ХІХ ғасырдағы Францияның әлеуметтік экономикалық және саяси дамуы

XVIII ғасырдың соңындағы шексіз монархиялық билік бір кезде біртұтас
ұлыттық мемлекет құруда үдемелі рөл атқарса, енді кертартпа күшке айналып,
ақсүйектер мен дін қызметшілерінің мүддесін қорғауы капитализмнің дамуын
тежеді. Ел ішіндегі сауда саласының кеңеюіне табиғи шаруалар қожалығының
кедергі болуы феодалдық қатынастарды жоюды қажет етті. Бұған шаруалар да,
буржуазия да мүдделі еді. Өнеркәсіп пен сауданың еркін дамуын цехтың
ұйымдастырылуы тежеді. Буржуазия цехтық құрылысты жоюға мүдделі болды және
саудадағы, банк ісіндегі, несиелік, құқықтық, кедендік жүйедегі салықты жою
үшін күресті.
XVIII ғасырдың 80- жылдары феодалдық абсолюттік билік дағдарысы
асқына түсті. Ғасырдың орта тұсында орын, алған экономикалық өрлеу
тоқталды, елдің шаруашылығы нашарлап кетті. 1787 -1789 жылдары өндірісттік
– сауда дағдарысы тереңдеді. Қалалар мен ауылдарда ашығушылар саны көбейіп,
төменгі әлеуметтік топта кедейшілік кең етек алды. Мұның бәрі олардың күшті
қарсылығын тудырды.Осы кезде жоғарыдағылардың да дағдарысы
басталғанеді.Монархия күйреу алдында тұрды.1614 жылданбері францияда бас
штаттар,яғни феодалдық –сословиелік уәкілдіктің жоғарғы мекемесі
шақырлмаған еді.Дворяндар бас штаттарды шақыруды талап етті.Халық қолдауын
сезінген депутатар өкіметке қарсышығуға бел байлады.олар мемлекеттің таптық
принципін әшкерлеп,17маусымда өздерін ұлттық жиналыс деп жариялады.
20маусымда дөңгелек залға жиналған ұлттық жиналыс
депутатары,конситутцияның негізгі ережелері дайын болмайынша,залдан
шықпайтындарына ант берді.1789жылдың 9-шілдесінде жиналыс мүшелері өздерін
ұлттық құрылтай жиналыс деп жариялады.Король XVI людовик пен сарай
маңындағылар толғағыжеткен төңкерісті қарулы күш көмегі мен басуға шешім
қабылдады.
Революцияның басталуы.1789 жылдың 12 маусымында,Париж қаласында қаржы
министрі Н.А.Неккер өз еркімен қызметтен кетті деген хабар тарап,әскер
ішінде толқулар басталды.13 шілдеде парижде көтеріліс бұрқете
қалды.Ертеңінде таңертеңгілік париж көтерілісшілердің қолында
болды.көтерішілердің соңғы қимылы бастилияны алумен аяақталды.Бұл француз
революциасының басталғанаын білдірді және бұл оның алғашқы жеңісі болды.
1789 жылғы революцияның басты саяси жетістігі буржуазия мен халықтың
одақтасығы арқасында абсолютік билікті құлату болды. Басты саяси басқарушы
мекеме болып құрылтай жиналысы танылды, оған мүше болғандар негізінен
буржуалар еді. Жергілікті билік буржуазияның қолына көшті осылайша
францияда аса маңызды тарихи оқиға мемлекетік биліктің буржуазияның өтуі
биліке асты.
1789 ж тамызында өткен құрылтай жиналсы екі маңызды құжат қабылдады.
4-11 тамыздағы декрет бойынша феодалдық жеке борыштар мен шіркеу ондығы
жойылды. Бірақ негізгі жер мен байланысты мінтеттер сақталынып қалды. Жер
сенорлардың жеке меншігі болып табылып оларды тек қана сатып алуға жол
ашылды.
