Мақал мен мәтелдер туралы қазақша реферат

Мақал мен мәтелге бай халықтардың бірі – қазақ халқы. Қазақ мақалдары ХІХ ғасырда–ақ европа халықтарына мәлім бола бастаған. Әдемі, сұлу сөйлеуге құштарлық мақал мен мәтелді орынды жерде пайдалануға байланысты. “Мақалды тудырушы – еңбекші халық. Ол халық данышпандығының алтын қазынасы”, — дейді  атақты қазақ фольклористика ғылымының білгірі профессор Мәлік Ғабдуллин. Халықтың мақалдары мен мәтелдерін жинауда, зерттеуде, Ш.Уалиханов, В. Радлов, А.В. Васильев, П.М. Мелиоранский, Ә. Дибаев, Ө.Тұрманжанов, С. Аманжолов секілді ғалымдардың еңбегі зор. Белгілі бір жүйемен берілген, өте көлемді еңбек деп 1899 жылы Орынборда басылып шыққан В. Катаринскийдің  “Сборник Киргизских пословиц” деген кітабын санаймыз. В. Катаринский жинағына мың жарымнан артық мақал-мәтелдер енгізілген. Олар бірнеше тақырыптарға жіктелген. Түркі тектес халықтар мақал мен мәтелді былайша атайды. Өзбекше-мақал, қырғызша мақал мен лақаптар, татарша – мәкаль һәм әйтем, әзірбайжанша – аталар сөзі, ұйғырша – мақал вә тәтсил, түркіменше – нақылдар ве аталар сөзи, чуваштар- ватнисем калани.

Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің тақырыптары әр алуан: туған жер, ел-отан, еңбек, денсаулық, өнер, төрт түлік мал, егіншілік, денсаулық, өнер, төрт түлік мал, егіншілік кәсібі, ынтымақ, достық ерлік, батырлық, жақсы адам мен жаман адам т.б. Мақал мен мәтел құстың екі қанаты секілді бір-бірімен байланысты, бірақ олардың араларында аздаған өзгешеліктері мен айырмашылықтары болды. Мәселен, мақал сөзде адамның нәзік сезімдері мен терең ойлары ашық айтылады, дәлме-дәл көрсетіп, бейнелейді. Мысалы: “Білімді өлмес – қағазда аты қалар, ұста өлмес – істеген заты қалар”, “Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ”, “Ағаш тамырымен, адам жолдасымен мықты”.

Ал, мәтел сөздің сыры: белгілі бір құбылысты астарлап, жұмбақтап, бейнелеп айтады. Мәтел сөзге бір мысал: “Сауысқан тоты боламын деп, жүрісінен жаңылыпты”. Сөз сауысқан туралы емес; сауысқан тектес, әсіре қызыл, еліктегіш, әсершіл адамдарды сынаған. Біреулер бар: өзінің дербес қасиеттерін жоғалтып, ықпалды адамдардың әуеніне төңкеріліп, соның көлеңкесіне тасаланады, өмірдің ағысынан өзін-өзі  таба алмай әуре болады. Аталған мәтел сол образды бейнелеген.

Қазақ фольклорында “шыбынның басына бақ қонса, самұрық құс сәлемге келер”деген мәтел бар. Өмір қызық қой! Біреулер бар: тым жылпос, әккі, қу өмірдің бос жерлерін білгіш-ақ. Көз ұшында мұнарланып көрінген бақ пен дәулетті жазбай таниды, соған жету жолында айламен өзін “алтын ыдысқа салып”көрсетуге тырысады. Ретін тауып жағымпазданады, жарамсақтанады. Ары мен ұжданын сатып, әйтеуір бір биліктің балақ бауынан ұстайды айналасына шыбын-шіркейді жинайды. Өзінен ақылы асқан адамды жек көреді, ығыстыруға шеберлік көрсетеді, мүсәпірлік пен бағыныштылықты, өтірік пен өсекті дәріптейді, қорлау мен намысқа тиюдің тәсілдерін ойлап табады, ел арасына жік салады, тозу мен құлдырауды ұйымдастырады.

Ондайлардан салмақты, зерек адамдардың өздері сескенеді, ішкі салмағын жоғалтады, оның айтқанына өз еркінен тыс бағынуына мәжбүр болады. Самұрық құс сауысқанға сәлемге келіпті деген мәтел осы жайларды тұспалдап баяндайды.” Дүние — ақсақ елік жеткізбейді ” деген мәтел де қиюы қашқан дүниені жалғаймын деп, тепеңдеп тозығы жеткен кедейдің күйін көрсетеді.

Фольклорист М. Әуезов қазақ мақалдары мен мәтелдерінің көпшілігі өлең түрінде келетіндігін, ондағы ассонанс, аллитерациялардың мол болатындығын атап көрсеткен. Соған бір мысал келтірелік:

Туған елдің қадірін,

       Шетте жүрсең білерсің.

