Курстық жұмыс: Экономика | Қазақстан Республикасындағы және шет мемлекеттеріндегі кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың ерекшеліктері

1.1. Кәсіпкерліктің мәні. Маңызы. Ерекшеліктері.

“Кәсіп ету” – қандай да бір жаңа істі бастау, орындауға шешім қабылдау, қандай да бір маңызды істі орындауға кірісу.
Әкімшілік – бюрократтық үлгінің орнына келген шаруашылықтың нарықтық жүйесі мемлекет қолындағы реттеуші қызметтерді сақтай отырып, экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне негізделген.
Соңғы уақыттарында Қазақстанда кәсіпкерлік дамуда. Кәсіпкерлік жеке және заңды тұлғалардың пайда, табыс алуға бағытталған өзінің тәуәкеліне, өзінің мүліктік жауапкершілігіне, өз атынан жүзеге асатын бастамалық, еркін қызметі.
Кәсіпкерлік мәнін “іскерлік” сөзі, оның мазмұнын жақсы ашады. Іскерлік барлық жерде, өмірдің барлық ауқымында – тек қана экономикалық қызметте ғана емес, шоу-бизнесте, киноиндустрияда, спортта, әскерде де қажет.
Кәсіпкерлік – іскерлік белсенділік өнері.
Кәсіпкерлік – бұл алдымен ойлау процесі. Біз әр қайсымыз жеке ойлау иесі болғандықтан, осы іскерлік белсенділіктің нақты ауқымындағы әрбір кәсіпкердің табыстары да әртүрлі.
Табыс деңгейі ойлау деңгейін көрсетеді, бірақ бұнын өзі жеткіліксіз көбіне жолы болғыштық та үлкен роль атқарады. Бірақ “жолы болғыштық” ойлай алатындарға, үйренгендерге ғана көмек көрсетеді.
Оқытудың негізгі міндеті — әрбір адамға көмек көрсетуге тырысу.
Кәсіпкерліктегі ойлау, нақты іскерлікті жобалау – кәсіпкердің кез-келген жоспарлаған іскерлік операциялары немесе белсенділігінің бастапқы нүктесі түрінде көрінеді.
Философиялық көзқарас тұрғысынан кәсіпкерлік – жанның ерекше қалауы, іскерлік романтика түрі, адамның өзіне тән мүмкіндігін жүзеге асыру құралы ретінде сипатталуы мүмкін.
Кәсіби мағынада кәсіпкерлік өзінің бизнесін ұйымдастыра алуы және оған байланысты функцияларды жеткілікті, табысты жүзеге асыра алуы ретінде қарастырылады.
Кәсіпкер үнемі болашақ туралы ойлайды, сондықтан бұл жерде ұлы ағылшын жазушысы Джон Голсуорсидің (1867 — 1933) мына сµзі орынды : “Егер сіз болашаќ туралы ойламасањыз, ол сізде болмайды”.
Кєсіпкерлік іскерлік белсендікке ыњѓайы бар, µз к‰шін салатын жања сфераларды іздестіретін адам ќызметініњ т‰рі.
Біраќ кез-келген бизнесменді кєсіпкер деп атауѓа болмайды. Кєсіпкер деп мысалы жыл сайын бір тауарды µндіретін жєне бір ѓана ќызметті кµрсететін кєсіпорын иесін санауѓа болмайды. Ол кєсіпкерлік емес репродуктивті функцияларды орындайды.
К‰нделікте µмірде кєсіпкерлерге бизнеспен айналысатындардыњ барлыѓын жатќызады, біраќ б±л сµз маѓынасы, тек нарыќтаѓы мінез-ќ±лыѓы ізденуші сипатымен ерекшеленетін іскер адамдарѓа арналѓан. Кєсіпкер жања нарыќты игерумен, жања тауарларды ќызметтерді µндіруге кµшумен т.б. µзі жеке айналысуы міндетті емес. Ењ бастысы — ±йымдастыру, іскерлік, ±жымда, шыѓармашылыќ атмосфера жасау, сондыќтан кєсіпкерлікті шаруашылыќ мінез-ќ±лыќ т‰рі ретінде т‰сіну керек. Оѓан тєн сипаттама:
• Ењ жоѓары пайдаѓа ±мтылу;
• Тєуекелге баруѓа дайын;
• Жањаѓа ±мтылу ±йымдастыру – шаруашылыќ жањашылдыќ.