26 тамызда жиналыс адам және азамат құқықтарының деклкрациясын
қабылдады. Деклкрацияның 17 бабында революциялық принцп ретінеде ағрту
идалдарры халық егемендігі принцп і әрбір адамның заңының алдында теңдігі
сөз және баспасөз ар ождан бостандығы жөнінде жазылды.Өз позициясын
нығайту мақсатында жиналыс буржуазиалық өкметі қалыптасытыруға белсенді
түрде келіседі. Азаматық теңдік принціпін ұстай отырып жиналыс таптық
жеңілдіктер және дворияндық титулдар мен гербтерді, сондай ақ дворяндық
мұрагерлікті құртты. Өздерінің кәсіпкерлік еркін қызметін бекітіп, олао
мемлекеттік шектеуді және цехтік жүені жойды.
1789 жылдың құрылтай жиналысы шіркеу қызметкерлері мүлкін қайта қайтару
туралы декрет қабылдады. Билік басында тұрған орташа монархияшыл
конститтшылар көпшілік бұқараны наразылығын туғызды. Қоғамдық саяси күресте
саяси клубтардың маңызы өте зор болды.1789 жылы ұйымдасытырылға
якопшілер клубы аулие Якоб жиналатындарды осылай атады. Францияның саяси
өмірінде үлкен рөл атқарады. Саяси дағдарыс барысында революциялық
топтардың жіктелуі өте айқын байқалады 1791 жылы 21 маусым түні кароль
отбасымен парижді тастап шықты. Варенн қаласында бет алған жолда оларды
қарулы ұлттық жасақшылар танып, парижге қайтарды. 1791 жылы құрылтай
жиналысы францияда буржуазиялық конститутциялық монорхияны бекіткен
концтитутцияны дайындауды аяқтады. Заң шығарушы билік зац шығарушы
мәжіліске атқарушы билік мұрагерлік манархқа және ол тағаиындалған
министірлерге негізделеді. Сөйтіп құрылтай жиналысы ірі буржуазияның
әлуметтік және саяси билігін заңды түрде бекітті.
Монархиның құлауы Бұрыны билеші топтың көпшілігі дворияндар
революциямен бітіспес күрес бастады. Варенн дағдарысынан кейін имиграция
яғни басқа елдерге қоныс аудару үрдісі ұлғайды Француз революциясы
басқа Еуропалық мемлекеттердің феодалдық күшке қарсы күресіне жол салып
берді Австирия мен Пруцияда ортақ мүденің яғни революцияға деген
өшпенділік пайда болуы олардың арасындағы қайшылдықты жеңе алды. 1792
жылы Пруция мен Австрия Францияға қарсы әскери одақ құрды. Бұл Еуропалық
мемлекеттердің француздарға қарсы құрылғани алғашқы куалициясы еді.
1792 жылы 20 сәуір күні франция австрияға соғыс жариялады. Соғыс
барысы Франция үшін сәтсіз болып, Францияға нақты қауіп төнді.
Революциялық көңіл күйде хылық көтерілді . 1791 жылы монорхиялық
концтитутцияны негізге алған бүкіл мемлекетік саяси жүйе құлау алдында
тұрды.
Саяси дағдарысты күшие түсуіне орай бір елдегі демократиялық
қозғалыстар королді құлатуды және монорхияны жойуды талап етті. 10 тамыз
түні парижде көтеріліс басталды, көтерілісшілер королдің Тюильери сарайын
басып алды.1792 жылы 10 тамыздағы көтеріліс революцияны жаңа деңгейге
көтеріп, ескі тәртіп қалдықтары демократиялық жолмен жойылды. Көтеріліс
барысында манархия іс жүзінде құлады.жиналыс xvi людовикті тақтан
тсірді.Қайта қалпына келтірген коалиция әскері шабуылға шықты.20қыркүйекте
коллермен мен дюмурье қолбасшылық еткен револютциялық армия
пруссиялықтардың шабуылын тойтарып,вальми жерінде оларды франция
шекарасынан кейін шегінуге мәжбүретті.
