Хайуанат жайындағы ертегілер

Авторы: Мұхтар Әуезов

Бұл ертегілер де ескі заманнан келе жатқан ең бір көне түрдің бірі. Адамның өзінен өзге, жанды жансыз дүниенің ішінде, ерте күннен ең көп араласатын ортасы осы жан-жануар, неше алуан дос-қас хайуанат ортасы. Ол сан алуан, сан сырлы, санап бітіргісіз жұмбағы көп, ерекшелігі, ерсілігі көп иен дүние. Есте жоқ ескі заманнан бері қарай адам сол жануар-хайуанат дүниесімен әр күйде ойласу арқылы, олардың алуан-алуан жаратылысы, мерзім-машығы, тірлік тәсілі, өзгешеліктері туралы көп нәрсені білген, таныған. Тіс, тырнақты жыртқышы, қалың сауыр мықтысы, қанатты қырағы ұшқышы, су асты, жер астының жайыны мен долысы, қаскөйі мен момыны, жеміті мен жемірі, ұлысы мен кішісі, әлдісі мен айласызы бәрі де ертедегі адамды сансыз көп қиялға, ойға, тәсіл-тәжірибеге, алыс айлаға салындарған.

Бұл дүниенің бірінен адам қорқатын, жеңілетін. Бірін керегіне, көмегіне жаратып, ішіп-жеміне жаратып, пайдаланып салмақ салатын. Мысалы, барлық ұзақ тарихи тіршілігін үй хайуанымен, мал атаулымен нық байланыстырған елдің бірі қазақ халқы және қазақпен туысқан, қандас талай ескілі-жаңалы елдер. Жаңағы ұзақ айластық арқасында бұл елдер өздері істес болған жан-жануардың бәрін тек біліп қана қойған жоқ. Олар жайында толып жатқан аңыз әңгіме, арман қиял, нелер сұлу саналы жыр ертегілер де тудырған.

Жақыннан таныған қол мүлкі малының жаратылыс, мерзім машығын білуден басқа, олардан сыртқары, жайын, жабайы хайуанаттар туралы да сансыз көп тәжірибе, түсінік білім жиып, тағы талай көркем әңгімелер тудырған. Жанды заттар дүниесін өзіне дос күш, қас күштерге бөліп тірлік үшін жасалатын алыс-тартыстың неше алуан құбылыс халдерін әңгіме еткен.

Жан-жануар мінезінен адамның қоғамында болатын қастық-достық, қомағайлық-қорқаулық, аңғалдық-аярлық, долылық-кекшілдік, момындық-сотқарлық сияқты көп-көп күйлердің елесін көрген. Хайуанат тірлігімен, мінез тартыстарымен адам тірлігі, адам мінез тартысы арасында ерекше ұқсастық барын тауып таныған. Сол мінездерді ұлғайтып адам санасындай санаға, есепке, ақыл тәсілге жеткізіп, тіл орамға келтіріп әңгімелейтін болған.

Хайуанат жайындағы әңгіме-аңыздардың бір алуаны осындай болса бұның екі түрі бар еді. Бірінде хайуан мінез-құлықтарын дәл хайуанның өзін суреттеу үшін айтпай, адамдағы мінез құлыққа бейне, тұспал, мысқыл есебінде қолданған. Адамдағы кемдікті, мінді бадырайтып, ұлғайтып жиренішті етіп көрсету үшін, сондай сын арқылы жаманшылықпен алысу үшін мысал етіп алу болған. Ол, хайуанды анық хайуан етіп суреттейді. Оның жанды-жансыз дүние арасындағы өз қалпы, кейпімен жүрген шындығын, болмысын адам өз түсінігі арқылы анықтап, айқындап, жетілте өткірлеп көрсетеді. Бұл соңғы түрге де әсірелеп ұлғайту қосылатын кездер бар. Бірақ дәл бұл түрдегі ұлғайту адамға айна қып көрсету емес, мысқыл емес. Хайуандардың ерекше сырына, жұмбақ бітім жайына, өзгеше өмір тәсіліне, ерен жат сырына таңдану болады. Ғайып күшіне, құдіретіне қатты сенгендік, иланып, табынғандық та болады.

