Курстық жұмыс: Социалогия | Әлемдік экономикадағы Евроның жағдайы

Әлемдік социологияның дамуындагы классикалык, кезең
2. ХХғасырдағы батыс социолһгия мектептерінің негізгі
бағыттары: эмпирикшіык, және теориялык, социология
1. Әлемдік социологияның даму ындағы классикалық кезсң
Социологияның ерекшелігін түсіну үшін оның XIX ғасырдың алғашқы жартысында нақты тарихи жағдайда, Франция мен Англияда капитализм тұрақгы орнаған кезде және қоғам туралы білім алмаған «үшінші» топтың (сословиенің) пісіп жетілген кезде пайда болғанын ескеру қажет. Социологияның жеке гылым ретінде тууы психологияның, антропологияның. қүқықтың жеке салаларынын/жөне т.б.- ның дамуымен байланысты болды. Социологияньш қалыптасуына ағылшын жөне неміс нүсқаларындағы немістің клаосикалық философиясы, саяси экономикасы, сондай-ақ қоғамды қайта қүруда жаратылыстануга үқсас қүрылған, объективті жөне нақты жаңа өлеуметгік ғылым жетекші роль атқаратьшдақтан, Сен — Симон мен Фурьенің социалистік теориясы әсер етті.
Соииологая Европа елдерінде бір кезде туған жок. Қоғам өзінің әлеуметтік-экономикалық, рухани күйінде бір ғасырлардағы АҚШ — тағы сияқты әлеуметтік идеяларды сыртан қабыддауға немесе «өзіндік» әлеуметтік ойларьн дамытуға даиын болуы керек еді. Сондықтан социологияның қалыптасуына қоғамдық-ғылыми дәстүрлер, нақты елдердегі рухани әрекет ерекшеліктері, мәселені қою тәсілі мен мөдени қүндылықтар сипаты маңызды рөль атқарады. Сондықтан да неміс социологиясы, американдық социология мектебі, француз социологиясының дәстүрлері туралы айтылады.
Сен-Симонның шәкірті және алғашқы кезде оның ізбасары болған Огюст Конт (1798-1857) – социологияның негізін салушы француз философы. Ол социологияға атау беріп оның ғылым ретіндегі негізгі методологиялық принциптерін, жаратылыстанудағы ғылыми әлеуметтік білімді біріктіретін біртұтас ғылым ретіңдегі тұжырымдамасын жасады. Бұ|л бірліктегі алғашқы орынды Конт жаратылыстаңу І физика мен биологияга берді.
Эмпиризм, верификация мақұлдама, дәлелдеме), физикализм сияқты социологияның маңызды принциптерін негіздеуде Контың еңбегі зор. Эмпиризм принципі әлеуметгік тәжірибе мен оның ерекшеліктері туралы мәселе қозғады. Ол «эмпиризм әлем туралы шын гылымның бірден-бір көзі тәжірибе болып саналады. Позитивизмнің зерттейтіні — трансцендентальды тұрмыс не затгың алдамшы мәні емес, тек қана фактілер… физишлизм — жетілген түсініктің бәрі физика жасаған, сондықган барлық ғылыми мәнді физикага өкеліп тіреуге болады және солай ету де керек», — деп түсіңціреді. Бұдан байқағанымыздай, Конт социологияны жаратылыстану ғылымдарьшьщ, өсіресе физиканың үлгісімен зертгеу керек деп бағаадцаған.
Сонымен бірге галым табиғаттың жекелеген қубылыстарын зертгейтін жаратылыстану ғылымынан айырмашылығы социология қоғамды түгелдей, қогамдық жуйені, әлеуметтік құбылыстарды қоғамдық өмірмен байланыста зерттсу керектігін атап корсетеді. Конт бойынша, жаңа әлеуметтік. Ғылым қоғамды статика және динамика түрғысынан зерттеуі керек. Статикада қоғам «тәртіп» және «прогресс» заңына бағьнады. Әлеуметгік статикада зерттелетін құбылыстар жиынтығы көп қатпарлы организм тәрізді. Әлеуметтік статикаканың міндеті — отбасы адам жане ол әрекет ететін өмір сүру жағдайы.
Әлеуметтік динамика қоғам дамуыңдағы қозгаушы күштің не екендігін түсіндіруі керек. Конттың баяндауында мүндай күштерге мыналар жатады: экономикалық табиғи жағдайлар, климат, географиялық орта, сол сияқты көзқарастар, идеялар, ойлау, адамдардың санасы. Әлеуметгік динамиканы Конт «үш кезең заңы» атты заңмен сипаттайды, ол қоғамдық жөне ғылыми сана тарихындағы қозғалысқа үқсас. Конт қоғам тарихын үш кезеңге боліп қарастырады: теологиялық, метафизикалық жөне позитивті. Қоғамды бүлай үшке бөлуде өлшем ретіңде не алыңды. Өлшем үстемдік етуші идеялар болды.