Республиканы жариялау.1792 ж.20 құркүйекте ұлттық конвент өз жұмысын
бастады.21 құркүйекте королдік билікті жою туралы декрет қабылданды.Ал 22
қыркүйекте франция республика болып жарияланды.конвенттің жоғарғы орындағы
113 депутаты сол жақ қанатты құрады,оларды таулар немесе монтаньярлар
(франц.montagne-тау) деп атады.Олардың белгілі
жетекшілері:Робеспьер,Марат,Дантон болды. Конвенттің оңжақ қанатын 136
депутат құрады, оларды жирондықтар деп атады, өйткені олар жиронда аймағнан
шыққан депутаттар еді.Ал орталық бөлігін құраған 500 депутат ешқандай
топта болмағандықтан, олар конвенттің батпағы немесе тегістігі деп
аталады.
Конвент сотына берілген xvi людовикке ұлт еркіндігіне және мемлеккетік
қауыпсыздікке опасыздықжасады деген кінә тағылып,өлім жазасына
кесіледі.1793ж.21 қаңтарында оныңбасы алынды.
1792-1793ж.қысында қалалық және ауылдық бұқара ревалютцияны әрі қарай
жалғастыруды батылталап етті.Күн тәртібінде азық-түлік мәселесі өзекті
болды.Халықтың экономикалық жағдайы күрт нашарлап кетті.Бірінші кезектегі
азық-түлікке тұрақты баға қою қажеттілігі туды.
Кордельлер саяси клубы секциясында қала кедейіненшыққан революционер кюре
жак ру,пошта қызметкері жан варле және олардың ізбасарлары бағаның жоғарғы
деңгейін нақтылауды талап етіп,үгіт-насихат жүргізді.
1793ж.көктемінде ревалютция жаңа дағдарыс кезеңіне аяақ басты.Ауылшаруалары
буржу азияаның ауылға қатысты әділетсіз саяасатына өздерінің
наразылығынбілдірді.бұл кезде әскер жағдайы да күрт нашарлап кеткен
болатын.Республикаға төнген жаңа қатер бүкіл халықтың күшін топтастыруды
қажететі.бірақ бұған жирондықтар қарсы шықты.жирондықтардың саяасаты
ревалютция жеңісіне қауып туғызды.
Я кобшілдер,секцияларың көпшілігі,комуна мүшелері,кордельер
клубы,құтырғандар бірауыздан жирондықтарды жоюкерек деген пікірде
болды.жирондықтарға қарсы көтерілісті ұйымдастыруды астаналық нағыз
ревалютциялық болімдер басқаруға кірісті.
10тамыздағы ревалютциялық тәжіриебеге сүйеніп,олар көтеріліс комиттетін
құрып,1793ж.31 мамырда қарулы күштің көмегімен жеңіске жетті.
Яакобшілдер диктатурасы.Жирондықтар құлағанан кейін саяаси билікке
якобшілдер келді.ревалютция жаңа күштерді жинай бастады.Елдерде
ревалюциялық диктатура өкіметі құрылды.ол буржу азиялық-демократиялық
ревалютцияның жетістіктерін нығайтуда батыл шаралар қабылдады.
Монтаньялар аграрлық мәселелерді шешу арқылы якобшіл Конвенттің халық
бұқарасымен байланысын нығайтуға тырысты.1793ж.3маусымында шетелге қоныс
аударғандарыңиеліктерін мүмкіндігінше ұсақ бөліктермен 10жыл көлемінде өтей
алатындай етіп несиеге сату жөнінде заң қабылдайды.
10 маусыда қабылданған заң бойынша барлық қауымдастық жері қауым
шаруаларының жеке меншігі деп жарияланды.шаруалар кезінде мырзалар олардан
тартып алған жерлерін қайтаруды талапетті. Егер бұл шешімді тұрғындардың
үштен бірі қолдаса,онда барлық қауымдастық жер әр шаруаға жеке иелікке
бөлінуге тиіс.Ақыр соңында,1793ж.17 шілдесінде қабылданған декрет барлық
федолдық міндеттерді толығымен жойды.
