ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақстандағы капиталистік, сауда-ақша қатынастарының қалыптасуы

ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақстандағы капиталистік, сауда-ақша
қатынастарының қалыптасуы.
ХІХ ғ. Екінші жартысында Қазақстанның экономикасы айтарлықтай
өзгерістерге ұшырады. Бұл кезеңдегі Ресейдегі капитализмнің
дамуы қазақтардың орасан зор территориясын қамтыды және тауар
– ақша қатынастарының жедел өсуіне әрі капиталистік
тәртіптіьң пайда болуына ықпал етті.
ХІХ ғ. ІІ жартыстында Қазақстанға реселік капитал белсене
ене бастады. Оны салудың негізгі саласы, өлкеміз аса бай
патйдалы қазбаларын өндіру мен өңдеу саласы, сондай-ақ
ауыл шаруашылық шикьізатын өңдейтін өнеркәсіп пен сауда
саласы болды. Мысалы, тұз кәсіпшіліген капиталистік сиьпаттағы
өндірітстің барлық белгілері тән болды.
ХІХғ. соңында банк капиталы ене бастады және Қазақстан территориясында
несие торабы пайда болды. Катпалистік несие де дами бастады. XIX ғ. соңына
таман — XX ғ. басында Қазақстан территориясында қарапайым банк
операцияларын жүзеге асыратын қазына қорларын сондай-ақ 345 несиелік және
сауда сақтау серіктестіктерін есептемегенде 44 банк мекемесі жұмыс істеді.
XIX ғ. соңында Қазақстан территориясындағы негізгі банк Орал, Қызылжар
(Петропавл), Семей, Омбь және т.б. қалаларда бөлімшелері бар мемлекетік
банктер болды. Несиелік мекемелердің орталығы Ақмола облысында болды.
Сондай-ақ Қазақстанда Сібір сауда банкісінің 7 филиалы болды, екінші орында
5 бөлімшесі бар орыс сауда-өнеркәсіптік банкі болды.
Несиелер құны бойынша, бірінші орында мал мен ет саудасы, екіншіде-
нан, үшінішде — аралас тауар саудасынан тұрды.
Капиталистік қатынастардың дамуы сауданың дамуына да елеулі әсер етті.
Ресей капиталы өлкенің ең алыс түкпірлеріне де еніп, жергілікті мал
шаруашылығын Ресейдің, Орта Азияның Батыс Еуропаның нарықтары мен одан да
тығызырақ байланыстыра түсті. Сауданың негізгі объектісі мал болып қала
берді. Ақмола, Қарқаралы, Сарысу уездерінен жыл сайын Ресейге 60000 бас ірі
қара және 200000-дай қой басы әкетілген. Астық саудасының ірі орталықтары
Орал, Орынбор, Семей болды, мұңда астық Қостанай, Ақтөбе, Орал, Түркістан
уездерінен әкелінді. Астықтың бір бөлігі Ферғана, Ташкент, Бұқараға
жөнелтілді.
ХІХғ. екінші жартысында Қазақстанда жәрмеңкелік сауда тарала батады.
Ірі жәрмеңкелер Ақмола облысында — Тайыншыкөл, Константиновская,
Петровская, Қоянды, Семей облысында — Шар, Жетісуда —
Қарқаралы, Сырдария обльсында — Алматы, Орал облысында — Ойыл, Темір
жәрмеңкелері жұмыс істеді. Бұлар айналымы 1 млн. рубль және одан да көбірек
жұмьс құрған неғұрлым ірі жәрменкелер болды. Көбінесе сауда тең емес
болатын, мысалы, жарты пұт шай мен бір пұт қантқа қой, құны 15 — тиыннан
аспайтын ұстараға — қой, самаурын — 20-25 қойға айьрбасталатын.
Қазақстанның Орта Азиямен, Монғолиямен, Қытаймен сауда зор маңызы
болды.
Астықты сатудың және оны шекаралас аудандарға шығарудың табыстылығын
назарға алған жергілікті капиталистер өздерінің қаражатын, ХХғ. басында
капиталдың анағұрлым шоғырлануына қол жеткізген ұн тарту кәсіпшілігіне
салды.

XIX ғасырдағы Қазақстанның әдебиеті мен өнері.