Ќазіргі жаѓдайда кєсіпкерлік бєсекелестік к‰ресті ынталандыратын жањашылдыќсыз, шыѓармашылыќ ізденіссіз, ойѓа сыймайды. ¤з µнімініњ ‰немі жањалуынан жєне жоѓары сапасын ќамтамасыз ететін кєсіпорын ѓана µмір с‰ре алады.
¤ндіріс сферасындаѓы кєсіпкерліктіњ басты мазм±ны µнімдерге (орындалатын ж±мысќа, кµрсетілетін ќызметке) с±ранымды табу жєне ќалыптастыру жєне оны дайындау (жасау) жолымен ќанаѓаттандыру, тауарды ретінде µнімдерді (орындалѓан ж±мысты, кµрсетілетін ќызметті) сату.
ЌР Азаматтыќ кодексіне сєйкес кєсіпкер – зањды немесе жеке т±лѓа, µз бастамасымен барлыќ шешімдерді ќабылдап, зањ негізінде µзініњ ќарауындаѓы м‰лігін ќолдануда кез келген ќызметті ж‰зеге асыра алады уаќыттыњ шаруашылыќ кењістігінен єрбір кєсіпкер µзініњ шаруашылыќ тауашасын (нишасын) табуы керек.
“Кєсіпкерлік” жєне “бизнес” т‰сінігі бір ќатарда т±рады жєне оларды синоним ретінде жиі ќолданды. Б±л расында да туыс категориялар.
Бизнес – кез келген табыс єкелетін жеке іс. Оны тек т±тынушылар ќажет ќоѓамда, ќызмет сферасында алуѓа болады.
Табысты бизнес, іскерліксіз жетілдірілмеген, ‰немі дамусыз ойѓа сыйѓысыз, яѓни бизнес кєсіпкерлікте ќ±рылады.
Кєсіпкерлік мемлекеттік секторды есепке алѓанда барлыќ экономика сферасында кµрінуі м‰мкін. Бизнес жеке кєсіпорындарда жєне акционерлік компанияларда (мемлекеттік ќалыптастырусыз) істі коммериялыќ ж‰ргізу. Шетелде шаѓын бизнес деп жеке кєсіпкерлікті т‰сінеді.
Кєсіпкерлікті кейде µндірістіњ тµртінші факторы деп те атайды. Өндірістіњ ‰ш басты факторы: жер, ењбек, капитал екендігі белгілі.
Австриядан шыќќан, ж±мыс орны американдыќ ѓалым экономист Иозеф Шумпетер µндірістіњ тµртінші факторы ретінде – кєсіпкерлікті кµрсетті.
Экономикалыќ ќызметтіњ µндірістік факторы ретінде кєсіпкерлік туралы айта отырып, экономикалыќ ќызметке ќатысушылардыњ кєсіпкерлік м‰мкіндігін, іскерлік, кєсіпкерлік белсенділігін айтады. Б±л екінші фактордыњ, яѓни ењбектіњ, ењбек ќорларыныњ сапасы.
Кєсіпкерлікті барлыќ ‰ш негізгі факторлар єсерін к‰шейтетін белсендіруге ќабілетті ќозѓаушы к‰ш кµзќарасы т±рѓысынан жеке фактор деп санауѓа болады.
Кєсіпкерлер мен кєсіпкерліктіњ мањызды ќасиеттері ±тќырлыќ, ќимылѓа бай, бастамалыќ, ізденіс болып табылады.