1793 жылдың 24 маусымында Конвент Францианың жаңа конституциясын
қабылдады.Конституция республика үкіменттінде бір палаталы жиналыс болуын
қарастырды.Сондай — ақ демократиалық құқықтар мен еркіндіктер жариаланды.
Революцианың өрлеу кезінде пайда болған якобшілердің буржуазиалық-
демократиалық конституциасы халықтың талаптарын қанағаттандырды.
Бірақ та шілде-тамыз айларында республиканың жағдайы қиындай
түсті. Коалиция әскері республикаға қарсы шықты,сөйтіп,эканомикалық жағдаи
нашарлап,азық түлік дағдарысы бастаклды.
1793 жылдың шілдесінде Конвент Қоғамдық құтқару комитетін
тағайындады және оның өкілдігін кеңейтті. Комитетті Ребеспьер басқарды.
5 қыркүиекте санкюлоттар (қала кедеилері) өкілдерін бастаған
Шометт пен Эбер Конвентке халық талабын жеткізеді.Ал 17 қыркүйекте
сенімсіздер жөнінде арнайы заң шығарылады,ал сенімсіздердің қатарына
бұрынғы дворяндар жатады .
Әлеуметтік- эканомикалық салада якобшілдер диктатурасы қалың
бұқараның қысымы мен бекітілген айналым саласын реттеуді жүзеге асыра
бастады. 1793 ж 29 қыркүйекгіндегі жалпыға ортақ жоғары баға жөніндегі заң
қабылданады.
Якобшілдер тобының реболютсиаға қарсы күштермен күресі және оларға
қарсы жүргізілген зорлық-зомбылығы күнделікті іске айналып кетті.
1793 ж қыркүиегінде Жак Ру және Жан Варле абақтыға қамалып, кейін
олардың жақтастары да осындай күй кешті.
Осы жылдың қазан айында Конвент жаңа республикалық күнтізбе мен жыл
санауының жаңа жүйесін кіргізеді. Жаңа ғасыр республиканың бірінші
күнінен, яғни 1792 ж 22 қыркүйегінде республиканы жариалаудан басталатын
болды.Якобшілдер хаоықтық білім беру жүиесіне де көп көңіл бөледі.1793 ж
19 желтоқсанда Франциада тұңғыш рет жалпыға бірдей тегін білім беру туралы
заң қабылданды. Мемлекеттік мекемелер политехникалық мектеп, өнер және
қолөнер ән-күй консерваториясын,Луврда (бұрынғы король сарайында) мұражай
ашуға байланысты, ұлттық мұражай ұйымдастыруға қатысты бірқатар шаралар
өткізілді.
Якобшілдер үстемдігі республиканың қауыпсіздігін қамтамасыз етіп,
елдігі барлық қарулы күштерге өзгерістер еңгізді. Ең алғаш рет Францияда
қысқа мерзімде жалпыға ортақ Ұлыттық гвардия құрылды.
Якобшілдер диктатурасы 14 үлкен армия болімшесін ұйымдастырды. 1793ж
күзі мен қысында барлық майданда елеулі алға жылжу байқалды.
Якобшілдердің және олармен бірікен әр түрлі қоғамдық топтардың ортақ
жаулармен күрес аяқталуға таянды. Осы кезде якобшілдердің өз ішінде
қайшылықтар мен алауыздық күшейе түсті. Якобшілдер партиясының негі
басшылары Робеспьрдің сыбайластары болды. Олардың идеалары ұсақ және орта
кәсіпкерлер еді.
1793 жылдың күзі мен қысында якобшілдердің ішінде қайырымдылар ағымы
қалыптасып, оны Жорж Дантон басқарды. Қайырымдылар якобшіл диктаторлық
тәртібін тез арада ауыстырып, жұмсартуға тырысты.
Қайырымдылар нағыз революционерлер қарсы шығып, … жалғасы