Моғолстан, Әбілқайыр хандығы.Алтын Орда, Ақ Орда мемлекеттері — Тарих

Татар-моңгол
тайпаларының саяси жағынан басын біріктіріп, Моңғол
феодалдық мемлекетінің негізін салушы Темучин болды. Ол тарихтағы бір
деректер бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша 1155 жылы ірі ноян Есугай баһадүрдің отбасында туған. Темучин
ер жете келе негізгі қарсыластарының барлығын жеңіп, Моңғолдың бүкіл
тайпаларын өзінің қол астына біріктірген. 1206 жылдың көктемінде Өнан өзенінің
сағасында Темучинді жақтаушы-моңғол ақсүйектерінің құрылтайы болып, онда ол
салтанатты жағдайда Шыңғысхан деген атпен моңғолдардың әміршісі болып
жарияланды. Осыдан кейін Темучин өзін хан көтерген ақсүйектердің қүлкынын
тойғызу мақсатында көрші елдерді жаулау, оларды талау-тонау үшін үлкен әзірлік
жүргізді.

Шыңғысхан әскери-ұйымдастыру принципін мемлекеттік
құрылыстың негізі етіп алды. Елдің бүкіл жері мен халқы он қанат /барунғар/,
сол қанат /жоңғар/ және орта-лық /гол/ атты үш әскери әкімшілік округке
бөлініп, әрбір округте он мың адамнан
түратын бірнеше түмгелер /түмендер/ болды. Олар өз кезегінде
«мыңдық», «жүздік», «он-дықтан» кұрылды.

Өте қатал тәртібі, мүқият қүрылымы бар әскер басында моңғолдардың
феодалдық жоғарғы тобының өкілдері-нояндар,
багадурлар, мергендер, сечендер түрды. Шыңғысханға бұлардан басқа, өзіне
шын берілген, 10 мың таңдаулы жауынгерлерден түратын кешігі /ұланы/ қызмет
етті. Онын көмегімен Шыңғысхан нойондар мен феодалдарды өзіне тәуелді етіп
үстады.

1207-1208 жылдардың қысында
Шынғысханның үлкен баласы Жошы Енесей қырғыздарын және Сібірдін оңтүстігіндегі басқа да «орман
халықтарын» бағындырды. 1208-1209 жылдары Шыңғысхан
әскерлері тұтқиылдан шабуыл жасап, таңғұттық Си Ся мемлекетін күйретті.
Шыңғ-ыстың қаһарынан сескенген қазіргі Шығыс Түркістан аймағындағы ұйғырлар
моңғолдарға ез еркімен бағынды. Олардың ел басшысы Баршық өзін Шыңғысханның
боданымын деп мойындаған. 1211 жылы Шыңғысханның қолы Солтүстік Қытайға бет
алды, 1215 жылы олар сол кезде Цзинь
мемлекетінің астанасы болған Чжундуды /Пекинді/ бағындырды.

Қытайда моңғолдар соғыс ісінің сол
замандағы жоғарғы техникасымен танысты. Қытайдан көптеген қару-жарақ,
қамал бұзатьш машиналарын және оны қолдана білетін адамдарды, қолөнершілерді
алған. Шыңғысхан өз әскерінің санын
көбейтіп, жауынгерлік дайындығын одан ары жетілдірді.

Сөйтіп, ол Шығыс Еуропа мен Алдыңғы Азияға жол ашатын Орта
Азия мен Қазақстанды жаулап алу жорығына жан-жақты әзірленді. Бүл үшін ол
мүсылман көпестерінен, моңғолдардың қол астында болған босқындардан мәліметтер
алып, Қарақытайлар мемлекетінің, содан кейін Хорезм шахындағы ішкі жағдай мен
әскери күштер туралы деректерге қанықты, соның негізінде ойластырылған іс-қимылдың бағдарламасын жасады.

Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы
жүргізбекші болды. Өз басының жеке жауы най-манның ханы Күшлік ханды талқандап,
бай қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған 1218 жылы Жебе ноян бастаған
әскер тобын жіберді. Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып алды.
Моңғолдарға қарсы түруға жарамай қашып кеткен Күшлік ханның мұсылмандарды
қудалауы, қаталдығы, жігерсіздігі, салықпен
зар илеткен зорлық-зомбылығына ыза болған жергілікті халық Шыңғысханға мойын
ұсынатынын білдірді. Жетісуды бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуеренахрға,
сол кезде бүкіл Орта Азияны билеп отырған Хорезм мемлекетіне қарсы жорыққа жолы
ашылды. Көп кешікпей оған сылтауда табылды. 1218 жылы көктемде Шыңғысхан Орта
Азияға сауда керуенін жіберді. 500 түйеден тұратын керуенінде монғол
жансыздарын қосып есептегенде барлығы 450 адам болатын. Көп адамы бар керуен
1218 жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі Қайырхан Иналшық
көпестерді тыңшылық жасады деп күдіктеніп, оларды олтіруге бүйырды. Шыңғыс-хан
Хорезм шахынан Қайырханды ұстап беруді талап етті. Бірақ Хорезм шахы бүл талапты орындамады, Шыңғысхан жіберген
елшілерді олтіруге әмір берді. «Отырар апаты» деп аталатын бүл тарихи
оқиға Шыңғысханның Хорезмге қарсы соғысын
тездетті.

Орта Азияны бағындыру үшін Шыңғысхан өзіне тәуелді
елдерден алған жасақтармен қоса жалпы саны 150 мыңға дейін адамы бар қалың
қолды бастап шықты. Моңғол әскері Отырарға таяп келгенде моңғолдардың басшысы
Шағатай мен Үгедей бастағаи бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып,
әскерлердің Жошы бастаған басқа бір шоғырын
Сыр бойымен төмен бағыттады. Жебе мен Сүбедей басқарған үшінші шоғырға
Сырдарияның жоғарғы ағысы бойындағы қалаларды бағындыру міндетіп жүктеді.
Шың-ғысхан кіші үлы Төлеймен — екеуі әскердің негізгі күштерімен Бүхараға беттеді.

Хорезмнің шахы Мүхаммед моңғолдарға қарсы түруға дайын
емес еді. Өзін онша жақсы көрмейтін жергілікті феодалдардың күш біріктіріп
езіне қарсы шығуынан корық-қан ол оскери күштерді әр қалаға бөліп үстап
отырған. Мүның өзі Шыңғысханға қалаларда түрған шағын-шағын шоғырларды оп-оңай
қарсылықсыз қүртып жіберуге мүмкіндік
жасады.

1219 жылдың күзінде Шыцғысхан орасан зор армияны бастап
Жетісу арқылы Мәуеренахрға аттанды. Оңтүстік Қазақстанның жергілікті халқы
моңғол басқыншылығына қатты қарсылық көрсетті. Мүнда Шыңғысхан әскерлері Отырар
қаласына келіп, оны қоршауға алды. Қайырхан ба-сқарған қалада 80 мыңдай әскер
бар еді. Отырар қорғаны-сы Қазақстан мен Орта Азияның халык бүқарасының моңғол
басқыншыларына қарсы жүргізген ерлік күресінің айқ-ын көрінісі болды.
Қарамағында қамал бүзатын техника-сы, соның
ішінде жанып кететін күбіршіктер, ататын машиналары болса да, моңғолдар
бүл қаланы алты ай бойы ала алмады.Қаланың
қүлауына опасыздық себеп болған еді.

Әбілхайыр
хандығының саяси рөлі

Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және
Шығыс аймақтарының көптеген жерін камтыды. Ха-лқының құрамына Ақ Ордаға кірген
түрік және түріктен-ген түрік-монғол тайпалары жатты. Олардың бастылары:
қыпшақ, найман, қият, маңғыт, қарлүқ, қоңырат, қаңлы, үйылын, шынбай, күрлеуіт
және тағы басқалары. Бүл тай-палар тілі, шаруашылығы, мәдениеті және түрмысы
жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар «өзбек» деген атпен саяси
жағынан бірге аталған.

Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық
бытыраңқы жерлерін біріктірген «Көшпелі өзбектер мемлекетінің»
яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан тарихында елеулі орны бар. Оның иелігі
Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста -Жайыққа, шығыста — Балқашқа дейінгі,
оңтүстікте — Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысына, солтүстікте — То-был
мен Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді қамтыды.

Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428-1468 жж.)
елдің саяси жағдайында түрақтылық пен тыныштық болмады. Оның қолынан билікті
алу үшін күрескен әр түрлі топтар мен күрес жүргізуге тура келді. Жошы әулеті —
оның ішінде Ибак-хан, Береке-сүлтан, ¥рыс ханның үрпақ-тары Жәнібек пен Керей
тағы басқалары — Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. Сондықтан Шығыс Дешті
Қыпшақтың аумағы саяси жағынан бытырыңқы болып қала берді. Бүған Әбілхайыр
ханның тоқтаусыз жүргізген соғы-стары мен жорықтарының да үлкен әсері тиді.
Әбілхайыр да хандық билікті өз қолына алған соң, басқа хандар сияқ-ты, елдегі
үстемтап өкілдерінің талабына сай қызмет етуге әрекет жасады. Осы мақсатта ол басқа елдерге жорық жа-сау, жаңа
елдерді басып алу, соғыс барысында қолға бай-лық
түсіру, оны ақсүйек-феодал арасында бөліске салу ісімен айналысты.Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық әрекетін XV ғасыр-дың
30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол Тобыл бой-ында Шайбани үрпағы Махмүд
Қожа ханды талқандайды. Жошы балаларының
бірі Тоқы-Темірдің түқымдары Махмүд
ханмен Ахмед ханның иелігіндегі Арал, Сырдария жерлері үшін Екіретүпте
болған шайқаста жеңіске жетіп, Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанға жол ашады.
Әбілхай-ыр Алтын Орданың әлсіреуін пайдаланып, Еділ бойындағы көптеген жерлерді
басып алады. Өзінің орталығын Тура-дан Орда-Базарға көшіреді. 1430 жылы аз
уақыт Хорезмді басып алып, Үргеніш қаласын тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне
қарсы болып жүрген күшті шонжарлар-дың бірі — Мүстафа ханның әскерлерін
талқандайды. Сол жылы Әбілхайыр хан Сырдария өзені мен Қаратау бау-райындағы
Созақ, Сығнақ, Аққорған, Үзкент қалаларын басып алып, Сығнақты өз хандығының
астанасына ай-налдырды. Сырдария бойындағы қалаларды Әбілхайыр-дың
бағындыруының үлкен саяси-экономикалық маңы-зы болды. Өйткені кәсіпшілік пен
сауда орталықтары болып саналатын Сырдария қалалары Әбілхайыр хан-дығын нығайтуға айтарлықтай ықпал ететіні сөзсіз
еді. Қалалар көшпелі өзбек хандығының әмірлері мен сүлтан-дарына
берілді. Созақ өзіне қарасты барлық жерлерімен Бақтияр сүлтанның, кейін оның
баласы Әлеке сүлтанның иелігіне кешті, Үзгент — маңғыт Уақас би қол астына
берілді. Ал Отырар, Ясы, Сайрам мен Сауран Темір әулетінің қара-мағында қалды.

Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алу ағайындас
Шайбани үлысы мен Ақ Орда үлысы ру-тайпа-ларының арасындағы қырғи-қабақ
қатынастарды одан әрі шиеленістіре түсті. Себебі бүл қалалар мен оның
төңірегі-ндегі алқаптарды қарату Барақ ханның түқымдары Керей мен Жәнібек сүлтандардың және оларға тәуелді,
Сырда-рия мен Қаратау өңірінде көшіп-қонып жүрген қазақ рула-рының
мүдделеріне қайшы келді. Бүл олардың арасындағы күрестің қайта жанданып, қазақ
сүлтандары мен оларға Қарасты рулар мен
тайпалардың Моғолстан жеріне көшіп кетуіне әкеліп соқтырды.XV ғасырдың
50-ші жылдары Әбілхайыр Мәуеренах-Рдағы Темір үрпақтарының ішкі тартысына
араласып, Самарқанд пен Бүхараға талау-тонау
жорықтарын жүргізді. Әбілхайырдың шапқыншылықтарының табысты болуына, оның жергілікті бай-феодалдармен
келісімге келуі ықпалын тигізді.

   Көшпелі
өзбектер мемлекеті ішкі қайшылықтардың әсерінен ыдырап кетеді.

Моғолстан мемлекеті XIV
ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы дербес екі
иелікке — шығыс және батыс бөліктерге бөлінді. Шаға-тай ұлысы қоныс еткен
Мауеренахрдың батыс бөлігінде 50-60 жж. феодалдық ыдыраушылық әрекеті жойылып,
Әмір Темір мемлекеті құрылды. Ал оның шығыс бөлігінде Моғолстан мемлекеті
орнады. «Моғолстан» тарихи-жағрафиялық
термині «моңғол» атауынан шыққан. «Моңғол» есімі
Орта Азия мен Қазақстанда түрік және парсы тілдері-ндегі тарихи туындыларда «моғол» деп аталып, жазылатын болған.
Моғолстан мемлекеті алғашқы құрылған кезде билік Шағатай ханға адал қызмет
еткен Дулат тайпасы әмір-лерінің бірі — Болаттың қолында болған. Шыңғыс
тұқымы-нан шықпаған, сондықтан хан болуға құқы болмағандыктан Болат озінің
айтқанына кенетін әлі жас 18 жастағы Піағатай ұрпағы Тоғылық Темірді 1348 жылы
хан тағына отырғызды.

Моғолстан мемлекетшің құрамына Шығыс Түркістан,
Онтүстік-Шығыс Қазақстан және Орта Азияның кейбір жер-лері кірді- Мемлекеттін шекарасы батыста Ташкент пен Түркістан
аймағынан шығыстағы Баркөл мен Хами қала-сына дейінгі, солтүстікте Балхаш,
Тарбағатай мен Қара Ер-тістен онтүстіктегі Ферғана мен Қашғарияның егінді
аймактарына дейін созылып жатты. Сонымен XIV ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы
бір хандық — Моғолстан мемлекеті қүрылды (орта-лығы — Алмалық қаласы). Ол
Шағатай әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бүл мемлекеттің негізін
қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің баласы — Тоғылық-Темір
хан (1348-1362 жж.). Ол Шығыс Түркістаннан
бастап Жетісу енірінен Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді, ашық дала-лы, орман-тоғайлы жерлерді мекендеген түркі тектес
тай-палардың басын қосты.

ХІ^-Х^ғасырларда Моғолстан қүрамына кірген тайпа-лар: дүғлаттар (дулаттар), каңлылар (бекшіктер),
керейт-тер (керейлер), арғьшдар
(арғинут), баириндер, арлаттар, барластар, булғашылар және басқалары. Кейбір
тайпалар-дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы
бірлестікте болғанына ешбір күмән жоқ.

         Моғолстанда
мемлекеттің саяси басшысы және жер-судьң
жоғарғы иесі хан болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда Да
бай-феодалдар жерді шартты иеленудің икта, инджу, сойүрғал
сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аймақтар-Да жер жалпы қауымның
қарауында болған. Бірақ мал ірі ақсүйек
байлардың колында шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс —
өрістердің бәрі шынында да солардың
меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ сүйектердің пайдасына қала мен
ауыл түрғындарынан, егінші пен көшпелі халыктан күпшір, зекет, тағар, баж,
қарадж Және тағы басқа да салықтар жиналды. Бүқара халық әртүрлі міндеттерді:
әскери, кірешілік, еңбек, пошта т. б. Мщдеттерді атқарды. Мемлекетті басқару
ісінде ханға үлыстар көмектесті.