Кєсіпкерлікке ±йќышылдыќ, тыныштыќ тоќырау жат. “Кєсіпкерлік” атауына толыќ сєйкес ол ж‰зеге асыратын істіњ табысын ќамтамасыз етуге баѓытталѓан, ойдаѓы маќсатќа жетуге, пайдалануѓа к‰ші мен шараларын кєсіп етеді.
Ол шыѓындардыњ жєне пайданы жоѓалтудыњ алдын алуды ќарастырады. Осылайша кєсіпкерлік – б±л тірі, ‰немі жањарып отыратын, т±раќты ж±мыс кµзі.
Кєсіпкерліктіњ ж‰здеген аныќтамасы бар. Кєсіпкердіњ энциклопедиялыќ аныќтамасында “кєсіпкерлікке” мынадай аныќтама беріледі.
“Кєсіпкерлік” – пайда немесе жеке табыс алуѓа баѓытталѓан азаматтардыњ бастамалыќ еркін ќызметі, µзініњ атынан µзініњ м‰ліктік жауапкершілігімен немесе зањды т±лѓалардыњ атынан, зањды т±лѓанын жауапкершілігімен ж‰зеге асады. Кєсіпкер – зањмен тыйым салынбаѓан кез келген шаруашылыќ ќызмет т‰рлерімен: коммерциялыќ; делдалдыќ, сату-сатып алу, кењестік жєне басќа ќызметпен, ќ±нды ќаѓаздармен жасалатын операциялармен айналыса алады.
Кєсіпкерлік теориясыныњ негіздерін 18-19-ѓасырда Ф. Кенэ, А. Смит, Ж.Б. Сэй, одан кейін Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чаянов жєне т.б. салѓан.
Кєсіпкердіњ жеке мєртебесі (меншік иесі немесе оныњ тапсырмасы бойынша ќызмет етуші адам), ќызмет маќсаты – єлеуметтік тиіммен бірге пайда немесе табыс алу жєне атќаратын ќызметтері – шыѓармашылыќ (шаруашылыќ тєуекелге байланысты коммерциялыќ идеяларды ойлап шыѓару жєне іске асыру), ресурстыќ (аќпарат, ќаржы, ењбек жєне материал ресурстарын орналастыру), ±йымдастыру (ресурстарды ќолайлы т‰рде біріктіру жєне олардыњ ќолданылуын баќылау).
А. Смит кєсіпкер ролі туралы былай жазады: “Ол µз ќызыѓушылыѓын ойлайды, µзініњ жеке табысын іздейді, біраќ б±л жаѓдайда ол еріксіз, µзініњ ойына м‰лдем кірмеген маќсаттарѓа баѓытталады. ¤зініњ ќызыѓушылыѓыныњ артына т‰сіп, ќоѓамѓа саналы ќызмет етуге ±мтылмаса да ќоѓам ќызыѓушылыѓына ќызмет етеді”.
“Кєсіпкер” т‰сінігі белгілі эволюциялыќ кезењнен µтті. Мысалы 1725 ж. Р. Контильон мынадай ой айтты, кєсіпкер тєуекел жаѓдайында єрекет етеді. А Бодо (1797 ж.) кєсіпкер – ќабылдаѓан ісіне жауапкершілік алатын адам, яѓни жоспарлайды, баќылайды, ±йымдастырады жєне кєсіпорынды басќарады. 1876 ж. Ф. Уокер кімніњ капиталды ±сынатынын, оѓан пайыз алатын жєне кімніњ µзініњ ±йымдастыру ќабілетініњ арќасында пайда алатынын бµліп кµрсетуді ±сынды. 1934 ж. И. Шумпетер кєсіпкер – жањашыл, жања технологияны жасайды деді. Д. Маклелланд бойынша кєсіпкер – ќуатты адам, тєуекел жаѓдайында ж±мыс істейді.
Г. Друкер (1964 ж.) кєсіпкер – б±л кез келген м‰мкіндікті ењ жоѓары тиіммен ќолданады.
А. Шапиро (1975 ж.) кєсіпкер – б±л бастама кµтеруші адам деп санайды.