Теологиялық кезең деп Конт діни идеялар үстемдік еткен ХҮІІ-ХҮШ гасырларға дейінгі қоғам дамуындағы белгілі бір кезеңці атады. Ол кезде вдеялық сипатгағы үстемдік етуші негізгі күш — дііг болды. Бүл кезеңде адамның ақыл-ойы қүбылыс себептерінің пс бастамасын, не ақырын табуға үмтылды. Адам ақыл-ойы абсолюіті білімге үмтылады. Бүл кезең өз уақыты үшін қажет болды, ойтксиі ол адамның олеуметгік түрғыда дамуы мен ақыл-ой күшіпіц осуін алдын ала қамтамасыз етті.Екінші кезең — метафизикалық кезең. Қоғамда бейнеленген абстракциялар мен метафизикалық түжырымдамалар үстемдік алды, Конт оған революциялық теориялар мен материалистік философияны жатқызды. Бүл түжырымдамаларды сынай отырып, ол марксизм қағидаларына, әсіресе оньщ таптық күрес жайлы іліміне келіспейтіндігін білдірді. Бүл кезенде «байқаудьщ орнына дөлелдеуге тым үмтылушылықтан» ақылмен көру бөлігі өте зор. Оның ойынша, метафизикалық ойлау өз табиғаты бойынша сындарлы, қиратқыш болып саналады. Оның шаралары қазіргі кезеңде де көп мөлшерде сақталған.
Үшінші кезең — позитивті кезең. Конт қоғамға тек позитивті ғылым ғана дамитын кезең қажет деп есептеді. Бүл діни жөне философиялық мөндер жүйесівдегі альшсатарлыққа тыйым салады. Бүл кезенде жаратылыстану ғылымдары үстемдік етіп, эмпиризм, поштивизм, физикализм принциптері негізіндегі қоғамды зерттейтін социолопія дамуы керек.
Позитивті кезенде, Контгың пікірінше, қиялды байқауга үнемі багьшдырып түрар заң әрекет етеді. Бүл кезенде ақыл ақырғы себептер мен мәнді (абстракцияны) анықтаудың мүмкін еместігін мойындап, оиың орнына зандарға, яғни бақылаудағы қүбылыстар арасындағы түрақты қатынастарға қарапайым зерттеу жүргізуге тырысады. Бүл зандарды білу олардың әрекетгерін ескеру жене болжау жасау үшін қажет. Нағыз ғылым, — дейді Конт, — байқау мен болжау жасауды үйлестіреді, өйткені олар «барлық жағынан жағымды ғылымның басты» срекшелігін қүрайды.
К,оғамды қүратын басты элемент — отбасы, — деп есептейді Конт. Ол отбасын ең кіші қоғам деп атады, отбасы — индивид бойүсыну мен басқаруды үйренетін әлеуметтік өмір мектебі», —
дейді ол.
Социологияда неғүрлым айқын биологизаторлық үрдісті өткізген ағылшын оқымыстысы Гелъберт Спенсер (1820-1903). Оның идеяларының ықпалы, өсіресе жеке меншікке, қүқық, мемлекет, жеке түлғалар арасындағы қатынастарға жөне т.б. меселелеріне қатысты айтарлықтай зор болды және тек Англияға емес, Америка, Австралия және Ресейде де тарады.
Қогам биологиялық организмге щсас, тіршілік үшін күрес әлеуметтік түрмыстың басты принциптерінің бірі, табиғат пен қоғамды жақындастырушы эволюция идеясы — міне, оның еңбегіндегі негізгі нәрселер осы. Спенсердің әлеуметтік ілімдері «органикалық теория» деп аталады. Онда қоғам үйлесе дамыған организм ретінде қарастырылады. Оньщ құрамдас бөліктері өзара тығыз байланыста болып, бір-біріне сәйкес қызмет етеді. Қоғамньщ вдеалды күйі теңдік болып табылады. Теңдіктің бұзылуы қогам үшін қауіпті. Сондықтан қоғащағы барлық өрекет теңцікті сақтауга ықпал етуі керек, өйткені «біз барлық жерде теңдікке умтыламыз» (Г.Спенсер).
