Кооперативтердің халықаралық ұйымын құрудың алғышарттары
Кооперация адамның еңбек қызметімен бірге пайда болды және дамыды және өз тамырларымен адамзат қоғамының тарихының тереңіне кетеді. Ынтымақтастық, өзара көмек, бірлескен күш-жігерге деген қажеттілік әрқашан әлемнің барлық халықтарына тән болды. Бірақ кооперация адамдарды түрлі қауымдастықтар мен қоғамдарға біріктіретін ұйымның қоғамдық нысаны ретінде қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде ғана пайда болуы мүмкін.
Масса қозғалысы ретінде, бірінші кезекте еңбекшілердің кооперациясы буржуазиялық қоғамның қалыптасуы мен дамуымен бірге ресімделген. Адамдарды кооперацияға біріктіруге итермелеген жалпы себеп капитализмге көшудің экономикалық және әлеуметтік салдары болды. Жалпы алғышарттарды нақтылай отырып, мынадай жеке меншік:
1. Экономикалық. Капитализмге, нарықтық экономиканың дамуына тән тауар-ақша қатынастары дамуының жоғары деңгейі, бұл ретте еңбек етіп жатқан жаңа құрылыс. Ұсақ тауар өндірушілердің жағдайы да кедей болды. Ірі өнеркәсіп-ренталық күресте бұта мен қолөнершілердің цехтық және үй өндірісін бұзды. Ауыл халқы жерлерден басып озды және отарларға метрополия елдерінен шығарылды, ал аман қалған шаруалар жерсіз батрактарға айналды немесе қалалық пролетариаттың қатарын толықтырды. Өмірдің ауыр жағдайлары адамдарды жақсару үшін күреске тартуға мәжбүр етті. Кооперация біріктіру нысандарының бірі болды.
2. Әлеуметтік. Капитализмнің дамуы урбанизиямен немесе қала халқының жылдам өсуімен қатар жүрді. Бұл тұтыну тауарларына, тұрғын үйге, көлік немесе өзге де қызметтерге сұранысты ұлғайтуға алып келді. Сұраныстың артуы бағаның өсуіне алып келді. Феодалдық уақыттан қалған дүкендердің, қоғамдық тамақтану пункттерінің және жөндеу шеберханаларының иелері негізгі табыстарын тікелей тұтынушылардан алды және қарапайым халықтың мұқтаждарына қызмет көрсетуге асығар емес. Дағдарыс және одан кейінгі депрессия жылдарында еңбекшілердің жағдайы күрт нашарлады. Бұл ретте жұмысшылар көбінесе фабрикалық дүкендерден жоғары бағамен жалақы алған. Ре-месленники кесіп тастаған еді, банк кредит және бастан тұрақты мұқтаждық ақша жүргізу үшін өз шаруашылығы. Фабрикалық жұмысшылар мен қызметшілер, қолөнершілер Еуропаның барлық елдерінде бір мезгілде тұтыну, өндірістік және несие кооперативтерін құра бастады.
3. Саяси. Мемлекеттің буржуазиялық-демократиялық бостандықтарды жариялауы және өз бірлестіктерін құруға мүмкіндік алған бос қызметкерлердің пайда болуы. Бұл ретте барлық елдердің биліктерінің саяси ұйымдарды құруы әртүрлі түрде қудаланды, ал билік үшін емес саяси емес ұйымдарды құру ынталандырылды.
4. Қаржылық. Көптеген филиалдары бар астаналық және провинциялық коммерциялық банктердің, жеке банктердің және жоғары несие қоғамдарының Ұлттық кредиттік-банктік жүйелерін қалыптастыру қарапайым азаматтар мен олардың ұйымдарына кредит беруді жеңілдетті, арзандатылды және жеделдетді, өйткені банкирлерді клиентураны кеңейтуге және ақша нарығының жай-күйін жүйелі түрде зерделеуге итермелейді.
