Курстық жұмыс: Банк ісі | Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды енгізу

Кіріспе
І. Пластикалық карточкалардың теоретикалық алғышарттары
1.1. Пластикалық карточкалардың даму тарихы
1.2. Пластикалық карточкалардың классификациясы
1.3. Төлемдік үлгілер
ІІ. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды енгізу және өңдеу
2.1. Пластикалық карточкаларды қазіргі замандағы Қазақстан нарығында шолу
2.2. Халық банк және казкоммерц банк. Тарихы, қандай банк екендігі және бәсекелестер.
2.3. Қазақстан Республикасында банк карточкаларының есебі.
ІІІ. Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу көріністері
3.1. Банк карточкаларын шетелдік тәсілмен қолдану
3.2. Пластикалық карточкалардың қауіпсіздігінің жұмыс істеуін қамтамасыздандыру
Кіріспе
Несие карточкаларын алғашқы болып 1988 жылы жарық көрген «Взгляд в прошлое» (Looking Backward) кітабында Эдуард Белл (Edward Bellamy) ұсынған, ал картон қағазды несие карточкаларын тәжірибелі енгізудің авлғашқы әрекеттері АҚШ-та жиырмасыншы жылдардың өзінде мұнай компаниялары мен бөлшек суда ұйымдарына жасалған. Картон карточкалардың көпке төзімсіздігі оларды он жыл ішінде алғашқы металдан жасалатындары шыға бастады, содан соң өрнектеліп мәнерленген лпатикалық карточкалар шыға бастады. Өрнектеу осы карточкалармен қызмет көрсету үрдісін бірте-бірте автоматтандыруға мүмкіндік берді, дегенмен карточкалардың бетіне таңба жасауға болатын және карточканың иегері туралы ақпаратты алдын-ала басылған чектерге көшіруге болатын. Соғыс жылдарынан кейін мынадай белгілі «Dinners club» және «Amerіcan Express» компанияларының пластикалық карточкалары пайда болды. Алдпысыншы жылдарда пластикалық карточкаларды ақпарат жазылатын магниттік сызықты енгізді.
Пластикалық карточкалардың пайда болуы арқачында техникалық және функционалдық сипаттары бар, әр түрлі белгілермен ерекшеленетін, платикалық картчкалардың әр түрлі түрлері пайда болады.
Дегенмен, есептеу механизмі тұрғысынан екі жақты және көп жақты жүйелер бөлінеді. Екі жақты карточкалар, элимент карточкаларды (әмбебап дүкендерде, жанармай бекетінде жәнн т.б.) бақылайтын, жабық жүйелерде тауарларды сатып алу үшін қажетті, оларды карточка иегерлері пайдалана алатын, есептеуге қатысушылар арасында екі жақты келісімдер негізінде пайда болған. Осыдан ерекше, саясаттау және демалу карточкалараны шығаратын компаниялар, банк карточкаларын ұлттық бірлесуге басшылық ететін, көп жақты жүйелер, карточка иегерлеріне, осы карточкалардщы төлем қаражаты ретінде мойындайтын, әр түрлі сатушылар мен сервитстердің ұйымынан тауарларды сатып алуға несие алуға мүмкіндік береді.
Осы жүйелердің карточкалары сонымен қатар, кассалық аванс алуға, банк шоттарынан қолма-қол ақшалар алу үшін қажетті автоматтарды пайдалануға мүмкіндік береді.
Карточкалардың басқалай бөлінуі олардың функционалды сипаттарымен анықталады. Бұл жерде несиелік және дебеттік карточкалар болып бөлінеді. Бүкіл әлемде ең көп тараған карточкалар болып VISA, Eurocard-Mastercard, American Express төлем жүйелерінің карточкалары есептеледі. Картока дегеніміз – қолма-қол ақшасыз есептердің фңғайлы құралы. Сонымен қатар тұтынушылық тауарлар мен қызметтерді тек ғана пайдаланып қоймай, карточкалар банктер мен банкоматтардан қолма-қол алу үшін де қолданылады (1 схемаға қараймыз).