Спенсердің пікірінше, қогамның қызметі көп жағынан тірі организмнің қызметіне үқсас. (Ол осылай салыстырады, бірақ теңестірмейді). Мысалы, ол тірі организмнің қан-тамырлар жүйесінің қызметін қоғамда темір жолдар атқарады деп есептейді (екі жүйе де қоректенуге қажет заттарды жеткізеді). Спенсердің айтуынша, қоғамда еңбекшілердің, жумысшылардың жоие кәсіпорын иелерішң болуы — табиғи қүбылыс. Тірі прганизчде де жумыс істсуші және басқарушы агзалар бар, сол сияқты қоғамд:: да жүмыс істеушілер және басқарушылар болуы керек.
Спенсер тірі организмдегі түкті жамылгылардьщ оны зақымданудан сақтайтыны сияқты қоғамға армия керек деп есептайді. Армияның мақсаты да — қоғамды сырттан басып кіруден қорғау.
Спенсер эволюцияны болмай қоймайтын күрделену процесі, ол бірыңғай «әскери қоғамнан» әлеуметтік қатынастар жүйесі мен еңбек болінісі тармақталған «өңдірістік» қоғамға тарихи даму арқылы нақтыланады деп түсіндіреді. Қоғам «үйымдасқан біркелкіліктең» «ұйьшдасқан әркелкілік» күйіне өтеді. Адамдардъщ мінез-қүлығы иңдивид пен түрді жақсы сақтайтындай мақсаттарга жету үшін неғүрльш жетілдірілген өрекеттерге бейімделе дамвды. Бүл бейімделу барысывда басқа кдцамдар мен қоршаған әлеуметтік емес ортаның тіршілік үшін куресі барысында — қоғамда «институттар» деп аталатын айрықша органдар мамавданады, ол институттар үш түрге белінеді:
1) адам тууын жалғастырушы (отбасы, неке);
2) бөлгіш (экономикалық);
3) реттегіш (дін және саяси жүйе).
Осы институтгарды зерттеу арқылы ғана қоғамның негізгі үясы — индивидті тануга болады. Басты назарды отбасына аударған Контпен салыстырғанда Сленсер негіз ретінде жеке түлға мен оның қүратын «қоғамдық агрегатгарын» алады.
Спенсер қоғамның екі түрі болады деді. Әскери және өндірістік. Олардың тіршілік үшін күрес қүралдарының бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы бар: қоғамның бірінші типі әскери кикілжіндерге, ату мен жеңуші жеңілгеңді қүл қылуға бағытталады, екіншісі — өндірістік бөсекеге негізделеді, мүнда жігері, қабілеті және т.б. күштілері, яғни интелектуалдық жөне моральдік сапалар саласында жеңіске жетеді. Күрестің мүндай түрі тек жеңуші үшін ғана емес, бүкіл қоғамға пайдалы, өйткені оның нөтижесінде қоғамның өзінің интелектуалдық жөне моральдік деңгейі, бүтіндей қоғамдық байлықтың көлемі өседі.
Конт сияқты Спенсер де өлеуметтік дамудың органикалық процесіне күшпен араласуға, мысалы революцияға (төңкеріске) үмтылуды жақтамады. Ол социализмге қарсы бола отырып, бүл жүйеде озаттардьщ есебінен төмендердің көтермеленетін жөне бөлу мен қайта бөлуді жүргізетін бюрократтық аппараттың түсуіне әкеп соғатынынын айтты. Сонымен бірге ол теңцікті жақтады, тевдікті индивидтердің бірдей бостандығы жөне заң алдындағы тендік деп түсінді. Ол мемлекеттің экономикалық жене жеке өмірге араласуына қарсы болды, ол алдымен, азаматтардың қүқығын кррғауы кепек леді. Г.Спенсердің социологиялық теориясы функционализм және қүрылымдық функционализм (ХХг) сияқты батыс мектептерінің қалыптасуына өсер етгі.
XIX ғасырдағы социологиядағы маңызды бағытгардың бірі марксизм болды, оның негізін Карл Маркс (1818-1883) қалады.
К.Маркс адамзат тарихын тауар өндірісі қалай жүзеге асырылғанына байланысты кезеңдерге белуге болады деп есептеді. Өндіріс төсілі ер формацияның экономикалық сипатын анықтайды. Өндіріс жүйесінде адамдар арасында қалыптасқан қатынастар Маркс түжырымдамасында қоғамдық процестерді түсіндіруде шешуші роль атқарады. Экономикалық үйымдасудың кез келген типінде өндіріс қүралдарына ие болатын жөне өзіне жүмыс істейтіндердің тағдырын шешетін үстем тап болады.