Тепкі көріп тентіреп,

Текке жүрсең білерсің.

Сол сияқты: “тозған қазды – топтанған қарға алады”, “Сұлу сұлу емес, сүйген – сұлу”. Аталған мақал-мәтелдердің көркемдік құны олардың ұйқастары мен ырғақтарында.

Жаңылтпаш – қай халық фольклорында болмасын кең таралған жанрлық түр. Қазақ жаңылтпаштарына да зерттеушілер ертеден назар аударып келеді. Оның тұңғыш хатқа түскен үлгілерін Ә. Диваев, М.Ф. Гаврилов жазбаларынан кезіктіреміз. Кейінгі кезеңде жаңылтпаштар балаларға арналған мерзімді басылымдарда да жиі жарияланып, жеке кітап та болып басылып шықты.

«Жаңылтпаш деген аты жаңылтудан шыққан. Қатарынан қайта-қайта шапшаң айтқанда, иә тіл келмейтін, иә тіл басқа сөз қылып бұзып кететін сөздердің басын құрап, келістірген шығарма жаңылтпаш деп аталады», — деп дәйектейді алғаш рет оның ғылыми анықтамасын А. Байтұрсынов.

Жаңылтпаштардың ғылыми маңызына алғаш назар аударған адамның бірі – С. Сейфуллин еді. «Жастардың, бала-шағаның жиналып ойын-күлкі “дүкенін” құрған орында айтылатын айтыстың бірі – жаңылтпаш. Бұл да – ертек, өлең, жұмбақ айтысу тәрізді жастардың, балалардың тілге ұстауларына, ойнақы, қырлы сөздерді қақпақылша атқылап, билеп еркін сөйлеуге төселулеріне өз әлінше әдемі сабақ, тәжірибе болатын ойын – деп жазады ол 1931 жылғы жазған «Қазақ әдебиеті» атты зерттеуінде. Кітапта зерттеуші жаңылтпаштың тәрбиелік мәні мен атқаратын қызметін айқын аша отырып оның ойындық сипатына да назар аударады. Яғни, жаңылтпаш жеке баланың ермегі емес, ол – көбінесе жұрт жиналған жерлерде балалардың тез де, жаңылыссыз, дыбыстарды анық сөйлеуіне дағдылануына үйрететін өлең-ойын. Оның ойындық сипаты балалардың бір-бірімен жарыса кезекпе-кезек айтысуында жатыр. Ол тіл жаттықтыру мақсатын ғана көздемейді, жаңылтпаштағы сөздері дұрыс айтылмаса, құлаққа мүлде басқаша естіліп, күлкі де туғызады.

Мәселен:

Ақ тай ақ па?

                             Қара тай ақ па?

деген сияқты жаңылтпашты интонацияны дұрыс сақтамай, жылдамдата айтса,

Ақ таяқ па?

                            Қара таяқ па?

болып мағыналық жағынан мүлде өзгеріп кетеді.

Ертеректе, жаңылтпаш балалар ғана емес, ересектердің де ермегі болған. Бірақ үлкендер арасында ол басқашалау қызмет атқарған.

«Ерте кезде ойын-сауықтарда жаңылтпаш айтқызу қазақтың салты болған. Жаңылтпаш жиналған жұртты күлдіру, тіл ұстартуды көздеумен қатар, ол өлең, ән білмейтін жастарға берілетін жаза есебінде қолданылған» деп жазады белгілі фольклорист ғалым М. Ғабдуллин, жаңылтпаштың үлкендар арасындағы қолданысы жөнінде.

Жаңылтпаш мазұнында халық өмірінің түрлі қырларын таныстыратын танымдық детальдармен қатар балаларды тағылымдық өнегеге баулитын ғибраттық сарындар да мол кездеседі.

Қамаштан көріп қалашты,

                              Қалашқа Жарас таласты.

                              Бөлінсін десең қалаш тең,

                              Талас, Жарас, Қамашпен, —

тәрізді кейінірек шыққан жаңылтпаштар бұл ойымызға дәлел бола алады.

Жаңылтпаштардың өлең құрылысы тым шағын, қарапайым болып келеді. Онда өлеңдік үйлесім, әсем ұйқастардан гөрі дыбыс ойнату, тіл оралымына ауыр сөздерді термелеу басым болып келеді. Дегенмен ішінара:

                              Жаңбыр жауып келеді қар аралас,

                              Бір топ әйел келеді шал аралас.

                              Тауға қайың бітеді тал аралас.

                              Бір топ сиыр келеді тана аралас, —

Сияқты қара өлең үлгісіндегі шумақтар да кездеседі. Немесе:

Айыр атанды жүк қартайтар.

