Курстық жұмыс: География | Азия өзендерінің физикалық географиялық жағдайы

Кіріспе ………………………………………………………………………………………..3
І – Тарау Азия өзендерінің физикалық-географиялық жағдайы
1.1 Азияның өзендеріне жалпы сипаттама………………………………………..4
1.2 Азияның басты өзендерінің географиялық ерекшеліктері……………13

ІІ – тарау Азия өзендерінің шаруашылықта пайдаланылуы мен қорғау мәселелері
2.1. Азияның өзендерінің су мөлшері және су айналымы……………….23
2.2 Азия өзендерінің халық шаруашылығындағы маңызы мен өзен суларын қорғау мәселелері…………………………………………………………………………29
Қорытынды………………………………………………………………………………..31
Пайдаланылған әдебиеттер……………………………………………………….32
І – Тарау Азия өзендерінің физикалық-географиялық жағдайы
1.1 Азия өзендеріне жалпы сипаттама
Аралдарымен бірге Азияның территориясынан ағатын жылдық ағын 16 мың км шамасында, яғни Жердегі барлық өзендердің жылдық жиынтық ағынының жартысынан сәл азырақ. Ағынды қабатқа айналдырғанда ол 300 мм-ге тең.
Азияда ұзына бойы созылып жатқан таулар көп. Осы таулардан Азияның ең ірі өзендері ағып келіп мұхиттарға құяды. Осы ең ірі өзендердің бастауы мына таулардан ағып шығады. Мысалы, Кавказ, Тянь – Шань, Гималай, Памир, Тибет, Қарақорым, Гиндукуш және тағы басқа таулар. Осытауларда мұздықтар көп таралған. Мұздықтар өзеннің толығуында аса маңызды орын алады. Құрлықтың ішкі суларының 60% ─ і сыртқы, 40%─і ішкі тұйық алапқа орналасқан.
Азия өзендерге өте бай. Мұнда Жер шарындағы көптеген ірі өзендері, көлемді және терең көлдері, жер асты суының мол қоры бар. Кең алқапты батпақтар мен мұздықтар алып жатыр. Бұл өзендердің орналасуы мен таралуы жер бедері мен климатқа тікелей байланысты келеді.
Өзен торы материктің ішкі аудандары мен оңтүстік – батысында өте сирек, тек жағалық бөліктеріне қарай жиілейді. Материктің 1/3 бөлігін ішкі тұйық алап құрайды. Солтүстік Мұзды мұхит алабына материктің Ресей жері арқылы ағып өтетін ең ірі өзендері мен Скандинавия түбегінің қысқа өзендері жатады.
Су ағынының жылдық орта мөлшері жөнінде Азия жер шарында бірінші орын алады. Оның өзендерінің барлығы жыл сайын мұхитқа 12 850 км2 су әкеліп құяды. Шетке ағып шығатын ең ірі өзендері Азияның ішкі аймақтарының тау жоталары мен таулы қырыттарынан басталып, жан – жаққа тарайды.
Азияның континенттегі ішкі сулардың таралып орналасуы тіпті әркелгі. Құрылымы мен рельефіндегі бірқатар айырмашылықтар, климаттық контрастар және соған сәйкес жауын – шашынның әркелкі жаууы материктің шегіндегі жер беті, сондай – ақ жерасты суларын таралуындағы үлкен айырмашылықтарды тудырады. Бұл өзендердің қабаттық миллиметрмен алынған жылдық ағыны таралуының каратасында жақсы көрінген: ағынның максималдық жиынтығы ( 1500 мм ден артық) субэкваторлық және экваторлық белдеулерге, әсіресе Зонд архипелагы аралдарына, одан кейін Үндіқытай мен Үндістанның батысында және Гималайдың орталық бөлігіне тән. Басқа белдеулерде ағынның мұндай жоғары жиынтығы Жапон аралдарының, Альпінің, Скандинавия таулы қыратының аздаған региондарына ғана тән. Осы региондардың айтарлықтай үлкен бөлігінде жылдық ағын 1500 мм – ден аз, бірақ 600 мм – ден артық болады. Солтүстік және Шығыс Азияда жылдық ағын мөлшерлері 200 – ден 600 мм – ге дейін жетеді. Орта және Орталық Азияның орасан зор территориясының, Үні бассейінің, Иран таулы қыратының және Аравия түбегінің жылдық ағын мөлшері 50 мм – ден аз, сол сияқты көптеген аудандарындағы қабаттың қалыңдығы 15 мм ден аспайды. Осы сандар материктің алуан түрлі бөліктеріндегі – жер бетіндегі су торларының жиілігі мен сипатындағы айырмашылықтарды белгілі дәрежеде көрсете алады.