Экономикалық принцип бойынша қогамды таптарга бөлу-Маркс теориясының методологиялық негізі. Ол адамзаттың дамуы -бір қоғамдық экономикалық формациядан екінші прогрессивті түріне өтіп отыратын, обьективті жөне занды табиғи-тарихи процесс. Марксизмде төмендегідей қоғамдық-экономикалық формациялар көрсетіледі: алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік. өзі өлтіруге зерттеу жұргізді. Ол тоқырау жөне радикалды өзгерістер кезінде өзін-өзі өлтіру едетгегіден көбейіп кететіндігіне мөн берді. Бүл кезде адамдардың мінез-қүлқын басқаратын өлеуметтік нормалар бүзылады да, ол девиантты мінез-қүлыққа, соның ішінде өзін-өзі өлтіруге өсер етеді. Ғалым өзін-езі өлтірудің үш типін көрсетеді: аномикалық (адамдар омірлік бағдарын жоғалтқаңдықтан, өз-өзіне қол жүмсайды); альтуристік (адамдар борьш сезімінен өз өмірін қияды: сарбаздар амбразураға ұмтылады, самурай харакири жасайды жөне т.б); эгоистік (индивид өз өлеуметтік емірімен байланысын үзеді, емірдің қиын сөттерінде қалай етуді өзі шешеді).
I ХІХ-ХХ ғасыр аралығы К.Маркске неғүрлым күшті оппонент ретінде неміс социологы Макс Вебердің (1864-1920) шығуымен ерекшеленеді. Маркс сияқты Вебердің де ғылыми ізденістерінің басты тақырыбы — капитализм болды. XIX ғасырда дүниеге келген Вебер калитализмді тура Маркс білгендей көрді, оньщ даму эволюциясының куәсі бола отырып, социализмнің алгашқы қадамдарьша бақылау жасады. Бүл социолопың көрген өлеуметтік жылжуының нетижесі қазір шындыққа айналып отыр,
Вебер ғылыми айналысқа «рационализм», «оңды типтер» деген категопияларды енгізді. Вебердін пікірінше. рационалділік-
Дәуірді не оңды типтің қоғамдық мүддесін білдіретін әлдебір
үлгіге «әлеуметтік әрекеттердің» сәйкес келуі. Социология адамдардың әлеуметтік әрекеттерін реттейтін онды типтер (оңды үлгілер) туралы ғылым болады. Әлеуметтік өрекеттер негізінде индивид тен және тиісті (басқаша айтқанда: «жақсы» деген не, «жаман » деіш не) түсініктеріне басшылық жасай отырып, өзіндік «Менін» білдіреді. Міне бүл — социологияның негізгі нысаны.
Біздің заманымыздың ең қатерлі күші деп бағалаған капитализмнің табигаты мен одан арғы тағдырын түсінуге тырысқан Вебер өзінің «Протестандық этика және капитализм рухы» атты еңбегінде оның шығу тарихына талдау жасайды.
Экономиканың тарихи дамуының шешуші кілті ретінде багалай отырып, маркстік методологияның мөнін жоққа шыгармаған Вебер саналы түрде «кері себептік байланысты»-идеоло?инның жопомикага әсерін жоққа шығармайды. процесс. Шаруашылықты жургізу, экономика мен саясатгы басқару әдісі оңтайланады.
Оңтайлану, Вебердің пікірінше, басқару құрылымдарында, өсіресе бюрократияда неғұрлым қатаң түрде жүзеге асады. Капитализм; оны дүниеге өкелмесе де, «оның дамуын жеделдетуші доңгелек» болып табылады, бюрократия ертеде де болған. Протесті оңтайлану — бюрократияны ығыстырып шығарады, бүл дегеніміз — «Батыс тағдыры» жөне оның капитализмі. Бюрократия адамды «иесіз қүлдық бүғауынан» «көнгіштік пен таңдағыштық қүтысына» өкеліл тығады (М.Вебер). Вебер бюрократияның кең тарайтындыгы туралы қорытынды жасады, өйткені ол үйымдасудың басқа формаларымен салыстырғаңда таза техникалық жағынан артық еді. Ол бюрократияны үйымдасудың ең оңды формасы деп санады. Оньң әрекеті белгіленген ережелер негізінде «адам факторын есепке алмастан» табысты түрде жүзеге асуы мүмкін. Оның үстіне, өз «машинасының» өр жүмысшысының еңбек көлемін дол аныктай отырып, бюрократия бейберекетсіздікке соққы береді. Бүдан шығатыны, еңбек өнімділігінің айтарлықтай артуы бюрократияның үстемдік етуінің себептерінің бірі болып саналады.