Тєуекел жаѓдайында ж±мыс істей отырып, ол туындаѓан сєтсіздікке толыќ жауапкершілік алады. Р. Хизрич (1985 ж.) кєсіпкерлік – ќ±ны бар жања бірдењені жасау процесі, ал кєсіпкер — µзіне ќаржылыќ, психологиялыќ жєне єлеуметтік тєуекел алып, ќажетті уаќыты мен к‰шін ж±мсап, аќысына аќша алады жєне жетістігіне ќанаѓаттанады.
Сонымен, кєсіпкерлік – пайда алу маќсатында ќаржы салу, жеке тиімді ќоѓамдыќ кµмекпен ‰йлестіру негізіндегі ќызмет болып табылады.
Кєсіпкерлік субъектілері жеке т±лѓалар немесе єріптестердіњ бірігуі болуы м‰мкін. Кєсіпкерлік субъектілер ретінде жеке т±лѓалар жєне жан±ялыќ кєсіпорындарды ±йымдастыру жолымен шыѓады. М±ндай кєсіпорындар µз ењбектерініњ шыѓындарымен шектелуі немесе жалдамалы ењбекті ќолдануы м‰мкін.
Кєсіпкерлік субъектілері ретінде єріптестерді біріктіру єрт‰рлі шаруашылыќ ассоциациялар, жалдамалы ±жымдар, ашыќ жєне жабыќ т‰рдегі акционерлік ќоѓамдар, єрт‰рлі серіктестіктер т.б. т‰рінде шыѓады. Кєсіпкердіњ бастапќы шешімі дегеніміз негізін ќалаушы, ±заќ мерзімді шешімдер. Б±л бір-аќ рет ќабылданатын шешімдер, єрі ќарай оны т‰зеуге болмайды, µйткені б±л біршама ќ±ќыќтыќ мєселелер мен материалдыќ шыѓындармен байланысты. М±ндай шешімдерге жатады:
А) ±заќ мерзімді кєсіпкерлік шешімдерді аныќтау;
Б) µндірісті орналастыру ‰шін орын тањдау.
Кєсіпкерлік маќсат – б±л белгілі уаќыт ішінде жету, ќажет ќалайтын жаѓдай.
Маќсатты ќалыптастыру кезінде келесі ‰ш элементті дєл аныќтау ќажет:
А) маќсаттыњ мазм±ны, ќандай жаѓдайѓа жету ќажет жєне маќсатќа жету дењгейін аныќтау, белгілеу.
Б) ќалаѓан маќсат кµлемі, маќсат шексіз немесе шекті ќалыптаса ма?
В) маќсаттыњ уаќыт факторы. Єрбір маќсат ‰шін с±раќ анќтау ќажет, ќойылѓан маќсат ќандай кезењге дейін немесе ќандай уаќыт ішінде жету керек.
¤ндірісті орналастыру орнын тањдау туралы шешімді, тек жања ±йымдастырылатын кєсіпорын ‰шін емес, жекелеген µндірісті кењейту кезінде ќабылдау ќажет. ¤ндірісті орналастыру орнын тањдау кєсіпорынды ќ±ру кезіндегі негізгі шешімдерге жатады. Орынды д±рыс тањдамаса болашаќта орынды ауыстырып жµндеу де ќиын, шаруасы кµп жєне ‰лкен шыѓындармен байланысты. Орналастыру орынын тањдау кезінде кєсіпорын басшылыѓы µндірісті орналастыруѓа болатын єрт‰рлі орындардаѓы шыѓындар мен пайданы салыстыру кезіндегі рентабельдіктіњ жалпы принципы шешуші болып табылады.
Кєсіпкерліктіњ мањызды белгілері.
• Шаруашылыќ субъектілердіњ еркіндігі жєне тєуелсіздігі, кез келген кєсіпкер кез келген с±раќ бойынша ќ±ќыќтыќ норма шегінде шешім ќабылдауда еркін.
• Экономикалыќ ќызыѓушылыќ. Кєсіпкердіњ басты маќсаты ењ ‰лкен м‰мкін пайданы алу.