Платикалық карточкалар өте әртүрлі болады. Оларды ақпарат тасушы ретінде (магниттік сызық немесе микросхема), яғни банк қызметіне қарамастан анық операцияларды басынан өткізуге мүмкіндік беретіндігімен ерекшеленеді немесе белгілі болады.
Негізгі түрлері – бұл несиелік және дебеттік карточкалар. Несиелік карточкалар төлеуге қабілетті тұтынушылар үшін шығарылады. Оларды пайдалун, оларға сату үшін қажетті арнайы қамтамасыздандырусыз автоматты қайта жаңарталған несие алуға мүмкіндік береді. Олар сонымен қатар, соған сай жүйелердің мүшелері бола алатын, сол қаржы мекемелерінде қолма-қол түрде несие алу үшін қолданылады. Қабілетті иегерлерге олардың несиеге қабелеттілігі арқасында жеткілікті қатаң талаптар қойылады. Сол немесе басқа тұлғаға несие карточкасын беру туралы шешім қабылданғанда, банк ұқыпты түрде мынадай берілгендерді, яғни жылдық орташа табыс, несие тарихы, тұрғын-үй ереметелері, шығу тегі, жанұя жағдайы банк шотының болуы және т.б. белгілерді талдайды және тексереді.
Біздің елімізде дебеттік карточка әділ экономикалық себептер қатары негізінде ең көп тараған. Оны сонымен қатар актив карточкалар немесе қолма-қол қаражат карточкасы деп атайды. Несиелік карточкалар сияқты дебеттік карточкалар, белгілі қаржы мекемелерінің клиент ретінде, магниттік сызықта иегердің аты және фамилиясы болады. Несиелік карточкадан, дебеттік карточканың ерекшелігі, дебеттік карточка, оның егері үшін қаржы активтерінің мөлшерін тура немесе тікелей азайту жолымен төлем операциясын жүргізудің ыңғайлы қаражаты болып табылады.
Сонымен қатар карточкалар жеке және бірлескен болып екіге бөлінеді. Жеке карточкалар банктің жеке клиенттеріне беріледі және «алтын» немесе «стандартқа сай» болуы мүмкін. Соңғылары, тұттынушылар үшін көптеген жеңілдіктерді қаратыстыратын жоғары несиеге қабілетті тұлғалар үшін белгіленеді. Бірлескен карточкалар (корпоративтік), осы карточкалар негізінде таңдалған тұлғаларға (жетекшілер немесе жай құнды қызметкерлерге) жеке карточкалар беруге болатын ұйымдарға (фирмаға) беріледі. Оларға корпоративтік карточка шоттарына үйренген тарнайы жеке шоттар ашылады. Корпоративтік шоттар бойынша банк алдындағы жауапкершіліктерді карточканың жеке иегерлері емес, ұйым береді. Несиелік карточкалардың тағы да бір жіктелуі оның технологиялық ерекшеліктерімен байланысты. Ең көп тараған карточканың екі түрі бар – магниттік сызықпен және тұрғызылған микросхемамен (Chip card – чиптік карта, smart card – смарт карта, «ақылды» карта).
Магниттік жолы бар карточкалардың артында, айналып көрсеңіз, сауда мекемелерінің электронды терминал мен банк автоматында оны пайдаланғанда карточка иегерінің жеке тұлғалық теңестіру үшін қажетті берілгендер жазылаған магнит жолдары бар. Егер карточка есептегіш құралға немесе жабдыққа сай қойылған болса, онда иегердің жеке берілгендері келісімдерді жүзеге асыруға рұқсат алу үшін қатынас жүйелері бойынша беріледі.
