Дипломдық жұмыс: География | Зайсан ойпаңының территориясының жаңа тектоникасын жан жақты зерттеу

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………. 3

І. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
1.1 Орографиялық ерекшелігі…………………………………………………………… 5
1.2 Климаттық жағдайы……………………………………………………………………. 6
1.3 Топырақ-өсімдік жамылғысы………………………………………………………. 7
1.4 Гидрографиялық сипаттамасы…………………………………………………….. 9

ІІ. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
2.1 Геологиялық құрылысы…………………………………………………………….. 11
2.2 Геоморфологиялық ерекшелігі………………………………………………….. 16
2.3 Қазіргі бедер құрушы процестер……………………………………………….. 22
2.4 Бедердің горизонтальді және вертикальді тілімденуі………………….. 28

ІІІ. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
3.1 Тектоникалық құрылысы…………………………………………………………… 30
3.2 Неотектоникалық сипаттамасы………………………………………………….. 34
3.3 Жер сілкіністер…………………………………………………………………………. 44

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………….. 48

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТТЕР………………………………………… 50

Тақырыптың өзектілігі: Зерттеліп отырған тауаралық Зайсан ойпаңы Шығыс Қазақстан облысында орналасқан. Ойпаң солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа 260 км-ге созылып жатыр, орташа ені 110-120 км, ауданы 32000 км2. Зайсан ойпаңы солтүстігінде оңтүстік Алтайдың таулы сілемдерімен, оңтүстігінде Саур-Тарбағатай таулы жүйелермен, батысында Шар-Көкпекті ұсақ шоқысымен шектеседі. Ойпаңның териториясында аймақтық және жергілікті жарылымдар таралған. Зайсан ойпаңында әртүрлі аккумуляциялық, аккумуляциялық-денудациялық бедер пішіндері тән.
Жұмыстың өзектілігі тауаралық Зайсан ойпаңының территориясында жаңатектоникалық қозғалыстар әсерінен жер қыртысы деформацияға ұшырап әртүрлі бедер пішіндері қалыптасуына әсер етіп, жер сілкіністері болып тұрады. Қазіргі геоморфологиялық процестер бедердің морфологиясын, денудацияның даму деңгейін анықтайды және территорияның топырақ түзілуіне, табиғи су ағынына, экологиясына әсер етеді. Территорияны жан-жақты зерттеу маңызды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстың мақсаты Зайсан ойпаңының территориясының жаңа тектоникасын жан-жақты зерттеу, жер сілкінуді қадағалап зерттеу, соның нәтижесінде оларды алдын-ала болжаудың халық шаруашылығына маңызды мәселе екендігін көрсету.
Жұмыс негізінен жинап алынған ғылыми әдебиеттерге, Қазақстан республикасының геологиялық қорындағы құжаттарға сүйене отырып, картографиялық материалдар зерттеу нәтижесінде жазылған.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде территорияның физикалық-географиялық жағдайы-климаты, топырақ-өсімдік жамылғысы қарастырылған.
Екінші бөлімде ойпаңның геологиялық-геоморфологиялық құрылысы, қазіргі бедер құрушы процестер, бедердің вертикалді және горизонталді тілімденуі қарастырылған.
Үшінші бөлімде территорияның неотектоникалық жағдайы, тектоникалық қозғалыстар әсерінен болып тұратын жер сілкіністер туралы мәліметтер келтірілген.

І. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ

1.1 Орографиялық ерекшелігі

Зайсан ойпаңы оңтүстігінде және солтүстігінде жаңа тектоникалық жарылымдармен шектесетін тауаралаық ойыс. Зайсан ойпаңы солтүстік бөлігі шамалы төмендеген, ал оңтүстік бөлігінде төмендігінің максималдығы байқалады. Ойыс солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа 200 км-ге созылып жатыр, ені 70 км. Геоморфологиялық тұрғыдан бедері әртүрлі аккумуляциялық және эрозиялық бедер пішіндерінен тұрады. Зайсан көлінде үш көлдік террасалар бар, олар-жағажайлық, бірінші және екінші- жағажай үстіндегі террасалар. Өскемен су қоймасы салынғаннан және Зайсан көлі суының деңгейі артқаннан кейін жағажайлық террасаны түгелдей су басты.
Бірінші жағажай үстіндегі терраса, көлдің суының деңгейінен 3-5 м биіктікте орналасқан, ені бірнеше ондаған метрден 0,5 м-ге дейін жетеді. Екінші жағажай үстіндегі терраса, көлдің деңгейінен 10-12 м биіктікте жатыр, әсіресе ойпаттың солтүстік бөлігінде жақсы сақталған. 18-20 м қалындықта құмды-саздақты шөгінділерден кейінгі төрттік дәуірде құралған.
Аллювийлік және көлдік-аллювийлік жазықтар Қара Ертіс, Қандысу және Қалжыр өзендерінің атырауларында қалыптасқан. Құрамы құмдардан, қиыршық тастардан-малтатастардан, құмдақтардан, саздақтардан тұрады, шөгінділерінің қалыңдығы 10 м-ге жетеді, жастары-кейінгі төрттік. Жазықтың беткі бөлігі тегіс емес, көптеген арналармен қалдықты көлдермен, батпақты жерлер көп кездеседі. Қара Ертіс атырауының беткі бөлігінде көлдік жағалаулық жалдар кездеседі. Жалдардың бағыты солтүстік-шығысқа бағытталған меридионалды бағытта созылып жатыр.
Ойпаңға жан-жақтан келіп құятын Күршім, Қолтұғы, Қалжыр, Қара Ертіс, Кендірлік, Ұласты, Қандысу өзендерінің аңғарларында құзды беткейлер және 2-3 террасалар бар. Көптеген өзендер таудан шыққаннан кейін олардың суы борпылдақ төрттік шөгінділерге сіңіп кетеді. Ертіс және Қара Ертістің бірінші жағажай үстіндегі террасаларының биіктігі 8-10 м, кейінгі төрттік малтатастардан, әртүрлі түйіршікті құмдардан және сазды шөгінділерден тұрады. Екінші жағалау үстіндегі террасаның биіктігі 12-18 м, беткі бөлігі құмды дюналардан және жағалаулық белестерден тұрады.
Зайсан ойпаңында байқалатын эрозиялық және абразиялық кертпештерді, аласа төбешікті кейінгі төрттік жасындағы көлдің бассейінің қалдығы деп санауға болады. Территорияның солтүстік және оңтүстік бөлігіндегі бедерінде жас альпі тектоникалық жарылымдар бейнелеген. Олар кертпештер түрінде көрніс береді. Керпештердің биіктігі 300-500 м.
Керпештердің етегінде тау алды делювилік-пролювилік ысырынды конустар таралған. Ысырынды конустар борпылдақ дөңбектасты- малтатасты, құмдақты-саздақты және ұсақ тасты материалдардан тұрады.
Зайсан ойпаңының шығыс бөлігінде Айғырқұм құмды массивтері дамыған. Бұл жерлерде төбешікті қырқалар және бархандар таралған, ірі қырқалардың орташа биіктігі 3-5 м [1]

