Ғұн мемлекеті — Тарих — Қазақша рефераттар — Қазақша тесттер мен шпорлар

Ғұндар туралы
деректер

1.    
Ғұндар туралы деректер,

2.    
Ғұндар қоғамының дамуы.

Б.з.д. І
мыңжылдықтың ортасында Алтай, Оңтүстік Сібір мен Шығыс Қазақстан
территориясында «ғұн» деген атпен белгілі тайпа одағы қалыптаса бастады. Б.з.б. I мың
жылдықтың екінші жартысынан бастап Байкалдан Оңтүстікке қарай және Ордосқа
дейін созылып жа-тқан дала және шөлейт аудандарда қарабайыр мал шаруашылығымен
шұғылданған, этникалық жағынан әр түрлі тайпалар көшіп жүрді. Солардың басты
бір тобы б.з.б. ІУ-ІІІ ғасырларда Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық екі одақ Сюнну және Дунху бірлестіктері
еді. Қытай тілінде сюнну деген атау солтүстігіндегілер деген мағынаны
білдіреді.

Сюннулар хунну немесе ғұндар деп аталады, әсіресе, б.з.б. III ғасырда
мейлінше күшейді. Тайпалардың бүл тобының аты қайдан шыққаны белгісіз.
«Ғұн» деген атаудың өзі кейінірек
сюнну (хунну) деген аттан шыққан деп болжам жасалынды. Ғұндар туралы
тарихи деректер көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің
еңбектерінде берілген. Ал олардың тарихын жазуда үлкен еңбек сіңірген ғалымдар
А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында
ғүндардың тарихымен К. М. Байпақов және т.
б. айналысып жүр.

         Ғұндардың
этникалық тегі туралы мәселе әлі анықталып болған жоқ. Зерттеушілердің
көпшілігі оларды түріктердің арғы аталары деп болжайды. Ғұндардың құдіреті тасып тұрған кезде, олардың бірлестігіне басқа
бірнеше тайпалар қосылған, сондықтан «ғүн» атауы этникалық
болудан гөрі саяси одақ атауына қарай айналыңқыраған. Ғұн тайпаларының бір
одаққа бірігуіне негізгі себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға
созылған кескілескен соғысы деу керек. Хань
империясы кезінде Қытайлықтар ғүндарды талай рет басып алмақшы болады,
бірақ ғұндар іргелес тайпалармен бірігіп, Қытайлықтардың шабуылдарына батыл
тойтарыс беріп отырады. Ғұн тайпаларының бірігіп топтасуы б. з. б. 209 жылы
«ғұн үйінің өрлеуі» кезінде іске асты. Оларды бір одаққа біріктіру
әйгілі Мөде /Боғда/ батырдың есімімен
байланысты. Оның туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл.

Мөде ғұндарды күшті державаға айналдыру үшін әскери
реформалар жүргізді. Мөденің басшылығымен ғұндар өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқандады. Олар Саян-Алтай
тайпаларына және Үйсіндерге шабуыл жасап, өзіне қаратты. Мөде батыста Юечжи
тайпаларына жорық жасап, оны бағындырды. Б.з.б. 200-ші жылдары ғұндар Ордосты
қаратып алды, Қытай Хань әулетінің негізін қалаушы Лю Баньмен соғысып оны
жеңді. ¥лы Қытай қорғаны салынуының бір себебі осы ғүндардың шабуылынан
қор-ғану амалы еді. Қытайдың «Жылнама» атты байырғы кітабында
айтылатын «тұрағы жоқ, үйі жоқ ғұндар бәле болды ғой» деп келетін
жолдар ғүндардың Қытай еліне қатты қауіп төндіргенін көрсетеді. Б.з.б. 188 жылы
Мөде мен Қытайдың Хань императоры Гаоцзу «тыныштық және туыстық»
жайлы шартқа қол қойды. Мөде Қытай ханшасын өзіне әйелдікке алды, сонымен бірге
Хань империясы ғүндарға жыл сайын салық төлеп
түруға тиісті болды. Ғүндардың жүргізген жаулап алу соғыстарының
нәтиже-сінде Забайкальеден Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта
бойына дейін созылып жатқан жердің бәрі олардың қол астына көшті. «Ғұн
державасы» орасан зор үлкен болғанымен оның осал ұрымтал жері де бартын.
Мүның өзі олардың арасындағы берік бірліктің болмауымен байланысты еді. Осыдан
келіп б.з.б. 59 жылы ғұндардың өз арасында соғыс басталды. Ғүндардың өз
іштерін-дегі болып жатқан мүндай талас-тартыстарды Қытай мем-лекеті пайдаланып
қалуға тырысты. Қытайлар үйсіндермен одақтаса отырып, ғұндарға қарсы бірнеше
шабуыл ұйымдастырды.

Б.з.б. 47 жылы ғүндар
державасы оңтүстік және солтүстік ғұндар болып екіге бөлінді. Оңтүстіктегі
ғүндар Қытайдың Хань империясына бағынды. Ал
Чжи-Чжи шаньюй бастаған солтүстіктегі ғұндар өздерінің тәуелсіздігін сақтап, Солтүстік Моңғолия және Шығыс Түркістанның Солтүстік аймақтарында көшіп-қонып жүрді.
Бүлардьщ бір бөлігі Тянь-Шаньнан өтіп, Қаңлы тайпаларымен шарттасып,
олардың шығыс жағына қоныстанды. Мұның өзі ғұндардың Қазақстан мен Орта Азия
жеріне түңғыш рет жаппай өтуі еді. Екінші бір толқыны біздің заманымыздың I ғасырында
басталды. 93 жылы Хань империясының әскерлері ғұндардың күштерін ығыстырып,
олардың солтүстіктегі тайпаларының бірін өздеріне бағындырып, енді біреулермен
одақ жасасып, үшіншілерін батысқа қарай ығыстырды.