Жолдардың біреуінде олар банк автоматын пайдаланғанда арнайы клавиатура көмегімен карточка иегерлеріне енгізілетін, ПИН, яғни арнайы жеке теңестірілген нөмірі жазылады. Терілген сандар жолда жазылған, ПИН-кодпен салыстырылады. Егер олар сай келмеген жағдайда мегерге тағы да көптеген ПИН-кодты теру мүмкіндігі беріледі. Содан соң карточка алып тасталды. немесе карточка иегеріне (еврокарта) қайтарылады.
Макросхемамен (chip cad smard card) карточкалар 1974 жылы Францияда жасалып шығарылған және шетелмен осы елде (үлкен) кеңінен тараған.
Карточкаға қойылған макросхема (zun) – алдын ала жазылып, сосын келісім жасалған кезден бастап жаңалануы мүмкін бола алатын ақпаратты қорғаушы болып табылады. Бұл карточканың функционалды мүмкіндіктерін кеңейтеді және сенімділігін көтереді.
Чипта жазылу негізінде келісім карточка бойынша операция болған жағдайда банктік компьютерлік жүйенің орталық процессорымен бірге қажетсіз байланыспен жүзеге асырылуы мүмкін. Дегенмен, карточка өзі банктегі шоттағы, қаражат соммасын есте сақтайды. Сондықтын, онда бұл жерде авторластырудың қажеті жоқ: яғни, егер милит жоғары болса, онда келісім болмайды.
Смарт карталардың қатысты жоғары құны бар (магниттік карточкаға қарағанда 5-7 рет жоғары). Сонымен қатар елде оларды айнылымға енгізу, яғни карточка есептері жүйесінің пайда болуынан бастап магниттік карточкаға бағытталу қиынға соқты. Ол жерде микросхемалардан ақпараттарды есептеу қабілетісіз, 100 мыңдаған, 10 мыңдаған бірлік жабдықтардың қондырылуын смарт картамен бірлескен ауыстыру үлкен капитал салымын қажет ететін еді. Сол себептен сарапгылар смарт картаны мындай елдерге, әсіресе АҚШ, Канада, Бельгия және т.б. елдерде жылдам енгізуді күтпейді, дегенмен халықаралық стандартты өңдеу арқылы сараптаушылар осы карточкаларға әлемнің ірі карточка бірлестіктері жүргізіледі.
І. Пластикалық карталардың пайда болуының теориялық тұжырымдамасы
1.1 Банктік карточкалардың тарихы
Мемлекеттік және коммерциялық қаржылық құрылымдарға қолма-қол ақшаларды есеп-айырысуда қолдану өте қымбатқа түсіп отыр. Айналымға жаңа ақша шығару, ескіге айырбас, үлкен персонал ұстау, клиенттердің көп уақытының құртылуы және қиындықтар – бұлардың барлығы белгілі бір дәрежеде мемлекет экономикасына әсер етеді. Мысалы, Ресейде рубльдік құнының 20%, оның өзінің айналымын жүзеге асыруға жұмсалады. Қолма-қол айналым мәселелерін шешудің мүмкін болатын және мамандандарылған әдістерінің бірі – қолма-қол емес есеп-айырысудың автоматтандырылған нәтижелі жүйесін құру. Мамандардың айтуы бойынша мұндай жүйе қолма-қол ақша айналымының азаюын үш есеге қысқаруын қамтамасыз етеді.
Банктік пластикалық карточкалардың пайда болу уақыты белгілі дәрежеде даулы сұрақ. Алғашқы рет несиелік карточкалар ғасырдың басында, Құрама Штаттарында, жеке тұлғалардың тұтынушы несиелердің қарқынды дамуы негізінде пайда болды. Бұл оның банкісінен тыс, иегердің несие қабілеттілігінің дәлелдемесі ретінде қолданды. Дүкендерге бұл өзіне ең қалталы және тұрақты клиенттерді «байлау» мүмкіндігі болады.