1.2 Климатық жағдайы

Зайсан ойпаңының климатына мына факторлар әсер етеді: мұхиттардан қашықтығы, географиялық орналасуы, территориясының орографиясы. Бұл территорияның климаты континенталды. Ойпаңның орташа жылдық температурасы 1-4,50С аралығында ауытқиды.
Температураның өсуі батыстан шығысқа қарай өзгереді. Орташа жылдық температура өте жоғары болмаса да, ойпаңда жазда ыстық болады. Ең жылы айы шілде айы, орташа температура ойпанның солтүстік-батысындағы Көкпекті метеостанциясында 20,80С, шығыс және оңтүстік-шығысындағы Боран және Зайсан метеостанциясында 23,30С дейін өзгереді. Жазда температура жоғары болуынан топырақтар құрғақ болады, дефляция процесіне тез ұшырайды, ылғалдылықтың төмен болуынан сортаңдану процесі тез жүреді. Қыста бұл территория суық болады, жан-жағы таумен қоршалғандықтан суық ауа массасы қалыптасады. Ең суық ай- қаңтар айы, орташа температурасы -200С төмендейді. Төменгі қысқы температура аязды күндерді тудырады. Зайсан ойпаңына жылдық температураның өте үлкен тербелуі тән. Боран ауылында ауытқу 940С жетеді. Абсолютты қысқы минимум көп жылдық уақытта -520С, ал жазғы максимум +420С [2].
Ойпаңдағы атмосфералық жауын-шашынның таралуына орография үлкен әсер етеді. Зайсан көлінен қашық орналасқан жерлерде жауын-шашынның орташа жылдық көрсеткіші 180-200 мм, ал ойпаңның перифериясында 350 мм-ге түседі. Көбінесе жауын-шашынның 60-70% жаз айларына келеді. Мамыр-шілде айларында жауын-шашын көп келеді, бірақ көлденең қашық орналасқан метеостанцияларда қазан-қарша айларында жауын-шашынның максимал мөлшері байқалады.
Ойпаңдағы жауын-шашынның біркелкі түспеуі көктем айларында ауа температурасының шұғыл көтерілуі қардың тез еруіне әкеп соғады да, бұл процесс жыралардың пайда болуына, көлдің және су қойманың жағалауларында абразиялық процестердің қалыптасуына әкеледі.
Ауа ылғалдылығының абсолютті өсуі территориядағы орташа көп жылдық температураның өзгеруіне жағдай жасайды. Бұл территорияда ауа ылғалдылығының өсуі желтоқсан-қаңтар айларына түседі, ал төмендеуі жаз айларында байқалады.
Жаз айларындағы төменгі ылғалдылық аймақтағы грунтты минералды сулардың жақын жатқан жерледе тұздану процестерінің белсенді жүруіне әкеп соғады. Сонымен қатар, тұзды грунтты жерлерде сор процестері қарқынды жүреді.
Зайсан ойпаңына жиі соғатын қатты желдер тән. Желдер Шығыс Қазақстанның төменгі бөлігімен және Жоңғар Алатауындағы шөлдердің арасында пайда болады. Зайсан ойпаңына оңтүстік-батыс тау етектерінен суық ауа массасы ауысады, қыс айларында Жоңғар шөлдері тез және қатты салқындайды, сондықтан Зайсан қазаншұңқырында суық ауа араласады. Осы жерден желдер екі бағытта соғады: жазда батыс-оңтүстік батыс және батыс-солтүстік батыс, ал қыста шығыс-солтүстік шығыс. Батыс-оңтүстік батыс желдері үнемі және қатты соғып тұрады. Қысқы желдерге қарағанда жазғы желдердің жылдамдығы басым болады. Зайсан ойпаңында желдердің бағыты тез өзгереді, кей уақытта батыс-оңтүстік батыс бағыттағы желдер бір жағалауға соғады, ал басқа жағалауларда бұл уақытта шығыс-солтүстік шығыс желдер байқалады. Зайсан ойпаңында үнемі циклондар араласқан, қақпа ретінде болып табылады. Бұл ойпанның қысқа бөлігінде орналасқан Боран метеостанциясында жақсы байқалады.
Аймақтың климаттық жағдайлары бедердің ірі пішіндеріне әсер етеді. Климат бедердің мезо және микро пішіндерінің құрылысына, экзоморфогенездің дамуына ықпал тигізеді. Ылғалдың төмен болуы, жиі және қатты соғатын желдер дефляция процестерінің дамуына әсер етеді. Сол сияқты, климат денудация процесіне, беткей экспозициясына, бедердің гипсометриясына әсер етеді [3].