Мәдениет әлеуметтік болмыстың тумасы, бұл тек қана материалдық
өндірістің нәтажесі ғана емес, сонымен қатар адамзат рухының жемісі.
Қазақтардың синкреттік мәдениеті XIX ғ. ортасына дейін терең дәстүрлі болып
келді. Оның бұзылуы күшті көршілердің баса-көктеп енуінің артынша
шруашылықтың құлдьрауына, көшпелітіктің одан әрі экономикалық тиімсіздігіне
әкелген саяси дағдарыстардың салдары еді (мәдениеттің дамуы идеалдың
жоюынынан баяулады). XIX ғасырда тек отырықшы халықтар ғана прогресшіл
өркениет жасады, ал Орталық Азияда не варварлық я болмасын жабайылық үстем
болды-мыс деген қағиданы мұраға қалдырды, -деп жазды Л.Н. Гумилев. Ресей
XIX ғ. 70-ші жылдарына дейін тек өзінің Орта Азиядағы жағдайын нығайтуды
ғана көздеді және империя халықтарының кез-келген өзара әрекетіне жол
бермеді. Солай бола тұра, XIX ғасырда көшпелілер өмірінің буырқанған ағысы
тоқтап қалғандай болды, ол бейбіт өмірдің мөлшерлі мазасыз күймен ауысты
және ұлы суреткерлерге өмірді, байсалды тереңдей түсіп, ой елегінен
өткізулеріне мүмкіндік берді.
Халық поэзиясының жанрларындағы кейбір өзгерістер жайлы Ш.Уәлиханов:
Жырдың формасы, қобыздың өзі тәрізді, тек бақсылардың игілігі болып қана
қалды. Тек солар ғана жындарды буу кезінде қолдана отырып өлеңнін осы
формасын әлі сақтап отыр,-деп жазды. Сөзсіз, жырды туғызған орта өткен
уақытқа қалды. Қазақ даласын әскери бекініс шептерімен қоршау, өсімқорлық
және капиталистік қанау, бірқатар ірі көтерілістер, орталықтан шаруалардың
жаппай қоныс аударуы және осыған байланысты шаруашылықтағы терең дағдарыс,
көшпелі қазақ ауылының моральдық-адамгерішілік жағдайы поэзияда Зар-Заман
деген атпен белгілі пессимистік бағьпты туғызды.
Әдебиеттегі бұл бағыттың басташысы ақын Шортанбай Қанайұлы (1818-1881)
болды. Өзінің шығармаларында ол Зар Замнды Қазақстанның Ресейге
қосылғанынан кейінгі қазақ тарихының кезеңін қайғылы дәуір деп атайды.
Шортанбай қазақ қоғамындағы, далада сауда-ақша қатынастарының дамуы
нәтижесінде пайда болған жаңа әлеуметтік топ — байларды сынайды, жыл бойы
жинаған ақшасын салық төлеуге беретін кедей-жатақтардың ауыр өмірін ашына
бейнелейді. Адамгершіліктің бұзылғанын, екі жүзділікті, адамдардың
дөрекілігін айтып дабыл қақты. Ақын Қазақстандағы егіншіліктің дамуына
теріс көзбен қарады. Оны дәстүрлі әлеуметтік қатынастар мен көшпелі мал
шаруашылығының күйреуімен қазақ қоғамының моральдық-адамгершіліктік
жағында да дағдарыс туады деп есептеді. Шортанбай -пессимист ақын. Ол
осындай жағдайдан шығу жолын көре алмады, адамдарды діннен қорғанып табуға
жөне діни ғұрыптарды сақтауға шақырды.
Шортанбайдың поэзиясымен Дулат Бабатайұлының да (1802-1874)
шығармалары үндес. Өзінің адамгершілікті уағыздайтын өлеңдері Өсиетнамада
ол қазақ халқының өткен өмірін жырлайды. Өзі замандас дәуірді ол жалпы
моральдық азғындық кезеңі деп атайды. Дулат орыстарды қазақ жеріне өткізіп
алған, ХУІІІғ. хандардың әрекетін кінәлайды, қазақтардың болашағын өте
көмескі түрде көреді. Жергілікті өкімет өкілдерін, отаршыл әкімшіліктің
қарақшылық сипатын әшкерелей отыра, Дулат өз шығармаларында патша
әкімшілігіне қызмет ететін қазақтарды сөгеді. Ол дәстүрлі өмір салтын
жақтайды. Қазақстанның Ресейге қосылуын Дулат қазақ халқының үлкен
бақытсыздығы деп бағалайды. Ол жаппай күйзелісті және қазақтардың халық
ретінде жойылып кететіндігін болжаған.