Осының салдарынан талай елдердің ескі, ерте тірлігінде әртүрлі жыртқыш аң, немесе үй хайуандарының кейбірлерін киелі, құдіретті деп қастерлеу болған. Иә, кие қуаты бар деген хайуанат ішінде арыстан, аю, қасқыр, бұқа, жылқы сияқтылар болғаны бар. Кейбір ескі діндер бұл нанымды діндік шарт, парыз етіп көтергені де көп.

Қазақ халқының да ертегі ескілігімен, көне дініне қарасақ сол жаңағы нанымдарға көп орын берілгені байқалады. Осы текті ертегілер қазақтағы хайуанат жайындағы ертегілер ішіндегі ең ескі ертегі болу керек. Бұнда мифтік, тотемдік (белгілі аң хайуанды киелі санап, қастерлеу) нанымы бар. Сондай аңның бірі қазақ ертегісінде қасқыр болады. Бізге мәлім қазақ ертегісінің ішінде қасқыр екі түрлі әңгімеленеді. Бір түрінде, ең ескі түрінде, қасқыр ертегі ішінде әрі қасқыр, әрі адам жынысына киелі дос боп әңгімеленеді. Екінші түрінде қасқыр, өзінің дағдылы қасқырлық қастан мінезімен суреттеледі.

Алғашқы түрдегі әңгіменің мысалы «Ақ қасқыр» ертегісі. Бұнда жас жігіт тас үңгірдің ішінде ақ қасқырға, қаншық қасқырға үйленеді. Қасқыр күйеуіне қырық күнге шейін шыда, не көрсең де көнпіс бол дейді. Қырық күнге шейін ол қасқыр кейпінде болады да, артынан әсем сұлу адамзат қалыпқа түседі. Елден асқан ақылды, асыл жар боп шығады. Сынына шыдаған ерін бақ сәулетке жеткізеді. Әрине бұл ертегінің мазмұнында үлкен мінезділілік өсиеті де бар. Өзі жақсы, өзі мінезді дос, нелер сұм сұрқия жанды да түзеп дос етіп ала алады. Тек өзің мінсіз жақсы бол, сонда жамандық, қастық саған дарымайды деген қорытында шығады. Бірақ сонымен қатар ерте ескі заманда адамның өзіне қастан қасқырды тек жыртқыш хайуан емес, киелі, ерен күш деп түсінгені де білінеді. Анимизм кезінен қалған адамға дос, қас иелердің бір кескіні қасқыр боп бейнеленгені білінеді. Ол діннің ұғым-нанымы бойынша адамға қас иенің саны көп еді. Бірі адамға дерт, малға індет жіберсе, бірі апат-азап, сор жібереді. Сол иелердің қайсысының бейнесі болсын қасқыр бейнесінен жылы, жайлы еместі. Бірақ сол иелердің түрі құбыжық кейіпті бола тұра кейде қастық етпей, мейірленіп достық етіп кететіні де болады деп сенетін. Соны тілеу керек. Бас иіп, табынып тілеу керек дейді. Сондайдан ескі иран елінде арыстанды кие тұту, ескі рим елінде қасқырды кие тұту, ескі индияда сүзеген жайын бұқаны қастерлеу, Алтай, Сібір елдерінің кейбірінде аюды қастерлеу дағдысы туған.

Қазақтың жаңағы ертегісіндегі ақ қасқырдың осындай көнелік ұғым-нанымнан туған өте ескі мәні бар. Сөздің сиқырлы күш-қуатына – магиясына сенген наным бар. Сөз адам бойындағы асыл қуат, соның әсерімен қастықты қашырып, достықты, мейір-бейілді шақыруға болады. «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады» деген мақал сондай аса ескіден келе жатқан діндік нанымның тұқылы, қалдығы болу керек.

Киелі аңнан қазақ ертегісінде қасқырдан басқа да ерекше орын алғандары бар. Ол да көбінесе құстан шығады. Аққу, байғыз, кептер, бүркіт боп келеді. Кейде киелі зат боп жылан жүреді. Солардан басқа адамның үй серігі иттен, аттан да киелі күштер шығады.