1.3 Топырақ-өсімдік жамылғысы

Зайсан ойпаңының топырақ-өсімдік жамылғысы территорияның климатына, бедер пішіндеріне топырақ құрушы қабаттарының литологиялық жыныстарына байланысты. Бұл территорияның топырақ типі вертикальді (тігінен), сонымен қатар интрозональды типке жатады. Вертикальді қатардағы типтер және топырақ типшесі таудың қара топырағы, каштанды, ашық-каштанды, құба және сұр-құба топырақтар болып келеді. Зайсан ойпаңының интрозоналды жүйесіндегі топырақтары сор және сортанды шөлді-далалық және жайылымдық, жайылымды-каштанды, кейбір жерлерде тұзданған жайылымдық және батпақты, жайылымды-құба, тұзды болып келеді.
Зайсан ойпаңы маңындағы қара топырақтар біркелкі таралмаған және жоғары гидротермикалық деңгейде, беткейдің бөлшектенген жерлерінде, борпылдақ карбонатты ормандарда және аймақтың оңтүстік-шығысындағы орманды саздақты топырақ құрушы жыныстарда қалыптасқан.
Қара шірінді қабаттың 50-80 см қалыңдық аралықтарында құрылған. Қара топырақтар жақсы су өткізетін, түйіршікті-түйіртпек құрылымды, қара шірінді горизонттарында басым. Жауын-шашынның жеткіліктігіне қарамастан қара топырақтарда 40-60 см тереңдікте қарбонаттар кездеседі. Жоғарғы қара шіріндінің мөлшері 7-10% болады, тереңдей берген сайын азаяды. Қара топырақтағы өсімдіктерге әртүрлі дәнді-дақылдар, шабындықтар, жайылымды, далалық және түрлі шөптесінді-ақ селеулі далалық, бұталы өсімдіктер жатады.
Зайсан ойпаңының біраз бөлігін таудың каштанды топырақтары алып жатыр. Олар саздақты топырақ құрушы жыныстарда, үшкіртасты шеміршектерде, биік тау алды жазықтарда таралған. Қара шірінді қабаты каштан түсті болып келеді, төмен қарай ашықтай түседі. Қалындығы жоғары горизонтта 2,5-3,5%. Қазіргі уақытта бұл жерлерге жемдік шөптесін өсімдіктер егіледі, сонымен қатар жайылым ретінде пайдаланылады. Аталған ауданда ылғал жетіспегендіктен аз өнім алынады. Сондықтан каштанды топырақты игергенде топырақтың ылғалдану қорын сақтап арттыру (өсіру) қажет.
Ойпаңда жақсы таралған тағы бір топырақ түрі-ашық-каштанды топырақ. Ашық-каштанды топырақ тау алды жазықтарының жер асты сулары төмен жатқан жерлерінде таралған. Қалыңдығы 100-150 см болып, көне аллювийлік және аллювийлік-пролювийлік шөгінділерінде, сол сияқты аз сазданған жыныстарда құралған. Бұл топыраққа сортандану және жүйелік тән, қалындығы аз, дамуы нашар болып келеді. Топырақтың механикалық құрамы әртүрлі-нашар сазданған, ойпаттың солтүстік-батысында құмдақты, оңтүстік бөлігінде қатты сазданған. Жоғарғы горизонттағы ашық-каштанды топырақтарда қарашірінді 2,2% құрайды. Өсімдік жамылғысы жусанды, бүйіргенді, дәнді-дақылды, жусанды болып келеді [4].
Солтүстік Зайсан маңында шөлді даланың құба топырақтары көбірек дамыған, сор және сортаң түрлері де кездеседі. Құба топырақтың жалпы ерекшелігі территорияда ылғалдың аз болуынан дамиды, және де тұзды және карбонатты топырақ грунты көп таралған. Жоғары бөлшегіндегі қарашіріндінің мөлшері 1,6-1,8%. Аталған топырақ түрі Оңтүстік Зайсан маңында ылғалданбаған жерде қалыптасқан, ал негізгі өсімдік жамылғысы жусан және жусанды тобына жататын өсімдіктер.
Солтүстік Зайсан маңында автоморфты ландшафтар дамыған сұр-құба топырақтар. Сұр-құба топырақтың дамуы ылғалдың жетіспеуіне байланысты. Топырақ құрушы жынысының жалпы ерекшелігі жыныстарының карбонатты болуы және құрамында гипстің кездесуі. Жоғарғы қабатта қарашірінді мөлшері 0,3-0,9%, құмдақты және құмды топырақта, және саздақты топырақта 1,0-1,5% кездеседі. Сұр-құба топырақ сортаңды жерлер болып табылады.
Жайылымды-каштанды топырақ жартылай гироморфты топырақтың қатарына жатады. Бұл топырақ Қандысу өзенінің төменгі жайылмасында және ойпаттың жазда тартылып қалатын өзендері терассаларында кездеседі. Жайылымды-каштанды топырақ саздақты және құмдақты топырақтан құралады, жыныстары құмдақты-малтатасты шөгінділер болып келеді. Жоғарғы қарашірінді қабаты 2-4%. Өсімдік жамылғысы жусанды, ақ селеулі, бетегелі, бұталы өсімдіктер.
Тау алды және тау етектеріндегі жазықтардағы өзен аңғарлары енді, мұнда шөптесін өсімдіктер, бұталар көптеп кездеседі.
Барлық жайылым жерлер шабындық жерлер ретінде пайдаланылады. Төбешіктердің беткейлерінде және төбе аралық төмен жерлерде ойпаттың құмды массивтерде қамысты, жусанды, жыңғыл жусанды, теріскейлі жусанды қияқшалар таралған.
Аққұм және Қызылқұм барханды массивтерінде өсімдіктер мүлде аз кездеседі [5,6].

