Курстық жұмыс: Педагогика | Лингвостатистикалық зерттеу арқылы бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндерінде қанша сөз қолданылғандығын анықтау

Кіріспе …..
I. 50-70 ж.ж Б.С.О (бастауыш сынып оқулықтары) мәтіндерінің әрбір пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы …..
1.1. Б.С.О. мәтіндерінің әрбір пән бойынша қамтылуы ……
I. 2. Б.С.О. мәтіндеріндегі лексика-граматикалық топтардың үлесі …….
II. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері …….
II. 1. Жиі қолданыстағы сөздер …….
II. 2. Сирек қолданыстағы сөздер …….
II. 3. Оқулық мәтіндеріндегі лексиканы реттеудің кейбір мәселелері ……..
Қорытынды ……
Пайдаланған әдебиеттер ……..
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз өз алдына отау тігіп, дербес те тәуелсіз мемелекет болғалы бері мемелекеттік тілде оқуға, оны жан-жақты зерттеуге айрықша көңіл бөлінуде. Соның бір айғағы-бастауыш мектеп оқулықтарының мәтіндерін лингвостатстикалық тұрғыдан зерттеу.
Лингвостатистикалық тұрғыдан зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастау алады. Оның Қазақстанда және бүкіл түркі тілдес елдер әлемінде іргетасын қалаушы филология ғылымдарының докторы, профессор Бектаев Қалдыбайұлы. Содан бері тіл білімінің бұл саласы жекелеген авторлардың, публистиканың, ғылыми шығармалардың тілдерін зерттеп келді. Соңғы жылдары оқулық мәтіндерін зерттеуге мойын бұрды. Мұның себебі оқулық мәтіндерінде қанша аз қолданылғандығын оның қаншасы түбір, қаншасы қосымшалы түрде кездескендігін, ал қосымшалардың жалғау, жұрнақ түрінде сөзге жалғану аясы қаншалықты екендігін дәл білу керектігінде. Осыларды толық біліп алмай қалай беру керектігін, оларды мәтінде қалай пайдалану қажетілігін білу мүмкін емес. Сондықтан диплом жұмысы бұрын-соңды қолға алынбаған ең өзекті мәселеге арналып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты — лингвостатистикалық зерттеу арқылы бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндерінде қанша сөз қолданылғандығын анықтау.
Диплом жұмысының міндеті — лингвостатистикалық зерттеу нәтижесінде оқулық мәтіндерін әрбір пән бойынша анықтау.
— Әрбір пәндерде қолданылған сөздердің лексика граматикалық тобын айқындау;
— Оқулықтар мәтіндеріндегі жиі және сирек қолданылатын сөздерді нақтылау.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан.
— оқулық мәтіндөгі сөз топтарын классификациялауда;
— оқулық құрастыру теориясын жасауда;
Практикалық тұрғыдан:
— оқулық құрастыруға мәтінді іріктеуде жәнё сол мәтіндерге сөз таңдауда бастауыш мектепте қазақ тілі, ана тілі, табиғаттану және математика пәндерін оқытуға пайдалануға болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістөрі:
Диплом жұмысын орындау барысында дәстүрлі лингвостикалық және қоса, лингвостатистикалық, талдау, жинақтау әдістерінен пайдалынылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Бастауыш мектеп оқулықтарының мәтіндері.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдалаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
50-70 ж.ж БСО мәтіндерінің пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы.