«Сырттандар» деген ертегісінде қасқырдың, иттің, жігіттің сырттаны, аттың тұлпары алысқа түседі. Бұл ертегіде қасқыр нақтылы ашық, айқын қастан күш. Ежелгі адамға өш зұлымдықтың жиынтық бейнесі боп кейіптеледі. Қасқыр сырттаны жалғыз баланың туысымен соны жемекке бола жасайды. Баламен бірге оның жау тағдыры, қазасы қоса туған болады. Сол жігітпен бірге дос серігі боп, ажалына арашашы боп құлын тұлпар қоса туады. Дүние адам үшін екі ұдай, жарымы қас, жарымы дос, мәңгі басылмас керісте деген ұғым-наным танылады. Кейін жігітке жәрдемші боп ит сырттаны араласады. Сол ат, ит достығы арқылы қасқыр сырттаны жеңіліп, жігіт аман қалады да үлкен сыннан жеңіп өтіп, үлкен шыңға шығады.

Қасқыр, тағы бір ескі ертегіде адам затын құбылып алдайтын қас күш боп суреттеледі.

«Күйеу қасқыр» деген ертегіде жас, жақсы қызды қасқыр күйеу боп алады. Басында қызды айттыра келгенде қара жорға ат мінген, қара құлын жарғақ киіп, қара түлкі тымағы бар әлемде жоқ сұлу сымбатты жалғыз жігіт боп, айттырып алып кетеді. Оңаша шыққан соң аунап түсіп көкжал қасқыр боп шығады. Бұл ертегі Қазақ әйелінің «мал бергеннің жетегінде кете барады» дейтін еріксіздің, күңдік қалып аса аянышты, қайғылы күйде суреттеумен қатар, тағы да қасқырды адамға қатал, ерекше күш иесі, аяр дұшпан қып сипаттайды. Киелі, сиқырлы жау етіп ұлғайтып көрсетеді.

Осы тексерілген ертегілердің әрқайсысы қасқырды дағдылы қалпынан өзгертіп, әсірелеп сипаттаған ескі нанымдардан туған көне ертегілер. Осындай келбеттері бар қасқырлар турасындағы ертегілер қазақ халқының хайуанаттар жайында айтып жүрген ертектерінің ішіндегі анық қазақтық және анық, ашық ескі ертегілері болу керек. Жалпы дүниежүзілік фольклордың ертегілі түріне қазақ фольклоры қосатын тың, соны жаңалықтар осылар болады. Сол қатарға тағы қасқыр жайындағы бір топ әңгіме, қорқау қасқырлар жайын қосуға болады. Бірақ бұл әңгімелер ескілік жағынан бір келкі емес. Қайта көпшілігі бертіндегі, тарихта болған ер батырларға да кездесе беретін киесі де, сиқыры, аярлығы да жоқ, тек жүйрік, тек таймас қара қайрат иесі қасқырлар болады. Ондай ертегілер қасқыр жайындағы ерекше ертегілердің бір саласы екенін ескерту ретінде аталып отыр.

Хайуанаттар жайындағы ертегілерді неше алуан қасқырлар жайындағы ертегілерден бастадық. Өйткені бұл алуандас ертегілердің саны да көп, орны да зор. Бірақ хайуанат турасындағы қазақ ертегілері тек қасқыр жайындағы әңгімелер емес. Және қасқырдың өзін де тек осы жоғарыда айтылған түрде ғана әңгімелемейді.

Ендігі тексерілетін бір топ ертегілер де өзге хайуандар ішінде тағы да қасқыр кездеседі. Бірақ оларда қасқыр өзге елдердің ертегісіндегідей анық қасқырдың өз бейнесіне жақын суреттеледі. Ондағы аңның бәрі де ескі үнді жұртының, ескі орыс ертегісінің ішінде суреттелген аңдарша арнаулы бір өрескел, келеңсіз бітім тұлғаның қалпында кейіптеледі.

Көп ел ертегілеріндей қазақта да көп ертегілерде бірнеше аң-айуан бір жүреді.

Мысалы қасқыр мен түлкі, қасқыр мен аю, түлкі, кейде қасқыр, түлкі арыстан, түйе аралас жүреді. Бұларды ертегінің әдісінше біріктіретін әңгімелік себеп, мотив – оқыстан кезігу болады. Әрбір аң айуан айнымас мінез иесі болады. Арыстан – өр зорлықтың, асқақ күштің иесі; қасқыр –тойымсыз қомағайлық, жеміттік мінез иесі; түлкі – пәле басы және жауырыны жерге тимес, аяр алдамшы, өзінен өзгенің бәріне іші қас, сырты дос боп жүреді. Ауырдың асты, жеңілдің үстімен жүріп, ұшқан құс, жүгірген аңның бәрін мазақ етіп алдап соғып жүреді. Бұл және әр кезде хайуанаттар жайындағы әңгімелердің күлдіргісі боп араласады. Оған сөйлеген аңның бәрі «түкем, түкем!» деп еріксіз айласынан именіп, жағына сөйлейді.

