Курстық жұмыс: Қаржы | Ақша мәні және экономикадағы рөлі

Кіріспе.
І. Экономикалық теориядағы ақша.
1.1. Ақшаның пайда болуы.
1.2. Ақша: түрі, мәні, қызметі.
1.3. Ақша және экономикадағы рөлі.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
І. Экономикалық теориядағы ақша.
1.1. Ақшаның пайда болуы.
Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні туралы біркелекі шешімін рапқан емес. Экономикалық мектептің бір өкілдері ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып, ақшаны — белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі деп қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны —мемлекет бекіткен тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, «тауар құны қатынасында қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда ғана оның жұмбақтығы да жойылады».
Ақша – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалығы. Ақшаның қалыптасуы б.з.д. 7-8 мың жылдықпен байланысты. Алғашқы қауымдағы тайпаның бір тауарға айырбастауға мүмкіндік туды. Айырбасты жеңілдету үшін – темекі, метал сынықтары, тастар аса сұраныстарға ие болды. Бірақ олар ақша ретінде қолданыс табу үшін, меніңше олар сатушы мен сатып алушылардың жалпы мойындалуы облу керек. Ақша қоғамның өзімен анықталады, егер оны айналыс деп қабылдаса, онда ол – ақша деп саналады. Шынында да, ақша—бұл тауар, барлық қалған тауарларды құн қайтарушы.
Қандай негізгі тарихтары болды ақша көбейуіне?
1-ші этап ақшаның пайда болуы функцияның істеуі кездейсоқ тауар.
2-ші этап алтынның бекітілуі (бұл этап әрі қарай дами берді)
3-ші этап—бұл этап қағаз немесе несие ақшаға өту;
4-ші этап—қолма-қол ақшаның айналымын біртіндеп ығыстыруы, электрондық төлеу тәсілінен пайда болғандықтан. Ақшаның орнына алтынменен күміс төленді, сөйтіп, эволюция процесінде тауардың айырбастауы ерекше бөлінді, абсолют ликвидтік тауарға бәріне ортақ ретінде эквивалент ақшаның құнына пайдаланды. Бұл тауарға алтын және күміс кіреді—ерте формадағы темір ақша. Алтын және күміс ақша ретінде б.з.д. ХІІІ ғ. пайда болды. Әр-түрлі кесектің түрі өзінің темірлі салмағы болады. Нарықтың ары қарай дамуы темірлі қатынас бойынша тиындарды түрлі ақшалай жасау, оны заң түрде жасау формасы және салмағын заң түрде жасау. Тарих куәландырғандай, монетаның отаны Лидия мемлекеті болып есептелінеді. Онда монета ең алғаш рет шамамен б.з.д. VII ғ. ойып өрнектелген түрінде шықты. Ал «монета» термині Юнон-Монета храмы атымен байланысты шыққан, себебі ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда болған.
Русида тиынның түрлері ІХ-Х ғ. шығарыла бастады. Алайда алтынның жоқ болуы сол себепті Киевтік Русінде алтын және күмістен жасалған шетелден жасалған араб және византиялық монеталар қолданылды. Кейінірек ХІ ғ. шамасында күмістен және мыстан жасалған кесектер (слитки) пайдаланылды. Оның көп таралған түрі салмағы 400 грамм шамасында болған күмістен жасалған кесек болды, оны «гривна» деп аталады. Бірақ гривнаның құны жоғары болды, сондықтан оны ортасынан теңдей қылып екі бөлікке бөлді. Сөйтіп бөлінуінен (рубить) «рубль» немесе «рубльдік гривеика» деген аты шықты.
Ежелгі метал ақшаның құрамы тауардың құнына сәйкес болу керек немесе оның артқы бетіндегі номиналы сай болу керек. Осының ішіндетауарлық ақшаның кемшілігі байқалады. Егер оның бағасы тауардың бағасына көтерілсе ақшалай, онда олар ақшалай жұмыс істеуін тоқтайды. Расында, мысалы, рубльдік монета күмістен жасалса (немесе алтыннан немесе басқа нәрседен) құнның мөлшері айтайық екі рубль, онда пайда болатын еді, монетаны балқытып, кесек қылып сатуға. Онда заңсыз іс-әрекет жасап, рубльдік монета жоғала бастайтын еді. Соған байланысты шамамен XV ғ. темірлік ақша өзінің тауарын жоғалта бастады. Темірлік ақша бөліне бастады толық сапасына (көрсетілген баға металдың құндық құрамына сәйкес келеді) және толық сапасы кем (көрсетілген баға жоғары металдың құндық құрамысына). Қазіргі уақытта дүние жүзінің ешқандай елде темірлі ақшаның толық құндылығы жоқ.