• Шаруашылыќ тєуекел жєне жауапкершілік. Кез келген дєл есептеулерінде де тєуекелді аныќтау м‰мкін емес.
Кєсіпкердіњ кµрсетілген мањызды белгілері µзара байланысты жєне бір уаќытта єрекет етеді. Кєсіпкерлік ‰немі жањалыќтармен байланысты. Экономикалыќ ќызметтіњ б±л жаѓына И. Шумпетер жєне А. Маршал назар аударды. Егер И. Шумпетер кєсіпкерлік пен жањашылдыќтыњ тењдігін кµрсетті, ал А. Маршал ќоѓамдаѓы кєсіпкердіњ наќты ролі, олар µздерініњ жањалыќтарымен тек жања тєртіп ќ±рып ќана ќоймайды. Ќоѓамдаѓы конструкциялыќ жетілген процестерді жылдамдатуын да, — деді.
Шумпетер кєсіпкерге берген баѓасы д±рысыраќ деп саналады. Кєсіпкер — µндірістіњ жєне ќоѓамныњ µмірін ±йымдастырудыњ б±рыњѓы нысандарын табанды т‰рде б±зады. Экономикадаѓы революционер єлеуметтік жєне саяси революцияныњ бастаушысы. Кєсіпкер ќоѓамныњ экономикалыќ дамуындаѓы басты т±лѓа бола отырып, ‰немі “б‰лінгенді ќалпына келтіруді” ж‰зеге асырады. Ќоѓамда кєсіпкерлік пен жањашылдыќ µзара бір т±тасты ќ±райды деп ќорытынды жасауѓа болады.
Кєсіпкерлікті ќалыптастыру ‰шін белгілі жаѓадайлар ќажет:
• Экономикалыќ;
• Ќ±ќыќтыќ;
• Єлеуметтік жєне басќа.
Экономикалыќ жаѓдай ењ алдымен т±тынушылар сатып ала алатын тауар т‰рлері, тауарды ±сыну жєне оларѓа с±раным, аќша ќаржыларыныњ кµлемі, ж±мыс орындарыныњ кµп болуы немесе жетіспеуі, ж±мысшы к‰ші, ќызметкерлердіњ ењбек аќы дењгейі.
Кєсіпкерлікті ќалыптастырудыњ єлеуметтік жаѓдайлары экономикалыќпен тыѓыз ќосылады. Алдымен т±тынушылардыњ белгілі талѓам мен сєнге сєйкес тауарларды алуѓа ±мтылуы. Єрт‰рлі кезењдерде б±л ќажеттіліктер µзгеруі м‰мкін.
Єлеуметтік-мєдени ортаѓа тєуелді адамгершілік жєне діни нормалар біршама роль атќарады.
Єлеуметтік жаѓдайлар жеке т±лѓаныњ ж±мысќа ќатынасына єсер етеді. Ол µз кезегінде оныњ бизнестіњ ±сынѓан ењбек аќы шамасына, ењбек жаѓдайларына ќатынасына єсер етеді.
Кез келген кєсіпкерлік ќызмет сєйкес ќ±ќыќтыќ орта шењберінде ќызмет атќарады. Сондыќтан ќажетті ќ±ќыќтыќ жаѓдайды жасаудыњ мањызы зор. Бірінші орында кєсіпкерлік ќызметті реттейтін, кєсіпкерлікті дамыту ‰шін ењ ќолайлы жаѓдай жасайтын зањдардыњ болуы:
• Кєсіпорынды ашу жєне тіркеудіњ ќарпайымдылыѓы мен жылдамдыѓы;
• Кєсіпкерлікті мемлекеттік бюрократизмнен ќорѓау;
• ¤ндірістік кєсіпкерлік ќызметті ынталандыру баѓытында салыќтыќ зањдылыќтарды жетілдіру;
• Ќазаќстан кєсіпкерлерініњ шет елдермен бірлескен ќызметініњ дамуы. 1. 4 – 10 беттер…..