Өзінше бір алуан келеңсіз, ақылсыз қара күштің иесі боп аю жүреді. Орыс халқының ертегісіндей, қазақ ертегісінде де аю күлкі, масқара боп қалғыш, өрескел бітімді болады.

Момын жазықсыздан, кең тазалықтан осы айуандар арасында жүріп жем болатын түйе бар. Қазақтың бұл алуандас ертектерінде көбінше қойшы араласа жүреді. Ол кейде өзіне түлкіні серік етіп ап, аюдай алып күштерді, айласыз қара күшті тәсілмен ұрып жүреді. Түлкі мен адам алдасып айлакестік салыстыратыны да осы қойшы, түлкі, аю әңгімесінде болады. Көптің есесін жеп жүрген түлкі адамнан алданып, өзі жер қабады.

Қазақ ертегісінде түлкіні алдап жеңетін жалғыз адам емес, кейде, елеусіз кішкентай мақлұқ та болады. «Арыстан, қасқыр, түлкі, түйе, бөдене» деген ертегіде, бөденеден басқасының бәрін жеңіп, жеген түлкіні бөдене алдап кетеді. Бөденені түлкі аузына тістеп тұрып, балаларыңды шақыр дегенде бөдене «маңғыт!» деп өзің шақырсаң балапандарым келеді дейді. Түлкі «маңғыт» деп аузын ашып қалғанда, бөдене аузыңа саңғыт деп ұша жөнеліп түлкіні мазақ етіп кетеді.

Хайуанат жайындағы осы алуандас ертегілердің көбі балаларға арналған күлкі, жеңіл әңгіме боп та кетеді. Ол «Құйыршық», «Қотыр торғай», «Мақта қыз бен мысық» сияқты көп ертегілер. Құйыршық ғажайып түрде ешкінің құйыршығынан біткен кішкентай бала болады. Ол қасқырды, жолаушыларды, үй иесін бәрін алдап соғады. Ажалдан қалып әке-шешесіне келеді. Бұл алуандас ертегілер көп елде бар. Орыста «Бармақтай бала», батыста «Оймақтай қыз» деген ертегінің бәріде кішкене балаға өз қайратыңа сен, қорғаншақ, жасқаншақ болма, батыл бол, тірлік үшін алысуды үйрен дегендей үгіттерді танытады. Және баланы айналадағы жансыз табиғат, жанды мақлұқ, бәрімен туыстыра, табыстыратын терең сырлы ертегілер. Адамның баласы, сол табиғат ортасынан ғажайып түрде туып, сол табиғатқа қайта қайтып батып, сіңетінін білдіргендей болады. Дүниеден адамды оқшау ету, жатырқату емес, батыл табыстыру қиялы, санасы бар ертегілер. Хайуанат жайынан балалар үшін айтылатын қазақ ертегісінің бір алуаны «Күшік пен мысық», «Қотыр торғай» сияқты кішкене жануарлар жайындағы ертегілер. Ақылсыз күшік, айлакер мысық балаға әр жәндікті әр кейіпте танытумен бірге күлкі, көңілді, баланың өз мінезіндей ойнақы күйде әңгімеленеді.

«Қотыр торғай» ертегісінде әңгімелік құбылыс жағынан қызық айтылатын, ерекше түр бар. Қотыр торғай шағымпаз, қотырын ауыртқан шеңгелге ашуланып ешкіге шағады, ол тілін алмаған соң қасқырға шағады, одан жылқышыға, оны байға, байды кемпір шешесіне, шешені желге шағады. Содан қайтадан жаңағылар бірін-бірі қуып ақыры ешкі кеп шеңгелді жейді. Қотыр торғай кегі қайтады. Дәл осы алуанды ертегі орыста да бар. «Ешкі мен жаңғақ» деген ертегі аумаған «Қотыр торғай». Ешкі жаңғақ жеуге кетеді. Теке ешкіні қайырып кел деп қасқырды жұмсайды, ол тілін алмаған соң қасқырды, онан кейін адамды, одан ары аюды жұмсайды. Ақыры әңгіме қайтадан құлдыйлап бірін-бірі қуып кетіп, ең аяғында ешкі жаңғақ алып үйге қайтады.