Қағаздық ақшаға пайда болуына назар аударуға болады. Олар қайдан пайда болды? Мына сұраққа жауап бергің келсе тарихке көшейік.
Айырбасқа алтынды қолдана бастағаннан кейін сатушы мен сатып алушыларға, алтынды өзімен тасу, оны жұрт көзінде өлшеу қауіпті болды. Сондықтан тәжірибеге ереже кірді:—алтынды алтын жасау шебершіге сақтауына, арнайы қоймасы бар және сол үшін төлем ұсына алады. Алтын қорды алғаннан кейін алтынды жасайтын шебер салушыға квитанция беретін. Кейін таурлар квитанцияға қағаздық ақша формасына айналып кетуіне алмастыра бастады, ал алтынды жасау шебершілер қазіргі банктің прототипке айналды. Алтынды, шебершілер жасағандықтар оларға сұраныс көп болмайтын, яғни олар айналымда қолданбайтын. Берілген квитанцияны нақты ақша ретінде қолдануға болатын, себебі квитанцияда көрсетілген алтынның мөлшері дәл көрсетілген. Бұл процесс көп уақытқа созылған жоқ. Алтын жасаушы бір шебер келіп жатқан алтын айналымға кетіп жатқан алтыннан артылғанын көріп, алтынмен жабдықталмаған квитанцияларды айналымға енгізе бастады. Ол тұтынушыларға, өндірушілерге және сатушыларға қарыз беретін. Өйстіп, ең алғашқы банк жүйесінің ұзақ резервтері (қоры) пайда болады. Бұл квитанциялар нағыз ақша болып саналған жоқ. Алғашқы қағаз ақшалары мен банктердің негізін қалаған ағылшындардың алтын жасайтын шеберлері болып табылады. Уақыт өте бұл процесс жеке меншіктен, мемлекет атқаратын іске айналды. Ресей мемлекетінде ең алғаш қағаз ақша ІІ-ші Екатеринаның бұйрығымен 1776 ж. шықты. Қазіргі уақытта ешбір мемлекетте қағаз немесе тиынды алтынға немесе басқа қымбат металға айырбастауға болмайды. Сондықтан оның тауарлық негізі жоқ деп айтуға болады.
1.2. Ақшалардың түрлері.
Қағаз ақшалар.
Жалпы аты қағаз ақшаның белгілері—«банкноттар». ХІХ ғ. банкноттар үш категорияға бөлінеді «классикалық», «несие» және «кәдімгі»; классикалық банкнот тек қана алғашқыалтынға айырбасқа жатады (не үшін олар күнделікті пайдаланылатын атты алды «майда банкноттар»). Бірақ алтын ақша жүйені «жарды», банкноттық несие, классикалық қағаз ақшаларына айналғаны. Сондықтан қағаз ақшаларының қалыптасуы біз несие банкноттық үлгісінде қарап шығамыз.
Банкнотар—төлеу айналым даму нәтижесі, қамтып көрсеткенді, тауарлық өндіріс көлем өсу шегі өз кезегінде. Мына оқиғаларда, өндіруші өз тауарын қолма-қол ақшаға келіспейді, ол несиеге (қарыз), ол сатушыдан «вексель» алған—борыш міндеттеме қолхат түрінде, сатушы қарыз бағасын және оның төлеу мезгілін көрсеткен. Сайып келгенде жағдайлар жиі болып жатты, векселді төлеу мезгілі ескертілгеннен көрі өндіруші ертерек ақшаларға мұқтаж болған. Сонда сатып алудың ақысы ретінде өз векселін ұсынған.
Нәтижесінде сенімді вексельдің бұрылуға «заңсыз»ретінде бастаған, қалай сенімдердің, төлеу құралдарының (сонымен қатар қолма-қол ақшаның, сол бұрынғы уақытта тек қана толық құнды монеталар болған), ерекше ретінде алға шыққан—«несеиелер» (немесе «сауданың») ақшаның. Еркін ақшалар негізінде банкирлерге кірді, бірақ нақ оларға вексельді ақшаға айырбасқа ұсыныс жасаған. Дәл осылай банкілерде коммерсанттардың вексельдер маңызды саны жиналды. Сонда банкирлерде қуанышты ой туып шықты—егер келешек ақшаларды сенімді вексельді қолма-қол ақшаға бермеу, ал вексельдерді өздері шығарса (олар мынандай ат алды—«банкілік белеттер»)?
