Инновациялық саясат және аймақтың ғылыми — техникалық потенциалын талдау

Кiрiспе … … … … … … … … … … … … … … … … …
… … … … … … … … … ..2
Ғылыми-техникалық прогрестiң теориялық негiздері.
1.1. Ғылыми-техникалық прогрестiң мәнi мен негiзгi
қағидалары … … … … … … . … … … … … … … … … …
… … … … … … … … ..4
Ғылыми – техникалық саясат саласындағы негiзгi мiндеттер мен
мақсаттар … … … … … … .. … … … … … … … … … …
… … … … … … … … … .5
2. Инновациялық саясат және аймақтың ғылыми-техникалық
потенциалын талдау
2.1.Қазақстан Республикасындағы ғылыми-техникалық потенциалды
талдау … … … … … … … . … … … … … … … … … …
… … … … … … … … … .15 2.2. Аймақтық ғылыми-
техникалық потенциалының қазiргi жағдайың
талдау … … … … … … … . … … … … … … … … … …
… … … … … … … … … .20
3. Аймақтық химия және мұнай химия өнеркәсiбi саласын дамытуда
ғылыми-техникалық потенциалды пайдалануды жетілдіру жолдары.
3.1. Қазақстан Республикасындағы химия және мұнайхимия
өнеркәсiбiнiң ролi, мақсаттары және қазiргi
жағдайы … … … … … … 24
3.2. Оңтүстiк Қазақстан облысында химия және мұнайхимия
өнеркәсiбiнiң 1990-2000 жылдар аралығында
дамуы … … … … … … ..33
3.3. Ғылым мен техника жетiстiктерiн аймақтық химия және
мұнайхимия өнеркәсiбiне енгiзу
тиiмдiлiгi … … … … … … . … … … … ..38
Қорытынды … … … … … … .. … … … … … … … … … …
… … … … … … … ..51
Қолданылған
әдебиеттер … … … … … … . … … … … … … … … … …
… … .52

Кiрiспе

Адамзат қоғамының дамуында ғылымның көкжиегi кеңейе түсiп, зор
қарқынмен дамып келедi. Бүгiнгi таңда ғылымның әсер
етпейтiн саласы жоқ. Ол адамның ой-санасы мен басқару, қорғаныс,
техника, денсаулық — бір-бiрiмен тығыз байланысты. Ғылым мен техниканы
дамыту, қандай кезеңде, қандай экономикалық формацияда болсын, өндiргiш
күштердi өркендетудiң басты нысаны болып қала бередi.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуi
экономикалық және әлеуметтiк қиындықтарға әкелiп соқтырды. Осыған орай,
бiрiмен-бiрi сабақтасып жақан басты деген үш түрлi себеп-салдарының
шикiзат базасы ретiнде дамуы, екiншiден, халықтың тұрмыс дәрежесiнiң
төмендегi және ең соңғысы, экологиялық жағдайдың республика
территориясында насырға шабуы.
Осындай жағдайдан елдi алып шығудың бiрден-бiр жолы
ғылыми-техникалық потенциалдың мүмкiндiлiгiн кеңiнен пайдалану. ғылыми-
техникалық прогрестi экономиканы өркендетудiң құрамдас бөлiгi ретiнде
қарай отырып, оны басқаруды жетiлдiрудi нарықтық қатынастар төңiрегiнде
қарастыру бүгiнгi таңдағы басты мәселе қатарына жатады.
Жалпы алғанда, республика экономикасын дағдарыстан алып
шығып, өсiп-өркендету үшiн жаңа мемлекеттiк ғылыми-техникалық
прогресстi нарық арқылы реттеу өрiсiн кеңейту керек. Осы тұрғыдан
алғанда ғылыми-техникалық саясаттың аймақтық проблемалары бүгiнгi
күннiң өзектi мәселелерiнiң бiрi.
Қазқстан экономикасының, әсiресе Оңтүстiк Қазақстан аймағын
дамыту үшiн ұсынылып отырған технопарктер моделiн ендiрудiң маңызы зор.
Бүгiнгi өзектi мәселелердi шешу үшiн, Оңтүстiк аймақта жинақталған
ғылыми әлеуеттi химия, мұнайхимия, машина құрылысы және металлургия
кешендерiн дамытуда кеңiнен әрi тиiмдi пайдалану үшiн озық елдер
тәжiрбиесiнен алынған технопарк моделi ең дұрыс шешiм болмақ.
Жалпы алғанда, аса маңызды ғылыми-техникалық проблемаларды шешу
жөнiнде арнаулы кешендi бағдарламалар жасалып, олардың жүзеге асырылуын
қамтамасыз ету, жаңа техниканы жасау және меңгеру мерзiмдерiн едәуiр
қысқарту; ғылым мен өндiрiстiң өзара байланысын күшейту; салалық ғылыми
мекемелердегi зерттеулердiң дәрежесi мен аяқталған ғылыми жүмыстардың
нәтижелерiн өндiрiсте пайдалану; жаңадан жасалатын және шығарылатын
бұйымдардың техникалық дәрежесiн бағалау жүйесiн жақсарту, ескiрген
өнiмдi өндiрiстен дер кезiнде алу; ғылыми зерттеу және жобалау
конструкторлық ұйымдардың тәжрибелiк – өндiрiстiк базасын нығайту;
зерттеулер мен талдамалардың бағыты мен ғылыми мекемелердiң ұйымдық
қрылымын бүгiнгi күн талаптарына сәйкес дер кезiнде белгiлеп, өзгертiп
отыру; жоғарғы оқу орындарының ғылыми әлеуетiн халық шаруашылық
мiндеттерiн шешуге пайдалану тиiмдiлiгiн арттыру – мiне осы
мәселелердiң барлығын аймақтық деңгейде шешу үшiн “Оңтүстiк әлеует ”
технопарк моделi ұсынылып отыр.
Бұл модель кәсiпорындарда озық инновациялық менеджменттi
пайдалануға үлкен мүмкiндiктер ашады.
Екiншi жағынан, Оңтүстiк аймақтық экономикасын өркендетуге
үлкен септiгiн тигiзетiнi сөзсiз.