1.4 Гидрологиялық сипаттамасы

Зайсан көлі ойпаңының ортанғы бөлігінде орналасқан, көптеген құятын өзендердің алабы болып табылады. Бұқтырма су қоймасын салғанға дейін Зайсан көлінің көлемі 1788 км2, деңгейі 386 м болатын. Су қойманы толтыру 1960 жылдың сәуір айынан басталды, 1962 жылы Зайсан көлі біртұтас су қойма айдынына айналды. Жоғарғы Ертісті қосқанда су қойманың көлемі 5490 км2 жетті, оның ішінде Зайсан көлі 3140 км2 алып жатыр. Су қоймаға көлемі 49,6 км2 су сияды. Қазіргі уақытта көлдің су деңгейі 6 м көтерілді. Ең жоғарғы көрсеткіш, 1971 жылғы мәліметтер бойынша 401,3 м/с болды. Көлдің суы тұщы, минералдануы 100 мг/л өсті.
Бұқтырма су қоймасындағы су деңгейінің көтерілуі мамыр айынан басталады, тамызда ең жоғары деңгейге жетеді, қыркүйек айынан бастап күзгі-қысқы су тартылу сәуір айына дейін созылады.
Су деңгеінің мезгілдік ауытқуы 1,3-3,8 м құрайды, ал көп жылдық тербеліс амплитудасы 5 м асады. Су қоймадағы су деңгейінің шамасы құятын кезендер сипаттарына, булануға, жіберілетін су көлеміне байланысты.
Көл қараша айында қатады, сәуір айында ери бастайды. Зайсан ойпаңын бойлай ағынсыз тұзды көлдер-Қаракөл, Мұңлықсор, Торанғыкөл, Тақыркөл орналасқан. Жазғы айларда олардың біраз бөліктері құрғап қалады. Жаз уақыттарында буланудың қарқындылығына байланысты көлдердегі судың минералдануы 40 г/л жетеді.
Зайсан көлі-Бұқтырма су қоймасы эрозиясының базисі. Бұл аудандағы өзендер ағысы мен режимдерін зерттеген Ли И.В, В.М. Болдырев болды. Көптеген өзендері Алтай типіне жатады. Биік емес су айдыны, жазғы-күзгі және қысқы ағын, еріген сумен қоректенеді. өзендердің максималды шығыны мамыр айына келеді, ағынның көлемі 75-80 %.
Қара Ертіс өзені Бұқтырма су қоймасына құярда 10 км көлемдегі атырауды құрайды, өзеннің арнасының ендігі 130-510 м өзгереді, тереңдігі 1,6-4,0 м, ағыстың жылдамдығы 1,5 м/с жетеді. Өзен арналарында көптеген аралдар және қайраң кездеседі. Қараша айында қатады, мұз наурыздың аяғы мен сәуірдің басында арылады. Көктемгі су тасу сәуір айының ортасынан маусым айына дейін созылады. Судың максималды шығыны маусым айының бірінші жартысында байқалады, ал қыркүйек айында төмендейді. Қара Ертіс су деңгейінің ауытқу амплитудасы 5 м.