ХХ ғасырдың ортасынан бастап арнайы банк карточкаларының көмегімен есеп айырысудың автоматтандырылған жүйесі пайда бола бастады және бұл төлем жүйесінің бастауларының пионері деп – «Дайнерc клаб» (Dinners club) есептеуге болады. Сонан соң даму мен интернационалдық өлшемді пайда болған, қазіргі таңда танымал жүйелер – American Express, VIZA, Master card. Басында шетелде универсалды карточкаларды класификациялауда карточкалар «саяхат және ойын-сауық» (Travel and Entertainment — T&E) және таза банктік болып бөлінуі. Біріншілері Дайнерс клаб, Американ Экспресс, Карт Бланш компанияларымен шығарылады және бастысы қонақ үйлерді мейрамханаларды төлеуге, яғни кәсіпкерлердің саяхатқа шыққандағы тиімді. Банктермен шығарылатын карточкалар «тұтынушылық» мінез иеленді және «жәй клиенттерге» арналды.
«Американ-экспресс» — бұл карточка халықаралық жол чектеріне қызмет көрсету жүйесіне негізделген «Америкэн Экспесс» және «Юниверсал Трэвл Кард» — американдық қонақ үйлер ассоциациялардың карточкалары.
«Виза» (VIZA) атауы «Бэнк Америкард» атауына өзгерді және мұны Нэшл Бэнк Америкард Инкорпорейтед шығарған Карточкалық бағдарламаны «Бэнк оф Америка» бақылауынан шығарудан құрылды. Карточкалық бағдарламаның қозғаушысы болып «Чейз Манхэттен Бэнк» табылды, бірақ шығынның көбеюінен Нэшл Бэнк Америкард-қа сатылды.
«Мастер Кард» атауы өзгерген. Банаралық карточкалық ассоциация-БКА (Interbank card Association), «Master Charge» шығарушы.
«Европей Интернэшнл» Еврокард Интернейшнл мен төлем жүйесі Еврочек қосылғаннан кейін пайда болды. Өз кезегінде Еврокард Интернэшнл Британдық қонақүйлер ассоциацияларының универсалды карталары мен BHR шведтік Rikskort карталарының мейрамханалары қосылуы негізінде құрылды. Сонымен қатар, Еврокард банкоматтардан қолма-қол ақша алудағы карточкаларды шығарушы Циррус пен Маэстро компанияларымен келісімге отыруы.
«Джей-Си-Би» (JCB) жапондық банктік карточка. Қазіргі таңда банктік карточкалар арқылы қолма-қол есеп-айрысулар кең ауқымды таралғандықтан, ол қолданылмайтын ортаны табу қиын, дүкендер, билеттік кассалар, қонақүйлер, әлемнің әрбір елі сізге қызмет көрсетуге дайын, сіздің платикалық карточкаларыңызды төлем құралы ретінде қабылдау арқылы.
Мысалға, Ресейде шетелдік карточкаларды ірі қаржылық ассрциациялар, лицензиясы бойынша тарату тәжірибесі бар және өзіндік рубльдік және валюталық несиелік және дебеттік карточкалар. Біздің елде кең танымал жүйе Union card, Most card, OLBI card, Optimum, Золотая корона, мыңдаған дүкендер мен басқа ұйымдар, ресейлік элементтердің валюталық карточкалары мен рубльдік карточкаларды төлемде қабылдайтын.
1.2. Пластикалық карточкалардың классификациясы
Ақпаратты картаға жазу тәсілі бойынша карточкалардың классификациясы:
Графикалық жазу – информацияны картаға жазудың ең қарапайым түрі. Графикалық әдіспен карта ұстаушысының түсті фотографиялық бейнесі мен қолдың лазерлік үлгісі түсіріледі.
Эмбоссирлеу – механикалық сығу. Эмбоссия арқылы карточкаға иегердің аты мен фамилиясы түсіріледі. Бұл карточкалық төлемде операцияны айтарлықтай тез жүргізуге, яғни типтің әсер етуі.