Олар Тарбағатайға дейін келіп,
Оңтүстік-Шығыс Балқаш өңірін жайлаған Юебань
тайпалары пайда болды. Ғұндардың осы жылжуымен байланысты
болса керек, кейінірек бүлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке
қарай созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып,
аландар мен ассаларға шабуыл жасап, оларды батысқа қарай ығыстырды. Сөйтіп,
ғұндардың Қазақстаннан Шығыс және Орталық Еуропа жеріне жеткенше үш ғасырдан
астам уақыт өтті.

Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды. V ғасырдың
30-шы жылдары ғұндардың басшысы Аттила /410-453 ж.ж./ Румыния және Венгрия
елдеріндегі көшпелі тайпаларды өзінің қол астына жинап, Рим империясының
аудандары Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция жеріне өтеді. Жаулап
алған жерлердегі халықтарды қырып-жойып, қалаларды бүлдіріп, селоларды өртеп,
бүкіл Еуропа елдерінің үрейін ұшырады. Н. А. Машкин «Ертедегі Римнің
тарихы» деген кітабында, 375-376 жылдары вестготтардың Қазақстан даласынан
келген ғұндармен біріккен күрестері ежелгі Рим империясының құлауына әкеп соқты
деген қорытынды жасайды.

Тарихи деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген,
оларды ру басылары, ақсақалдар басқарған. Рулық қүрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық жиналысы сияқты институттары жұмыс
істеген. Олар жылына үш рет-бірінші, бесінші және тоғызыншы айларда өткізіліп,
онда ру басылары мемлекеттік істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын
қызықтаған.

Ғұн тайпаларының
патриархаттық-рулық құрылысы негізінде жаңа қоғамдық қатынастар, теңсіздік,
таптарға бөліну қалыптасты. Қабірлерден шыққан заттар ғұн қоғамындағы мүлік
теңсіздік жайын айқын сипаттайды. Обаларды қазған кезде табылған бұйымдар,
қымбат маталар ғұн қоғамы үстем топтарында жиналған байлықты дәлелдейді. Қытай
саяхатшысы Сыма Цянь қалдырған жазбаларда ғұндарда малға әулеттік және жеке
меншіктік болғаны айтылады. Ғүн тайпалары үжым болып көшіп жүрген және
әрқайсының өзіне бөлініп берілген жер учаскелері болған.

Ғұндарда соғыс тұтқындарыиан және бағынышты аймақтардың халқынан
құралған кұлдар болған. Олар үй қызметшілері, бақташылар, қолөнершілер және жер
жыртушылар ретінде пайдаланылған.

Елді шаныой басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік болды. Шаныойдан кейін түмен басылар деп аталатын бекзадалар
тұрды. Олар шаныойдің үлдары, інілері немесе жақын туысқандары болатын. Барлығы
24 түмен басы және олардың әр қайсысының көшіп жүретін өз жерлері болған.
Түменбасылар өз иеліктерінде мыңбасылар, жүзбасыларды тағайындап отырды. Ғұн
қоғамында лауазымдар мен жоғарғы шендер мұраға қалдырылған. Ғұн шаньюйі елсе
оның орнына інісі не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын болған.

Ғұндардың өмірінде мал
шаруашылығы басты рол атқарды. Олар үй жануарларынан жылқы, ірі қара, қой-ешкі
өсірді, кейбіреулері түйе, есек ұстаған. Негізінен көшпелі мал шаруашылығы
үстемдік еткен. Шөптің қалың, судың мол болуына қарай бір жерден екінші жерге
көшіп жүрген. Үй малдарының етімен
тамақтанып, терісінен киім, аяқ киім тіккен, жүн мен аң терісін
жамылған. Ғұндар отырықшылық пен егіншілікті кәсіп еткен. Жазба деректер
бойынша олар тары өсіруді жақсы меңгерген. Өйткені тары ерте пісетін
дақылдардың бірі және ол суаруды қажет етпейді. Ғұндардың егіншілікпен
айналысқанын олардың қалдырып кеткен темір орақ, шойын түреидер, қол
диірмендер, тас үккіштер т. б. құрал-саймандар айғақтайды. Сондай-ақ, ғүндардың
үй-жайларынаи астық сақтайтын ұралар, еден, қабырғалар
сылағынан, ішкі кірпіштердің арасынан сабанның қалдықтары кездескен.   Ғұндардың қоғамдық
құрылымы ұлыстық жүйеге қарады. Сонымен бірге рулық институттар да көрініс
береді.

     Өз – өзін бақылауға алынған
сұрақтар:

1.    
Ғұндардың  пайда  болуынының маңызы.

2.    
 Ғұн тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:

1.    
Гумилев Л. Көне
түріктер. А.,1994.

2.    
Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.

3.    
Кадырбаев
Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв А.,1992.

4.    
 Масанов Н. Кочевая цивилизация
казахов. М.,1995.

     5. Махаева А. Көне түріктердің рухани
мәдениеті.

        А., 2002.