1. Ғылыми-техникалық прогрестiң теориялық негiздерi
1.1. Ғылыми-техникалық прогрестiң мәнi мен негiзгi
қағидалары
Ғылыми-техникалық саясат — Ғылым мен техниканың жиынтық дамуын
қамтамасыз ету, халық шаруашылығындағы iрi жаңалықтарды меңгеру және
оларды тез әрi кең көлемде тарату, әлеуметтiк-экономикалық даму
үдетуiндегi ҒТП үлесiнiң жоғарылауының мақсаты шаралар жүйесi. Ғылыми-
техникалық саясат – бұл технологиялық процестер өндiрiстi ұйымдастыру
формалары мен оны басқару, еңбек құралдарын жетiлдiру, қоғам мен
табиғаттың даму заңдылықтарын терең бiлiп даму процесi.
Ғылыми техникалық саяаттың негiзгi қағидалары.
Республиканың ғылыми техникалық саясаттың аса маңызды
қағидалары:
-ғылыми және ғылыми-техникалық дамудың басым бағыттарын ұлттық
мүддеге, елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының қажеттiлiктерiне сәйкес
ынталандыру және мемлекеттiк қолдау;
-ресурстарды басым ғылыми бағыттарға шоғырландыру;
-ғылым мен техника жөнiндегi мемлекеттiк тапсырмаларды
конкурстық негiзде қалыптастыру және орналастыру;
-ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыру мен iске асыру
кезiнде ғылым мен ғылыми техникалығ қызмет саласындағы мемлекеттiк
органдардың ғылыми жұртшылықпен өзара iс қимылын демократияландыру және
қамтамасыз ету, ғылыми, ғылыми-техникалық шығармашылықтың еркiндiгiн
қамтамасыз ету және ғылыми қызметкерлердiң еңбек жағдайын жақсарту;
-ғылымды, өндiрiс пен бiлiмдi ықпалдастыру болуға тиiс.