5. Құқықтық. Акционерлік компаниялардың кеңінен дамуы және олардың қызметін реттейтін заңдарды шығару алғашқы кооперативтік ұйымдарды акционерлік компаниялар түрінде тіркеуге мүмкіндік берді. Кейінірек, XIX ғасырдың ортасынан бастап кооперативтік заңнама жұмыс істей бастады.
6. Идеологиялық. Кооперативтік қозғалыс және кооперация туралы ілім алғашқы шынайы кооперативтік қоғамдар құрылғанға дейін пайда болды. Көптеген гуманистер мен ағартушылар еңбек адамдарының жалпыға бірдей бақыт, теңдік және әділдік туралы ашық арманын білдіре отырып, идеалды мемлекет құру жобаларын және болашақтың шаруашылық ұяларын құру: қауымдастықтар, фаланг, серіктестіктер сияқты әртүрлі шаруашылық ұяларын құруды ұсынды. ХІХ ғ. кооперативтік құрылыстың идеологтары кооперативтердің жекелеген түрлерін: тұтыну – Роберт Оуэн, өндірістік-Луи Блан, несиелік – Шульце – Делич және Фердинанд Райфайзен құру бойынша практикалық қызметті де бастады.
7. Ағартушылық қызмет. Бірінші кооперативтік өмір салты үшін үгіттеген, кооперативтерді қалай құру және оларды басқару, еңбекшілердің экономикалық және әлеуметтік мәселелерін қалай шешу керектігі туралы әңгімелеген газеттер, журналдар, кітаптар бірлестіктерін басып шығару.
8. Алғашқы практикалық нәтижелер. Кооперативтерді ұйымдастыруға, үй-жайларды, жерді жалға алуға немесе сатып алуға, тауарларды сатып алуға, кооперативтерде жалдамалы қызметкерлер ретінде жұмыс істеуге, кооперативтер үшін жарғылар мен заңдар әзірлеуге, билік органдарында олардың мүдделерін қорғауға қаражат салу жолымен кооперативтік меншік құру.
Еуропада тұтыну, өндірістік және несие кооперативтерінің құрылуы жаппай ха-рактерді қабылдады. Осы уақытқа қарай кооперативтік қозғалыстың әлеуметтік базасы қалыптасты, қауымдастықтар құру құқығы пайда болды, несие алу жеңілдеді, алғашқы кооперативтік заң актілері қабылданды. Өмір мен еңбектің ауыр жағдайлары жұмыскерлерді кооперативтерге біріктіруге мәжбүр етті. Бастапқыда кооперативтер пайшылардың қаражатына құрылды. Еңбекшілердің өмір сүру жағдайының нашарлауына тікелей реакциясы бола отырып, өзінің тәуелсіздігі үшін күресе отырып, кооперативтер ұйымдасқан тұтынушыларды әр түрлі сатып алушылар мен қайта сатып алушылардан қорғауға тұрды. Кооперативтердің пайда болуы мен дамуы процесінде идеологиялық фактор да маңызды рөл атқарды. Кооперативтік идеологтар кооперативтік қозғалыстың ұйымдық-құқықтық негіздерін құрды, биліктің барлық деңгейлерінде кооперативтердің мүдделерін қорғады. Барлық елдердегі кооперацияның әлеуметтік-экономикалық біртектілігі Роберт Оуэн Дүниежүзілік кооперативтік Альянсты құру идеясын ұсынды, бірақ оның кооперативтік қозғалысқа ұйымдасқан сипат беруге талпынысы табысты бола алмады. Әр түрлі елдердегі кооперативтік қоғамдар мен одақтардың қатысушылары ХІХ ғасырдың бірінші жартысында болды. өз бастамасы бойынша өзара достық байланыстар мен іскерлік байланыстар орната бастады, бір-бірінен іскерлік тәжірибені зерделеп, қабылдай бастады. Өз елдерінің шекарасынан шыққан және әлемдік аренада жүзеге асырылатын кооперативтік қозғалыс халықаралық сипатты қабылдай бастады. Сол уақытта оны сипаттайтын негізгі ұғым – бұл ынтымақтастық. Ол кооперация идеясының өзінде, оның анықтаушы белгісі болып табылады.