Айту керек, сауда вексель айырбасы тіпті банкілік вексель («банкілік белет») сәтті операциямен есептелді, счондықтан сауда вексель төлемді қабылдамауға болады,ал банкілік белеттер өз сенімділігімен мадақталған (біз қазір банкир пайдасындатоқталмаймыз, қабылдаған коммерциялық вексельді, өйткені түсінікті жағдай, ол жауабын жазып берген банкілік белетке маңызды аз сомаға, — мынада салынған, мысалы, қазіргі факторинг).
Банкілік белеттер банкирлермен шығарылған және ертерек, бірақ ана белеттер алтынмен қамтамасыздандырылған болатын («классикалық банкнот»), қазір банкілік белеттердің жаңа түрі көріне бастады — банкілік вексельдер, тек өздерінде ғана вексельдік, қарыздық, неиелік қамтамасыз етуі бар. Бірақ банкілік белеттер иесіне таңқаларлық бейнемен тигізген, бірақ оның мәні керек болмады, яғни банкілік белеттің оның шығатын кезде немен қамтамасыздандырылған болатын—алтынмен немесе коммерциялық вексельмен, — стандарттық алтын шарттарында кез келген банкілік белет кез келген кезеңде алтынға айырбас бола алған (вексельдің банкілерімен шығарылатын, жеке вексельдің айырмашылығында, жүйеге алтындық монета ақша жүйесі кірді). Айтпақшы, мына, несие банкноттардың шамадан тыс шығаруы тоқтатқан, сондықтан айналдыруға арналған банкілік белеттер банкілерге қайтарылды, алтынға айырбастау үшін. Міне таңғалдырады бүгін сізді айналдыру банкотасы ХІХ ғ. дейін созылған экономисттердің бөлімінде алтындық стандарт зарығуда шамданған.
Банкноттар көбірек танымал ақшалар сияқты бұрылуға бастайды. ХІХ ғ. аяғында олар ең батысы болады, ал 1914 ж. —ақшалы белгілердің жалғыз түрі болады.
Бірақ сфера банкілік белеттердің назар аударуы көп болуы, алтынмен қамтамассыз етуінің мөлшері аз болуы. Осыған орай ХІХ ғ. 2-ші жартысында экономистер арасында және мемлекеттік қайраткерлер арасында банкілік белеттердің эмиссия мүмкіндігісі туралы шарт, шексіз таластар болды, келе жатқан олардың жарым-жартыны «алтын қамтамассыз етудің», басқаша айтқанда — қандай арақатынас тиісті болу керек «алтынды» және «несиені» қамтамассыз етудің барлық банкілік белеттердің массасы ма?
Экономика сферасын бәрін тап сол кезде банкілік белеттер қамтыды. Мына жағдайда мемлекет банкілік белеттердің түрлерін өзгертпей, нақты өзіне олардың қамтамасыз етуін алады: эмиссиялық банкілерге мемлекеттік зайымдардың банкілермен ие болушы облигацияларының мөлшерінің астына банкноттардың шығаруы шешіледі. Мына кезеңнен жасанды қағаз ақшалар көріне бастайды, мемлекеттік бағалы қағаздарды қамтамасыз ету, яғни мемлекеттік. Бұл 2-ші болды (монета пайда болғаннан кейін) ақшалардың тарихындағы революция: қағаз ақшалар, алдымен алтынның өкілдері сияқты ақыр аяғында «қағазды» болды.

Электрондық ақшалар.
ХХ ғ. соңы ақшалардың жаңа түрімен асуымен басталған —«электрондық ақша». Бұл компьютерлердіңбұқаралық шығаруының арқасында мүмкін болды, бұл элекктрондық төлеу аудармаларға өтуге рұқсат етті. Бұл жаңа, «тым жылдам» чек түрі, бірақ пластикалық («несиенің») карточка түрінде. Карточканың пайда болуы кардиналдық бейнемен біздің ұсынуымызды алмастырады ақшалар туралы, олардың апара ақпараттық селдерге. Басқаша жағдай айтқанда әбден нақты, барлық келісімнің, өте ұсақ сатып алуларға дейін, электрондық аудармалар арқылы жүзеге асады. Не болады екен «экономика, ақшаларсыз»?
Жоқ, әрине, — ақшалар қалады, бірақ олар «көрінбейтін» болады. Жеңілдетеді ма ақша мөлшерінің көлемін реттеуіне? Жаңа жетулер жаңа проблемаларды тартады.