2. Ғылыми-техникалық саясат саласындағы
негізгі міндеттер мен мақсаттар

Ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi мақсаты- өмiрдiң сапасын
арттыруға бағытталған зерттеулердi дамыту, жоғары технологиялық
өнiмдердi экспорттауға бағдарланған ғылымды қажетсiнетiн ресурстарды
үнемдейтiн және экологиялық жағынан таза өндiрiстер әзiрлеу, шикiзатқа
бағытталған экономиканы бiртiндеп технологиялық, ал технологиялықты-
интелектуалдық – ақпараттық экономикаға ауыстыру және осы мақсат үшiн
жоғары бiлiктi мамандар даярлау болып табылады.
Оларды iске асыру үшiн:
-ғылым мен ғылыми техникалық қызметтi ұйымдастарудың жүйесiн,
нормативтiк құқықтық және әдiстемелiк базаны, соның iшiнде, ғылыми
зерттеу және тәжрибелiк-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру
саласындағы базаны, оларды конкурстық iрiктеудi және нәтижелердi
практикалық игерудi, интелектуалдық меншiк құқығын єорғауды және
басқаларын жетiлдiрудi;
-iргелi зерттеулердi оңтайландыру;
-экономиканың базалық салаларын қажеттiлiгiн ғылыми техникалық
қамтамасыз етуге арналған қолданбалы зерттеулердiң бiiрншi кезектегi
бағыттылығын ғылымды қажетсiнетiн жаңа өндiрiстердi ұйымдастыру,
зерттеу-әзiрлеу-өнеркәсiптiк игеру бiрiңғай ғылыми-өндiрiстiк циклға
көшуге ықпал ететiн инновациялық қызметтi дамыту үшiн қолайлы жағдай
жасауды;
-ғылымды қажетсiнетiн өнiмдер шығару, өнiмдегi импортты
алмастыратын (экспортқа бағдарланған) жаңа технология әзiрлеудi,
меншiктi –тәжiрибелi эксперименттiк және өндiрiстiк техникалық базаны
одан әрi нығайтуды (қайта жаңарту техникалық жағынан қайта
жарақтандыру) және дамытуды;
-қызмет бейiнiң сақтай отырып ғылыми техникалық
саланың
жекелеген объектiлерiн қайта құрылымдандыруды және
жекешелендiрудi;
-ғылыми қажетсiнетiн өндiрiстi ұйымдастыру мен дамыту үшiн
инвестицияны тартуды, ресурстар үнемдейтiн және экологиялық жағынан
таза технологиялар енгiзудi;
-ғылыми-техникалық қызмет саласында шағын және орташа
кәсiпкерлiктiң тұрақты дамуын қамтамасыз етудi, нарықтық инфрақұрылым
элементтерiн қалыптастыруды және дамытуды;
-зерттеу институттарын салалық ғылыми техникалық орталықтарды
және жоғары оқу орындарын, оқу процесi мен ғылыми қызметтi
ықпалдастырудың тиiмдi тетiгiн әзiрлеудi;
-басым бағыттар бойынша кадрлар, соның iшiнде жоғары бiлiктi
кадрлар даярлауды осы негiзде елдiң интелектуалдық қабiлетiн сақтауды
және дамытуды қамтамасыз етедi.
-озық шетелдiк технологияларды отандық жағдайда таңдау мен
бейiмдеуге және өнеркәсiпте игеруге елдiң ғылыми күштерiн тартуды;
Қазақстандық ғылымды әлемдiк ғылыми техникалық кеңiстiкке
ықпалдастыру процесiн жеделдету мiндеттерiн шешу қажет.
Инновациялық қызмет – ғылыми-техникалық қызметтiң нәтижелерiн жаңа
немесе жетiлдiрiлген өнiмге аудару мен байланысты атқарылатын қызмет.
Ол инновацияларға әкелiп соғатын ғылыми-технологиялық, ұйымдық қаржылық
және коммерциялық iс шаралардың бiртұтас кешенiң қамтиды.
Инновациялық қызметтiң негiзгi түрлерi:
А) өндiрiстi дайындау және ұйымдастыру, ол жаңа технологиялық
процестi қалыптастыруға қажеттi өндiрiстiк құрал-жабдықтары мен,
инструменттер мен қамтамасыз етудi, олардағы өзгерiстердi, сондай-ақ
процедуралардағы, өндiрiс әдiстерiмен стандарттарындағы және сапаны
бақылаудағы өзгерiстердi қамтиды;
Ә) өнiм мен технологиялық процестiң модификациясын қамтитын
өндiрiске дейiнгi жұмыстар. Жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтарды
пайдалану үшiн жұмыскерлердi қайта дайындау.
Б) жаңа өнiмдер маркетингi. Ол жаңа өнiмдi нарыққа шығарумен,
нарықты алдын-ала зерттеумен, өнiмндi әртүрлi
нарықтарға бейiмдеумен, жарнамалаумен, нарықта сату-таратуорындарын
құрумен байланысты атқарылатын қызмет түрлерiн қамтиды;
В) сырттан патенттер, лицензиялар, ноу-хау ашулар, сауда
маркалары, конструкциялар, модельдер және технологиялық мазмұндағы
қызметтер түрендегi технологияларды алу;
Г) өзiнiң технологиялық мазмұны жағынан, кәсiпорынға өнiмдiк
немесе процестiк инновацияларды ендiрумен байланысты болатын мешиналар
мен қурал-жабдықтар алу;
Д) өндiстiк жобалау.
Инновациялық қызметтiң негiзi – ғылым мен техниканың барлық
салаларында ғылыми-техникалық бiлiмдi дамыту, тарату және пайдаланумен
тығыз байланысты.
Ғылыми-техникалық қызметте мына ұғымдардың маңызы үлкен:
Ғылыми (ғылыми-техникалық) бағыт – ғылым мен техниканың белгiлi
бiр саласын дамытуда маңызды бiр мiндеттердi шешуге арналған дербес
iрi ғылыми жұмыс.
Ғылыми (ғылыми-техникалық) проблема – ғылыми бағыттың бiр
бөлiгi, оны шешудiң мүмкiн болатын бiр жолын көрсетедi.
Ғылыми жұмыс мақсатты ғылыми-техникалық бағдарлама түрiнде
орындалуы мүмкiн. Ол қорлар, орындаушылар, уақыт жағынан үйлестiрiлген
жұмыстар кешенiн қамтиды.
Ғылыми тақырып – мәселенiң бiр бөлiгi, жұмыстарды қаржыландыру,
жоспарлау және есепке алуда тақырыптық жоспардың негiзiне алынады және
әдетте ғылыми ұйымдық шегiнде шешiледi.
Инновациялық процесс жаңа ендiрулердi қалыптастыру және игеру
жөнiндегi қызмет ретiнде қаралады, алайда ол жаңалықты алғашқы
коммерциялық пайдаланумен бiрге тоқтап қалмайды, үздiксiз жалғаса
бередi, яғни жаңа ендiрудiң технико-экономикалық параметрлерi тұрақты
жетiлдiрiлiп, нарық талаптарына икемделедi.
Инновациялық процестiң мақсаттары төмендегiдей:
1. мiндеттiң жаңаша технилық шешiмiн табу – жаңалық ашу;
2. ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-конструкторлық жұмыстар жүргiзу, (НИОКР);
3. өнiмнiң сериялық өндiрiсiн игеру;
4. өнiмдi өткiзудi параллельдi дайындау және ұйымдастыру;
5. жаңа тауарды нарыққа ендiру;
6. өнiмнiң бәсеке қабiлеттiгiн жоғарлату, технологияны тұрақты жетiлдiру
арқылы жаңа нарықтарды игеру.
Инновациялық процестiң негiзгi кезеңдерi:
1 кезең. Жаңа идеяларды жүйелеу нарықтағы технологиялық
өзгерiстер туралы, ғылыми-зерттеу бөлiмдерiнен, өндiрiстiк бөлiмдердiң
маркетинг қызметтерiнен фирманың сату-өткiзу қызметтерiнен,
делдалдардан, тұтынушылардан түсетiн мәлiметтердi жинақтау;
өнiмдi жасау және игерудегi фирманың потенциалдық мүмкiндiктерi
туралы мәлiметтер жинақтау, тәуекел дәрежесi мен мөлшерiн анықтау;
мақсатты нарықтар мен олардың дамуының ұзақ мерзiмдi
тенденциялары туралы мәлiметтер жинақтау.
2 кезең. Анықталған идеяларды iрiктеу және жаңа өнiм идеяларын
қалыптастыру:
Жаңа өнiм идеяларының мүмкiндiктерi мен тәжiрибеде
орындалуын анықтау;
Жаңа және дәстүрлi өнiмдердiң технологиялық ұқсастық
дәрежесiн анықтау;
Жаңа өнiмнiң фирма стратегиясына сай келуi;
Болашақ өнiмнiң патенттiк тазалығын анықтау.
3 кезең. Жаңа өнiмнiң экономикалық тиiмдiлiгiн талдау,
маркетингтiк бағдарлама жасау:
өнiмдi техникалық дайындау, яғни идеяны нақты жобаға
айналдыру;
өнiмнiң техника-экономикалық мiнездемесiн анықтау, оның
сапасын және тұтыну қасиеттерiн бағалау;
нарықтағы сұраныс пен сатылу көлемiн бағалау;
жаңа өнiмдердi қалыптастыру және игеру шығындарын анықтау;
жаңа өнiмдi өндiруге қажеттi қорларды анықтау:

технологиялық
машиналар мен құрал жабдықтар, шикiзат пен материалдар, кадрлар
потенциалы, қаржылар;
жаңа өнiмдi игеру және оны нарыққа шығару мерзiмi;
жаңа өнiм өндiрiсiнiң рентабельдiлiгiн талдау және бағалау;
өнiм бойынша маркетинг бағдарламасын жасау.
4 кезең. Жаңа өнiмдi жасау:
Жаңа өнiмдi дамытудың нақты бағдарламасын жасау, фирма бөлiмшелерi
арсында мiндеттердi бөлу;
Техникалық сынақтарды өткiзу (экологиялық, қауiпсiздiк және өзге
де мәселелер бойынша тексерулер);
Тауардың атауын, оның сауда белгiсiн анықтау, қораптауын,
маркировкасын безендiру.
5 кезең. Нарықтағы байқау:
үш айдан кем емес уақыт аралығында шектеулi нарықта баға және
басқа да коммерциялық өлшемдердi байқау (бағадан жеңiлдiктер беру,
несие және басқалар);
өткiзудiң оптималды жолдарын таңдау;
жарнама құралдары мен әдiстерiн таңдау;
техникалық қызмет көрсетудi ұйымдастыру.
6 кезң. өнiм бойынша маркетинг бағдарламасына негiзделген
шешiм (жаңа өнiмдi өндiрiске ендiру) қабылдау.
Жаңа өнiмдi коммерциялық негiздеу: сатылу көлемi, өнiм рентабельдiгi,
сұраныс пен қажеттiлiктердi қанағаттандыру дәрежесi, өткiзу жолдары мен
әдiстерi, осы сияқты тауарларды өткiзуде тәжрибелiк, фирманың нарықтағы
танымалдығы, сатушылар мен тұтынушылармен байланыстарының тұрақтылығы;
Фирманың өндiрiстiк мүмкiншiлiктерi қолдағы бар қуатын
пайдалануы, қорлармен, мамандармен қамтамасыз етiлуi;
қаржылық мүмкiншiлiктерi: өндiруге және өткiзуге инвестициялардың
жалпы саласы, қаржыландыру көздерi, күтiлетiн нәтижелер, есептеу
мерзiмiндегi пайда немесе шығын;
Нормтивтiк көрсеткiштерге сәйкестiкелдегi мемлекеттiк мөлшерлер
(нормалар), стандарттар;
Жаңа ендiрудi патенттiк қорғауды қамтамасыз ету.
Инновациялық процестiң түпкi мақсаты жаңа өнiмдi коммерциялық игеру
және оны рентабельдi өндiру. Бұл мақсатқа қол жеткiзу үшiн зерттеу
жұмыстары басталғаннан бастап, өндiрiске бағытталуы тиiс, алдын ала
жаңа өнiмнiң тұтынушылардың сұранысы мен қажеттiлiктерiне сёйкестiгiн
анықтап алған жөн. Сонымен бiрге қажеттi құрал-жабдықтарға күрделi
салымдарды өсiру мүмкiншiлiгi мен ғылыми өндiрiстiк циклдық жекелеген
кезедердiң жетiлдiру
мүмкiншiлiгi болғаны дұрыс. Осындай мүмкiншiлiктерге байланысты жаңа
өнiмдi зерттеудiң аз ғана бөлiгi өндiрiске ендiрiледi.
Дайындалып жатқан жаңа өнiмнiң тиiмдiлiгiн бағалаудың әр түрлi
әдiстерi бар:
— эксперттiк әдiс;
-күтiлетiн пайда мөлшерiн анықтау;
-ықтималдық әдiс;
-күтiлетiн пайданың динамикасын бағалау;
көп өлшемдi критерийлер бойынша бағалау: саланың тартымдылығы, оған
бәсекелестердiң ену мүмкiншiлiктерi, жаңа өнiмнiң және бүкiл фирманың