Мұндай құрылысы бар ертегілерді тізбекті (кумулятивный) ертегі дейді.

Құрылыс ерекшелігінен басқа, балаға арналған бұл ертегіде сол баланың өз мінезін, шағымпаздығын әзіл еткен мағына да бар. «Құйыршық» ертегісінде де сондайлық бала мінезінің тынымсыз, мазасыз тыпырлаған қалпын кейіптеу бар. Ойнақы тынымсыз баланы, тынымсыз ешкінің үнемі жыбырлап, тыным білмей тұратын құйыршығымен салыстырып әзіл ету бар. Кейде хайуанат жайындағы ертегіге «бес ешкілі» шал, дәу сияқты жандар да араласады. «Бай-бай шал» ертегісінде шал мен дәу арасына түлкі түсіп, дәуді алдайды, шалға достық етеді.

Адамға достық ететін жәндіктер жөніндегі ертегілер де қазақтың хайуанат жөніндегі ертегісінің бір алуаны. «Аб жылан» ертегісінде мал тілін білген хан өзі туралы қошқар мен саулықтың достық әңгімесін, маслихатын ұғады.

Ақылшы, хайуандарды әңгіме еткенде оларды өзгеше дана ғып суреттейтін ертегілер де бар. Жылан, тышқан, кептер жайларындағы ертегілер солай келеді. Әсіресе бұндай әңгіменің бір тобын қазақ ертегісі Сүлеймен пайғамбар айналасына жияды. Сүлеймен бар мақұлықтың тілін білгенмен дүниеде ер жынысы мен әйел жынысының қайсысы көп екенін білмейді. Сол жұмбақты Сүлейменге байғыз шешіп береді. Әйелдің бірі артық, үйткені әйел тілін алған еркекті әйелге қосамын дейді.

Қазақтың хайуанат жайындағы ертегісінің тағы бір мол тобы үй хайуандары туралы болады. Айнымас берік, есті дос иттен басқа, тұлпар серік аттан басқа «Боз інген» сияқты түйе жайындағы әңгіме, ботасы өлген інгеннің зар шерін айтады. «Тепең көкте» иелерін байытқан бәйге ат өзгеше әңгімеленеді. Малды білген, оны сүйген қазақ халқы үй хайуандары жөнінде оларды мінезді, есті, мұңды-зарлы етіп жаны ашып, дос тұтып әңгімелейді.

Әлі түгел жиылып жіктеліп болмаса да қазақ халқының хайуанат жайындағы ертегілері осында саналған түрлерінің өзіне қарағанда да мол қор екенін танытып тұр.

Әңгімелену ретіндегі тіл кестесіне қарағанда бұл ертегілер ғажайып қиял ертегілерінен басқаша келеді. Бұнда хайуандарды бір-бірімен тілдестіру, әңгімелестіру көп. Әсіресе көп сөйлейтін түлкі, байғыз, қасқыр сияқтылар. Бұлардың өз мінездеріне лайық әр алуан тіл, сөз беріледі. Ертегішінің шебер не олақ айтушы екені, бұл түрлі ертекте өте айқын көрініп тұрады. Шешен айтушының әңгімесінде түлкілер мәтелдеп, мақалдап та сөйлейді. «Түлкі мен маймыл» ертегісінде түлкі маймылды «патша қылам» деп алдап қақпанға түсіреді, балықты өзі жейді. Маймылға «тепкілесең кетпейтін темір бақ қонды» деп ажуалайды. «Екі бақ бірі басқа, бірі аяққа қонады» деп мазағын, аярлығын соншалық шешен, терең мағыналы сөзбен өткізеді. Өзге ұсақ жәндіктен, құстан шыққан сүйікті заттарды да жаңағыдай шешен, білгір, ділмәр етіп сөйлету, қазақ халқының хайуанаттар жөніндегі ертегілерінің үлкен бір ерекшелігі. Түр байлығымен қатар, әңгімелеген тіл байлығы бұл топтағы ертегілердің стильдік көркемдік өзгеше қалпын танытады.