Бюрократияның қызметтеріне талдау жасай отырып, Вебер ол әлеуметтік өмірдің шынайы мөселелерін өзі шеше алмайды, өйткені ол стандарттармен, нүсқаулармен жөне т.б шырмалған деген қорытындыға келді. Ол алғашқылардың бірі болып бюрократий мен демократияның арасында кикілжің болатындығына назар аударады. Вебердің плебисцитарлы теориясында демократия мақсат ретінде емес, едіс жөне қүрал ретінде қарастырылады. Бүл-лидерлерді таңдау тесілі, бүл оның басқаруға заңдылық беру, соңдай ақ жүртшылықты саяси істерге, яғни сайлауға қатысуға тарту төсілі. (Бүл, Вебердің пікірінше, жүртшылықты саяси істерге қатыстырудың бірден -бір жолы).
Вебер теориясыңда басты түлға харизматикалық лидер болып саналады, оны тікелей дауыс беру арқылы халық сайлайды жөне халықтың алдында жауапкершілікте болады. Мүндай лидер бюрократиядан жоғары түрады, ол бір өзі (жоғарыдан) бюкрократияға халықсыз (төменнен) бақылау жасайды. Бүл қызметті (бақылауды) азаматгар харизматикалық лидерге делегат жіберу арқылы атқарады.
Вебердің пікірінше, таптан, мөртебе мен демагогтік саясатган
тыс түрған харизматикалық лидер бюрократияға тәуелсіз өз үкіметін занды деп танитындай, бюрократиялық иерархиялық құрылымға етене араласпағандықтан, өз маңына үлтты біріктіріп, индивидті бюрократия мен «кеңестік үжымдасудан» қорғай алар
еді.
Вебер үшін плебисциттің басты маңызы — барлық халықтьщ дауыс беруге тікелей қатысуының арқасында харизматикалық бедел жинауында. Парламентке плебисцитарлық мүдделерді тәрбиелеу қүқығы беріледі.
‘ Макс Вебер XX ғасырдың басында бюрократия туралы жазғанда, өлемнің кейбір бөліктерінде капитализмге қарсы кеңестік қозғалыстар бастаған еді. Олар жеке меншікке мемлекеттік бақылау және өндіріске жүмысшылар бақылауын қоюға шақырды. Вебер социализм кезінде бөрі түбірімен өзгере ме дегенді түсінуге тырысты. Ол бюрократия үкіметі сақталатьшын және оның бүкіл әлемді жаулап алғандығына сенді. Қазіргі өлемде жұмысшылардың емес, шенеуніктердің диктатурасы түрғандығьша оның көзі жетті.
Батыс социологтарының М. Вебердің болжамы шындыққа айналды деген түжырымына қарсы дау айту қиын. Бюрократия бүкіл өлемге кеңінен тарады.
М. Вебердін замандасы австриялық атақты психиатр- дәрігер жөне философ Зигмунд Фрейд (1856-1939) адамның мінез-қүлығындағы, «либидті бастама» туралы идеяны үсынушы болып табылады, жыныстық коллеизияны шешу мөселесі- әсіресе өте ерте кезенде — Фрейдтің пікірінше, тек өр адамньщ жеке дамуында гана емес, тарихи процеете де шешуші рель атқарады. Мүнда Фрейд жьшыстық энергияны өзгерту, алып тастайтын өлуметтік шиеленістер мен агрессивті энергияның дамуына шектеу қоятын моралъдің, діннің мемлекет пен басқа да әлеуметтік бақылау жасау инстанциялардың шығуы бүтіндей алғанда қоғам үшін қауіпті деп қарайды.
Фрейд әлеуметтік қүрылымды «көсем — элита — көпшілік» сипатындағы стратификациялық сызба ретінде есептейді. Фрейд көпшілік әрқашан көсем іздейді, оған табынады, өз дербестігі мен жауапкершілігінен бас тартады дейді. Көсемнің идеалдануы мен онымен бірлесу — топ іші ынтымақтастығы мен өлеуметтік үстемдіктің негізгі механизмдерінің бірі.
Фрейдтің психоаналитикалық түжырымдамасының басты мекемелердің тұрақты өсуі, бұл әлеуметтік әрекеттердің шапшаңцауына альш келеді)
Көрнекті орыс оқымыстысы М.М.Ковалевский (1851-1916) қоғамды зерттеуде көп факторлы әдісгі қолдануға назар аударды. Ковалевский Маркспен таныс болды, Маркс оған қогамның экономикалық дамуына таддау жасауға ықпал етті. Бірақ ол К.Маркстің таптық күрестің өлеуметтік ……