Алтын орда, Ақ орда мемлекеттері

      Батыйдың
тау суындай екпінді жорығы барысында монғолдар
кең байтақ жерге ие болды. Оның шегі баты-ста — Днестрге, шығыста —
Ертіске, оңтүстікте — Солтүстік Кавказға,
Солтүстікте Батыс Сібір ойпатына дейін жетті. Батый иеліктерінің
қүрамына оңтүстік-шығыста Солтүстік Хорезм
мен Сырдарияның төмен жағындағы жерлер енді. Орыс княздіктері де Батыйға
тәуелді бодан болды. Осындай аса зор
мемлекет шығыс деректеме-лерінде Көк
Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда
деп аталды. Алғашында Алтын Орда Моңғолия империясына оның бір үлысы
ретінде енген еді, ал XIII ғасырдың 60-шы
жылдарынан кейін ол дербес ел болып

бөлінді.

Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ.
Отырықшы аймақтарда — Еділ булғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар,
гректер, ежелгі хазарлар мен алан үрпақтары, хорезмдіктер түрды. Далалық өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман,
Қоңырат, Керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті Қыпшақ төңірегі мен Еділ бойына
қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес халықтарымен сіңісіп кетті. Алтын Орданың
орта-лық аймағы — Еділ бойы қазіргі Саратовтан Астраханға дейін
(астанасы — Берке сарайы немесе Сарай әл-Жадид), негізгі әскери феодалдық күші
— қыпшақ тайпалары. Ал-тын Орда өзін билеген хандары — Батый 1241-1256 ж.,
Бер-ке 1257-1266 ж., Мөңке-Темір 1266-1280 ж., Төде Мөңке 1280-1287 ж.,
Төле-Бүқа 1287-1291 ж., Тоқа-Темір 1291-1312 ж., Өзбек 1312-1342 ж., Жәнібек
1342-1357 ж. түсын-да қуатты кемеліне келіп, билігі мейлінше күшейе түсті. Егер
Жошы мен Батый Моңғолиядағы үлы ханға белгілі бір
дәрежеде бағынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары өздерін
тәуелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен,
Үндістанмен, Қытай-мен сауда-саттық жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен
айналы-сып, қолөнерді дамытты.

Берке хан түсында Алтын Ордаға ене
бастаған ислам діні кейін Өзбек хан түсында үстем дінге айналды.

Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның
үлкен үлы Орда Ежен. Ақ Орда алғашқы қүрылған
кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып есептелді, ал іс жүзінде өз
алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отыр-ды. Ол
кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ
Орданы билеген Орда Еженнің ордасы алғашында
Ертіс алқабында Алакөл маңында, яғни әкесі Жошы ханның алғашқы
қоныстарында бол-ды. Ақ Орда хандарының
кестесі оларды болған уақытына қарай мынадай ретпен тізеді. Орда Ежен,
Сартақ, Қоныша, Баян, Сасы-Бүқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Ұрыс хан, Қой-ьіршақ,
Барақ, т.б.

Ақ Орданың кемеліне келіп,
толысқан шағы XIV ғ. екінші
жартысы. Бүл кезде Ак Орда мемлекетінің шаруа-шылғы, мәдениеті қарыштап
дамып гүлденді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді. Ақ
Орда хандары қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға зор күшжұмсады. Олар хандықтың астанасы Сығнақ
қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.