Қалыптасқан халықаралық кооперативтік қозғалыс өзара тиімді байланыстар, ынтымақтастық, ұлттық кооперативтік ұйымдардың ынтымақтастығы нысаны болып табылады. Англияның, Францияның, Германияның, Италияның кооператорлары XIX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап өздерінің ұлттық съездерінде халықаралық ко-оперативтік ұйым құруды ұсынды. Кооператорлар олардың байланыстары – нарықтың кеңеюімен, еңбек пен тауарлық өндірістің қоғамдық бөлінуін тереңдетумен тез дамып келе жатқан жалпыға ортақ, әмбебап байланыстардың маңызды бөлігі екенін жақсы түсінді. Жақындастыру Еуро-пы елдерінің кооперативтік қоғамдарының біртекті әлеуметтік құрамын жылдамдатып отыр: мүшелердің 70-тен 90% – ға дейін еңбекшілер-жұмысшылар, шаруалар, бұта, қолөнершілер, балықшылар өкілдері құрады. Әсіресе, қызметкерлер мен шенеуніктер, зейнеткерлер, мүгедектер, мал шаруашылығы, студенттер мен оқушылар болды.
Лон-Донда барлық сыныптар мен барлық ұлттар қауымдастығы құрылды, оның мақсаты халықаралық мас-штабта кооперативтік идеяларды насихаттау болып табылады. 1860 жылы ағылшын кооперативтік Одағының конгресінде ан-глий кооператорлары халықаралық кооперативтік орталықты құру үшін халықаралық комитет құрды. Комитет, Ас-социация сияқты, ұзаққа созылмады. Еуропаның ыдыраған, шағын және экономикалық аз қуатты кооперативтері әлі кең халықаралық ынтымақтастыққа дайын болған жоқ.
1866 жылы француз, ағаш шебері, «Еңбек несиесі» кооперациясының негізін қалаушы Жан Пьер Белуз болашақ ұйымның атауын ұсынды-«халықаралық кооперативтік альянс». Бірақ кооперативтік қозғалыста оның мәні мен болашақ қызметінің міндеттері туралы пікірталас орын алды. Ванситарт Нил және Якоб Холиуок счи-тали ХКҚ-ның басты міндеті копартнешипін насихаттау, яғни жұмысшылардың басқару мен пайда-ларға қатысуы және өндірістік кооперативтер құруға жәрдемдесу. Э. де Буав және XIX ғ. ортасындағы еуропалық революцияларды бастан кешкен кейбір басқа да кооператорлар ХКА кооперативтік бірлестіктердің көмегімен арбитраждың Күшін қолдануды алмастыра алады және осылайша еңбек пен капитал арасындағы қарым-қатынасты қалыпқа келтіріп, әлеуметтік әлемге алып келеді деп үміттенді. Ұлттық кооперативтік ұйымдар көшбасшыларының көпшілігі ХКА уақыт өте келе өзара тиімді экономикалық ынтымақтастық және тәжірибе алмасу халықаралық орталығына айналады деп ойлады. Нәтижесінде, Э. де Буаваның ұсынысы үш жыл мерзімге халықаралық кооперация комитетін сайлау үшін, ол әртүрлі елдердегі жетекші кооперативтік ұйымдармен байланыс орнатуы тиіс болатын, Плимут қаласындағы Британдық кооперативтік конгресте қабылданған жоқ.
Сонымен қатар, XIX ғасырдың 70-жылдарына дейін Еуропа елдерінің үкіметтері кооперативтік қозғалысты тежеу үшін заңнамалық, салықтық және әкімшілік шараларды қолданған. Мұның басты себебі кооперативтер, әсіресе тұтынушылық, еңбекшілердің ірі бірлестіктері болып табылатыны болды, ал бұл олардың билігі қорқады, әсіресе кооперативтердің бір бөлігі «кооперативтік социализм»идеясын кеңінен насихаттай бастады.