Қалжыр өзені Марқакөл көлінен ағып шығады. Қара Ертістің оң жақ саласы болып табылады, терең құздар ортасынан ағады. Тереңдігі 0,7-2 м, ағысының жылдамдығы 0,8 м/с. Қалжыр өзені және оның салалары қарашаның екінші жартысында, желтоқсанның басында қатады, наурыздың аяғы мен сәуірдің басында мұздан арылады. Мұздың қалындығы 0,8 м жетеді.
Тақыр өзені өзінің бастауын Оңтүстік Алтайдың жартасты құздарынан алады. Өзеннің жылдық ағыны 0,6 м/с. Желтоқсан айының басында қатады, сәуір айында мұздан арылады, су тасуының мерзімі қысқа, яғни 10-15 күнге созылады.
Қолғұты өзені бастауын Күршім жотасының оңтүстік-шығыс беткейлерінен алады, өзеннің су Бұқтырма су қоймасына жетпей, жазыққа сіңіп кетеді. Тереңдігі 0,2-0,9 м, суы суаруға пайдалынады.
Кендірлік өзенінің басталуы Сауыр жотасынан басталады. Таудан шығар алдында өзен аңғары 1 км-ден 2-3 км-ге кеңейеді, жазық жердегі өзен ағысының жылдамдығы 1-3 м/с. Орташа айлық максималды шығыны маусым-шілде айларында байқалады- 18-67 м3/с, қараша айында 0,8-2,9 м3/с төмендейді. Судың жылдық шығыны 8,8 м3/с, қараша айында мұз қатып сәуірде ериді.
Үйдене өзені бастауын Сауыр, Маңырақ жоталарынан алады. Бұл өзен аралас қоректенеді, қар-бұлақ және жауын-шашын суларымен.
Жаменей өзені өз бастауын Сауыр жотасынан алады, көктемгі су тасуы наурыз айында басталады және тамыз айының ортасына дейін созылады. Максималды шығыны мамыр айының ортасында жүреді – 4,38 м3/с [7].
Зайсан ойпаңы алабының өзендеріне көктемгі-жазғы су тасуы тән. Нәтижесінде флювилік процестер қарқынды жүреді. Зайсан қазаншұңқырының солтүстік бөлігіндегі грунтты сулар солтүстіктен, көлге оңтүстікке қарай бағытталады. Сутасындының қалындығы 25-30 м. Грунтты сулар 5-6 м тереңдікте жатыр. Ойпаңның оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі грунтты сулар тұтас ағынды құрайды, солтүстікке қарай еңістенеді. Грунттар 5-12 м тереңдікте жатыр. Жер асты сулар негізінен өзен суының фильтрациясынан және атмосфералық жауын-шашынның инфильтрациясынан қоректенеді. Грунтты сулардың минералдануы Солтүстік Зайсан маңында 0,3-0,8-ден 1,5-2,5 г/л және ойпаттың оңтүстік бөлігінде 1,0-1,5-тен 5-7 г/л өседі. Суының химиялық құрамы гидрокарбонатты-кальций және хлоридтті-натрий болып келеді.
Зайсан аумағында тектоникалық жарылымдар бойымен бұлақтардың көздері шығып жатыр. Олардың көпшілігі көлдің солтүстігінде таралған. Грунтты сулардың шығуынан өзендер пайда болады, мысалы, Қарасу өзені грунтты сулар кездесетін батпақты жерде қалыптасқан [8]….