Лауазымды және өзге де адамдарға қарсылық білдіру негіздері туралы қазақша

Қылмыстық істің мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті зерттеу және қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін білікті қорғау қажеттілігі, егер олардың объективтілігіне, бейтараптығына немесе оларда тиісті кәсіби біліктілігі бар екендігі күмән туындаса, лауазымды және өзге де адамдарды қылмыстық процестен алып тастауға себепші болады. Лауазымды және өзге де адамдарға қарсылық білдіруді мәлімдеудің негіздерін белгілейтін және оларды қарау мен шешу тәртібін реттейтін қылмыстық іс жүргізу нормалары ҚІЖК-нің 9-тарауымен біріктірілді (ҚР ҚК-нің 9-бабы). Және қылмыстық процесс теориясында бөлу институтының атауын алды.

Қарсылық білдіру туралы арыздың негіздері-лауазымды және өзге де адамдардың қылмыстарды алдын ала тергеуге, қылмыстық істі қарауға және шешуге немесе оларға жүктелген қылмыстық іс жүргізу функцияларын орындауға қатысуының объективтілігі мен бейтараптығына күмән туғызатын заңда белгіленген мән-жайлар.
Отандық заң шығарушы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуден қылмыстық сот ісін жүргізудің әртүрлі қатысушыларын жоюға жол беретін екі негіз тобын қарастырғаны көрінеді. Осы негіздердің бірінші тобын шартты түрде ортақ деп атауға болады, өйткені олардың болуы іс жүргізу заңында көрсетілген қылмыстық сот ісін жүргізудің іс жүзінде кез келген қатысушысына қарсылық білдіруді мәлімдеуге мүмкіндік береді. Олардың арасында Судьялар, анықтаушылар, тергеушілер мен прокурорлар, сарапшылар, мамандар мен басқа да қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар бар. Бұл ретте, аталған қылмыстық процеске қатысушылардың әрқайсысының іс жүргізу мәртебесінің ерекшелігін сөзсіз ескеру қажет. Басқа топты арнайы негіздер құрайды, олардың болуы қылмыстық процестің жекелеген, нақты қатысушыларына ғана қарсылық білдіру мәлімдемесіне жол береді.

Қылмыстық іс жүргізу қатынастары субъектісінің қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысуын жоятын және бірінші топқа кіретін мән-жайлар ҚІЖК-нің 61-бабында баяндалған. Қылмыстық іс жүргізу заңымен екінші топқа жатқызылған мән-жайлар ҚІЖК-нің 63, 69, 70, 71 және 72-баптарында тұжырымдалған.
ҚІЖК-нің 61-бабының 2-бөлігіне сәйкес, қылмыстық процеске қатысушыны іс бойынша іс жүргізуден жою мүмкіндігі мен қажеттігін көрсететін басты, анықтайтын және неғұрлым жалпы Ережемен оның жеке, тікелей немесе жанама түрде осы қылмыстық істің нәтижесіне мүдделі деп пайымдауға жеткілікті деректердің болуы болып табылады.
Мұндай деректер тізімі іс жүзінде сарқылмайды. Осыған байланысты, дәйек келтірілетін жағдайды ҚІЖК-нің 61-бабында бірінші орынға қою керек. Мұндай тәсіл ҚІЖК-нің 61-бабы 1-бөлігінің 1, 2 және 3-тармақтарында аталған мән-жайлар іс жүргізу заңында көрсетілген лауазымды адамдардың іс нәтижесіне ықтимал тікелей немесе жанама мүдделілікті нақтылайтын және олардың қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысуын сөзсіз жоққа шығаратын заңды негіздер ретінде әрекет ететініне байланысты.