Магниттік жолақты кодтау – қазіргі уақытта төрт магниттік жолақ бола алады. Олардың біреуінде, ISO-2 деп аталатын, карточка номері, оның мерзімі сонымен қатар мамандар коды, жеке кодты тексеру аймағы, еркін кодтар бар. ISO-1 жолағы аналогиялық ақпарат пен қоса иегердің отынан құралады. Францияда тағы екі жолақ – Т2 және Т3 қолданылады. Магниттік жолақтағы ақпарат статикалық мінездес: бір рет жазылған ол уақыт өте өзгермейді, сондықтан мұндай карточкалар арқылы әрбір есеп айырысуды авторизация орталығымен байланыс жасауды қажет етеді, карточканы идентификациялау операциясын жүзеге асырушы, клиент шотында қаражат барын дәлелдеу және белгілі саладағы операцияны төлеуге рұқсат алу. Осы барлық операциялары On-line режимінде жүреді және ұзаққа созылады. Магниттік карточкалардың негізгі жетіспеушілігінің бірі ақпаратты жаңартудың сенімді мүмкіндіктерінің жоқтығы. Магниттік жолақ тез істен шығады (әдетте банк-эмитет карточкалараының бір жыл бойы жұмыс істеуіне кепілденеді).
Бұл жетіспеушіліктен «электронды қалталар» немесе смарт карта деп аталатындар айырылған.
Чектік карточкалар – микросхема енгізілген карточкалар, «смарт-карталар» 1974 жылы француз инженері Ролан Морено ойлап тапқан. Картаға енгізілген микросхемаға байланысты, смарт-карталардың келесі түрі ажыратылады:
— Жады бар карталар, ақпаратты сақтауға қолданылады. Жады бар карталардың келесі екі түрі еркін енудегі жады бар карта және қорғалған жадымен.
Қорғалмаған жады бар карталардағы ақпаратты оқу мен жазуда шектеу жоқ, нәтижесінде мұндай карталар өндірістік құрылым мәліметтерін модельдеуге қолайлы. Бұған қарамастан, картадағы ақпаратты картаға қатысты құрылғылар көмегімен шифрлау, ол PIN-кодтың көмегімен картаны қорғаудың аналогиялық механизмін процедурасын ұйымдастыру. Осыған байланысты олар компьютерге енуді шектуге арналған технологиялық карталар ретінде, идентификациялық ақпаратты және мәліметтер шифрлаудың кодтарын сақтау.
Қорғалған жады бар карталар мәліметтерге енуді шектеудегі арнайы енгізілген механизмі болады. Әдетте қорғалған жады бар карталар аймақтан құралады, онда идентификациялық мәліметтер жазылады, бұлар уақыт өте өзгермейді. Бұл арнайы қорғауды жандыру нәтижесінде, яғни идентификациялық аймаққа жазуды қадағалаушы. Қорғалған жады бар карталардың негізі қолданушылығы – «пластикалық» ақша мен құпия ақпаратты сақтау. Бірнеше аймағы бар карталар төлем қосымшаларында қолданылады.
Микропроцессоры бар карталар – смарт-карталар. Микропроцессор карда сақтаушы мәліметтер бойынша белгіәлі операцияны жүзеге асырылады. Қорғау құралдары мен қызмет көрсету функциялары, жадын басқарудың функцияларының үлкен жиынымен қамтамасыз ететін, бұл операциялар карталардың лперациялық жүйесмін құрайды (COS-Card Operating System). Көптеген микропроцессорлық карталар мәліметтерді шифрлаудың американдық стандарты – DES ұстанады.
Криптоконтрольдік карталар ақпаратты криптографиялық өңдеуде қолданылады. Бұлар мамандандырылған процессордан құралады, әр түрлі стандарт бойынша мәліметтерді шифрлауда қолдану, сонымен қатар кілтті жүргізудің құралы. Мұндай карточкалар әр түрлі қорғаныс жүйелерінде қолданылады.