                                      Семіз қойды май қартайтар.

                                      Күйгелек менің атамды

                                     Жас қартайтпас, ой қартайтар, —

тәрізді нақыл деуге келетіндей жаңылтпаштар да бар.

Жұмбақ —  қай елдің фольклорында болмасын салмақты орын алатын арналы саланың бірі. Қазақ халық жұмбақтары да ғалымдар назарына ерте ілініп, арнайы зерттеліп келе жатыр. Оның көне жазба үлгілерін қыпшақ тілінің ескерткіші (XIV ғ.) «Кодекс куманиканс», М. Қашқаридің «Диуани луғат-ат түрк» сияқты кітаптардан кезіктіреміз.

Революцияға дейінгі кезеңде қазақ жұмбақтарын жинауға М. Иванов, М. Ибрагимов, А. Лютш, П.М. Мелиоранский, А. Алекторов, Ә. Диваев сияқты адамдар ат салысты. Қазан қаласында жұмбақтарға арналған кітаптар ғасыр басында-ақ шыға бастады.

Қазақ жұмбақтарының толық жинағы 1959 жылы ғана жарық көрді. Жұмбақтардың қыр-сыры С. Сейфуллин, М.Әуезов, Ә. Марғұлан, М. Ғабдуллин еңбектерінде кеңінен сөз етіледі.

Жұмбақтың шығу тегінің рулық қоғамдағы әскери дипломатия мен отбасылық әдет-ғұрыптарға байланысып жатқандығы ғылымда айтылып жүр. Жұмбақтың бұл көне қызметі эпикалық көлемдегі фольклор жанрларында молынан көрініс тапқан. «Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде ердің даналығын, жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған… » — деп жазады М.О. Әуезов.

Халық жұмбақтарының тақырыптық ауқымы өте кең. Профессор М. Ғабдуллин «Жаратылыс дүниесі, табиғат жайы, еңбек құралдары хайуанаттар мен өсімдіктер, адам және өмірі, өнер-білім, техника т.б. жұмбақтардың басты тақырыбы» — деп келіп, олардың тақырыптық жіктерін мысалдар келтіре отырып айқындайды.

Жұмбақ белгілі зат пен құбылыстың ең негізгі қасиеттерін шебер жинақтап, адамды ойлануға мәжбүр ететін ой жаттығуы ғана емес. Ол баланы байқағыштыққа, көңіл зеректігіне, көп қасиеттердің ішінен ең мәндісін ажырата білерлік талғампаздыққа да үйретеді. Жұмбақ өз ойын жинвқтап, аз сөзбен жеткізе білуге де тәрбиелейді. Ал жұмбақтың өлең оралымдары, ұйқастықтары, айшықты сөз қолданыстары, оның теңеу, метафора сияқты көркемдік тәсілдермен шебер, қиыстыратын суреттеу құралдары арқылы балаларға берер эстетикалық нәрі аз емес.

Төбелбайдың төрт ұлы,

                              Төбелесіп келеді.

                              Ерубайдың екі ұлы

                              Ерегісіп келеді.

                              Алдындағы Аңғарбай

                              Шөпшек теріп келеді.

                              Артындағы Артықбай

                              Шыбан қағып келеді

(Түйе)

деген тәрізді жұмбақтар оның халық кәсібімен, күнделікті тұрмысымен де етене байланысып жатқандығын танытады. Бұл жұмбақты түйенің тайрандаған төрт аяғы мен ербиген екі өркешін, «шөпшек» терген аузы мен «шыбын қаққан» құйрығын көз алдында елестеткен қазақ баласы ғана шеше алады. Әрине, бертінде халықтың көне кәсібі мен ескі ұғым түсінігіне байланысты көне жұмбақтар балалар репертуарынан ысырылып барады.

Ат басты,

                                      Арқар мүйізді,

                                      Бөрі кеуделі,

                                      Бөкен санды

                                                         (Шегіртке)

тәрізді кілең бейнелі өлеңге негізделіп құрылған тамаша жұмбақты бүгінгі балалар ұғына бермейді. Өйткені олар көз алдына арқардың мүйізін, бөрінің кеудесін де, бөкеннің санын да елестете алмайды. Оның есесіне балалар репертуарында:

Шыр-шыр етеді,

                                      Құлағыңнан өтеді.

                                      Ұстай алсаң,

                                      Сөйлеп кетеді.

                                                            (Телефон)

Апам үшін қам жеген,

                                      Тозаң жұтып, шаң жеген,

                                      Жатыр үйде айдаһар,

                                      Ондай мешкей қайда екен?

                                                                               (Шаң сорғыш).

деген сияқты жаңа жұмбақтар көп.

.

Тағы рефераттар