ҚІЖК-нің 61-бабының 1-бөлігіне сәйкес судья, прокурор, тергеуші және анықтаушы, егер олар қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатыса алмайды:
1) осы қылмыстық іс бойынша жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе куә болып табылса;
2) бұрын қылмыстық процеске қатысушы ретінде қатысса;:
а) алқаби;
б) сарапшы немесе маман;
в) аудармашы;
г) куәгер;
д) сот отырысының хатшысы;
е) қорғаушы;
ж) күдіктінің, айыпталушының заңды өкілі;
з) жәбірленушінің, азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердің өкілі, сондай — ақ судья осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуде анықтаушы, тергеуші, прокурор ретінде;
3) осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысушылардың кез келгенінің жақын туыстары немесе туыстары болып табылады.

Судьяға қарсылық білдіру үшін оның қылмыстық істі қарауға және шешуге қайтадан қатысуы арнайы негіздер болып табылады. ҚІЖК-нің 63-бабына сәйкес қылмыстық істі қарауға қатысқан судья:
1) бірінші сатыдағы сотта осы қылмыстық істі екінші сатыдағы сотта немесе қадағалау тәртібімен қарауға қатыса алмайды, сол сияқты өзінің қатысуымен шығарылған үкімнің, сондай-ақ қылмыстық істі қысқарту туралы ұйғарымның немесе қаулының күші жойылған жағдайда бірінші немесе екінші сатыдағы сотта не қадағалау тәртібімен қылмыстық істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.;
2) екінші сатыдағы сотта осы қылмыстық істі бірінші сатыдағы сотта немесе қадағалау тәртібімен қарауға, сол сияқты оның қатысуымен шығарылған үкімнің, ұйғарымның немесе қаулының күші жойылғаннан кейін сол істі екінші сатыдағы сотта жаңадан қарауға қатыса алмайды.;
3) сот қадағалауы тәртібімен бірінші немесе екінші сатыдағы сотта нақ сол қылмыстық істі қарауға қатыса алмайды.
Қылмыстық іс жүргізу заңында прокурорға (ҚІЖК-нің 66-бабы), тергеу органының басшысына, тергеушіге немесе анықтаушыға (ҚІЖК-нің 67-бабы) және сот отырысының хатшысына (ҚІЖК-нің 68-бабы) қарсылық білдіруді мәлімдеу үшін арнайы негіздер жоқ. Демек, Қылмыстық сот ісін жүргізудің осы қатысушыларына ҚІЖК-нің 61-бабында көрсетілген қарсылық білдіру мәлімдемесінің жалпы негіздері қолданылады.
Аудармашыдан бас тартудың арнайы негізі оның біліксіздігі болып табылады (ҚІЖК-нің 69-бабы). Сарапшы мен маманды қылмыстық сот ісін жүргізуде бас тартудың арнайы негіздері:
1) олардың бұрынғы немесе қазіргі уақытта (қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыру кезеңінде) қылмыстық сот ісін жүргізу тараптарына немесе олардың өкілдеріне қызметтік немесе өзге де тәуелді болуы;
2) олардың кәсіби біліксіздігі (ҚІЖК-нің 70, 71-баптары).
Күдіктінің немесе айыпталушының қорғаушысына, жәбірленушінің өкіліне, жеке айыптаушыға, азаматтық талапкерге және азаматтық жауапкерге қарсылық білдіру туралы арыздың арнайы негіздерін заң шығарушы ҚІЖК-нің 72-бабында тұжырымдады. Бұл қатысушылардың, егер олар іс бойынша іс жүргізуге қатысуға құқығы жоқ:
1) бұрын судья, прокурор, тергеуші, анықтаушы, сот отырысының хатшысы, куә, сарапшы, маман, аудармашы немесе куәгер ретінде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысса;;
2) осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысқан немесе қатысқан судьяның, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының, сот отырысы хатшысының жақын туыстары немесе туыстары немесе мүдделері қылмыстық процеске қатысушының мүдделеріне қайшы келетін, олармен заң көмегін көрсету туралы келісім жасасқан адамдар болып табылса;;
3) мүдделері өздері қорғайтын күдіктінің, айыпталушының не олар өкілі болып табылатын жәбірленушінің, жеке айыптаушының, азаматтық қуынушының және азаматтық жауапкердің мүдделеріне қайшы келетін адамға заң көмегін көрсетеді немесе бұрын көрсетті.
Осылайша, қылмыстық іс жүргізу заңы оған жалпы немесе арнайы негіздер болған кезде қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушыларға қарсылық білдіру мәлімдемесіне жол береді.