ХІХғ.қазақ әдебиетінде Шығыстың классикалық әдебиетінің тақырыптары
мен сюжеттері кеңінен көрініс тапты ХІХғ. кітаби ақындар, өздері шығыс
тілдерінен, әдебиеті мен тарихынан сусындаған Бұқара, Ташкент,
Самарқандтағы медреселерде білім алды. XIX ғ. соңында қисса, хикаят,
дастандар өте кең тарады. Бұл бағытта Ақылбек Ибн Сабал (60 қиссаның
авторы), Шады төре Жәнгіров, Мәшһүр Жүсіп Көпеев және т.б. жемісті еңбек
етті.
ХІХғ. Қазақстандағы саз өнері — қазақ халқының рухани мәдениетінің
алтын қоры. Бұл көшпенділердің мыңдаған жылдар бойы жинаған барлық
тамашасының шын мәніндегі мұрасы. Сөз өнерінде қазақ халқының бүкіл
творчестаолық таланты мен рухани күш-қуаты шоғырланған. Шынында да бұл
кезең халқымыздың мәдени өмір тарихыңдағы ғажайып кезен болды. Бұл кезде
көрнекті сазгер, әнші, күйшілер өмір сүрді, жасады.

Абай Құнанбаев және оның Қазақстанның
мәдеииетіндегі алатын орны.
Абай Құнанбаев (1845-1904) Семей облысындағы Шыңғыс тауларында
дүниеге келді. Абайдың әкесі Құнанбай тобықты руының көсемі болған.
Бастапқыда үйінде молдадан білім алған Абайды Семейлік имам Ахмет-Ризаның
медресесіне жібереді. Алайда, әкесі Абайға қаладағы оқуын аяқтатпай, ауылға
қайтарып алып, біртіндеп ру басының сот және әкімішлік істеріне даярлай
бастады. Абай, өткір қызыл тіл, ұшқыр ой және тапқырлықты қару етіп
ұстайтын сөз жарыстардың тәсілдерін меңгере бастайды. Сотқа жүгінуішгік
қазақтардың ғасырлар бойғы өмір сүріп келе жатқан әдеттігі заңының
негізіңде жүргізілді. Рулық қырқыстардың ісіне араласқан Абай, қазақтардың
қоғамдық өмірінің аса күрделі механизміне үңіле түседі. Мұнымен бір
мезгілде ол отаршыл Ресей тәртіптерін зерттеп, еуропалық құндылықтарды
санасына сіңіре бастады. Ол қазақтардың дәстүрлерінің аықырының болмай
қоймайтындығын және буржуазиялық капиталистік бастамалардың енуімен
байланысты неғұрлым прогресшіл дәстүрге көшу мүмкін еместігі туралы ойға
келеді.
1886 жылы, 40 жастан аса бере, Абай тамаша Жаз деген өлеңін жазды,
өмірінің қалған 20 жылы жасампаз шығармашылықпен, ақындық қызметімен өтті.
Абай өлеңдер, прозадағы өсиет-қара сөздерін, Ескендір, Масғұт.
Өзім туралы аңыз поэмаларын жазды.
Абай өмірдің жаңа қағидасын ұстанатын еді, өзін туғызған ортадан
бірнеше жоғары тұрды. Ағартушы адамзат қоғамын игі, саналы, прогрессивті
дами түскен түрде көргісі келді. Адамды сана, ғылым, ерік-жігер
көтерегін, прогрессивті дамитын қоғамға ұмтылушылық Абайдың бүкіл
шығармашыльғының басты бағыттарының бірі болды. Оның ойынша, адамның мінезі
қиындықтармен күресінде, осы қиындықтарды жеңуінде ғана

Патша үкіметінің отаршылдық саясатының және ХІХғ. 2-жартысындағы өзінің
күшеюінің нәтижесінде халық бұқарасының жағдайы күрт нашарлап, қазақ
шаруалары күйзеліске түсті. Қазақ кедейлерінің осы бөлігіне қамқорлық
ойлай, Абай оларды жалпы еңбектің формасы ретіндегі жалдамалы еңбекті
жатсынбауға шақырып, өмір сүру жолын нұсқады.
