричк «Наш парк» кітабы, фотоальбом Л. И. Невговзина және Г. Н. толықтырады. Орлова. «Таганрог паркі ескі ашық хаттар мен фотосуреттерде».

Бұл материалдардың барлығы публицистикалық және құжаттық, сондай-ақ фотоархивті талдау жұмыста қойылған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Болжамды зерттеу нысаны Таганрог мәдениет және демалыс саябағы болып табылады. Зерттеу заты болады:

А) саябақтың барлық аумағы;

Б) Таганрог паркінің Әлеуметтік-мәдени ортасы XIX – XX ғғ..Хронологиялық шеңберлер XIX-XX ғасырлардың тақырыбын шектейді. Дәл осы ғасырларда Таганрогтағы саябақтың қалыптасуы, дамуы, гүлденуі жүреді, тақырыпты тек бір ғана XX ғасырмен шектеу мүмкін емес, өйткені бұл жағдайда объектінің әлеуметтік-мәдени ортасын қабылдау тұтастығы мен толық зерттеу бұзылуы мүмкін.

Қойылған міндеттерді шешу үшін Салыстырмалы-тарихи әдіс, талдау, қорыту әдісі, Таганрог паркінің әлеуметтік-мәдени ортасын өзгертудің толық көрінісін алуға мүмкіндік беретін статистикалық зерттеулер әдісі қолданылды.

Жұмыстың практикалық маңыздылығы – ол тарих сабағында, біздің еліміздің әлеуметтік, мәдени өмірін зерттеуге арналған 8-11 сынып., өлкетану, қоғамтану сабақтарында. Қала тарихына, оның тұрмысын, мәдениетін зерделеуге арналған іс-шараларды дайындау және өткізу кезіндегі сыныптан тыс жұмыста. Зерттеу жұмысының материалдары мектеп мұражайының материалдарын толықтырады, зерттеу негізінде таганрожцтардың өмірі мен тұрмысын, олардың мәдени дәстүрлерін одан әрі зерделеуді жалғастыруға мүмкіндік береді.

Оқушылардың осы зерттеу жұмысымен танысуы кезінде алған білімдері қаламыздың жас тұрғындарына оның өміріне, дәстүрлеріне, сүйікті орындарына, бірнеше «өзге бұрышта»қарауға көмектеседі. Олар заманауи өлкетану әдебиетінде кездестіруге болатын қаладағы сүйікті және атақты орынға деген дәстүрлі көзқараспен таныса алады. Бұл жаңа көзқарас, бізге қаланың қазіргі өміріне басқаша көзқараспен қарауға, біздің қаламыздың қалай өмір сүруіне және өмір сүруіне, туған қаласының қажеттілігін сезінуге мүмкіндік береді, мүмкін, бұл сезім Туганрогтың игілігі үшін белсенді жұмыс істеу үшін туған қаласына «түрткі» береді.

Бұл жұмыс барлық жұмыстың бір бөлігі ғана. Ол XIX ғ.кезеңін, XX ғасырдың басы(40-шы жылға дейін) қамтиды. Тағы бір, ең бастысы – біз үшін саябақ тек әлеуметтік-мәдени зерттеу объектісі ғана емес, туған Таганрогтың маңызды бөлігі болған, тірі өмір сүреді және қалады.

Кез келген тірі адам ретінде парк өзінің дүниеге келді…. Өз тууымен ол біздің қаламыздың негізін қалаушы – Петр I тікелей емес, міндетті. 1701 жылы Ресейдің оңтүстік аумақтарының губернаторы, Азов және Троицкийдің Таган — Рогадағы бекінісі Ф. М. Апраксиннің атына нұсқауда. I-ші Петр: «Таганрог шеңбері орманға асқазанды отырғызуға, сондай-ақ қалада жағалауда және теңіз жағасында талдарды отырғызуға арналған жерлерді отырғызуға».1 . Орман алқабының далалық аймағында алғашқы жасанды орман екпелері осылай пайда болды. Қаланың айналасындағы отырғызу мақсаты кем дегенде әшекейленген. Мүмкін, Петір өлкедегі орманның пайдасын, бай жел мен күнге білді. Кейінірек, 1708 ж., Петр Азов губернаторы И. А. Толстойға үндейді: «Троицк зело бау-бақшаларды, сондай-ақ әр түрлі шөптерді, майоран мен розмарин көбірек өсіру керек».2. Қала бақшасының пайда болуы қала басшысы есімімен байланысты»…Ол әрекет етуге арналған өлкенің мұқтаждықтарын түсіну мен энергияның үлгісі » — бұл адамды п. П. Филевский сипаттады

Алдымен қала әкімі БАҚ құру туралы шешім қабылдаған кезде қалалықтардың демалуына деген қамқорлықтан басқа уәждерді басшылыққа алды. Б. Б. Кампенгаузен карантиндік дәріхана сол жерде өсіруге болатын дәрілік шөптерді сатып алатынына назар аударды. 1706 жылы XVI – XVIII ғғ. Ресейде «бақшалар» деп аталатын дәріханалық бақтар пайда болды. I-ші Петр Мәскеу Бас әскери госпиталінде дәріханалық бақшаны салады, ол кейінірек ММУ Ботаникалық бағына айналды. «1714г. Петербургте дәріханалық бақша құрылды.Бақтарда хош иісті дәмдеуіш шөптер мен гүлдерді отырғызу орыс бағбандарының қалыптасқан дәстүріне айналды. Хош иісті гүлдер Измайлов бақтарында (XVII ғасыр), кейінірек Петербургте Жазғы бақ пен Монплезир гүлзарларында қолданылды. Петровскіде пиондар, лалагүл және нарциссалармен қатар жалбыз, мелисса, иссоп, шалфей, Райхан өсті.

Өкінішке орай, Болашақ балабақша жобасын құру бойынша дайындық жұмыстарының қалай өткені туралы мәліметтер бізге жетпеді. Бірақ қазірдің өзінде 30 маусым 1806г. жоспары балабақша дайын болды. Дәріханалық плантациялардан басқа, онда жүзім мен жеміс ағаштарын орталағы күркемен отырғызу қарастырылған. Күзде алма, алмұрт, шие, шетен, шие, шие, шие, шие отырғызылды. Осылайша қалалық саябақтың негізі салынған. XIX ғасырдың екінші жартысына дейін орыс қалаларындағы көпшілік бақтар сирек болғандығы белгілі, сондықтан Таганрог бау-бақшасын ескі қала бақтарының бірі деп санауға болады. «Егер XIX ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап Таганрогта көшені жоспарлы көгалдандыру басталды, оған барлық үй иелері тартылды.»/