«Дерлік ақшалар» — бұл айқын биік өтетін финанстық активтер, сондай, чексіз сақтау шоттар сияқты, жедел үлестер және қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздың, бірақ құрал сияқты назар аударуының ортасыз жұмыс жасамайды, бірақ жеңілдете алады және финанстық шығындардың тәуекелсіз даярлыққа наличиялық немесе чектік шоттар аударылу. Дәл осылай, сіздер наличиялық ақшаларды шешуге талап ете аласыздар чексіз коммерциялық банкі шоттарында немесе сауда мекемеде. Немесе өзге жағдайда, сіздер чексіз шоттар қорлар аудармасының талап ете аласыздар шот ағымдағы. Жедел үлестер, қалай олардың аты болжайды, салымшыға қолайлы болады тек мезгіл өту бойынша. Мысалы, салымшы айып пұл төлеуді алып тастай алады 90-күнділер немесе 6-айлық үлестер тек қана көрсетілген мезгіл өтуі бойынша. Бірақ жедел үлестер айқын аз өтімшілікпен ие болады (жұмсалған қабілеттілікпен болу), чексіз сақтау шоттардан көрі.
Көріп қалуға болады, барлық метал ақшалар көптеген елдерде бар болушы, символық ақшалармен келеді. Мына жайдан-жай білдіреді, нақты құн — яғни метал кесек құны, монетаның ішіне кіретін азырақ құн монетада көрсетілген. Бұл арнайы істеледі, сақтап қалу символдың ақшаның балқу мақсатпен алтын мен күміс кесектерін сатып пайда алуына. Егер, мысалы, 50 центтік монетада күмістік кесектің құны 75 цент болса, онда қайта балқытып кесек ретінде сату пайда болады. Ұқсас әрекеттерінің заңдылықсызына қарамастан 50 центтік монета жоғалатын еді. Мынада бір тауарлық ақшалардың потенциалды жетіспеушіліктерінен. Егер олардың құндылығы тауар сияқты шамадан асса құндылығы ақшалай сияқты, онда олар айналдыру құралы ретінде жұмыс істеуін тоқтайды.
Нақты ақшалар.
Нақты ақшаларға арналған тұрақтылық мінездемелі, қамтамасыз етіледі еркін құн алтындық монеталарға, еркін чеканкалық алтын монета белгілі бір және өзгермейтін алтындық ақшалы бірлік ұстауында, елдер арасында алтын еркін ауыспалығымен. Өз тұрақтылығының арқасында барлық нақты ақшалар бөгетсіз бес функциямен орындаған. Салыстырмалы алтынның назары ұзақ емес әлемде өмір сүрді — бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін, соғысып жатқан елдер өз шығындарының жабуына құн белгілерінің эмиссиясын жүзеге асырады. Назар аударуынан бірте-бірте жоқ болып кетті.
Ақшалар, номиналдық құны (көрсетілген құн) нақты құнға сәйкес келеді, яғни металдың құны солардың дайындағанына. Метал ақшалар (мыс, күміс) әр түрлі түрде болған: алдымен біреулеп, содан соң өлшейтіндер. Монетаныңақшалық назары кешкі дамуы көбірек заңмен анықталған айырмашылық белгілері болған (сырт пішіні, өлшеуші).
Көбірек ыңғайлы үндеуіне арналған, дөңгелек түрі (азырақ өшірілді), бет жағы аверс аталған, сырты — реверс және шеті —табын.
Ақшалар, номиналдық құн сонының нақтыдан жоғары, қоғамдық еңбек олардың өндірісіне жұмсалған. Оларға жатады: металдық құн белгілері — сүртілген алтын ақша, билондық монета, яғни ұсақ ақша, арзан металдардан дайындалған, мысалы мыстың, алюминидің.

Қағаз ақшалар—нақты ақшалардың өкілдері. Қағаз ақша екі жолмен пайда болды. Бірінші жолы—«шақа мөрінің тозуы». Алдымен, өз ақшаларын басып шығарушы князьдар корольдер болды. Олар жаңадан шекілген шақалар мен айырбастажүрген салмағы кем, мөрі тозған шақалар өздерінің қызметтерін қатар атқаратынын байқап, асыл металдардан шекілген шақалардың санын саналы түрде азайта бастайды. Сөйтіп, бірте-бірте алтынды және күмісті «үнемдеу» мақсатымен шақаны асыл емес металдардың қорытпасынаншеки бастады.
Сонан кейін «казначейлік вексельдер» басылып шығарылатын болды. Бұлар күміс және мыстан жасалған шақаларға еркін айырбасталатын мемлекеттің міндеттемесі. Қағаз ақшалар металдан жасалынған шақаларға қарағанда, айырбасқа әлдеқайда қолайлы екені белгілі.