№ Оқулықтардың аты Абсал Жиілі
70-жылдардағы оқулықтар Ғс/қ Ғс/ф Ғсөз
1. Балалар әдебиеті 10000 25365 10077
2. Әліппе, 1975 2536 1588 992
3. Қазақтілі (1 сынып 1972) 8910 2867 1454
4. Ана тілі (1 сынып 1672) 11865 5081 2236
5. Математика (1 сынып 1972) 17399 2443 1044
6. Қазақтілі (2 сынып 1973) 13993 4649 1926
7. Ана тілі (2 сынып 1973) 42777 13561 5632
8. Математика (2 сынып 1972) 22425 3394 1221
9 Табиғаттану )2 сынып 1972) 14289 5265 2332
10 Қазақ тілі (3 сынып 1972) 20857 6076 2730
11 Ана тілі (3 сынып 1975) 51462 15360 7495
50 жылдардағы оқулықтар
12 Қазақтілі (1 сынып 1953) 6314 2480 1024
13 Арифметика (1 сынып 1959) 7391 2080 721
14 Ана тілі (1 сынып 1957) 10680 3814 1381
15 Қазақтілі (2 сынып 1952) 8035 3794 1638
16 Арифметика (2 сынып 1958) 11058 2822 827
17 Ана тілі (2 сынып 1953) 25032 6269 3748
18 Казак тілі (3 сынып 19511 12524 5219 2009
19 Арифметика (3 сынып 1959) 13021 3028 915
20 Ана тілі (3 сынып 1953) 47509 9131 4092
50 және 1970-2000 жылдардағы БСО мәтіңцері мен БӘ әр түрлі көлемдегі сөздер мен сөз формаларының және сөз қолданыстарының шамасын аңғартады. 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінде 1970-2000 жылдардағы мәтіндерге қарағанда сөздер мен сөз қолданыстар және сөз формалары аз қолданылған. Бұдан байқайтынымыз, таңдама көлемі улғайған сайын, мәтіннің сөзбен қамтылу коэфиценті де өсіп отырады. Агглютинативті тілдерді әдетте бұл коэфицент 90% шамасында болады.
1-кестеге қатысты деректерге келсек, 50 және 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің әрбір сыныпқа қатысты пәндері бойынша сөз, сөз формасы мен сөз қолдансытарымен қамтылуының көрсеткіштері беріледі. Мұндағы әрбір сыныптағы пәндер арасында лексикалық тұлғалармен қамтылуы жағынан 50 және 70 жылдар оқулықтары арасында айтарлықтай айырмашылықтарды көреміз.
Мысалы, 50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған «Қазақ тілі» оқулығының 1024 сөз формасы мен 6314 қолданысқа ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған «Қазақ тілі» оқулығының 1454 сөз, 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең екендігі байқалды. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен салыстырғанда ғылыми танымдық және оқу әдістемелік мазмұнының ғылымдағы соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсіуінің нәтижесі екендігін көрсетіп отыр. Қарастырылып отырған 50 жылдардағы оқулықтардың лексика — граматикалық топтармен қамтылуындағы мына кестеде пайыздық көрсеткіштермен беріледі.
50 ж. БСО мәтіндөріндегі лексика граматикалық топтардың қамтитын үлесі.
№ Сөз таптары Шарт.белгі. Пайызы (%)
1 Зат есімдер 3 36,61
А) жануарлар аты 9 0,014
ә) Шығармалар аты 6 0,0086
Б) географиялық атаулар 7 0,73
В) Адам аты 2 1,8
Г) ру,тайпа,ұлттардың аты 8 0,17
Ғ)мәдени-ағарту мекемелерінің аты 5 0,0016
Д) қысқарған сөздер 4 0,035
Е) көмекші есімдер К 0,6
2 Сын есім С 6,56
3 Сан есім a 3,95
4 Үстеу У 2,14
5 Есімдік М 10,20
6 Етістік е 30,16
7 Шылау Ш 4,95
8 Әртарап, бейтарап сөздер Д 1,60
9 Еліктеу сөздер л 0,14
10 Одағай О 0,26
Өзге таптарына қарағанда қолданылуы жөнінен жоғары пайыздық көрсеткішке ие зат есімдердің ішінен жалқы есімдерді бірнеше топтарға бөле отырып, шартты белгілермен көрсету барысында анықталған — 50 жылдар оқулықтарыкдағы барлық сөз қолданыстардың 0,8% — ын адам аттары, 0,73 %- ын географиялық атаулар, 0,17%-ын ру, тайпа ұлттардың аты, ал ең аз пайыздық көрсеткішті (0,0016%) мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен. Көптеген статистикалық зерттеулердің нысанында қамтыла бермейтін зат есімдердің бір тобы-жалқы есімдер белгілі бір пәндік — тақырыптың мазмұнымен ғылыми — әдіснамалық ауқымға қатысты болғандықтан, олардың оқулықтарда белгілі бір дәрежеде қамтылуы міндетті.