бәсеке қабiлеттiлiгiне әсер етуi.
Инновациялық процесс түсiнiгiн әр түрлi жағынан әр деңгейден
қарастыруға болады:
1. Бiр мезгiлде жүргiзiлетiн ғылыми зерттеу, ғылыми техникалық және
өндiрiстiк қызмет ретiнде;
2. идеяның тууынан бастап оның таратылуына дейiнгi уақытты қамтитын
жаңа ендiрудiң өмiрлiк циклының кезеңдерi ретiнде;
3. өнiмнiң немесе қызметтiң жаңа түрiн жасау және тарату, қаржыландыру
және инвестициялау процесi ретiнде.
Жалпы алғанда инвестициялық жоба ойлап табу және интелектуалды
қызметтiң өндiрiстiк, қаржылық, әкiмшiлiк және де басқа нәтижелерiн алу
және коммерциялау жобасы болып табылады.
Бұл жағдайда инновациялық процесс мынандай төрт кезеңнен
тұрады:
1 кезең. Фундаметальды зерттеулер жүргiзу. Олар академиялық
институттарда, лабораторияларда жүргiзiледi. қаржыландырылу негiзiнен
мемлекеттiк бюджет есебiнен iс жүзiнде асырылады.
2 кезең. Екiншi кезеңде қолданбалы зерттеулер жүргiзiледi.
Олар барлық ғылыми мекемелерде iске асырылады және бюджет есебiнiен
және тапсырыс берушiлер есебiнен қаржыландырылады.
3 кезең. үшiншi кезеңде жобалау конструкторлық және тәжрибелiк
жұмыстар жѕргiзiледi. Олар арнайы лабораторияларда, тәжрибелiк
өндiрiстерде, сондай-ақ iрi кәсiпорындардың ғылыми өндiрiстiк
бөлiмшелерiнде орындалады. Қаржыландыру көздерi екiншi кезеңiндегiдей,
сондай-ақ кәсiпорынның өз қаржылары да пайдаланылады.
4 кезең. Төртiншi кезеңде өндiрiске өндiруден бастап
нарыққа шығу , одан әрi өнiмнiң өмiрлiк циклының негiзгi кезеңдерi
бойынша
коммерциялау iске асырылады. үшiншi кезең мен нарыққа шығу кезеңiнде
өндiрiстiк қуатты кеңейту , мамандарды дайындау жарнамалық қызмет және
сол сияқтыларға үлкен инвестициялар қажет болады.
Инновациялық процестiң бұл кезеңiнде жаңа ендiруге әлi де
нарықтың жауабы болмағандықтан, инвестициялар тәуекелдiк жағдайда
болады.
Өндiрiс көлемiн ұлғайту, өткiзу нарығын кеңейту, бәсеке
қабiлеттiлiгiн жоғарылату және инвестициялардың қайтарылуына жағдай
жасау үшiн инновациялық процестiң осы кезеңiнде құнды қағаздардың
эмиссиясы жүргiзiледi. Ол қосымша инвестициялар таратуға мүмкiндiк
тудырады. Осы кезеңде инновациялық процесс аяқталады.
Тұтыну тауарларын өндiретiн компанияларда жаңа тауарларға
байланысты фирманың саясатын анықтауда жетекшi ролдi маркетинг
жөнiндегi мамандар атқарады. өндiрiстiк қажеттiлiктердi өтейтiн өнiм
өндiретiн компанияларда, олардың қатарына химия және мұнайхимия
өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары жатады, техникалық саясатты анықтауда
ғылыми зерттеулер мен жобалау конструкторлық жұмыстар бөлiмшелерi
маңызды қызмет атқарады.
Инновацияларды қалыптастыру негiзiнен ғылым саласында кең өрiс
алуда. өйткенi ғылым өндiрiстiң техникалық, технологиялық және
ұйымдастырушылық негiздереiне сапалық өзгерiстер еңгiзедi. Ғылыми
зерттеулердiң бастапқы кезеңдерiнде-ақ жаңа өнiм немесе жаңа технология
идеясы пайда болады, оларды iске асыру мүмкiншiлiктерi мен жағдайлары
қарастырылады. Инновациялық процеске тартылатын негiзгi ресурс-адам
ресурсы болғандықтан, инновациялардың табыстылығы кәсiпорын
қызметкерлерiнiң ғылыми-
техникалық білiктiлiгiне, шығармашылық белсендiлiгiне және
мотивациясына байланысты болмақ.
Кәсiпорындарда инновациялық процестердi ұйымдастыру ақпараттық,
ғылыми, жобалау-конструкторлық, өндiрiстiк, көмекшi, экономикалық,
басқарушылық және әлеуметтiк-мәдени қызметтердi дамыту керек.
Маңыздылығы жағынан, еңбек сiңiргiшi мен инновациялық процестерге
қатысатын мамандар саны жағынан ғылыми және жобалау-
конструкторлық қызметтер басымдау болатыны еш күмән тудырмайды.
Инновацияларды жасауға бағытталған тақырыптарды орындау кезеңдер
мен жұмыстарды атқаруға кеңiстiк пен уақыт комбинацияларымен
ерекшеленедi. Сонымен бiрге инновациялық процеске қатысушылар
(кәсiпорындар, бөлiмшелер, орындаушылар) арасындағы өзара байланыс пен
қарым-қатынастардың формалары да әртүрлi болады.
Ғылыми зерттеулер мен жұмыстарды ұйымдастардың қолданылып жүрген
варианттарын төмендегi ерекшелiктерге байланысты негiзгi төрт топқа
топтастыруға болады:
• олардың орындалу ретi;
• ресурстардың құрылымы;
• жұмыстардың уақыттағы орындалу мiнездемесi;
• ұйымдастырушылық байланыстары.
Ғылым саласында инновациялық процестердi тиiмдi ұйымдастыру
инновацияларды жасау шығындарын, оларды жасау және орындау мерзiмдерiн,
инновациялардың сапасын және нарықтық мүмкiншiлiктерiн оптималды
үйлестiрудi талап етедi.
Ғылым саласында инновациялық процестi ұйымдастыру ерекшелiктерi
ғылыми, конструкциялық және жобалау ұжымдарының жұмыс ерекшелiктерiне
де байланысты. Ғылыми қызметкерлер мен мамандардың еңбек заты ретiнде
адамзаттың бұрын, осы уақытқа дейiн
жинақтаған бiлiмi алынады (бұрынғы зерттеулер мен жұмыстардың
нәтижелерi, басылымдары, тiркеуден өткен ойлап табулар мәлiметтер
т.с.с.).
Сонымен бiрге ғылымдағы нәтижелi инновациялық қызмет үшiн еңбек
затының материалдық құрамының маңызы зор: ғылыми зеттеу жұмыстарында
пайдаланатын шикiзаттар, материалдар, жартылай дайын өнiм.
Сонымен зерттеу жұмыстарының еңбек затын ерекше, екi
жақтама
мiнездеуге болады. Бұл барлық ұйымдастырушылық мәселелердi шешуде
ескерiлiп отыруы керек.
Жаңа техниканы жасау және меңгеру процесiн қарастырғанда
инновация, ғылым және техниканың дамуындағы өзара байланыс айқындалады.
Жоғарыда көрсетiлгендей инновациялық процесс
мыналардан тұрады: ҒЫЛЫМ – ТЕХНИКА – ӨНДlРlС – ТҰТЫНУ. Инновациялық
процестiң басталуын әдетте фундаметалды ғылыми зерттеу жүргiзумен
байланыстырады. Осы уақытқа аз зерттелген, немесе тiптi зерттелмеген
табиғат жағдайлары зерттелiнедi. Осындай зерттеулердiң нәтижесiнде
табиғаттың жеке және жалпылама заңдары немесе заңдылықтары ашылады.
Сондай-ақ (теориялық есептеулердiң нәтижесiнде) жаңа материалдық
обьектiлер немесе табиғаттағы заттар, т.с.с. ашылады.
Бұрынғы нәтижелер негiзiнде қолданбалы зерттеулер немесе
жұммыстар жүргiзiледi. Оларға қолданбалы мақсаттағы арнайы зерттеулер
жатады. Солардың нәтижесiнде ашылған жаңалықтар негiзiнде жобалау
конструкциялық жұмыстар жүргiзiледi. Бұл жұмыстардың нәтижесi жаңа
техникалық обьектiнiң (машина, аппарат немесе басқа құрал-жабдықтардың)
немесе жаңа технологиялық процесс болады. өнеркәсiп өндiрiсiнде жеке
нұсқаулардың негiзiнде жаңа өнiмнiң өнеркәсiптiк партиясын игеру
жалғастырылады. Бұл қызмет өнiм өндiрiсiнде дайындық процесi деп
аталады.