Ішкі тұйық алаптардың биік тауларындағы қар мен мұздықтардан басталатын өзендер жазда қатты тасиды, суы мол болады. Мұндай өзендер шөлдер арқылы ағып өтіп, алысқа барады ( мысалы, Амудария мен Сырдария). Тау баурайларынан басталатын, қар және жаңбыр суымен қоректенетін ұсақ өзендердің су шығыны тұрақты емес. Олар нөсерлерден кейін ғана қысқа мерзімге тасиды да, қалған уақытта тартылып қалады. Солтүстік Азия өзендері негізінен қар суымен қоректенеді. Бұл өзендер көктемде, қар ерігенде, өте қатты тасиды, қыста ұзақ уақыт бойы қатып жатады. Азияның суы мол ірі өзендері жол қатынасына және жер суаруға көне заманнан бері пайдаланылып келеді. Орта Азияда Месопатамия, Ұлы Қытай жазығы, Үнді – Ганг ойпаты сияқты суармалы егіншіліктің ежелгі орталықтары бар. Тау өзендері су энергиясының қорына мейлінше бай, бірақ энергия қоры барлық жерде бірдей игеріледі.
Азияның беті Солтүстік Мұзды, Тынық, Үнді мұхиттарының бассейндеріне жатады. Материктің шеткі бөлікте әсіресе батыс, шығыс, және оңтүстік – шығысында жиі су торлары бар, оған аса ірі өзен жүйелері енеді.
Ішкі және оңтүстік – батыс аудандарда жер бетіндегі сулар мүлдем болиайды, сондықтан мұхитқа қарай ағын жетпейді. Азияның жалпы ауданының 30% — тен артығы (Каспий теңізі бассейнін қосқанда) ішкі ағын территориясына тиеді.
Жерорта теңізі мен Қара теңізге құятын бірнеше кіші – гірім өзендер Атлант мұхиты алабына жатады. Ішкі тұйық алаптардың өзендері шағын, ағыны тұрақсыз келеді, олардың ірілері: Орта азияда Амудария, Сырдария, Іле, Теджен, Мұрғап, Ауғанстандағы Гильменд, Орталық Азияда Тамир тағы басқа. Бұл өзендердің бір қатары көлге Арал, Балқаш құяды да біразы құмға немесе сорға сіңіп кетеді. Араб түбегінің ішкі алабында су уақытша ағатытын құр өзектер – уәдилер өте көп. Өзендердің су қоры мен жеке аймақтардың ерекшеліктеріне байланысты. Ал экваторлық белдеудің өзендері біріңғай жаңбыр суымен қоректенеді де, жыл бойы суы мол болады. Шығыс және Оңтүстік Азия өзендері муссондық режимге жатады.
Азияның солтүстігінде өзен мен көл торының қалыптасуында тектоникалық процестер мен төрттік мұз басуы үлкен роль атқарады. Өйткені территория геологиялық тұрғыдан қарағанда мұз жамылғысынан жақында ғана босағандықтан су торабының басты ерекшелігі морфологиялық жастағы болып табылады. Азияның солтүстігіндегі өзен аңғарлары мен көл қазаншұңқырлары көпшілік жағдайда мұзбен өңделген тектоникалық жарықтар болып саналады. Олардың көлемдері алуан түрлі, кескіндері ғажайып. Өзендер әдетте қысқа және көбіне көлдер аралығын жалғастыратын жол қызметін атқарады. Аса ірі өзендердің аңғарларында көптеген көл тәрізді кеңіген жерлер бар және ұзына бойғы профильдері жетілмеген. Олар қатты тау жыныстарының шығыңқы жерлерін кесіп өткен кезде көптеген шоңғалдар жасайды.
Жауын – шашын мөлшері көп болғанымен, өзендердің көпшілігі бүкіл жыл бойы мол сулы болады. Бұл суық климат жағдайларында нашар булануымен, сондай – ақ өзендердің көлдерден, батпақтардан және жер асты суларының есебінен қосымша су алуымен түсіндіріледі.
Азияның солтүстігіндегі өзендерде пайдаланатын су энергиясының мол қоры бар. Азияның орта бөлігінде рельеф күшті тілімденген. Өзендердің барлығы дерлік аласа таулардан басталып, жазықтармен ағып, Азияның ішкі бөліктерін теңіз бассейндерімен байланстрады.
Батыстан шығысқа қарай климаттың континенттігінің артуы өзендердің……