Есептеуші құрылғылармен әсерлесуі бойынша смарт-карталар келесіге бөлінеді: байланыс (есептеуші құрылғымен тікелей байланыс) және байланысушы емес (ақпаратты тасымалдау үшін радиосигналдар қолданылады).
Смарт-карталар өзінің қолайлылығымен және қолдану оңайлылығымен магниттік карточкалардан асып түседі, мысалға француз фирмасы «Get Plus Card International» әлемдегі смарт-картаны шығарушы ең ірі компаниясы, негізгі мінездемесі және тестілеудің мәліметтері:
— ақпаратты сақтау уақыты – 10 жыл;
— қайта жазудың минималды саны – 10 000 рет;
— ақпараттың бір байтын жазу уақыты – 10 мс жоғары емес;
— сақтау температурасы – 0 ден +50 градус Цельсиге дейін;
— қайта айналдыру – 30 градус екі жағы да, минутына 30 цикл (бары 1000 цикл);
— температуралық соқ – 20 градуста 5 минут, ұсталу 15 секунд, +50 градуста 5 минут;
— статикалық майысу – 8 см диаметрлі цилиндр бойымен карточканың айналуы;
— температуралық тест – 85 градус Цельсиде және 85 % ылғалдылықта 100 сағат;
— ақпарат сақтаулығы – 150 градуста 1000 сағат;
— микросхеманы жоюды көбейту – ең азы 5 кг;
Карточканы өндіруде әрбір микросхемаға қайта көшіруге мүмкіндік бермейтін уникалды код енгізіледі. Карточканы қолданушыға бергенде иегерге ғана белгілі бір немесе бірнеше парольдер енгізеді. Смарт карталардың кейбір түрлеріне заңсызқолдану мүмкін болғанда, ол автоматты жабылады және оның жұмыс істеуін қалпына келтіру үшін шығару орнына қайтару қажет.
Смарт-карталар off-line режимінде жұмыс істейді. Смарт-картаны қолдану арқылы жүргізілетін барлық операция үшін игерудің жеке кодын теруді қажет етеді. Бұл пароль карточканың өзіне жазылған, яғни бұл процедура авторизация орталығына енуді қажет етпейді.
Смарт-карталар сатып алулар бойынша бақылау қаржылық қамтамасыз етілмеген клиенттер бойынша Иегермен картаға белгілі сомма енгізіледі: Төлеу барысында есептеуші кассалық апарат (ридер) карточкадағы қаражаттың барын және қажетті сомманы одан алады.
Клиентура категориясы бойынша карточкалардың жіктелуі
Жәй карточка қатардағы клиенттер үшін арналған. Мысалы, «Classic Viza», «Mass (Standart) Eurocard) Master Card».
Күміс карточка немесе бизнес карта (Budiness Card) компания қызметкерлеріне арналған, белгілі шектегі компания қаражаттарын жұмсауға құқығы бар қызметкерлер.
Алтын карточка қалталы және бай клиенттерге арналған. Елеулі табыстары мен қаражаттары бар клиенттер «Алтын» карталарды ала алады, белгілі кепілдік жарнасын құйған тұлғаларға беріледі. Мұндай карточкаларға: American Express Cold Card, Gold Master Card және Viza Vip. «Алтын» карточкалар қызметтің келесі түрлерін көрсетеді:
— клиентті кездейсоқ жағдайлардан 150 000 USD сомадан аз емес сомға сақтандыру;
— тәулік бойы ақпаратты-консультациялық көмек медициналық пен құқықтық сұрақтар бойынша;
— сатып алуларда шексіз несиелендіру;
— қонақүй қызметтерін төлеуде жңілдетілген жүйесі (иегердің төлем қабеліттелігін тексеру);……