Абай руаралық қырқыстарға қарсы тұрды. Даңққұмар, мансапқор
басқармаларды, қу билерді, қоғамның билеуші топтарынын құлқын сынады. Ол
оның Мыңмен жалғыз алыстым, Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім, Мыңмен
жалғыз алыстым кіна қойма деген ойларынан көрінеді. Қалың елім қазағым
қайран жұртым деген өлеңінде жаны жаралы ақын, даладағы бірліктің,
тәртіптің жоқтығына, ымырасыздыққа налиды, ақша менен билік үшін жаулық
жайлы күңіренеді.
Абай жастарға үлкен үміт артты, ол жүрегі-айна, көңілі-ояу
дегендерге үндеу салды. Халықты ағарту тақырыбы Абайдың шығармашылығында
орасан зор әлеуметтік мәнге ие болды. Білімін таратудан адамдарды
әлеуметтік зұлымдықтан құтқару құралын көрді.
Абай халық бұқарасының творчестволық күшіне қатты сенді және өз
заманындағы қоғамдық өмірдің жағдайында халық бүқарасы өз еңбегінің жемісін
толық пайдалана алатын мүмкіндіктің жоқтығын да түсінді.
Бүкілхалықтық игілік туралы аңсай тұра, Абай ағартушылар деңгейінде
қалды, қоғамды өзгерту туралы мәселе туындаған кезде, бірінші кезекте
ағартушылық пен ғылымдағы реформалар осы жұртшылықты өзгерте алады деп
есептеді.
Абай XIX ғ. екінші жартысындағы қазақ мәдениетінің көрнекті өкілі,
дұрысында да жаңа қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы болып саналады.
Ұлттық және жалпы адамзаттық мәдениетінің үш қайнар көзі:
1) қазақ фольклоры мен ауызша ақындық өнер;
2) парсы және араб әдебиетінің классикалық үлгілерінің дәстүрлері;
3)оры әдебиеті ұлы Абайдың шығармашылығын өзінің нәрімен сусындатты.
Абайдың поэзиясы — қазақы шынайылықтың тамаша туындысы екендігі де
сөзсіз.

ХІХғ. Ағартушылық пен ғылым. Ы. Алтынсарин мен
Ш. Уәлиханов қызметі.
ХІХғ. Қазақстанның мәдени өміріндегі ағартушылық кезең деп аталады.
Дүниежүзілік өркениеттің қатты әсерімен Ресейдің жаулап алып жатқан
шығыстағы жерлеріне терең қызығушылық оянды. Қазақстанға оқымыстылар,
географтар мен саяхатшылар, шығыстанушылар үсті — үстіне келіп жатыр.
Тарихшылар Қазақстанның материалдары бойынша жұмыс істеді. Өздерінің
зерттеулерімен зерттеліп жатқан өлкеге орасан зор үлес қосқан: П.П.
Семенов, Тянь-Шаньский, Н. Северцев, И.В. Мушкетов, В.В. Радлов және т.б.
Білім берудің және мәдениеттің дамуына орыс интеллигенциясы орасан зор
ықпал етті. Қазақстан орыс географиялық қоғамының бөлімшелершің зерттеу
объектісіне айналды. Мұңда мәдени –ағартушылық мекемелері мен
статеомитеттер жұмыс істеді: өлкетану мұражайлары ашылды, ежелгі
ескерткштер, халық ауыз әдебиеті зерттелді, орыс-қазақ мектептері мен
кітапханалар ашылды. Білімге деген құлшыныс пен қызығушылықтың сарынымен
Шоқан Уалиханов, Абай Құнанбаев, Ыбьрай Алтынсарин бастаған қазақ
ағартушыларының сүт қайшғы қалыптасты.
Шоқан Уәлиханов (І835-1865жж.) — аса көрнекті ағартушы, ғалым және
зерттеуші Құсмұрын бекетінде дүниеге келді. Он екі жасқа дейін Шоқан хан
ордасында білім алды. Бала күнінен-ақ Шоқан сурет ден шығыс поэзиясына
үлкен қызығушылық танытыпты. … жалғасы