1.1. БСО мәтіндерін әрбір пән бойынша қамтылуы.
50 ж мектеп оқулықтарындағы сөз таптарының сыныптар бойынша сөзбен және сөз формаларымен қамтылуы.
қ/с Сөз таптары 1 сынып Ғ1 2 сынып Ғ2 3 сынып ҒЗ
1 Зат есім 8483 16412 49495
2 Етістік 7869 13756 34475
3 Сын есім 1616 3085 7501
4 Шылау 1382 1958 5872
5 Есімдік 3077 5240 10664
6 Үстеу 502 1348 2144
7 Сан есім 961 1342 5046
8 Модаль сөз 453 618 1909
9 Еліктеу сөз 12 100 150
10 Одағай 26 263 193
Бірақ осы есімдердің де баланың таным түсінігін арттырып, ұғымдық ой қорыту қабілетін дамытатынын ескере бермейміз. Оқулық мәтіндерінің құрастырылуында ескерілетін мәселенің тағы бірі дерексіз ұғымдағы зат есімдер мен нақты мәнді сөздердің ара қатынасы «10-ға бір», яғни он нақты сөзге 1 дерексіз мәнді сөз тура келуі дұрыс деп қарастырылатынына сүйеніп отырып, бұл реттіліктің 50 жылдардағы оқулықтарда сақталғандығы анықталды. Енді осы оқулық мәтіндеріндегі сөз топтарының ара салмағын олардың қолданысы бойынша анықтайтын болсақ, жоғарыдағыдай көріністі байқаймыз.
Сыныптар бойынша алғандағы сөз қолданыстарды салыстыру барысында анықталғаны — зат есімдердің үлес салмағы өзге сөз топтарына қарағанда жоғары деңгейді көрсетеді (1 сыныпта 8483 с.қ, 2 сыныпта 16412 с.қ, 3 сыныпта 49495 с.қ). Өйткені, зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқарады. А.Жұбанов өз еңбегінде қазақ мәтіндерін тудырушы сөз топтарының бірі ретінде олардың 70-тен аса семантикалық топтарға бөледі. Ал осы 50 жылдардағы сөз таптарының қолданысын 70 жылдардағы оқулықтармен және БӘ салыстыру барысында төмендегінше көріністі байқаймыз.
Оқулықта грамматикалық, лексикалық, орфорафиялық ережелер мен талдаулар және тіл дамыту жұмыстары кейде аралас-құралас, кейде сатылы түрде жүргізуе ыңғайланған. Жеке тақырып бойынша бірнеше параграфқа лайықтап программада көрсетілген материалдарда баланың қабылдау қабілетіне, жас ерекшеліктеріне лайықтап баяндағанда, бала тек даяр қағидаларды жаттасын демейміз. Қаншама түсінікті етіп, тәптіштеп айтқан қағидаларымыз баланың байқау, салыстыру, қорыту сияқты өзіндік әрекеттерімен ұштаспаса, көздеген мақсатқа жете алмаймыз. Қазақ тілі сабағын оқытқанда, оқушы тек тыңдаушы, айтқанды, оқулықтағыны жаттаушы болмау керек, баянды білімнің белсенді, ойшылы болу керек. Баланы әрдайым соған жетектей отырып, керекті қағидаларды түсіндіргенде, ондай білім баланың бойына құт болады. Бұл жұмыстың тәртібі, әдісі мұғалімнің шеберлігіне қарай әртүрлі нәтиже беруі мүмкін. Қалайда бұл оқулықты пайдаланып, қазақ тілін оқытушы мұғалім осы талапты естен шығармауы керек.