2. Инновациялық саясат және аймақтың ғылыми-техникалық
потенциалың талдау
2.1.Қазақстан Республикасындағы ғылыми-техникалық потенциалды талдау

Мемлекеттiк инновациялық саясаттың ажырамас бөлiгi ғылыми
зерттеулер мен жұмыстарға қолдау көрсету. Бiр жағынан, мемлекет ғылыми
iзденiстерге еркiндiктi қамтамасыз етуi керек. Екiншi жағынан,
мемлекттiк құрылымдар ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-конструкторлық
жұмыстарды қажеттi өнiм мен қызмет өндiрiсiне бағыттайды.
Ғылыми-техникалық сфераның жағдайын көрсететiн негiзгi категория
ғылыми-техникалық потенциал түсiнiгi болып табылады. Бұл түсiнiк елдiң
жаңа бiлiмдер мен техникалық шешiмдерге қабiлеттiгiн бейнелейдi. Ғылыми-
техникалық потенциал дегенiмiз — ғылыми-техникалық өнiм өндiрiсiнде
өзара тығыз байланыста қолданылатын әр түрлi ғылыми-техникалық
ресурстардың (кадрлар, қаржы, материалдық-техникалық, ақпараттық,
т.с.с.) жиынтығы.
Ғылыми-техникалық потенциал – қоғамның ғылыми-техникалық
мәселелердi шешудегi ғылымының, инженерлiк қызметтiң, техниканың
деңгейiн, қорлардың мүмкiншiлiктерiн көрсететiн кешендi мiнездемесi.
Ғылыми-техникалық потенциалдың көрсеткiштерiн төмендегiше
топтастыруға болады.
1. Кадрлар туралы көрсеткiштер. Бұған жаңатехникалық мамандардың
саны және квалификациясы (ғылым мен техника салалары бойынша, ғылыми
дәрежелерi мен атақтары бойынша, т.с.с.); жоғары және арнаулы орта
бiлiмдi мамандар дайындау (саны және саласы) және жыл сайын тиiстi оқу
орындарын бiтiргендер (салалар және дайындау түрлерi бойынша);
2. Материалдық-техникалық және тәжiрибе-конструкторлық
жұмыстарға жыл сайын жұмсалатын мемлекеттiк шығындар, ғылыми-техникалық
мамандар дайындауға шығындар, ғылымның және инженерлiк қызметтiң
тәжiрибе-экспериментальдық құрал-жабдықтармен, материалдармен,
приборлармен, ұйымдастыру техникасымен, электронды-есептегiш
құралдармен, т.с.с. жабдықталу дәрежесi.
3. Ғылыми-техникалық ақпарат жүйесiнiң мүмкiншiлiктерi мен даму
деңгейiнiң көрсеткiштерi: жинақталған ақпараттық қорлардың саны мен
сапасы, ғылыми-техникалық ақпаратты тарату орындарының мүмкiншiлiктерi
мен жұмыстарының сапалығы; ғылыми-техникалық мамандардың жұмысқа
қажеттi ақпараттарға деген қабiлеттiктерiн қанағаттандыру дәрежесi,
т.с.с.
4. Ұйымдастырушылық-басқарушылық көрсеткiштер, ғылым мен
техникадағы жоспарлау және басқару жағдайын көрсетедi.
5. Ғылыми-техникалық потенциалдың қызмет ету және даму
көрсеткiштерi: еңбек өнiмдiлiгiнiң қоғамдық өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң,
ұлттық табыстың ғылым мен техника жетiстiктерiн ендiру нәтижесiнде
өсуi, бiр жылда игерiлген жаңа машиналар, приборлар, құрал-жабдықтар
нәтижесiнде үкiмнiң өзiндiк құны төмендеуiнен үнемдеу, т.с.с.
Бүгiнде халық шаруашылығы алдында тұрған күрделi мәселелердi
шешуге қолда бар ғылыми-техникалық потенциалдың мүмкiншiлiгi төмен деп
айтуға толық негiз бар. Оның басты себептерi не десек, оған
республикада iргелi және қолданбалы ғылыми-зерттеулердi дамыту
ойдағыдай болмады, табиғат және басқа ресурстарға сәйкес ғылыми-
техникалық потенциал жан-жақты дамытылмады дер едiк. Ғылым мен ғылыми
қажеттi өтеу саласына күрделi қаржы аз бөлiндi, ғылымның материалдық-
техникалық базасы, әсiресе тәжiрибе эксперименталдық базасы
дамытылмады, республикалық кәсiпорындардың ғылыми-техникалық базасы
жоқтың қасы, тiптi жоқ болды, ғылым мен өндiрiстiң озық ұйымдастыру
формалары баяу дамыды. Бұған қоса, ғылым мен техника саласында iстейтiн
ғылымдар мен инженер-техник қызметкерлерiнiң еңбекақысы жоғары
деген өтiрiк дау етек алып,
ғылымға келушi талантты адамдардың қатары сиреп кеттi.
Жоғарыда көрсетiлген жалпы кемшiлiктер Қазақстанның бұрыңғы
одақтас республика арасында, мысалы, негiзгi қордың өсiмi жағынан ең
соңғы орындардың бiрiнде қалуына әкелiп соқты. Бiздiң республикамызда
10 мың адамға шаққанда 25-тен астам ғылыми-кадрлар келедi екен. Бұл
көрсеткiште ТМД елдер арасында 10-шi орында.