Тарихи олар орынбасарлар сияқты алтын монетаның назарының болуы пайда болды. Объективтің айналдыру мүмкіншілігі бұларды айналдыру құралдар сияқты ақшалардың функциялары ерекшеліктерімен ескертілінген, ақшалар пайда болғаннан кейін тауарларының делдалымен келгенде. Мемлекет өзіне қағаз ақшаларының шығару құқығы иемденеді. Әр түрлігі номиналдық құн аралық айырым босатылған ақшалардың және құнмен олардың шығаруы (қағаз шығындары, басылымы) қазына эмиссиялық табысы құрастырады, маңызды элемент болатын мемлекеттік түсулердің. Сонымен қатар бастапқы кезеңде қағаз ақшалар мемлекетпен босатылған алтындармен және олардың енгізулері солармен алмастырылды. Бірақ пайда болу, ал содан соң дефицит бюджеттің бойы кеңейтілді қағаз ақшалардың эмиссия мөлшері мемлекет қажеттілігінен тәуелді болды финанстық қорларда. Қағаз ақшалар тек 2 функция орындайды: айналдыру құралы (средство обращения) және төлеу құралы. Алтын айырбасы жоқ болуы назар аударуынан кету мүмкіндік бермейді. Мемлекет, тұрақты бастан кешіру жетіспеушілік және тауарлық айналдыруы және төлеу айналымсыз қағаз ақшаларының шығаруын үлкейтеді.
Қағаз ақшаларының мәні жасалады олардың құн белгілерімен алға шығады, мемлекетпен шығарылатындар бюджеттік дефицит жабуына арналған, әдеттегідей олар алтынға ұсақтау емес және мәжбүрлік бағытпен мемлекетпен үлестірілген.
Несиелік ақшалар тауарлық өндіріс дамуымен көрінеді, сауда іс сатылу төлеу мерзімі ұзартуымен жүзеге асады (несиеге). Олардың ақша мағынасы—ақшаның айналымын икемді етеді, тауар айналымын қажеттілікті ақшалайқайтару; нақты ақшаларды үнемдеу; қолма-қол ақшасыз айналым дамуына жағдай жасау. Несие ақшалар дамудың келесі жолға өтті: вексель, акцептелген вексель, банкнот, чек, электрондық ақшалар, несиелік карточка.
1. Вексель—қарыз жазбаша сөзсіз міндеттемесі айқын соманы төлеп қою жала жабылған алдын ала мезгіл және анықталған орында. Кәдімгі вексельді айыру, қарызбен берілген және аудармалы (шығынды), несие берушімен көшіріп алынған және бағытталған қарыз қайтаруының қол қоюға несие берушімен арналған.
Айналымдағы осы уақыт орнында қазыналық вексель болады, мемлекетпен шығарылатын бюджеттік дефицит кассаның жарылудың қорғауға арналған, достық вексель біреуден екіншісіне ары қарай көшіріп алған банкіде тұрған есеп мақсаты,
қола вексель тауарлық жабуы жоқ. Вексель келесі ерекшеліктермен сипатталады:
1. Абстрактілікпен, яғни келісім түрі туралы құжат хабары жоқ болуы.
2. Бесспорностью, вексельдің міндетті түрде ақы төлеуін білдіреді.
3. Назар аударуы, яғни вексель тапсыруымен төлеу құралдар сияқты басқа несие берушілерге, вексель міндеттемелерінің мүмкіншілігі жасайтын. Акцепт (келісушілік) төлеу кепілдігі тағы көбірек өседі вексельдің банкісімен (акцептелген вексель).
Вексель айналдыру айқын шекаралары болады:
1. беттер арасында жұмыс жасайды, бір-бірінің жақсы хабарланған төлеу қабілеті және сауда-экономикалық көңіл
болу жүзеге асырады;
2. Айрықша көтерме сауданы қызмет етеді;
Банкнот—несие ақшалар, орталықпен шығарылатын (эмиссиялықпен) елдің банкісімен. Банкнот алғаш рет жеке сауда вексельдердің қайта есептеу негізінде ХVII ғ. шығарылды. Алғашқы банкнота 2 қамтамасыз етуі бар: коммерциялық кепілдік, тауар айналым және алтын кепілдігіне байланысты сондықтан коммерциялық вексельдердің базасында шығарылған, оның алтын айырбасы қамтамасыз етіпті. Сондай банкноттар классикалық деп аталады, биік тұрақтылық және сенімділік болған. Мерзімсіз барыш…..