Оқулықта жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерден басталмайды, сол ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан басталады. Оқушы жаттығуларда берілген дидактикалық материалдарды ұғына, тапсырмаларды орындай келе, солардан өздері қорытынды шығаратындай кезең басталғанда, жинақталған ережелер берілді. Сонда олар тосыннан айтылған қағидалар болмай, өздеріне бурыннан түсінікті, өздері-ақ қорыта алатындай, бірақ қорытуға шамасы келмейтін жайттар болмақ. Ондайға оқушылар тез түсінеді, содан әрі қарай сол түсінгендерін баянды ету үшін тағы да бірнеше жаттығу материалдары беріледі. Сондықтан грамматикалық, орфографиялық, нормаларды бағаға білдіру үшін әдетте жаттығу материалдарын оларға тірек етеміз. Ол түсінікті. Тілден беретін білім балаға әдепкіде бытыраңқы, шашыраңқы болып көрінеді. Оның себебі — грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақты сөздер, тұлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау, жаттығу жұмыстары жүргізілуге тиіс. Ол жұмыстардың сипаты әр параграфта берілетін білім көлемінің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін. Қалайда жаттығуға, байқау тіл дамытуға берілетін материалдар барынша сапалы болғаны жөн.
Тіл сабақтарын оқытудың дидактикалық материалдары ана тілінің әдеби үлгілері болуға тиіс. Тілдік материалға негізделмеген сабақ алыстағы бұлдыр сағым сияқты, ол көңілге қонымсыз күңгірт қалпында қалып қояды. Сондықтан қазақ тілінен мектепте сабақ оқытудың аса жауапты кезеңі оқушыға жаттығу, талдау материалдарын таңдау талғаудан басталады. Жаттығу материалдарын таңдауда үш түрлі талап қойылады.
Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер сөз тіркесі, сөйлем ішінде алып талданады. Солар үшін алынған мысалдар мен текстер «Ат шабады, ит қабады» сияқты ойдан шығарылған сөйлемдерден құралмай, мүмкін болғанынша көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз тіркестері, сөйлем, үзінділер болуға тиіс. Алдымөн солардың ұстамды, мазмұны дұрыс болу жағын ойлауға тиіспіз. Қалайда олар балаларға дұрыс тәрбие беру нысанасынан қаралу керек. Оқулықта осы тұрғыдан берілген материалдар жеткіліксіз болса, әрине оларды пайдалануға болады. Бірақ сол материалға қойылатын басты талғам тілегі оның тәрбиелік мәнінде екі елі естен шықпау керек. Материалдық тәрбиелік мәні әртүрлі: Отанды сүюге, еңбек етуге, табиғатты тануға, мәдениеттіліке, коллектившілдікке, үлкенді сыйлауға т.т. ыңғайланған. Тым болмаса онда эстетикалық — көркемдік тәрбие нысаны болу керек.
Екіншіден, әрбір мысал, үзінді, әңгіме, өлең, сөз, сөйлем тіл жағынан мұлтіксіз әдеби болсын. Сонда олар баланы әдеби тіл жүйесін игеруге, оның тілін дамытуға тірек бола алады. Мұндағы басты талап — балаға грамматикадан, орфографиядан . . . білім беру үстінде оның тіл мәдениетінде арттыру болуға тиіс. Сол үшін оқушылар диалектизимнен, дұрыс құралмаған жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби тілдің жақсы үлілері бойынша, әдеби тілге тән басқа да мысалдар бойынша тәрбиеленеді. Жастарға арналған әдебиеттер көп те емес, олардың бәрінің бірдөй тіл мәдениеті жоғары бола бермейді. Сондықтан бастауыш мектеп оқушылары үшін солардың таңдамалары баланың жас мөлшеріне лайық, түсінікті, әдеби әрі мазмұнды болғаны жөн.
Үшіншіден, алынған жаттығу, тағы басқа материалдар құрамынан керекті сөздер, дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер … жиі кездесетін болсын. Жаттығу материалдарын таңдауда негізгі мақсат осы талап болғанымен алдыңғыларсыз бұның сапасын дұрыс бағалауға болмайды. Содықтан бір жаттығу материалында осы үшеуінің басы бір жерге түйісуі керек. Жаттығу, талдау, тіл дамыту материалдарының сапасы жақсы болса, қазақ тілін оқытудағы мақсаттың дұрыс орындалуына қолайлы жағдай жасалады.