Көрсетiлген тұжырымдар Қазақстан Республикасының ғылыми-
техникалық әлеуетiнiң оның экономикалық потенциалына тiптi де сай
еместiгiн айғақтайды. Мұны мына деректер бойынша 5 пайыз, негiзгi
өнеркәсiптiк өндiрiс қоры – 8 пайыз және халық саны бойынша 8 пайыз
шамасында болса, республика ғылыми және ғылыми-педагогикалық
қызметкерлердiң үлесi не бары 3 пайызға да жетпейдi.
Осындай қалыптасқан жағдай республикада ғылымды ойдағыдай
өркендетуде қиыншылықтар әкелетiнiне көз жеткiзу үшiн республикамызда
ғылымды қаржыландыруды 3-4 есе, ғылым және ғылыми қажеттi өтеу
саласындағы кадрларды екi еседен астам көбейту қажет.
Елiмiздiң ғылыми-техникалық потенциал қолдау мақсатында соңғы
жылдары Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Президентi бiр қатар
маңызды шаралар қабылдады. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
1. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 11.03.1996 ж. “Қазақстан
Республикасында ғылымды басқарудың мемлекеттiк жүйесiн жетiлдiру
шаралары туралы” жарлығымен ұлттық ғылым Академиясы, қазақ
ауылшаруашылық ғылымдар академиясы және ғылым мен жаңа технологиялар
Министрлiгi бiрiктiрiлiп, Республика Үкiметiнiң құрамындағы бiртұтас
орталық атқарушы орган — Қазақстан Республикасының ғылым академиясы
құрылды. Ол мемлекеттiк ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асырады және
ғылыми зерттеулердi мемлекеттiк бюджет есебiнен қаржыландырады. Бұл
Жарлық ғылыми-зерттеулер мен тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарды
контрактылы мақсатты-бағдарламалы қаржыландыру мен басқаруға көшуге жол
ашты. Бiр жағынан, басым ғылыми бағыттар таңдалып, бекiтiлсе, екiншi
жағынан әрбiр ғылыми бағыт бойынша жетекшi ұйым бекiтiлiп, ғылыми-
зерттеу бағдарламалары құрылады.
2. Республика үкiметi ғылым Академиясы дайындаған “Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк ғылыми-техникалық саясатының концепциясын”
бекiттi.
Мемлекеттiк ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асыру мақсатында
өткен жылы ғылым Министрлiгi – ғылым Академиясы төмендегi iс шараларды
орындады:
• фундаменталды және қолданбалы зерттеулердi бағдарламалы-мақсатты
ұйымдастыру және қаржыландыру жақсартылады;
• фундаменталды зерттеулердiң басым бағыттары анықталды, мемлекеттiк
бюджет есебiнен қардыландырылатын фундаменталды зерттеулердiң жобалары
мен бағдарламаларын iрiктеу және сараптау жүргiзiлдi,
• қоғамдық-гуманитарлық сипаттағы ғылыми зерттеулерге мемлекеттiк
тапсырыс қалыптастырылды;
• ғылым министрлiгi – ғылым Академиясы қайтармалы негiзде қаржыландыратын
инвестициялық жұмыстар бағдарламасын құру және орындау тәртiбi туралы
Ереже бекiтiлдi;
• ғылыми-техникалық сферада шағын және орта бизнестi дамыту бағдарламасы
құрылды.
Ғылымға бөлiнетiн бюджет қаржысының тапшылығы жағдайында, жуық
арадағы 5-7 жылда Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық дамуын
басқаруда ғылыми-эерттеу мекемелерi мен жеке ғылымдарды инновациялық
қызметке тарту мәселесiне басты назар аударылуы керек.
Осы кезеңде Қазақстан Республикасында инновациялық қызметтi
дамытуға мыналар негiз болады:
1.Отандық өндiрiстiң төмен тиiмдiлiгi және осыған сәйкес
өндiрiлетiн тауарлардың сыртқы және iшкi нарықта бәсеке қабiлеттiгiнiң
төмендiгi;
2. Қолда бар елеулi ғылыми-техникалық потенциалдың өкiнiшке орай
жылдан-жылға төмендеуi;
3. Қазақстан Республикасының әлемдiк қатынастарға белсендi түрде
енуi нәтижесiнде озық шетелдiк тәжiрибенi қабылдау мүмкiншiлiктерiнiң
пайда болуы;
4. Интеллектуалдық және өнеркәсiптiк меншiктi қорғау жүйесiнiң
қалыптасуы.
Ғылыми-техникалық революцияның қазiргi кезеңiнде бәсеке
қабiлеттiктi жоғарылатудың бiрден-бiр негiзi ғылыми зерттеулер болып
табылады. lшкi, әсiресе әлемдiк нарықта белгiлi орын алуды көздейтiн
кәсiпорындар қабiлетi жоғары болуы керек, жаңа ғылыми идеяларды,
технологиялық шешiмдер мен ноу-хауды пайдалана бiлетiндей болуы керек.