1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған ¥рыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағына
оты-руға күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары Еділ бойы-мен жорыққа
шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хаджы-Тарханды (Астраханды) қоршауға алды.
Кама бұлғарларының жерін бағындырды. Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа
созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Ал-тын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. Өйткені бүл кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті
өз қолына алып күшейе түскен Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл
қауіпін төндірген еді. Ақ Ордаға қарсы шабуылда Әмір Темір Маңғыстау үлесінің билеушісі Түйқожа оғланның баласы Тоқтамысты
пайда-лануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс хан Алтын Ордаға қар-сы жорықта
қолдамағаны үшін өлтірген болатын. Ал Тоқ-тамыс Самарқандка кашып келіп, Әмір
Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы
жаулап алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп,
Тоқтамысты Ақ Ор-даға қарсы айдап салды.

Тоқтамыстың алғашқы жорығы
(1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері Тоқтамыстың шоғырларын
талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның баласы Қүтылық Бүға қаза тапты. Әмір
Темірден жаңадан әскер алған Тоқ-тамыстың екінші жорығы да ¥рыс ханның баласы
Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға жорық
жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап
шықты. Әмір Темір әскерімен Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан
әскерімен Сығнаққа келіп тоқтады. Алайда екі әскер тобы осылайша бір-біріне
жақындамай, аталған жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті. Тек
төртінші жорық кезінде Үрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы
Әмір Темірдің жеңіске жетуіне мүмкіндік берді. 1377 жылы ¥рыс хан қайтыс бол-ғаннан кейін, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір
Мәлікке көшкен-ді. Осы кезде Тоқгамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге
сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды, сөйтіп 1379 жылы өзін Ақ Орданың
ханы деп жариялайды. Ак Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие болған ол
1380 жылы Сарайды, Хаджы-Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын басып алады. Тоқтамыстың бүл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380
жылы Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі нәтижесінде мүмкін болды. Тоқтамыс мүнымен тоқтаған жоқ, әбден
күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ Темірдің қам-қор-қамтуынан босануға тырысады.
Бірақ, 1388, 1391 және 1395 жж. Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса
үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қиратылады. Темірден
жеңілген Тоқтамыс Сібірге қашып кетті, оны 1406 жылы Сібір ханы Шәдібек
өлтірді. Темірдің басқыншылық соғыстарының
нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы
мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да
әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды.

         1423-1424
жылдары ¥рыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жедіп шығып, Ақ Ордада
хандық-ты ез қолына алады. Бүл кезде, Ақ Орданың басты қала-сы Сығнақ,
сондай-ақ Сырдың орта ағысындағы қала-лар Темір әулетінің қолында еді. 1425-1426
жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі Үлықбекке қарсы жо-рыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа
да қалаларды босатты. Осы жеңістін нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің
үстемдігінен тәуелсіз болып алды. Алайда, Ақ
Орданың ішіндегі феодалдық талас-тартыс тоқтамады. Осының салдарынан
1428 жылы Ба-рақ хан жауларының қольшан қаза тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы
ханы болды. Барақ хан өлгеннен кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші үлы
Шайбан түқымынан шыққан Әбілхайыр сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен
шыққандар Барақ өлгеннен соң, Ак Орда жерінің елеулі болігін басып алды.
Сөйтіп, 1227 жылы Жошы өліп, оның үлысы екіге жіктелгенде жа-рыққа шыққан Ақ
Орда хандығы екі ғасыр өмір сүрді. Ақ
Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке
меншіктің түрлері қалыптасты. Кешпелі
аудандарда мал шаруашылығы кеңінен дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың
қолына жинақталды, олар жердің нағыз қожасына айналды. Олар қазақ халқының жеке
халық болып қалыптасуында үлкен рөл атқарды.    

Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:

1.    
Моғолстан, Әбілқайыр хандығының  пайда 
болуынының маңызы.

2.    
 Алтын Орда, Ақ Орда мемлекеттерінің
ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:

1.    
Гумилев Л. Көне
түріктер. А.,1994.

2.    
Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.

3.    
Кадырбаев
Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв А.,1992.

4.    
 Масанов Н. Кочевая цивилизация
казахов. М.,1995.

     5. Махаева А. Көне түріктердің рухани
мәдениеті.  А., 2002.