§ 2. Мәлімделген қарсылықтарды қарау және шешу тәртібі

Қарсылық білдіру үшін негіздер болған кезде судья, прокурор, тергеуші, анықтаушы, сот отырысының хатшысы, аудармашы, сарапшы, маман, қорғаушы, сондай-ақ жәбірленушінің, азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердің өкілдері өздігінен бас тартуды мәлімдеуге және қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шеттетуге міндетті. Егер заңда көрсетілген қылмыстық процесс субъектілері қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан өз бастамасы бойынша жоюға шаралар қабылдамаса, онда оларға қарсылық білдіруі мүмкін:
1) күдіктілерге, айыпталушыларға, олардың заңды өкілдері мен қорғаушыларына;
2) мемлекеттік айыптаушы, жәбірленуші, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе олардың өкілдері, оның ішінде заңды өкілдері (ҚІЖК-нің 62-бабы). Бұдан басқа, аудармашыға куә, сарапшы немесе маман қарсылық білдіруі мүмкін (ҚІЖК-нің 69-б.).
Қылмыстық процесті жүзеге асыратын лауазымды адамдардың іс бойынша іс жүргізуге қатысуына жол бермеу қылмыстық іс бойынша өздері алған дәлелдемелер жол берілмейтін деп танылуға тиіс екендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Аталған қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушыларға қарсылық білдіру туралы арыздың шарттары және оны шешу тәртібі ҚІЖК — нің 64-72-бабымен реттеледі.

ҚІЖК-нің 61 және 63-баптарында көзделген мән-жайлар болған кезде судьяға (немесе сотқа) тараптардың қылмыстық сот ісін жүргізуден бас тартуы мәлімделуі мүмкін. Судьяға қарсылық білдіруді қылмыстық сот ісін жүргізу тараптары сот тергеуі басталғанға дейін, ал қылмыстық істі сот алқабилердің қатысуымен қараған жағдайда алқабилер алқасы құрылғанға дейін мәлімдеуі мүмкін. Одан әрі сот талқылауы немесе отырыс барысында қарсылық білдіру туралы арызға қарсылық білдіру үшін негіз бұрын қылмыстық процесс тарабына белгісіз болған жағдайда ғана жол беріледі (ҚІЖК-нің 64-бабы).

Судьядан немесе соттан бас тарту туралы арызды қарау және шешу тәртібі ҚІЖК-нің 65-бабымен реттеледі. Қылмыстық істі алқалы қарау және шешу кезінде судьяға мәлімделген қарсылық білдіруді сот тиісті ұйғарым шығара отырып, кеңесу бөлмесінде шешеді. Судьяға мәлімделген қарсылық білдіруді бас тарту мәлімделген судья болмаған кезде қалған судьялар шешеді. Бұл ретте Тараптардың бірінің қарсылық білдіруі мәлімделген судья қалған судьялар кеткенге дейін кеңесу бөлмесіне қарсылық білдіру туралы арызды шешу үшін өзіне мәлімделген қарсылық білдіру негіздері бойынша өзінің түсініктемесін жария (жария) баяндауға құқылы. Бірнеше судьяға немесе соттың барлық құрамына мәлімделген қарсылық білдіруді сол сот толық құрамда қарайды және көпшілік дауыспен шешеді.
Қылмыстық істі жеке-дара қарайтын судьяға мәлімделген қарсылық білдіруді не күзетпен ұстау, үйде қамауда ұстау және кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын қолдану туралы немесе тергеу әрекеттерін жүргізу туралы өтінішті не қылмыстық іс қозғау немесе қозғаудан бас тарту туралы немесе оны қысқарту туралы қаулыға шағымды осы судья шешеді.