2.2. Аймақтық ғылыми-техникалық потенциалының қазiргi жағдайың талдау

Президентiмiз Н.°. Назарбаев Ѕсын№ан “Іазаєстан-2030”
стратегиялыє ба№дарламасында ѕкiметтi белсендi инструменталдыє
диверсификация саясатына кјшу керектiгi, макродегейден микродегейге
кјiл бЅру кезеiнi негiзгi ерекшелiктерi:
1. орталыєты јкiлеттiктерi барынша аймаєтар№а берiлуде;
2. јндiрiс пен №ылыми — техникалыє институттарды нарыєєа
бейiмделу
процесi аяєталуда,
3. бiлiм беру институттары iрi аймаєтыє университеттерге бiрiктiрулiде,
я№ни ёр тѕрлi
салаларды №ылымдары бiрлесiп жЅмыс атєара алады.
БЅл факторлар мемлекеттi “аймає кѕштi болса – орталыє кѕштi”
принципi бойынша дамуына єажеттi жа№дайлар тудырады. Облыстарда,
Отѕстiк Іазаєстан облысында да, “ѕмiтсiздер” тобына жататын јндiрiстер
баршылыє. Іазiр олар тоєтап тЅр немесе Ѕзає уаєытєа тоєтатыл№ан.
Бёсекеге єабiлеттi №ылыми-сиымды јнiм јндiруге кјшу арєылы №ана оларды
жандандырып, инвестициялар тарту№а болады. БЅл мёселенi шешуде аймаєтыє
№ылымдары ѕлкен роль атєарады.
Облыстыє єалаларында кейбiр салалыє №ылыми-жобалау мекемелерi
№ана бюджеттiк єаржыландырусыз нарыєєа јту жа№дайында саєталып єала
алды. Оларды жеткiлiктi №ылыми-техникалыє потенциалы, сондай-ає кей
жа№дайларды јндiрiстi єайта жа№ырту жобалары да болады. ґндiрiстi
диверсификациялауды индустриалдыє саясатын жѕзеге асыру ѕшiн аймаєтыє
университеттердi, салалыє №ылыми-зерттеу институттары мен басєа ды
№ылыми орталыєтарды кѕшжiгерлерiн бiрiктiрiп, белсендi инновациялыє
єызметке тарту мёселесi туып отыр. БЅл мёселенi шешу ѕшiн Отѕстiк
Іазаєстан облысыны потенциалы едёуiр кѕштi деп сенiмдi тѕрде айту№а
болады. 3-шi кестеде келтiрiлген мёлiметтер осы№ан дёлел бола алады.
Отѕстiк Іазаєстан облысы јнеркёсiбiн тиянаєты дамыту ѕшiн
№ылымны маызды ба№ыттарында №ылыммен айналысып, жЅмыс iстеп жатєан
703 №ылым докторлары мен №ылыми кандидаттары, жобалау жёне
технологиялыє жЅмыстар атєаруда. БЅл Іазаєстан Республикасында№ы №ылым
докторлары мен кандидаттарды жалпы саныны 4,5 пайыз єЅрайды.
Отѕстiк Іазаєстан облысында 189 техникалыє №ылым докторлары мен
кандидаттары, 63 химялыє №ылым докторлары мен кандидаттры жЅмыс iстеп,
№ылыммен айналысады. Сонымен, Отѕстiк Іазаєстан облысыны №ылым
ёуелетiнде техникалыє №ылымдарды ѕлес салма№ы басым (№ылым
докторларыны жалпы саныны 26,8% жёне №ылым кандидаттарыны 26,9%).
БЅл зады єЅбылыс, јйткенi облысымызда бѕгiнгi мемлекеттiк
университетiнi негiзiн єЅрайтын байыр№ы техникалыє жо№ар№ы оєу орны
болды.
Облыста№ы химия №ылымдарыны кандидаттары республикалыє
кјрсеткiштi 14,5%, докторлары – 12,7% болды. Облыста 163 техника
№ылымдарыны кандидаттары (республикалыє кјрсеткiштi 20,6%), 26
техника №ылымдарыны докторы (республикалыє кјрсеткiштi 16%) ебек
етуде. Бiр сјзбен айтєанда, отѕстiк јiрде “техникалыє
интеллигенцияны” елеулi бјлiгi шо№ырлан№ын.
3-шi кестенi талдау жасасає, экономикалыє жёне за №ылымдарыны
мамандары жетiспейтiгiн кјремiз.
±ылым докторларыны арасында 40 жасєа дейiнгi №ылымдарды ѕлесi
бар жо№ы 2,1%, кандидаттарды арасында — 3% болды.
Жас №ылымдарды ѕлесiн арттыру ѕшiн маєсатты тѕрде аспиранттар
дайындау мёселесiне кјп кјiл бјлу керек.
Аспиранттарды жалпы саны облыста 2000 жылы – 422 адам болды. (4-
шi кесте)

4 кесте
Отѕстiк Іазаєстан облысы бойынша аспиранттар саны.

Кјрсеткiштер 2000 жыл 2001 жыл 2000ж. 2001
жыл№а %
Аспиранттар саны, (адам) 375 422 112,5
Соны iшiнде:
ґндiрiстен єол ѕзiп оєы№андары 252 287 113,9
ґндiрiстен єол ѕзбей оєы№андары

123 135 109,8
±ылыми мекемелерде соны iшiнде:
-јндiрiстен єол ѕзiп
-јндiрiстен єол ѕзбей 26 32 152,4
14 20 142,9

12 12 9,5
Жо№ары оєу орындарында соны iшiнде:
-јндiрiстен єол ѕзiп
-јндiрiстен єол ѕзбей 349 390 111,7

238 267 112,2

111 123 110,8
Аспиранттардышы№арылуы
78 62 79,5

БЅл кестенii кјрсеткiштерiн талдау жасасає, 2001 жылы
2000 жылмен салыстыр№анда аспиранттар саныны јскенiн, я№ни №ылымда адам№а
отайлы јзгерiстер бола баста№анын кјремiз.

Кесте N5
Жо№ары жёне орта оєу орындары студенттерi саныны динамикасы
N кјрсеткiштер Іазаєстан Республикасы Отѕстiк Іазаєстан облысы
1980-1989-1991998-191999-20198 0-11989-19
1981 0 99 00 981 90
1 Минералдыє 88,3 382,013 1430 1656,4
тыайтєыштар, мы
тонна
2 Кѕкiрт єышєылы, 551 1507,0 3293,0 3086,0 3151 2349,0
мы тонна
3 Каустикалыє сода,- — 42,6 57,5 215,8 99,6
мы тонна
4 Синтетикалыє — 11,3 38,2 177,7 215,8 99,6
смола, мы тонна
5 Химиялыє 5,0 12,9 19,3 21,0 17,4 8,5
талшыєтар, мы
тонна
6 Синтетикалыє 12,5 42,3 92,2 104,8
жу№ыш заттар, мы
тонна

Бiр адам№а шаєєанда№ы негiз№i химиялыє јнiмдер јндiрiсiнi шет
елдермен салыстырып кјрейiк.

7-шi кесте
Бiр адам№а шаєєанда химиялыє јнiмдер јндiрiсi(1992ж.кг)
N ґнiм тѕрлерi Англия АІШ Франция Жапония Іазахстан
1 Кѕiрт єышєылы 44,9 150,2 78,5 54,5 192,5
2 Каустикалыє сода 19,1 47,4 27,0 25,7 3,59
3 Минералдыє 36,3 92,3 84,2 15,3 89,2
тыайтєыш
4 Синтетикалыє смола34,1 90,9 61,2 76,5 11,08
5 Химиялыє талшыє 7,1 15,4 4,3 14,9 1,3
6 Синтетикалыє 4,8 9,1 10,0 9,7
каучук …
7 Синтетикалыє жу№ыш20,2 14,6 12,9 8,0 6,5
заттар
8 Лактар мен бояулар11,5 18,7 15,0 15,3 …

Халыє шаруашылы№ына химия јнiмдерiнi негiзгi тЅтынушылары
мыналар: ауыл шаруашылы№ы химия јнiмдерiн жалпы тЅтынуда№ы жалпы ѕлес
салма№ы – 16,2%, єЅрылыс — 15%,
єара жёне тѕстi металургия – 13,2%, … жалғасы