Қазақ тілін бастауыш мектепте оқулықтағы жаттығу материалдарының сапалы болуына ерекше назар аударатын себебіміз екі түрлі: біріншіден онда қазақ тілі теориялық курс ретінде емес, негізінде практикалық сабақ ретінде оқытылады. Сондай практикалық жұмыстардың тірегі де, мөлшерлі білім көркемін баянды ететін де «жаттығу» деген атпен беріледі; екіншіден, программа бойынша бастауыш мектепте қазақ тілі: 1 «сауат ашу мен тіл дамыту», 2 «Оқу мен тіл дамыту», 3 «Граматика, емле және тіл дамыту» деген тарауларға бөлінеді. «Тіл дамыту» мұнда басқаларымен қатар жүріп отырады. Программада бұлардың әрқайсысына және жеке тақырыпқа, мысалы тіл дамытуға, бөлөк сағат мөлшері көрсетілген. Соған қарап тіл дамытуды өзгелерден бөлек өту керек деп түсінбейміз.
Жаттығу материалдарына қойылатын басты талаптарға мыналар да енеді: олар оқушылардың жас ерекшеліктеріне, түсіну қабілетіне сай, балаларға қызықты, тартымды, оларға ой салатындай болуға тиіс. Ондай жаттығуларды оқушылар өздігінен орындауға тез дағдыланады.
Оқулықты пайдаланушы мұғалімдер программада көрсетілген білім мөлшерін 8-9 жасар балаға білдіргенде әрдайым олардың ой-өрісін кеңейту, қабылдау қабілетін арттыру, тіл байлығын молайту, саналы білім, берік дағды алуын көздеу керек. Ол үшін дайын ережелерді, жеке тұлғаларды жаттатып, соларды еске түсіретіндей ғана жұмыс жүргізбей, мүмкін болғанынша, грамматикалық, фонетикалық, орфографиялық, қағидаларды айқындауға оқушыларды белсене қатыстыру, талдау, қорыту жұмыстарына жетектеу керек. Оқулықтың құрылысы талапқа ыңғайланған. Онда әр параграф ережеден басталмайды, жаттығудан басталады.
І.2. БСО мәтіндеріндегі лексика граматикалық топтардың үлесі.
50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған «Қазақтілі» оқулығының 1024 сөз, 2480 сөз формасы мен 6314 сөз қолданысқа, ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған «Қазақ тілі» оқулығының 1454 сөз 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең екендігі байқалады. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен салыстырғанда ғылымитанымдық және оқу-әдістемелік мазмұнның ғылымдағы соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсуінің нәтижесі екендігі кейінгі тарауларда толығырақ сипатталды. Қарастырылып отырған 50 жылдардағы оқулықтардың лексика-граматикалық топтармен қамтылуындағы ерекшеліктер 2-кестеде пайыздың көрсеткіштерімен берілген.
Өзге сөз топтарына қарағанда қолдалынуы жөнінен жоғары пайыздың көрсеткішке ие зат есімдердің ішіне жалқы есімдерді бірнеше топтарға бөле отырып, шартты белгілермен көрсету барысында анықталғаны 50 жылдардағы оқулықтардағы барлық сөз қолданыстардың 0,8%-ын адам аттары,0,73%-ын географиялық атаулар, 0,17%-ын ру, тайпаі, ұлттардың аты ол ең аз пайыздың көрскткішті (0,0016%) мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды екен.
50-70 ж.ж. БСО мен БӘ мәтіндеріндөгі сөз таптарының статистикасы
Сөз таптары 50 ж БСО (% ) 70 ж БСО (% ) БӘ%
1с 2с Зс 1с 2с Зс
1. Затесім 34.8 37.19 42,14 38.84 39,42 42.46 37.7
2. Етістік 32,2 31,17 29,35 28,17 28,91 17,65 35,8
3. Сын есім 6,62 6.99 6.38 6,630 7.22 8.09 7.00
4. Шылау 5,67 4,43 5,00 5,67 4,46 5,00 394
5. Есімдік 12,6 11,87 9,08 12,62 11,65 9,18 7,20
б.Үстеу 2.05 3.05 1.85 2.06 2,83 2.66 Л778
7. Сан есім 3,94 3.04 4,29 3,94 3.27 3,53 2,46
8.Модаль сөздер 1,86 1,39 1,62 1,86 1,40 1,54 1,37
Э.Еліктеу сөздер 0,04 00,22 0,12 0,05 0,34 0,13 0,18
10 Одағай 0.10 0.59 0.16 0,11 0,37 0,17 0,46……………